Bujar Leskaj/

Natën e 4 e 5 marsit të vitit 1998, Prekazi rrethohet nga forcat e shumta ushtarake dhe policore. Ishte hera e tretë që rrethohej kulla e familjes Jashari! Betimi i Adem Jasharit: “Nëse duhet të vdesë dikush, më mirë unë, sesa Kosova ime! Do të ishte betimi i LIRISË! Flijimi i Adem Jasharit, Komandantit Legjendar dhe 54 pjesëtarëve të familjes së tij, do të ishte simfonia e qëndresës së pamposhtur të Kosovës, rrënjët dhe maja e historisë së luftës për liri dhe bëri që Kosova të mundë frikën dhe të hapë shtigjet e lirisë dhe të ardhmërisë.

Çdo 5, 6, 7 mars, për çdo vit vëmendja e të gjithë kombit shqiptar kthehet nga Prekazi legjendar, që i dha Kosovës aq shumë.

Madje dëshmoi se çmimi i lirisë është shumë i shtrenjtë, por më i çmuari.

Ademi Jashari lindi në Prekaz, më 28 nëntor të vitit 1955, një datë simbolike kjo, sepse përkon me 28 nëntorin e viti 1443, kur Gjergj Kastrioti ngriti Flamurin në Krujë dhe me datën tjetër të historisë, 28 nëntorin 1912, kur Ismail Qemali shpalosi në Vlorë flamurin e Pavarësisë të Shqipërisë. Me qëndresën, përkushtimin, luftën e tij, Adem Jashari i tejkalon përmasat e heroit kombëtar, sepse vepra dhe akti vetëflijues me gjithë familjen, janë ngjarje unikale në Histori.

Epopeja e familjes Jashari është shkruar me gërma të arta në Histori, ashtu siç është shkruar në Histori me gërma të arta edhe sakrifica e Fehmi Lladrovcit, i cili përpara se të vritej iu drejtua bashkëluftëtarëve të tij me fjalët: “Ku ka ditë më të mirë se sot për të vdekur për atdhe. Mos u frikësoni, kush e ka dekën ka për të rënë në altarin e Lirisë. Kemi për të bërë luftë, që do të futet në analet e historisë.”

Lavdi familjes Jashari, UÇK-së dhe gjithë dëshmorëve të kombit, të rënë për Liri dhe Pavarësi!

Paulin Zefi/

Subjekti i veprës është i bazuar pikërisht te “Kuvendi i Besëlidhjës së Lezhës” dhe figura e realizuar në këtë shtatore është dy herë më e lartë se sa figura normale njerëzore, 3.7 m. Ajo mishëron tiparet fizike dhe cilësitë më të shkëlqyera të Heroit tonë Kombëtar, por edhe ruan në mënyrë të përhershme raportet kohore dhe harmonike me qendrën historike të qytetit të Lezhës. Portreti i përjetësuar në bronz paraqet një Gjergj Kastriot në moshën 39 vjeçare, konform të vërtetës historike, pra aq sa ishte kur ai thirri dhe organizoi “Kuvendin e Besëlidhjes së Lezhës”, por jo një portret të një burri të moshuar dhe në prag të vdekjes, siç ndodh rëndom ta shohim imazhin e tij në pikturat, gravurat dhe skulpturat e shumë autorëve shqiptarë apo të huaj. Po ashtu, portreti fizik i përmbahet njerëzores dhe jo imazheve surreale, abstrakte dhe të bastardhuara deri në kufinjtë e groteskut dhe shëmtisë ekstreme artistike. Kryevepra në fjalë mishëron portretin e vërtetë dhe impresionues të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe nxjerr në pah madhështinë dhe autoritetin e tij karizmatik, duke mos përjashtuar as ngarkesat e shumta politike (politika e kohës kur jetoi), historike dhe kalorsiake etj. Elementët e uniformës ushtarake dhe disa detaje të tjera, për një pjesë të të cilave i kam dhënë autorit sugjerimet e mia si historian, pasqyrojnë në mënyrë besnike atë çfarë ndeshim në burimet historike dhe kryesisht te veprat e jetëshkruesve klasikë të kryeheroit. Për nga mënyra e veçantë e kompozimit dhe cilësia e realizimit, në të njëjtën lartësi me statujën qëndron edhe piedestali i saj i stilizuar. Përballë paraqitet hijshëm Emblema e Kastriotëve me “Shqiponjën dykrenare” dhe mbi të shkruhet me germa prej bronzi: “GJERGJ KASTRIOTI – SKËNDERBEU. 2 MARS 1444.” Në dy pjesët anësore të piedestalit janë kompozuar dhe realizuar në mënyrë besnike emblemat e princave që morën pjesë në Kuvendin e Besëlidhjes së Lezhës, të cilat paraqiten në basoreliev të mbivendosura në formë të shkallëzuar dhe të gërshetuara me njëra-tjetrën. Kritikët e artit e kanë vlerësuar këtë punim artistik si një “Gjergj Kastriot të veçantë”, imazhi i të cilit gjatë viteteve në vazhdim, mund të kthehet në një “Simbol apo Emblemë e qytetit të Lezhës”, kësaj Lezhe që jo më kot historianët e kanë pagëzuar me tre emra: “Qyteti i pavdekshëm”, “Lezha e Besëlidhjes” dhe “Lezha e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut.”

Nëno moj,mbaj zi për vllanë

Me tre plumba na e vranë

Na e vran’ e na e shanë

Na I thane tradhtor.

Shkruan:Ismail Gashi-Sllovia

Kështu e pat  filluar Noli elegjinë e Tij te famshme”Syrgjyn-Vdekur”, per mikun, bashkëluftëtarin e bashkëpunëtorin e Tij Luigj Gurakuqi , të vrarë më 2 Mars 1925 në Bari të Italisë. Noli pati arsye të madhe ta vajtojë”Katilinarqe” në nivel personal, historik e poetik këtë martir të Lëvizjes Kombëtare. Të vajtojë për këtë patriot të flakët e vigan.këtë poet e arsimdashës te madh. Gurakuqi filloi herët të merret me vargënime, sigurisht i shtyer nga entuziazmi I Rilindasëve para Tij, e veçmas nga mësuesi I madh I Tij, Plaku I nderuar, Jeronim de Rada,”Duke ndëgjuar zanin e Tij të fikët, e tue pa sytë e tij të mekur”, Kur Ai e përmente Shqipërinë dhe Skëndërbeun, para nxënësit të Tij dhe poetit të ardhshëm, I dha shkas e motiv, të shkruajë edhe ai diç për këtë strall që  e përjetoi nga kjo flakë e madhe patriotike. Shkrimet e Gurakuqit,nuk janë vetëm dëshmi e një akumulimi patriotik, sa edhe mllef ndaj dukurive negative, që atij I dukeshin  në letërsi dhe sistemin politik e shtetëror të otomanëve të urrejtur nga poeti I ri. Një numër tjetër vargjesh të Gurakuqit, janë mall e konsideratë ndaj shokëve, veçmas ndaj Filip Shirokës, Hil Mosit, Gjergj Fishtës e të tjerëve, Në vragje e tilla, kemi edhe asosh që bëjnë çortim, ndaj një pjese shkrimesh, të cilat, sipas Gurakuqit, nuk shohin dritë për të tilla poezi, jo të nivelit artistik. Ata poet, nëse Gurakuqi ka menduar vetëm për një pjesë te veçantë, janë bastardhuesit e gjuhës dhe vargnimit shqip.

O t’falitun,ku e xut këtë dituni

Fort jeni tuj gabue

/ T’falun atdhetarit të Kosovës/

Gurakuqit I çante zemra, se këta ishin shkollarët shqiptarë, të shkolluar nëpër qendra të ndryshme të Evropës, që atë culture, nuk e sjellnin për të mirën e atdheut dhe gjuhës së tyre shqipe. Gurakuqi kërkonte nga të rinjtë, që të këndojnë si “Alkej e Safo për Vegjilin”, ose të atillë që,  këndojne si Bajroni “ qi t’Tepelenit iu pat këndue luanin”. Më duket  se. Gurakuqi për një kërkesë të tillë, kaq të prer e mohim kaq të thellë, nuk kishte lexuar e vlersua nivelin e poetikës shqipe, andaj duket paksa kërkesë e madhe. Ndoshta Gurakuqi, nuk kishte pjekuri artistike e as moshë, që të kërkojë edhe më pak, të gjykojë aq rrept  letërsine dhe krijuesit  e letërsisë shqipe dhe të lëshojë nën nivelin që ishte. Dihet se,, në mesin e krijuesve të asaj kohe, kishte të tillë, që kënduan mirë për  shqiptarët e Shqipërinë, për  ngjarjet dhe kohën e tyre, kishte Bajrona e Safo të merituar, Si Naimi Frashëri e Jeronim De Rada, këtë të fundit, Gurakuqi pati fatin, ta kishte mësues. Ate se nuk e çmoi sa lypej e meritueshëm poezinë shqipe, Gurakuqi e dëshmoi edhe në veprën e Tij, ”Vargnimi  I Gjuhës Shqipe”, botuar më 1906. Në të cilen  mendimet teorike, nuk I ilustroi nga brumi I letërsisë shqipe, por me ate nga letërsia e huaj, të cilën me gjasa e njihte më mirë. Pra, Gurakluqi  nuk I përmente disa penda të spikatura të kohës. Ndërsa adhuronte disa të tjera, të cilat në krahasim me të parat, ishin më të ulëta, në pikëpamje të nivelit letrar, artistik e ideor. Si duket natyrshëm ishte paksa karakter I vrullshëm në vlerësim ashtu siç ishte edhe në jetën praktik, I tillë mund të ketë qene edhe ne vlerësim  letrar e artistik. Andaj, edhe disa mendime teorike në veprën e përmendur nuk mund të qëndronim shumë në kohë. Për mendimtar  mund të merret, se Ai u përpoq të thot diç edhe për vargnimet origjinale të letrësisë shqipe të kohës. Në poezinë “Qëndra” e cila konsiderohet për kryevepër poetike  e Gurakuqit, nuk na del aq mendimtar, aq sa duhej të dali dhe çfarë ishte në jetën praktike. Kuptohet,poetët mendimar jane më të rrallë,  ne  marrim Naimin, që ze krye në këtë drejtim, Ndërsa tentimet e Gurakluqit, janë vetëm tentime pozitive për kohën.  Të cilat nuk janë vazhduar më tej. Këtu nuk kemi romatizëm djaloshar, por stoizëm stabil para vështërsive.

Veç nji qëllim I naltë,t’ban me durue

e zemrën ta forcon

ner kundershtime s’vyen kurr me u ligshtue

mjerë ai qi nuk duron.

Kjo më duket është poenta e kësaj poezia, të cilën poeti,  që ishte burr, që rrallë lind malësia,  edhe në jetë e praktikoi.

            Për sa vjersha kushtuar miqve e bashkeveprimtarëve, vendlindjes e atdheut.Vlen të përmenden, Elegjia kushtuar motës së vdekur,”Tuf lulesh,kujtim i të dashunve”, ku më dukët se, vërehet një sentimentalizëm dhëmbjeje e pikëllimi, sa lexusin e benë të derdh pak lot. Gurakuqi, ka ditur të vërejë ngjarjet e ta lexon kohën, për të cilat ishte I interesuar dhe ato t’I shënojë edhe në vargjet e Tija. Kështu, “Dita e 29 tetur 1900” dëshmon për ndjeshmërinë e Tij patriotike, kushtuar arbëreshve të Zarës, që nderuan Skënderbeun. Këto kanë të bëjnë me edukimin e formimin e Tij patriotik prej malësori e atdhetari të përkushtuar. Luigj Gurakuqi shkroi edhe një numër të vogël poezish për të vegjlitë, me të cilat dëshmon për aftësitë dhe nivelin e përgatitjes së tij prej pedagogu. Ato pak vargje që I botoi në”Kendimet”, janë pasqyrë dëshmuese të një njohësi të mirë e të afërt për të vegjëlitë. Për pedagog,ai do të tregohet edhe në Normalen e Elbasanit 1909,në të cilën ishte Drejtori i parë  i sajë, e njëheri edhe hartuesi I shumë teksteve për nxënësit e sajë Gurakuqi duke bërë kështu përpjekje në krijimtari e punë patriotike, dosido iu desht të largohet nga krjimtaria letrare. Këte e bëri,siç thot Akademik Rexhep Qosja,duke parë  se puna patriotike, ishte shumë më efikase dhe e domosdoshme që nuk kishte kohë për pritje, se sa krijimtaria letrare”, Ai e la herët krijimtarinë, edhe pse “me ato pakëz  shkrime e pakez përkthime” që bëri mbetët në vend të merituar në historinë ë letërsisë shqipe. Luigj Gurakuqi, më shumë ishte njeri I aksionit e veprimit praktik kombëtar e intelektua. Kështu më 1908, në emër të delegatit të Shkodrës dhe arbëreshve të Italisë, mori pjesë në Kongrsin e  Manastirit, për çështje të njësimit të alfabetit të gjuhës shqipe. Gurakuqi dha mendimin se, “edhe kombi shqiptar, duhet të marr rrugën e qytetërimit,si gjithë kombet e qytetërura”, E  kur Shqipëria ishte nën zgjedhën  e otomanëve, u hap shkolla e parë e mësuesisë shqiptare, e njohur  me emërin “Normalja e Elbasanit” më 1909.Kjo ishte ngjarje,sa e madhe,aq edhe rëndësisë së domosdoshme për arsimin e popullit tonë. Luigj Gurakuqi, Aleksandër Xhovani e intelektualët të tjerë, punuan me nxënësit e kësaj shkolle, në përgatitjen e kuadrove “ si me mujt mirë me sherbye” arsimit kombëtar në shkollat e ardhshme në gjithë hapësirën etnike shqiptare. Nxënësit e kësaj shkolle u bënë pishtarët e arsimit tonë anë e mbanë, ku flitej shqipja. Poashtu,,këta bijë udhëhoqen edhe luftën për të mirën e popullit dhe Shqipërisë. Merita e dorës së parë, I bije hise, Drejtorit të parë me shkokë, të kësaj shkolle, si edhe për qëndresën e tyre rezistueëse, që këtë shkollë ta rihapin përseri më 1911. pasi turqit e mbyllën si të rrezikshme. Po ashtu Gurakuqi në aktivitetin e Tij në lëmin e gjuhës shqipe, ka merita për iniciativën e Tij, që më 1916, të merr pjesë të punojë e kontribojë në  formimin tash më të njohuren  “Komisija Letrare” në Shkodër, që njihet si veprim I parë konkret për fillimin e njësimit të gjuhës letrare kombëtare.

            Për Gurakuqin më së shumti mund të themi,Gurakuqi veprimtar kombëtar e parlamentar në ballë të opozitës dhe përball kundërshtarëve të jashtëm politik e kombëtar, si dhe publikimet e Tija në gazetat dhe revistat e kohës, si: Albania, Fjamuri i Arbërit e të tjera. Poashtu, ështe I njohur bashkëpunimi i Gurakuqit me shumë poet e patriot, si me Shiroken, Nolin, Skiroin, Fishtën e të tjerë.Bashkëpunoi ngusht me Hasan Prishtinën, Avni Rrustemin, Bajram Currin, Isa Boletinin e Plakun mjekerr  bardh  Ismail Qemailin e Ded Gjo Lulin.Kur shihen me kend punoi, me kend qëndroi, kuptohet edhe ku ishte e kush ishte Luigj Gurakuqi. Me këto përsonalitete madhore historike, patjetër Gurakuqi kaliti patriotizmën e Tij e do të mbetët personalitet I madh në historine shqiptare. Për fatin e Tij të mirë, kjo ishte kohë e vrullit dhe e lavdisë sonë historike. Patrioti stoik, i menqur, i matur dhe enciklopedik, mik i veprës e përparimit, u gjet i pranishëm e në ball të oraginizimit e veprimit në data të lavdishme të historisë sonë kombëtare, u lavdua,më 28 nëntor 1912, që ishte në krahun e djathët të Plakut Mjekër Bardh Ismail Qemailit, në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë nga sundimi mbi pesë shekullor Otoman, në Vlorën Heroike, ku pat thënë: Kjo zgjedhë duhet të jëtë e fundit” dhe për shqiptarët,”Kjo festë  asht e mrekullueshme dhe e madhërishme”.

Me 1921/24 Gurakuqin e shohim Deputet të Shkodrës në Parlamentin shqiptar në Qeverinë e Zogut, vrasësit të tij të ardhshëm, në pushtetin e të cilit Gurakuqi shihte ”pushtetin e hurit dhe të litarit”. Veprimet kundër Zogut në parlament gjithmonë I kishte në mbrojtje të  interesave të fashtarësisë, dhe cdo herë foli në të mirë dhe mbrojtjen e tyre, Foli shumë për emancipimin e femnrës shqiptare, ishte I ashpër dhe I hapur, sa pati guxim, që Zogut para syve t’ia thot fjalët të shkruara nga Noli drejtuar mbretit satrap,  “birit i Kainit,Tabdil si bari”, “sternip I Nasradinit”. Zogu edhe pse u mundua t’ia ndal gojën ketij “zemer hekuri”,kurrë nuk ia arriti qëllimit. Gurakuqi për Shqipërinë ishte patrioti xhevair I shtenjët, që siç thot historiani me kompetencë I historise së letërsisë shqiptare Rexhep Qosja, ” Nuk ka ditur, as nuk ka dashur t’i bëjë punët vangavinga”. Pas vrasjes së Avni Rrusteit, u bë nxitje e favorshme për kryengritje, të cilën e udhëhoqi fan Noli, dhe mu nga kjo kryengritje, nuk vonoi dhe u kororizua me formimin e njohur të Qeverisë Demokratike, Revulucioni e Qershorit më 1924.Edhe pse nuk pati jetë të gjatë, nga armiqët ziliqar sërbë dhe intrigave të me sllavët  e kundërshtarëve tjerë, Jehona e tij qëndroi për shumë kohë  e njihet në histori e dëgjohet edhe sot në Shqipëri dhe gjitha trojet etnike shqiptare. Gurakuqi ishte dorë e djathët e Qeverisë Demokratike shqiptare të Nolit, ku kreu detyrën e Ministrit të Arsimit. Qosja me të drejtë thotë:”Humbëm Qeverine Demokratike, që askush nuk e pati para nesh në Ballkan”. Ishte Qeveri e parë e këtij lloji në siujdhesën tonë. Pas këtij dështimi, Gurakuqi me shokë, shkuan në emigrim, për tu përkatitur e pritur nje ditë të përshtatshme të rikthimit. Por, Zogolli përgatiti mercenar të soji të vetë, që mos ta gjente edhe njeherë e liga mbretërore, i ndoqi, i vrau i shau dhe i zhduku këta patriot atdhetarë, me dorë tradhtare të mercenarëve, Vrau historinë shqiptare, mes Bajram Currit, Hasan Prishtinës, Avni Rrustemit, ndër të parcët vrau Gurakuqin më, 2 Mars 1925, në Bari të Italisë,  Gurakuqi mbeti syrgjyn-vdekur, si edhe Bajram Curri e Hasan Prishtina më vonë  në Selanik e  Avni Rrustemin pse ia vrau dajën mikun më besnik të sërbëve, Esat Pash Toptanin. Luigj Gurakuqi nuk ishte e as nuk mbeti “syrgjyn”.Pasi që tash një shekull, brez pas brezi, shqiptarët e mësojne, e lexojnë e shohi në përmendore të materializuar kudo në hapësirat shqiptare. Vepra letrare, pedagogjike e sodomos personaliteti I Tij historik është i gjallë dhe shërben simbol guximi e përparimi  shqiptar, me të drejtë Noli e mbyll elegjinë:

Nëno moj-ç’është përpjekur

gojë-mjaltë e zemër hekur

syrgjyn-gjall e syrgjyn vdekur

ky vigan liberator.

Albert Vataj/

Nga të gjithë jetësimet artistike, të emrit, jetës dhe veprës së Gjergj Kastrioti – Skënderbeut, ndoshta më imponuesja është ajo e një prijësi, e simbolizuar nga ajo që përfaqëson shtatorja e vendosur në Lezhë, përballë Memorialit të Skënderbeut, vepër e skulptorit Ardian Pepa, e inauguruar më 2 mars 2025, në kremtim të 581-vjetorit të Besëlidhjes së Princave.

Veprat e artit kushtuar Skënderbeut, veçanërisht skulpturat, shpesh janë pritur me debate, mendime pro dhe kundër, për stilistikën shprehëse, komponentet përfaqësuese dhe çdo element dallues nga ballafaqimet e mëhershme. Ende kjo figurë historike është e paqartë dhe idealizimi estetik ka qenë i vetmi identitet që në përafron me imazhin e vërtetë të tij.

Pavarësisht se si është përshkruar dhe se si ai është përjetësuar, në dëshmime historike dhe faktime të dokumentuara, mitizimi ka fituar, për të përfunduar te tiparet dhe karakteristikat më të shumëpërdorura, të cilat kanë ardhur për ta mbajtur atë në konfigurimin e legjendës. Shtatorja e Skënderbeut, e Ardian Pepa, shquhet për disa karakteristika dhe veçori që e dallojnë.

Kjo shtatore është një përfaqësim madhështor i figurës së heroit tonë kombëtar, e cila përmban disa shtresa kuptimore, si në aspektin estetik dhe ideor, ashtu edhe në planin filozofik e historik.

Poza dhe qëndrimi i tij. Skënderbeu paraqitet në një qëndrim dominues dhe autoritar. Me njërën dorë mbështetur mbi shpatën që qëndron vertikalisht mbi tokë, simbol i forcës dhe gatishmërisë për luftë. Dora tjetër mbi bel i jep figurës një karakter të sigurt dhe të vendosur. Të dy këto elementë të pasqyruara në këtë vepër, gjejnë lidhje të drejtpërdrejtë me kushtimin, që autori i ka bërë kësaj skulpture, duke i theksuar asaj këto detaje që lidhen me kohën dhe vendin.

Vendi ku shtatorja është vendosur, kontekti kohor, kuptimor dhe historik. Skënderbeu vinte në një besëlidhje me kryezotit e Arbërisë, për të vendosur për fatin që do të rrjedhonte, nga qëndresa që do t’i bëhej një prej ushtrive më të përbindshme të kohës, asaj osmane. Skënderbeu është në gjendje pritëse, të simbolizuar me dorën e djathtë që mban shpatën dhe dorën e majtë që mbështetet në bel, vështrimin e shigjetues nga lart poshtë dhe një ashpërsi më të zbutur, e tipologjisë së zakonshme të kësaj figure. Edhe pse vjen nga lufta dhe është i gatitur për luftë, në pritje të vendimeve që do të dalin nga Kuvendi i Lezhës, ai përcillet në këtë komunikum parmes një shprehjeje zotërimi.

Për tu ndalur te komponentët e tjerë. Armatura dhe veshja e tij, janë të stilizuara sipas imazhit ikonografik të Skënderbeut që njihet nga pikturat historike, me helmetën e tij karakteristike me brirë dhie, simbol i luftës dhe mençurisë. Manteli i gjatë që shpaloset pas tij krijon një ndjesi fisnikërie dhe fuqie epike, duke e ngritur figurën në një dimension pothuajse mitik.

Portreti i tij nuk është thjesht heroik, por gjithashtu përfaqëson një shpirt të paepur, një udhëheqës që nuk lëkundet para sfidave. Kjo i jep veprës një dimension psikologjik të thellë dhe forcë.

Monumenti është i ngritur mbi një bazament të fortë, duke krijuar një efekt vizual që e bën figurën e Skënderbeut të duket edhe më mbizotëruese mbi hapësirën përreth. Kjo për ta vendosur këtë shtatore si një pikë referimi që dominon horizontin. Në vetvete ai dëshmon për rikthimin e tij legjendar në njërin prej vendeve ikonike të historinë së shqiptarisë, aty ku ai hyri në histori për t’u përjetësuar në kujtesën e Kombit shqiptar dhe memorien e figurave të tjera të përmasave dhe ndikimeve të tilla që ai përfaqësoi dhe shënjoi.

Nëse krahasohet me shtatoret më të njohura të Skënderbeut, kjo e Ardian Pepës vendosur para Memorialit, ku ai prehet në gjithmonshmëri, ka një stilizim më të butë dhe më pak agresiv, më pak dramatik, por gjithsesi ruan një prezencë të fuqishme. Me një ati, mësuesi dhe një prijësi, ai vjen në këtë qasje për të shëmbëllyer atë të idealizuarin.

Kjo shtatore është një ndërthurje e fuqisë dhe madhështisë, prijësit dhe heroit, mitit dhe legjendës, duke e vendosur Skënderbeun në një hapësirë që e përjetëson, si një figurë të pakontestueshme të historisë shqiptare, si një kulmim i epërm i vetëdijes sonë, e cila shtrihet në gjithëshqiptarinë si një energji përtëritëse dhe vetëbesimi, duke e vendosur atë më korrnizimin e një ikone, duke e ngjitur në tempullin e një shenjtërie.

Ajo, është gjithëpoaq një vepër që ruan një balancë mes realitetit historik dhe idealizimit heroik, ndërsa mesazhi i saj kryesor mbetet i qartë, krenari, forcë dhe përjetësi e vlerës së figurës kombëtare.

Duke u rrekur për ta parë atë përtej kufizimeve, vërejmë se Skënderbeu i Pepës, ka disa përkime stilistike dhe konceptuale me tradita të ndryshme artistike dhe shkolla krijuese, që e lartësuan aktin në gjigandë prej broxi. Edhe pse duhet pajtuar me idenë se qasjet individuale krijuese që fitojnë, janë ato të mbështetura mbi modele dhe përkime, shëmbëllime dhe interpretime, që në kohëpaskohje orvaten të formalizohen në aktin krijues si unike.

Ajo që mund të thuhet dhe që rrok një dakordësim kuptimor edhe nga një vështrim i atypëratyshëm, ky monument ka një qasje realiste dhe heroike, e cila e vendos figurën e Skënderbeut në një formë madhështore dhe të monumentalizuar. Kjo qasje është e ngjashme me ndikimet i diktuara estetike të shekullit XX, ku heroi paraqitet me një fizionomi të theksuar, me linja të forta dhe qëndrim mbizotërues, për të qënë më shumë se sa ajo që sheh, ajo që ndjen dhe pesha që të duhet të përballosh.

Nga ana tjetër, ky stil ka rrënjë edhe në akademizmin e shekullit XIX, ku skulpturat e heronjve kombëtarë si Napoleoni (p.sh. shtatorja e tij nga Jean-Auguste-Dominique Ingres) apo Garibaldi në Itali paraqiten me një madhështi të ngjashme, imponuese.

Përmasa e Skënderbeut, qëndrimi i tij statik dhe simetrik, si dhe vëmendja ndaj detajeve të veshjes dhe armaturës, kanë një frymë neoklasike, e ngjashme me portretizimin e heronjve antikë grekë dhe romakë, kah janë pleksura rrënjët e pothuaj gjithë traditave të monumentalizmit, sepse së andejmi erdhi përmasa dhe stilizimi imponues, si fuqi që nënshtron. Sepse arti është e vetmja gjendje përjetimi dhe reagimi që guxon të shkojë aty ku mendimet dhe përfytyrimi sendërgjohen përmes një lënde të bartur emocionale.

Poza me dorën mbi shpatë dhe mantelin që shpaloset prapa kujton Augustusin e Primaportës (skulpturë e famshme romake), ku perandori shpërfaqet në një qëndrim të ngjashëm dominues.

Gjithashtu, helmeta me brirë dhe detajet e armaturës e afrojnë atë me përfaqësime të Mbretit Leonidas të Spartës në artin klasik grek, duke e shndërruar Skënderbeun në një figurë mitike.

Edhe pse në thelb është një vepër statike dhe hieratike, manteli i gjatë që shtrihet pas tij, si dhe forma e kapelës dhe armaturës, krijojnë një ndjesi të lehtë lëvizjeje. Kjo i jep shtatores një element barok, të krahasueshëm me shtatoret e Berninit (p.sh. “Konstantini i Madh” në Vatikan), ku vëmendja ndaj teksturave dhe gjestikulacioni i trupit krijojnë një ndjesi dramatike.

Skulptura të barokut shpesh përdorin mantelin dhe krekosjen për të dhënë madhështi, siç shohim në veprat e Gian Lorenzo Berninit, ku veshja nuk është vetëm dekorative, por pjesë e narrativës vizuale, asaj që ajo do të imponojë dhe mëton.

Shtatoren e Abraham Lincoln në Uashington (nga Daniel Chester French), gjithashtu,ku figura qëndron në një qëndrim madhështor dhe imponues, apo shtatoret e Garibaldit dhe Cavour-it në Itali, ku liderët kombëtarë shfaqen me një qëndrim të fortë dhe të pashmangshëm mbi piedestal.

Kjo shtatore është një përzierje e realizmit heroik, neoklasicizmit dhe ndikimeve baroke, duke krijuar një figurë që i përngjan heronjve antikë dhe udhëheqësve të mëdhenj të historisë, por edhe trajtimeve të mëhershme që i janë bërë kësaj figure të historisë. Ajo ka një frymë të qartë madhështore dhe mitike, e cila shkon përtej një thjeshtë portretizimi historik, për të hyrë në sferën e ikonografisë kombëtare dhe simbolizmit të pavdekësisë. Sepse arti, monumentalizmi, përmasat, forca, imponimi, janë elemente që krijojnë një marrëdhënie me soditësin, duke e lejuar të përfshihet emocionalisht në këtë përjetim, e pse jo edhe duke zgjuar te ai fantazinë për ta kthyer në kohën e heroit dhe zhvillimet e asokohshme, për t’i lejuar gjithashtu të jetë pjesë e historisë, të mbushet me gjendjen dhe ta ndjej peshën që bie mbi të, duke e bërë atë më të fortë dhe më të gjallë në këtë përfshirje.

Skënderbeu këtu nuk shihet vetëm si një komandant ushtarak, por si një figurë udhëheqëse më e përgjithshme dhe më e përjetshme. Sepse ai nuk ka mbetur në memorien e historisë vetëm si një strateg lufte, por edhe si një diplomat i urtë, një udhëheqës i drejtë dhe një prijës vizionar. Ai vërtetë i përkiste kohës së shpatës, por më shumë se me shpatë, fitoret e tij janë produkt i zgjuarsisë dhe përvojës.

Nëse të tjerat, por edhe vetë Ardian Pepa në trajtimet mëhershme të Skënderbeut, vendos Skënderbeun në një moment lufte dhe aksioni, kjo shtatore e vendos atë në përjetësi, në përfundimin e misionit të tij, si një udhëheqës tashmë i përmbushur.

Ndoshta një Skënderbe legjendar, si një strateg dhe komandant, sot do ta preferonim një prijës, një figurë të bashkimit, urtësisë dhe maturisë, por edhe vendosmërisë dhe guximit për të mos u trembur edhe nga nevoja për tu ndeshur. Shpata dhe veshja, tregojnë se ai është gati për luftë, por më shumë aspiron për paqe.

Dr. Lulzim Nika

Lezhë, më 2 mars 2025/

Sot, në këtë kohë krize identiteti, ligësie dhe dobësie, në kërkim të një Rilindje të re Kombëtare, sërish kemi nevojë për mëshirën, ndihmën, por edhe forcën tënde kryehero. Gjergji ynë i Madh, që të na frymëzosh me idealet tua të luftës për liri dhe mbrojtje të shqiptarisë! Qoftë e pavdekshme fama jote!

Në këtë moment historik, që nderon të kaluarën dhe na ndihmon të shohim përpara, zbulojmë shtatoren e Kryeheroit, Gjergj Kastrioti, të cilin historia e mban si simbol të sakrificës, guximit dhe dinjitetit. Ky akt shënon një rikthim te rrënjët tona kombëtare, një kujtesë se shqiptarët kanë gjithmonë forcën të ngrihen ndaj sfidave dhe të ruajnë krenarinë e tyre.

Le të jetë kjo shtatore një udhërrëfyes për të ardhmen tonë, një simbol që na bashkon në besimin tek liria dhe forca e identitetit kombëtar. Gjergji ynë i Madh, të lutemi që shembulli yt të mos humbasë kurrë dhe të na frymëzojë për të ndërtuar një Shqipëri të fortë, të bashkuar dhe krenare.

Qoftë e pavdekshme fama jote!