Materiali i botuar më poshtë është i përcjellur tekstualisht siç është marr nga Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, me Dosje 290, viti 1953, nga faqja 1-3, “ Citate nga shtypi i huaj për Shqipërinë gjatë Muajit Mars 1953./
Shkroi: Leonora Laçi /
Disa nga mediat botërore të kohës si ato Angleze, Italiane, Franceze apo dhe shtypi Jugosllav e Grek, i kanë dhënë një hapësirë të veçantë ngjarjeve në Shqipëri. Ndjekja me interesë të madh të zhvillimeve në Shqipërinë komuniste vinte për disa arsye, nga njëra anë vdekja e liderit Sovjetik Stalinit u prit me dhimbje nga Enver Hoxha qe e kishte idhull, dhe tashmë ishte vënë në pikëpyetje si do ishin raportet Shqipëri-Bashkim Sovjetik. Por dhe për një arsye mjaft të rëndësishme, sepse kishte disa kohë që nën Komitetin Kombëtar “Shqipëria e Lirë” ishin ndërmarr hapa për destabilizimin, dhe krijimin e turbullirave në Shqipërinë komunsite, ku dërgoheshin nga ajri dhe nga deti, ushtarët e lirisë që sterviteshin në Myhni të Gjermanisë nën “Kompanin 4000”. – Gazeta Engleze“ Daily Mail” datë 7 Mars 1953, në një lajm me burim nga Beogradi me titull “ Trupat Shqiptare nuk janë në levizje” shkruan: “… Njësira t’ushtrisë, Policis dhe të Partisë Komunsite në Shqipëri kanë qënë t’angazhuara kundër veprimtarisë së shtuar të guerriljeve që erdhi në vazhdim të vdekjes së Stalinit, thonë lajmet që mbërrijnë këtu…” E përjavëshmja “Sunday Times” datë 8 Mars 1953, në një lajm me burim gjithashtu nga Beogradi me titull “ Kryengritje të guerileve në Shqipëri, shkruan: “… Vdekja e Zotit Stalin, ka qënë sinjali për kryengritje gueriljesh në Shqipëri, me të voglit por me të rëndësishmit satelit, nga ana strategjike të Rusis Sovjetike n’Adriatik. Qeveria e Titos është duke ndjekur me kujdes ngjarjet në Shqipëri e cila ndahet nga pjesa e tjetër e imperatoris Sovjetike prej Jugosllavisë. Besohet e mundshme që ndonjë udhëheqës i gueriljeve ose i komunistëve pro Tito të marr fuqi në dorë dhe të kërkojë të bashkohet me bllokun e ri Jugosllav-Greko-Turk…” “… Rregjimi kukull i Gjeneral Hoxhës e mban nën kontroll këtë vend të vogël me madhësi të barabartë me Welles, vetem me përkrahjen e trupave të pajisur mirë Ruse, të cilat çmohen në 20.000 vetë. Interesi kryesor i Rusisë në Shqipëri është bregdeti i saj mbi Adriatik me bazë navale dhe strehim nëndetesesh…” -“The Times” datë 7 Mars në një lajm të korespondentit të saj në Beograd, shkruan: “… Agjensia Zyrtare Jugosllave e Lajmeve “Tanjug” duke u mbështetur në lajme t’ardhura nga Tirana, flet për veprimtari të shtuar të gueriljeve në Shqipërinë e Veriut, ku përfshihen edhe banda t’arratisurish pas lajmit të sëmundjes së Zotit Stalin. Turbullirat me të mëdha thuhet se po ndeshen në Rrethet e Shkodrës, Kukësit, Kolgecaj dhe Pukës. “The Daily Mail” datë 13 Mars 1953 botonte një lajm me burim nga Athina ku thuhet: “ Ceta partizane janë aktive kundër Kryeminstrit të Shqipërisë Komuniste Enver Hoxhës, sipas lajmeve nga Kostoria(Kosturi), një qytet i vogël Grek afër kufirit Shqiptar. Partizanët kanë hyrë në shumë katunde dhe thuhet se janë pritur në mënyrë të përzemert nga fshatarët. Pretendohet se Policia ka arrestuar prindërit e partizanëve dhe i ka torturuar ata për të nxjerr tregime…” – Gazeta Angleze“ The Daily Telegraph” datë 13 Mars 1953 në një lajm me burim nga Parisi shkruan: “… Në Shqipëri ku sipas vronjëtueseve, gjendja është aq e rënd sa që Enver Hoxha dhe rregjimi i tij lekundën nga turbullira më e vogël, duken tani shënjat e lëvizjes së disa njësive të ushtrisë shqiptare n’afërsi të kufijve Jugosllave…” – Gazeta Franceze “Le Monde” datë 17 Mars në një artikull me titull ” A thua se ka pasur një puç antikomunist në Shqipëri? –shkruan: “… Eshtë jashtëzakonisht vështirë të marrësh informata të denja për besim mbi Shqipërinë. Asnjë agjenci perendimore e shtypit nuk ka korespondent në Tiranë, ku të dy diplomatët “borgjez” Ministrat e Francës dhe Italisë, jetojnë pak a shumë t’izoluar nga bota e jashtme dhe pa asnjë kontakt me udhëheqësit ose popullaten e vendit. Dihet megjithë atë se që nga seizma e Titos, rregjimi mbahet në këmbë vetem nepërmjet metodave të terrorit dhe se anarkia mbreteron në shumë pjesë të Republikës së vogël. “… Në Romë është krijuar bindja se Marshalli Tito i cili disponon agjentë të shërbimit të tij sekret në atë vend, do të tentojë shpejtë a vonë t’organizojë një grusht shteti në Tiranë. Rrethet Ushtarake Italiane e njoftojnë këtë prespektivë pa asnjë optimizëm mbassi preket ekuilibri i tanishëm i Adriatikut. N’Athinë flitet me fjalë të mbuluara për një Shqipëri të coptuar në zona influence Greke dhe Jugosllave. “… Situata e Shqipërisë në brendësinë e bllokut Sovjetik është jashtëzakonisht delikate dhe në rast se ekziston ndonjë satelit që ka shanc për t’u shkëputur pa luftë nga kontrolli i Kremlinit, kjo është Shqipëria”. – Gazeta Italiane “Il Corriere Mercantile” datë 12 Mars 1953, në një lajm me burim Vjenen me titull “ Një kryengritje në Tiranë” shkruan: “… Trupat Shqiptare të dërguara në kufirin veriorë të Shqipërisë për të shtypur guerriljet, kanë refuzuar të luftojnë. Një pjesë e oficerëve u kanë dhënë kryengritësve armë e pajisje. Të tjerë janë dorëzuar në rojet kufitare Jugosllave. Pas zhdukjes së Stalinit, Qeveria e Tiranës duket se e ka humbur kontrollin e situatës e veçanërisht në krahinat e Veriut. Emigrante politik Shqiptar në Jugosllavi thonë se gjëndja në Shqipëri mund të përmbyset para se të vij behari”. – Gazeta Angleze “ The Daily Express” datë 6 Mars 1953, në një lajm nga Beogradi me titull “ Tankset e Titos në kufi”, shkruan: “… Marshall Tito dërgoi sonte një divizion të blinduar drejt kufirit shqiptar. Lajmet nga kufiri thonë se një lëvizje e fshehtë anti-komuniste është duke bërë përpjekje të përmbysë rregjimin pro rus të diktatorit Enver Hoxha në Shqipëri…” – Gazeta “Laurore” datë 9 Mars 1953, duke komentuar vizitën e Titos në Londër dhe problemet që do bisedoj si me Churchillin, në lidhje me Shqipërinë, shkruan: “… Ndërmjet problemeve Ballkanike, problemi Shqiptar do të tërheqë në mënyrë të veçantë vemendjen e Titos, Churchillit dhe Eden’it. Situata n’atë vend vazhdon të jetë e turbullt dhe dihet se Jugosllavët njëlloj si Greket kanë shumë dëshirë që t’a shikojnë të zhduket rregjimi komunist i Enver Hoxhës, i cili e bëri Shqipërinë një krye ure Sovjetike në bazë t’Adriatikut…” – Gazeta Italiane “Il Popolo di Roma” datë 14 Mars 1953, në një artikull me titull “Dorë të Lirë Marshall Tito në Shqipëri në shkëmbim të një tërheqjeje në tokën e Lirë të Triestes” shkruan ndër të tjera: “… Eden, me fjalë të tjera, mendon t’a zgjidh problemin e tokës së lirë të Triestes duke i premtuar Marshall Titos dashamirësinë e Britanis së Madhe karshi synimeve Jugosllave mbi Shqipërinë por me kusht që ai të marr parasysh pretendimet Italiane mbi Triesten…” -Gazeta Italiane“ Il Secolo D’Italia” datë 14 Mars 1953 në një lajm nga Beogradi me titull “Titoja do të kërkoj në Londër rrugë të lirë në Shqipëri”, shkruan: “…Autoritetet Politike Jugosllave nuk i fshehin qëllimet e udhëtimit të Titos në Londër. Ata mund të përmblidhen në tri pika themelore: I- Përfundimi i një akordi politik me Britanin e Madhe në bazë të të cilit Britani e Madhe do të garantoj drejtëpërdrejt Jugosllavinë nga çdo aggression eventual të BS ose të satelitëve të tij. II- Përcaktimi i situatës Shqiptare. Do të jetë fjala për zonën “B” të tokës së Lirë të Triestës…” III- Rregullimi i çështjes Shqiptare do të trajtohet në substance duke i dhënë rrugë të lirë Titos për të përmbys rregjimin komunist në këtë vend dhe për aneksimin virtual të Shqipërisë nga Jugosllavia. Kuptohet mirë, në dëmin e Italisë gjithmonë…” Gazeta “Il Tempo Roma” datë 14 Mars 1953, në një artikull informative me burim nga Parisi dhe me titull “ Braktisja e Shqipërisë në projektet e Malenkovit” shkruan ndër të tjera: “… Zërat e shpërndara këto ditët e kaluara mbi gjëndjen e mbrëndhsme në Shqipëri, vazhdojnë të jenë objekt komentesh nga ana e shtypit Francës. Nga një vend i pa caktuar i kufirit Shqiptar, një i dërguar i posaçëm i gazetës “France Soir” telegrafon se në Tiranë vdesin urie dhe se populli e urren rregjimin, se sheshet e katundeve janë bërë vend për varje njerëzish dhe se çdo dite më të rënë muzgu, fillojnë pushkatimet”.
Muslims who Saved the Lives of Jews
By Michael Curtis/
The horrors committed by evil people during the Holocaust are well known and documented. Less well known are the merciful deeds performed by good people during the years of World War II. Among the least known of these decent individual are the Muslims in Albania who saved Jews. The screening in October 2014 of a filmBESA: The Promise, directed by Rachel Goslins, with music by Philip Glass, is a welcome reminder of this minor but significant segment of Albanian history, in which a small number of Muslims protected Jews from Nazi Germany.
The film portrays a number of compelling and moving stories. It is based on the book BESA, written by Norman H. Gershman, a Jewish American who narrates and is the central figure in the film. Over a five-year period he collected stories and photographed members of Albanian families who acted in a compassionate way during the war years. The story remained largely unknown during the almost 50-year period after the war while Albania was controlled by the Communist regime known as the Socialist People’s Republic from 1944 to 1991. During those five decades, displays of religion were banned in what was an inhumane and brutal regime, and contacts with the outside world, especially Israel, were forbidden.
Albania is a small country rarely making news though it is a member of NATO and the Organization for Security and Cooperation in Europe, and since June 2014 has candidate status for membership in the European Union. As a result of its defeats in the Balkan Wars in 1912, the Ottoman Empire lost control of the Albanian area it had long ruled. Following the Ottoman defeat, Albania began its efforts to become an independent country in 1912. After the end of World War I it was accepted in 1920 as an independent state based on a common language, though its borders were not internationally recognized until 1926, and it was also recognized as a member of the League of Nations.
Albania was invaded by Fascist Italy in April 1939. Jews were not allowed to leave the country and a concentration camp was established in Kavaje, but Italy did not comply with the German Nazi demands to hand over all Jews. After the armistice of September 8, 1943 between Italy and the Allies, German forces invaded and occupied Albania. The Nazis ordered all Jews there to register but Albanians would not give the Germans any list of Jews. The Albanians did not collaborate. On the contrary, in the face of grave reprisals for their behavior, they helped Jews to evade the Nazis and sheltered them in their own homes. They gave the Jews false documentation, allowing them to mingle in public, and forged passports for them.
In only two cases were Jews captured by the Gestapo and deported to Bergen-Belsen. Albanian border police allowed Jews to enter the country without asking questions. The Righteous persons gave Muslim clothes to Jewish women to help them evade Nazi checkpoints. They took Jews to Albanian ports and helped them escape the country.
The hatred of Jews on the part of the Mufti of Jerusalem is well known, along with his eager approval of the extermination of Jews in Europe and in Iraq, his raising of an SS Muslim Division in Bosnia, and his association with Heinrich Himmler and other leaders in Nazi Germany. BESA tells a different and compelling story of Muslim behavior. The book and the film document the participation of some Christians but mostly it was compassionate and kind Albanian Muslims (Sunni Muslims make up about 58 per cent of the population) who sheltered Jews who had fled to their country to escape from the Nazis.
At the beginning of World War II about 200 Jews lived on Albania, mostly in the towns of Korce and Pristina. During the war more than 2000 Jews sought refuge in the country. BESA is the account of the hospitality of Albanians towards them. The Albanian word “BESA” apparently means faith or keep the promise. It is a code of honor, an ethical code entailing an obligation to provide help. It entails hospitality, providing food and shelter to those in distress. By tradition it is a collective agreement to show kindness to and to save people in trouble.
The story deserves to be better known. The Albanians sheltered the refugee Jews or assisted in arranging transport to Italy. The dramatic outcome was the fact that 1800 Jews were alive in Albania at the end of the war. The dramatic result is that there were eleven times more Jews in the country at the end of the war than at the beginning. In comparative terms it was the only European country in which more Jews existed at the end than at the beginning of the war.
A comparison with some European countries can highlight the extraordinary behavior of the Albanians. In Poland, 90 per cent of its 3.3 million Jews perished; in Germany 88 per cent of 240,000; in Slovakia 83 per cent of 90,000; in Greece 77 per cent of 70,000; in Hungary 70 per cent of 650,000. Even in the neighboring Kosovo area more than 600 Jews were killed. Only Denmark where less than 1 per cent of its 8,000 Jews were murdered can compare with the record of Albania.
After the dissolution of the Albanian Communist regime in 1991 and the creation of Albania as a parliamentary regime the truth became more widely known. Consequently, Vad Yashem, the World Center for Holocaust Research, in Jerusalem, that has honored 25,000 from 49 countries, since February 1995 has recognized 70 Albanians as Righteous among the Nations.
Photographs and the narrative in the film BESA portray the heroism of the Righteous Albanians. In the main they were simple people who did non-simple things. The film is organized around a series of conversations, often highly emotional, told mostly through their descendants. Jewish survivors tell of their gratitude to their Muslin rescuers.
The central story is a moving one, ultimately joyful, recounted by a man named Rexhep Hoxha, an owner of a toy store. He is the son of one of the Righteous, and was engaged in a search for 15 years, that took him to Bulgaria and Israel, to carry out the obligation of his father. His father had protected a Jewish family and carefully preserved three Hebrew books entrusted to him by the family until they could reclaim them. He had passed the torch of kindness, the return of the books, to his son, symbolic of dedication to the next generation. After considerable effort, the son finally located the Jewish man who had been saved by his family. In a meaningful and emotional encounter for both men the meeting took place in an apartment in Israel where Hoxha fulfilled the promise to his father to return the three books. They turned out to be a complete Torah.
What is compelling in this complex narrative is the modesty as well as the enormous courage of the Albanians who risked their lives for BESA. In a poor country, perhaps the poorest in Europe, the Righteous Muslim individuals did what they thought was right and passed on the promises they had made to their children. At this moment when the Islamic State in Iraq and Syria is exhibited repugnant brutality and evil, BESA is an inspiring story of Muslim heroes who opposed inhumane terrorism and treasured human life.
Histori- ME RASTIN E 170 VJETORIN E KRYENGRITJES SË DERISH CARES
DERVISH CARA-TETOVA KËRKOI AUTONOMINË E SHQIPËRISË PARA 170 VJETËSH/
Shkruan: Prof. dr. Vebi Xhemaili, USHT-Tetovë/
Ky Kolos nga Tetova me tërë forcat e veta iu kundërvu një perandorie të madhe siç ishte Turqia në atë kohë. Ky komandant u hodh në kryengritje për përmirsimin e jetës ekonomile dhe sociale të popullësisë të këtyre anëve pa dallim feje dhe race, duke bërë luftë deri në vdekje për çlirimin e trevave lindore shqiptare. Lufta zgjati më më shumë se 5 pesë muaj, nga janari 1844 deri më 21 maj të vitit 1844, kur u kap i gjallë Derish Care me shokë. Ky kolos e humbi luftën ballë për ballë me ushtrinë e Hajredin Pashës në betejën e Katllanovës më 21 maj 1844. Gjatë kësaj lufte Komandanti shqiptar nga Pollogu i Tetovës pati disa takime edhe me diplomat të huaj; anglez, francez, po ashtu ka qenë i përcjellur edhe nga politika serbe serbe dhe ajo ruse.
Edhe pse gjatë kësaj kryengritje ishte figura më këmëngulse që kërkonte publikisht para diplomatëve të huaj se shqiptarëve të Shqipërisë duhet tu njihet autonomia as më pak as më shumë se ajo e serbisë dhe Greqisë. Ky komandant këto kërkesa i parashtroi edhe para Hajredin Pashës, por të tëra këto kërkesa kombëtare sikur sot e kësaj dite nuk nuk janë bindëse për historiografinë sllave, pasi disa historian maqedonas në krye me Matkovskin kanë shkruar vepra vuliminoze, ku kanë tentuar këto kërkesa dhe trimërinë e pashoq dhe bujarinë e tij ta paraqesin si sllav apo maqedonas me origjinë torbeshe nga fshati Urviç, që fare nuk kanë të bëjnë me të vërtetën shkencore, pasi këto shrime të ngjyrosura me politikë ditore dhe fare nuk i kontribojnë Shkencës së Historisë, pasi nuk paraqesin realitetin dhe zhvillimet e ngjarjeve historike dhe luftës së tyre për liri në këtë pjesë të Shqipërisë Lindore gjatë vitetve 1843-1844.
Sipas raportit të konsullit britanik nga Selaniku, gjendja në Shqipëri pas shpalljes së Gjylhanes u tensionua mjaft. Fillimi i vitit 1943 filloi me trazira lokale në gjithë Shqipërinë. Në mars të vitit 1843, në Selanik erdhi valiu i Rumelisë, Mustafa Nuri Pasha, i cili pati një konsultim me konsullin anglez. Nuri Pasha haptazi i deklaroi: “Në Shqipëri i kanë të përzier gishtat agjentët rus dhe francezë për nxitjen e kryengritjes së popullatës, bile se ka të dhëna që agjentët rus ndajnë edhe para popullatës për blerjen e armatimit, për t’u çuar në kryengritje”.
Kryengritja shqiptare për herë të parë përmendet në dokumentet serbe, më 5 korrik 1843, nga prefekti i qarkut të Aleksincit, i cili lajmëronte Ministrinë e Punëve të Jashtme të Serbisë, se Mehmed Pasha i Shkupit ka kërkuar nga çdo shtëpi shqiptare të japë nga një ushtar (nizam). Meqë shqiptarët kishin refuzuar kërkesën të rekrutonin ushtarë, u krijuan përleshje të mëdha në mes kryengritësve dhe njerëzve të pashës që bënin rekrutimin. Shqiptarët me të shpejtë u grumbulluan në Shkup me mbi 6.000 kryengritës dhe rrethuan qytetin, ku kërkonin nga pashai i Shkupit të ndërpritet rekrutimi. Mehmet Pasha kërkoi nga kryengritësit që t’i lejohet të shkojë për në Stamboll dhe të parashtrojë kërkesat e shqiptarëve, por ata nuk u pajtuan dhe kërkonin që në vend të tij të shkojë lajmëtari i tij. Në pritje të lajmëtarit, pashai përhapi lajmin se 40 taborë janë nisur nga Selaniku në drejtim të Shkupit, ndërsa në ndihmë do të vijë edhe pashai i Vrajës dhe do të bashkohet me ushtrinë e sulltanit.
Udhëpërshkruesi i njohur për Ballkanin, A. Grizebahu, në vitet e 40-ta të shek. XIX, deklaron: “Havzi Pasha u emërua si udhëheqës në Shkup, si përfaqësues i vjetër i fisit tetovar. Ky ndan mendimin se fisi i tij ka sunduar me Sanxhakun e Shkupit “qysh para 200 vjetësh”. Ky, sipas kontaktit që ka pasur kokë më kokë me pashallarët, gjatë qëndrimit të tij në Shkup dhe Tetovë, u interesua edhe për pakicën sllave në Shkup dhe jetën e tyre, si dhe ka biseduar për rrethanat ekonomike dhe politike që përfshinte Pashallëkun e Tetovës dhe atë Shkupit. Ky territor ishte i ndarë në 14 kaza ose rrethe. Këto ishin: kazatë e Shkupit, Kaçanikut, Tetovës, Kërçovës, Dibrës, Qustendilit, Radovishit, Kriva Pallankës, Kratovës e të Koçanës.
Por, sa u përhap lajmi në Shkup për burgosjen e pashallarëve nga Sulltani, shqiptarët nga hidhërimi me të shpejtë rrokën armët dhe u çuan në këmbë, gati të gjithë “si me qenë një”. Ky rebelim i shqiptarëve, në korrik të vitit 1843, shtyri vezirin e madh, Mehmet Jusuf Pashën, së bashku me Hajredin Pashën, të tërheqin fermanin për të mbledhur rekrutë për sulltanin, kështu që situata pak a shumë u qetësua. Por, në vjeshtë të vitit 1843, Pashai i Shkupit, Mehmet pashë Jusufi, përsëri dha urdhër të mblidhen ushtarë të rregullt për Perandorinë Turke. Shqiptarët nuk pritnin këtë urdhër nga sulltani, që Këto reforma dhe aplikimi i tyre në Shqipërinë Verilindore, në vitin 1843 , preku në palcë klasën feudale shqiptare, të pasurit, bejlerët e posaçërisht pashallarët shqiptarë, të cilët rreth vetes në emër të perandorisë mbanin ushtarë dhe rroje personale. Me këtë ushtri, ata komandonin sipas dëshirës dhe nevojës së vet, duke mos i përfillur shpeshherë kërkesat e sulltanit. Në këto rrethana revolte u paraqit Dervish Aga, një i afërm i Havzi Pashës, i cili arriti së shpejti ta sundojë tërë Gegërinë. Në shtator të vitit 1843, Dervish Aga shpalli veten për udhëheqës të Gegërisë (Shqipërisë Verilindore).
KRYENGRITJA DERVISH CARES FALSIFIKOHET
NGA TIRANA DHE PRISHTINA
Kryengritja e Dervish Cares falsifikohet nga Tirana dhe Prishtina Siç është e njohur në bazë të dokumenteve Kryengritja e Dervish Cares filloi në shtator të vitit 1843. Kjo kryengritje filloi si rezistencë gjithë popullore, por e theksuar ishte në pjesën e Shqipërisë Lindore. Kjo rezistencë rritej dita-ditës kundra reformave të Tanzimatit, e në veçanti kundra sulltanit, që këto reforma të mos zbatohen në pashallëqet shqiptare, ose thënë ndryshe në tërë krahinat shqiptare të Shqipërisë Etnike, ku prekej interesi i tyre, pasi në këtë territor dominonte populli shqiptar dhe gjuha shqipe.
Sipas dokumenteve serbe: “Epiqendra e kësaj ngjarje me rëndësi të madhe ishte në Gegalik (Gegëri). Shtetet sllave të Ballkanit, Shqipërinë Lindore e kishin pagëzuar sipas popullsisë gege që jeton në këtë pjesë të Shqipërisë etnike, ata në gjuhën sllave e quanin “Gegalik”, toka e gegëve, territori i gegëve, që nënkupton territorin e Shqipërisë Verilindore. Po ashtu edhe diplomacia gjermane Shqipërinë e ndanë në Toskë, që kanë jetuar në Shqipërinë e Jugut, dhe Gegë që përfshinin territorin e Shqipërisë Verilindore.
Pra historiografia sllave me emrin “Gegalik”, quanin territorin e Shqipërisë Verilindore, të banuar me shqiptarë siç i quanin ata “Gegë”, kështu thirrej Shqipëria nga të gjithë bashkëkohësit dhe studiuesit e ndryshëm të kohës. Kryengritja, sipas udhëheqësit të saj u pagëzua; “Kryengritja e Dervish Cares”, e cila filloi në Gostivar, e jo në Shkup, sipas botimit më të ri të Historisë së popullit shqiptar, të botuar në Tiranë në vitin 2002.
Poashtu ka edhe një gabim tjetër nga historiografia e Prishtinës, se kjo kryengritje ka filluar në Prishtinë, ku thuhet gabimisht se: “ kryengritje e madhe shqiptare plasi në vitin 1844 në Prishtinë, duke u përhap kah Prizreni, Gjakova, Shkupi, Tetova, e cila në fund u shua në gjak thuhet në librin e Branko Horvatit të botuar në Lubjanë në vitin 1989, f, 37.” Por e vërteta është, se kjo Kryengritje ka filluar në vjeshtën e vitit 1843 në Gostivar dhe me të shpejtë u përhap në tërë fushën e Pollogut të Epërm, deri në Tetovë me rrethinë . Pra epiqendra e kësaj lëvizje ishte në Gostivar, ku në krye të qytetit qëndronte nëpunësi i Xheladin Beut, që udhëhiqte me Gostivarin, i cili shumë shpjet u dallua si organizator tejet i aftë. Ky mbante në atë kohë gradën “Aga”, që do të thotë udhëheqës, (Çarshi Agasi-Kryeshef i policisë), me fjalë të tjera, komandant i qytetit. Ky në fillim ishte nënoficer te Havzi Pasha pasi ishte edhe dhëndri i tij, kurse më vonë e fitoi besimin dhe u emërua për udhëheqës te Xheladin Beu dhe udhëhiqte me Gostivarin. Në nëntor 1843 u shpall i pavarur nga eprorët e tij; Xheladin Beu i Tetovës dhe Sulltani.
Tetova si qendër e pashallëkut gjatë viteve 1830-1842
VENDLINDJA E DERVISH CARES
Dervish Care është i lindur në fshatin Pallçisht të Tetovës. Ky u bë i njohur në historiografinë shqiptare mbiemrin e familjes së tij “Care”, e jo si thotë Toskovi e shpalli veten “Car”. Toskovi si duket në bazë të dokumenteve ekzistuese, e ka ngatërruar mbiemrin e familjes të Dervish Cares me fshatin Caren, nga ka ardhur familja e tij në vitin 1795, nga fshati Kalis. Ky fshat ndodhet në rajonin e Kalisit përgjatë rrjedhës së lumit Drin. Ndërsa JOVAN Trifunovski, Albansko stanovnishtvo u Makedoniji, Beograd 1988, f. 41; ky albanofob pranon se shumë familje shqiptare mbajnë mbiemrat e fshatrave si është rasti me Dervish Caren nga fshati Caren përgjatë lumit Drin, krahinë e Kalisit.
Po ashtu emrin dhe etnogjenezën shqiptare të këtij heroi kombëtar tenton ta ndryshojë edhe vetë Matkovski, në librin e tij në faqen. 787. me titull O”tporot vo Makedonija Tom. IV, Shkup 1983, f. 787. i cili në sqarimin e tij deklaron se: Dervish Care ka qenë me prejardhje “torbesh”. Ky këtë falsifikim bënë për hirë të politikës ditore dhe e dyta për ta plotësuar në boshllëk të historisë maqedonase që ka dhe do të ketë në këto hapësira që sot quhen Maqedonia Perëndimore e njohur në historiografinë shqiptare si trevat e Shqipërisë lindorte.V.Xh.
Ky autor nuk donë të pranojë se familja e tij sot jeton e shpërndarë në disa fshatra me popullsi shqiptare në fushën e Pollogut dhe më gjerë. Ndërsa “torbeshët” jetojnë nëpër enklava dhe për nga profesioni dallojnë dhe shumë vështirë përzihen me të tjerët. Matkovski në fund pranon “se ishte prijës i shqiptarëve të Veriut”.
FAMILJA E NGUSHTË E DERVISH CARES
Familja e tij, sipas dëshmive më të reja, në fillim vendoset në fshatin Urviç. Baba i Drevish Cares quhej Sulejman dhe kishte tre vëllezër, ndërsa Dervish Cara kishte një vëlla që quhej Isen dhe një djalë dhe quhej Asllan. Sot trungu i kësaj familje është e shpërndarë në disa fshatra të Pollogut, deri në Tetovë. Pas largimit të tre vëllezërve për në Turqi, Dervish Aga-Poda u bë tejet i njohur, pasi kishte afërsi familjare me nënën dhe të shoqen e Havzi Pashës, që jetonin në Shkup. Ky kishte përkrahjen e tyre financiare edhe gjatë kryengritjes. Prandaj, pas luftës, familja e Havzi Pashës me nënën dhe të shoqen dënohen nga guvernatori i Shkupit, Hajredin Pasha, me internim në Anadoll. Ky gjatë sundimit të Xheladin Beut në Pashallëkun e Tetovës, ishte emëruar për nëpunës në Gostivar dhe u tregua organizator shumë i mirë dhe tejet i aftë. Ky shfrytëzoi dobësitë e Xheladin Beut si udhëheqës dhe u bë tejet i njohur në mbrojte të qytetarëve të Gostivarit me rrethinë, duke apeluar te njerëzit e vet, që mos të japin nizamë. Sipas dokumenteve serbe; “Dervish Cara ishte nga Tetova dhe ishte një ndër bashkëpunëtorët më të afërt të Havzi Pashës. Ky për meritat që kishte në mirëmbajtjen e rregullit dhe qetësisë, paguhej me rrogë mujore prej 500 groshëve-lekëve.
Dervish Care urdhëroi shtabin e vet që me një pjesë të ushtrisë së tij të kontrollohen pikat strategjike në drejtim të malit Sharr, që lidhë rrugën e vjetër ilire-romake (Tetovë-Prizren), e cila kalon nëpër fshatrat Shipkovicë, Brodec, Sellcë dhe Vejcë, për të vëzhguar rrugët e anës së Prizrenit, për ndonjë sulm eventual të ushtrisë turke prapa shpine, si ndihmë Xheladin Beut dhe administratës turke në qytet. Tetova tanimë ishte ndarë në dy pjesë. Njëra ishte me kryengritësit dhe pjesa tjetër me Haxhi Hasanin, zëvendës i Xheladin Beut. Ky, në fillim, së bashku me familjen e tij dhe nëpunësit turq, ishte mbyllur në Kalanë e Tetovës. Më vonë, Xheladin Beu iku në Shkup te Mehmet Beu, ndërsa një pjesë e mercenarëve të tij operonin në pjesën veriore të qytetit të vjetër, në drejtim të fshatit Poroj. Këta bënin rezistencë të fuqishme, duke pritur ndihmën e ushtrisë osmane, për ta ripushtuar përsëri Tetovën dhe Gostivarin.
Në raportet e të dy konsujve shihet qartë se kryengritësit e pushtuan Tetovën më 31 janar të vitit 1844. Në raportin e njëjtë që e jep konsulli anglez, Blanti, thuhet: “Dy udhëheqësit shqiptarë, Dervish Care dhe Sulejman Toli, me disa mijëra kryengritës janë ngritur në kryengritje dhe kanë rrethuar Shkupin, i cili në atë kohë kishte 36 mijë banorë. Pashës iu dha një ultimatum prej 11 ditësh që të lëshojë qytetin, por nëse këtë nuk do e bënte brenda afatit të caktuar, do të digjej i tërë qyteti.
Por, Hasan Pasha i cili ishte një shqiptar i ngritur, nuk pranoi urdhrat e kryengritësve dhe nuk e lëshoi qytetin. Nëna e Havzi Pashës me të madhe ka ndihmuar kryengritësit. Numri i tyre ishte gjithnjë në rritje dhe ata ishin deri 1000 vullnetarë. Në këto rrethana lufte, Hasan Pasha me 1600 ushtarë të rregullt u përqendrua në Kalanë e Shkupit. Kryengritësit, pas një rrethimi të gjatë, nga fundi i shkurtit hynë në Shkup.
Tani më qendra kryengritëse nga Tetova u bart në Shkup. Këtu formohet Këshilli i Përkohshëm i Kryengritësve, në të cilin hynë njerëz sipas meritave që kishin treguar deri atëherë. Ky këshill e emëron njëzëri Dervish Caren për Komandat të Përgjithshëm të Kryengritjes. Shtabi kryengritës, në fillim u vendos në hanin më të bukur që ekzistonte në atë kohë, pranë Urës së Gurit. Tanimë qytete të tëra mbaheshin në duar të kryengritësve shqiptarë dhe ata kishin dëbuar nëpunësit turq dhe vetë e mbanin pushtetin në duart e tyre.
Hani pranë urës së gurit në Shkup ku takohej Sulejman Toli me Dervish Caren
Me hyrjen e shqiptarëve në Shkup, qytet me 36 mijë banorë, dominonte elementi shqiptar si në kohën e Skënderbeut gjatë viteve 1467-1468. Për peshën e kësaj kryengritje më të madhe shqiptare flasin edhe raportet e huaja diplomatike, ku raportohet se qeveria turke po bën përgatitje të mëdha ushtarake për ta shuar sa më parë kryengritjen shqiptare. Kjo shihet më së miri në një raport dërguar nga konsulli francez në Selanik, të datës 12 prill 1843 , “se ka parë një ushtri të madhe prej 32.000 ushtarësh, të cilët janë nisur prej në Edrene për në Manastir, për të luftuar kundër kryengritësve shqiptarë që kishin çua krye në Tetovë e Gostivar”.
Këtë numër të madh të ushtarëve që e paraqet konsulli francez e verifikon edhe udhëpërshkruesi rus Viktor Grigorieviç, i cili viziton Manastirin në vitin 1843, deklaron: “Në Manastir kam parë shumë ushtarë që ishin të gatshëm për të sulmuar kryengritësit shqiptarë”. Ky sllavist rus ka ushqyer një urrejtje të paparë kundër shqiptarëve.
Nga raportet e konsujve shihet qartë se popullsia myslimane dhe ajo e krishtere shqiptare me simpati e mbajtën anën e kryengritësve, bile ajo e ndihmoi me ushqim, në ato kushte të vështira klimatike të dimrit. Ajo i doli në ndihmë duke i strehuar në shtëpitë e tyre në të gjitha fshatrat për rreth Shkupit. Por, kështu nuk ndodhi me popullsinë sllave, e cila haptazi ishte kundër kryengritjes dhe fare nuk mori pjesë, “bile edhe akuzoi kryengritësit shqiptarë, për abuzime dhe veprime negative ndaj tyre”. V. Xh).
ÇLIRIMI I QYTETEVE TJERA TË
SHQIPËRISË LINDORE
Dervish Care, me udhëheqësit e tjerë, vazhdoi çlirimin e qyteteve tjera të Shqipërisë Lindore, sipas marrëveshjes së janarit 1844. Kah fundi i shkurtit, një ushtri tjetër që ishte mbledhur në Vaksincë, nën komandën e Bajram Vaksincës, që ishte bashkëpunëtor i ngushtë i Dervish Cares, kishte çliruar territore të tëra në Kumanovë me rrethinë. Këta më vonë çlirojnë Preshevën, Bujanocin dhe bënin përgatitje për të pushtuar Vrajën, që ishte qendër e pashallëkut. Në atë kohë, drejtues i Pashallëkut ishte Hysen Pasha. Kryengritësit shqiptarë nga Presheva, Dobrovojsaka, Bujanoci, Vraja, Leskovci, Kumanova, Gjilani, Shkupi, Tetova e Gostivari, me eprorët e tyre; Sulejman Toli-zëvendës, Selman Rogaçicën, Fejzi Tolin nga fshati Tërnoc, me Ymer Preshevën në krye, nisen së bashku nga fshati Tërnoc afër Bujanocit dhe sulmojnë rrogëtarët e Hysein Pashës, që i kishte sjellë nga rrethi i Janinës, Jugu i Shqipërisë. Ky kur sheh një ushtri aq të madhe shqiptare, fare nuk bëri rezistencë dhe lëshoi qytetin e Vrajës, duke kërkuar shpëtim te veziri i Manastirit. Pashallëku i tij shtrihej deri në Grykën e Gërdelicës, ku bënin pjesë nahija e Bujanocit, Preshevës dhe Kumanovës. Popullsia e këtyre trevave kishin një urrejtje të madhe ndaj sundimit absolutist të Hysein Pashës.
Sipas marrëveshjes me Dervish Caren, komandantët e tij, Sulejman Toli dhe Selim Marku e sulmuan Vrajën, me 15 mijë kryengritës, të cilët në fillim të prillit arritën ta pushtojnë dhe ta largojnë Hysein Pashën. Komandanti Sulejman Toli ka qenë i pa lëvizshëm me këmbët, për këtë arsye gjithmonë udhëtonte në kalë. Ky i ka mbajtur lidhjet për përgatitjen e kryengritjes me parinë e Prishtinës dhe të Prizrenit.
Kryengritja në këtë kohë kishte përfshirë edhe shqiptarët e rrethit të Leskovcit, të udhëhequr nga Baba Feka dhe Sejdi Menxha. Këta pasi e çlirojnë rrethinën e Leskovcit, i drejtohen qytetit, por nuk arrijnë ta marrin. Në këto luftëra vritet Baba Feka, i cili ishte tmerr për sunduesit e Perandorisë Osmane. Gjatë pranverës të vitit 1844, kryengritja u përhap edhe në viset e tjera, duke përfshirë Kërçovën, Ohrin dhe rrethin e Manastirit. Në këto anë, në organizimin e kryengritjes u dallua Emin Xhambaz-Kërçova, krahu i djathtë i Dervish Cares.
HAJREDIN PASHA NË SHKUP NË BISEDA ME
SHTABIN KRYENGRITËS TË DERVISH CARES
Komanda turke ishte për marrëveshje me shqiptarët, prandaj e dërgoi edhe njëherë në biseda Hajredin Pashën, i cili ishte takuar me kryengritësit edhe më parë. Ky në këtë kohë ndodhej në Manastir me 4000 luftëtarë. Hajredin Pasha ishte i njohur për shqiptarët, pasi më 1 gusht 1843 kishte ardhur në Shkup dhe trojet e tjera shqiptare për të mbledhur rekrutë për Sulltanin, por hasi në rezistencë të fuqishme nga popullata shqiptare dhe u burgos në Kalanë e Shkupit nga vetë pasha, për të qetësuar situatën. Pastaj shqiptarët e dërguan atë në fshatin Konjare, ku gjeti lidhje dhe iku në drejtim të Selanikut.
Hajredin Pasha, i njohur në këto anë, përsëri mori urdhër nga qeveria turke që të vijë në Shkup, për biseda. Ky aty nga 8 maji erdhi në Shkup, me besën që i premtuan kryengritësit dhe i filloi negociatat. Ky i luti edhe njëherë kryengritësit që t’u nënshtrohen urdhrave të Sulltanit, të premtojnë se do të sigurojnë redifë për sulltanin dhe do të paguajnë tatimet e mbetura. Kryengritësit u përgjigjën njëzëri se kurrë nuk do t’i pranojnë këto kërkesa, për të dhënë ushtarë në anën e Sulltanit, po ashtu kanë qenë edhe kundër tatimeve. Hajredin Pasha u largua i zemëruar, ngase edhe kësaj radhe nuk arriti t’i bindë shqiptarët që të heqin dorë nga kërkesat e tyre. Në largim u tha: “Atëherë duhet të përgatiteni për luftë”. Pa humbur kohë u kthye në Manastir dhe e paralajmëroi Reshid Pashën se bisedat me shqiptarët nuk dhanë rezultatet e pritura. Hajredin Pasha e sulmoi Kërçovën dhe i mundi shqiptarët te Sofa, duke hyrë në Kërçovë pa luftë. Pasi i rregulloi punët brenda në qytet, me të shpejtë u kthye për Prilep dhe u vendos në afërsi të Velesit, në pritje të sulmit kundër Dervish Cares.
Pararoja e ushtrisë turke, e komanduar nga Omer Pashë Latasi, u takua me kryengritësit menjëherë para Grykës së Katllanovës, në ngushticën kur hyhet nga Velesi për në Katllanovë në drejtim Shkupit, ku shqiptarët për shkaqe sigurie qysh më parë kishin shkatërruar urën mbi lumin Vardar dhe kishin zënë pozicione strategjike nëpër shkëmbinj, përgjatë kësaj ngushtice të ashtuquajtur Taor. Për të qenë më të sigurt në mbrojte, shqiptarët e kishin prishur edhe urën tjetër mbi lumin Pçinja, te fshati Katllanovë.
BISEDIMET E DIPLOMATIT ANGLEZ LEJARD ME DERVISH CAREN NË SHKUP
Omer pashë Latasi, në oborrin e vet ushtarak, kishte thirr edhe diplomatin anglez nga Stambolli, Henri Lejardin. Ky diplomat anglez ka mbajtur shënime të hollësishme për kryengritjen e Dervish Cares, që i ka botuar në Londër, në vitin 1903. Ai në mënyrë shumë të përsosur dhe të përpiktë e përshkruan ushtrinë kryengritëse të shqiptarëve në krye me Dervish Caren në Shkup. Ky përshkruan kontaktet tij me krerët e kryengritjes, sjelljen e mrekullueshme të pararojës shqiptare afër Banjës së Katllanovës, para se të fillonte lufta ballë për ballë në mes ushtrisë së rregullt turke dhe kryengritësve shqiptarë, të komanduar nga Dervish Care. Ky diplomat e përshkruan në mënyrë shumë precize vendosjen e Omer pashë Latasit, me forcat e veta ushtarake të vendosura midis Velesit dhe Shkupit. Po ashtu, ky ishte i vendosur me çadrën e tij pranë Omer pashë Latasit, duke përcjellë çdo hap të ushtrisë turke.
Sipas njoftimit të Lejradit, komanda e kryengritësve shqiptarë për disa pika u pajtua me kërkesën e komandantit turk, por pika ku përfshihej kërkesa e shqiptarëve që të hiqej rekrutimi dhe mos marrja rekrutë nga trojet shqiptare, për të luftuar për interesat e Perandorisë Osmane. Kjo pikë ishte e papranueshme për qeverinë turke dhe interesat e saj afatgjate në strategjinë e luftës. Komandanti turk assesi nuk donte të dëgjojë këtë kërkesë unanime të kryengritësve shqiptarë, për t’u liruar nga rekrutimi. Kjo në të vërtetë ishte një ndër shkaqet kryesore pse shqiptarët kishin çuar krye kundër Sulltanit, që të mos japin nizamë.
Sipas dëshmive dhe përshkrimit të ngjarjeve në prag të betejës, që na ofron diplomati anglez Lejardi, thuhet: Omer Pasha mbante në vete njëfarë rezerve, pasi që ishte i bindur se ushtarët e tij duke i njohur mirë shqiptarët si trima në luftëra individuale dhe kolektive, ekzistonte mundësia që ushtarët turq të dezertojnë para se të fillonte beteja kundër shqiptarëve.
Prandaj komandanti i përgjithshëm i forcave osmane, që ishte vendosur përballë Katllanovës, në malet mbi Veles, e luti edhe njëherë diplomatin anglez Lejardin, që të bisedonte me komandantin e përgjithshëm të Ushtrisë Shqiptare, Devish Caren, pasi që vetë Omer pashë Llatasi ishte i bindur se në ato rrethana, shqiptarët kryengritës më së shumti kishin besim te diplomati anglez se sa te pushtetmbajtësit turq.
Kampi i kryengritësve ishte i vendosur pas Grykës së Katllanovës, midis lumit Pçinjë dhe lumit Vardar. Diplomati anglez, prej kampit të ushtrisë turke, pas dy orë udhëtimi, u takua me pararojën shqiptare dhe kërkoi nga ata që ta çojnë deri në shtab, ku ishte i vendosur komandanti i tyre. “Pas një bisede të shkurtër me ta, u bindën se jam diplomat i huaj dhe duhet patjetër të takohem me komandantin shqiptar”. Diplomati anglez vazhdon: “Pasi arrita te vendi i caktuar, kërkova që të shihem në katër sy, për të biseduar me Dervish Caren. Njerëzit e tij me përcjellje më dërguan deri te çadra, ku ndodhej komandanti i tyre. Aty diku pasdite arrita në çadrën e tij, e cila ndodhej në mes të malit pa kurrfarë roje”. Leardi, në shënimet e veta, shkruan: “Udhëheqësi i kryengritjes shqiptare nuk dallonte fare nga kryengritësit e tjerë shqiptarë”. Veshja e tij shumë pak dallonte nga të tjerët, vetëm se kishte një qëndisje të bukur, pushka e tij kishte qëndisje prej argjendi, ndërsa vetë Dervish Care ishte një udhëheqës pa arsimim të lartë, sikurse edhe shokët e tij. Gradat që shiheshin në supet e tyre ishin të emëruara sipas trimërive që kishin treguar, kurse vetë Dervish Care ishte emëruar komandant nga vetë shokët, në bazë të meritave që kishte. Të gjithë njerëzit, në çadrën e tij kishin mikpritje të nivelit të lartë, qëndrimi i tyre ishte krenarë dhe me një gjakftohtësi të çuditshme”. Në përshëndetjen tonë të ngrohët, pasi hëngrëm darkë u ulëm në bar, u mundova ta bindi komandantin shqiptar të heq dorë nga lufta e mëtejme, që të mos vijë deri te gjakderdhja. Dervish Care në mënyrë shumë të butë, para të gjithë bashkëpunëtorëve të tij, u përgjigj: “Ne kemi vendosur të luftojmë deri në fund dhe mos ta njohim pushtetin Suprem Osman në trevat shqiptare, të mos u nënshtrohemi ligjeve të Tanzimatit dhe se do të luftojmë kundër rekrutimit të shqiptarëve për nizam dhe kurrë nuk do të pranojmë që shqiptarët nga trevat e tyre të dërgohen në vendet aziatike, për të mbrojtur kufijtë e Turqisë. Nëse kjo kërkesë nuk pranohet, ne jemi të gatshëm të luftojmë deri në vdekje”.
Nga kjo që u tha më lart del se kryengritësit kanë kërkuar autonomi në kuadër të Perandorisë Osmane. Këtë e vërteton edhe shtypi rus, i cili në atë kohë ishte shumë i interesuar për gjendjen në Shqipëri dhe Ballkan. Sipas asaj që shkruan gazeta e Sant Peterburgskie “Vjedomosti”; Udhëheqësit e kryengritjes shqiptare i kanë propozuar komandantit turk, se ata mund t’i dorëzojnë armët, por me kusht që Porta t’u jep atyre të drejta si të Serbisë dhe Greqisë. Nga kjo shihet qartë se kryengritësit kërkuan autonominë e Shqipërisë, siç u kishte njohur grekëve dhe serbëve. (V.Xh).
Lejardi, pos të tjerash, në memoaret e veta shënon: “Bisedova me kryengritësit edhe për qëndrimin e tyre ndaj popullsisë së krishterë, duke ua kujtuar se në Stamboll kanë arritur lajme negative kundrejt shqiptarëve. Ata kanë dërguar mbi 4 mijë ankesa në Stamboll, duke i akuzuar për krime që i kanë bërë mbi popullsinë e krishterë”. Lidhur me këtë, ai shënon: “Krerët kryengritës duke qenë se ishin fyer, me një protestë të ashpër, u përgjigjën: “Asgjë nuk është e vërtetë në ato lajme dhe propaganda që përhapë pala tjetër, të gjitha ato janë shpifje të armiqve sllavë dhe turq, me qëllim që të minimizohen kërkesat tona legjitime para diplomacisë evropiane, për të forcuar bindjen dhe zërin e keq ndaj shqiptarëve”.
Në këto biseda me diplomatin anglez, kryengritësit shqiptarë e kishin bindur atë se asgjë nuk ka të vërtetë nga ato lajme “trishtuese”, që kishin arritur deri në Stamboll. Në fund, diplomati anglez shënon: “Pasi u vërtetova vetë, se gjatë kësaj kryengritje myslimanët dhe të krishterët jetojnë shumë mirë në mes veti dhe kishin marrëdhënie miqësore e posaçërisht nëpër fshatrat e përziera, vështirë mund të dallosh myslimanin nga të krishterët”. Historiografia aktuale maqedonase thotë se në fillim të kryengritjes asaj iu bashkëngjiten edhe disa “maqedonas”, por shumë shpejt ata u larguan nga kryengritësit shqiptarë, ndërsa si pretekst morën sjelljet e këqija të shqiptarëve. Këto të dhëna që dalin nga historiografia maqedonase janë rezultat i pikëpamjeve të dala nga këndi i tyre dhe qëndrimet, duke u munduar që të këqijat t’ua hedhin shqiptarëve, kur deklarojnë se turqit dhe të krishterët kanë qenë në pozitë shumë më të pa lakmuar. Por, sot shtrohet pyetja, në atë kohë kur u zhvillua kryengritja shqiptare, a ka pasur Maqedoni dhe maqedonas, kur dihet se fare nuk ka ekzistuar Maqedonia sllave, as si krahinë. V.Xh.).
Sllavët e krahinës së Maqedonisë, të dirigjuar nga Beogradi dhe Moska, në shkrimet e tyre mundohen ta paraqesin komandantin shqiptar shumë të egër, bile sa shkojnë aq larg sa që komandantin Dervish Caren, me shtabin e tij, tentojnë ta paraqesin si sundim të pa civilizuar. Madje, kinse kryengritësit shqiptarë “bëjnë përdhunime dhe vrasje” kundër të krishterëve, duke mos kursyer as pleqtë dhe fëmijët. Por, pas kësaj propagande qëndronte diplomacia ruse, e cila ishte e interesuar të ngrejë çështjen e sllavëve të Ballkanit, me qëllim që përmes tyre të forconte influencën e vet në Ballkan dhe të sigurojë dalje në Detin Adriatik.
Historiografia maqedonase shkon aq larg sa që përkujton se: ”Mirë u bë që humbën shqiptarët dhe zoti e di se çfarë do të bëhej sikur Dervish Care të kishte mbetur edhe më tutje udhëheqës në Shkup. Ai pasi erdhi këtu e çoi kokën nga të gjitha anët, për të rritur territorin e perandorisë së “çuditshme”. Ky ishte shkaku që turqit dhe sllavët i lëshuan vendet e tyre, duke ikur kah Velesi dhe Prilepi. Sot është për të pyetur këtë opinion, pse kanë pasur kaq frikë nga shqiptarët, pse çlirimin e Shkupit nuk e kanë pritur si çlirim të tyre të përbashkët me shqiptarët. Se si kanë sunduar shqiptarët në pashallëqet e veta dhe gjatë kryengritjes, më së miri na dëshmon prifti Paun nga fshati Nagoriçan, rrethi i Shkupit: “Unë Pauni që kam jetuar në periferi të Shkupit, në fund të viteve 30 të shek. XIX, në Shkup dhe në Pollog ishte shumë qetë. Në mbarë krahinën e pashallarëve shqiptarë zotëronte paqe, rregull dhe një bindje për siguri”.
BETEJA KRYESORE U ZHVILLUA NË KATLLANOVË
Diplomati anglez, pasi nuk arriti të bind kryengritësit shqiptarë, më 17 maj, në mbrëmje, u kthye prapë në taborin e ushtrisë turke, për ta informuar hollësisht Omer pashë Latasin për misionin e tij të pasuksesshëm lidhur me pikat që kishte ra dakord, si dhe për çështjen e rekrutimit që ishte e papranuar për kryengritësit. Pas darkës, dhe bisedave që pata me Omer Pash Latasin, u vendosa në çadrën time që e kisha pranë komandantit turk. Papritmas, pas mesnate, u zgjova nga krismat e pushkëve që gjëmonin si dëshmi “se shqiptarët kishin sulmuar të parët ushtrinë turke, më 18 maj 1844”. Lejardi shënon se shqiptarët numerikisht ishin më shumë, por u mungonte disiplina ushtarake, edhe pse ata ishin të vendosur të luftonin deri në fund. Betejat kanë zgjatur deri më 21 maj 1844.
Më 17 maj, Omer Pasha mori urdhër që të bëjë një manovër të re të sulmit, e mbarështoi ngushticën dhe me një pjesë të ushtrisë u paraqitë përreth fshatrave Konjare Epërme, e Mesme dhe e Poshtme, pastaj u lëshua përgjatë lumit Pçinjë dhe doli me ushtrinë mbi banjën e Katllanovës, ku i përqendroi topat kah kryengritësit dhe urdhëroi ushtrinë të hapte llogore.
Më 18 maj filloi faza e dytë e luftës, betejat u zhvilluan përgjatë luginës të lumit Pçinja deri te banja e Katllanovës, përfshi këtu edhe grykën e lumit Vardar. Ushtria turke ishte e koncentruar në krahun e majtë të lumit Pçinjë, ndërsa kryengritësit në krahun e djathtë. Paraqitja mbi banjën e Katllanovës të ushtrisë turke, ishte thikë prapa shpinës të kryengritësve, ku shumica e luftëtarëve të lirisë, ende ishin në ngushticën e Katllanovës. Në këto rrethana të papritura që ua mbarështoi taktika e papritur e Omer Pashës, i shtyri kryengritësit me të shpejtë të tërhiqen nga pozicionet dhe të kalojnë në krahun e djathtë të lumit Pçinja, për të ndaluar depërtimin e mëtutjeshëm të ushtrisë turke kah Shkupi.
Beteja te banja e Katllanovës filloi menjëherë pas mesnate, të datës 18 maj 1844, midis ushtrisë turke të komanduar nga dy komandantët më të shquar, Omer Pashës dhe Hajredin Pashës, ndërsa në anën tjetër shqiptarët komandoheshin nga shtabi i tyre në krye me Dervish Caren, të koncentruar te Hani i Katllanovës. Shqiptarët u vërsulën me trimëri të pashoq, jo vetëm të ndalin depërtimin e turqve kah Shkupi, por shqiptarët tentuan t’ua marrin edhe armatimin e rëndë në paraditen e 18 majit, por zjarri i topave edhe kësaj radhe ndali hovin e sulmeve shqiptare.
Omer Pasha e kishte rreshtuar ushtrinë në formë katrori dhe nëpër skajet vendosi topat për të gjuajtur matanë urës së prishur, ku ishin koncentruar kryengritësit mbi ujin e ngrohtë të banjës. Komandant të artilerisë turke ishte caktuar Murat pashë Topçiu. Ndërsa Dervish Care ishte vendosur me shtabin e vet pas fshatit Katllanovë, në hanin e fshatit Taor. Kjo grykë midis Velesit dhe Katllanovës, për shkak të fshatit e mbante të njëjtin emër, gryka e Taorit. Gjatë natës, Omer Pasha depërtoi kalorësinë turke nëpër lumë, pastaj edhe këmbësorinë. Ushtrinë dhe topat i vuri në rreth dhe sulmoi ushtrinë vullnetare shqiptare të Dervish Cares. Kryengritësit në fillim patën sukses të dukshëm, duke e rralluar vijën e parë të ushtrisë turke. Por, me angazhimin e fuqishëm të zjarrit të topave u vranë rreshtat e parë të kryengritësve. Kjo i hutoi kryengritësit dhe komandën e tyre. Shqiptarët, edhe pse luftuan me vetëmohim të pashoq, me një moral të lartë patriotik, prapëseprapë nuk mundën ta thyejnë ushtrinë e rregullt osmane. Në këtë betejë tejet të përgjakur, fatin e luftës e vendosi armatimi i rëndë, që e përdori me përpikeni Hajredin Pasha. Ky komandant me gjak të përzier i solli në epërsi turqit, por kjo nuk ishte beteja e fundit. Pas kësaj beteje pasojnë edhe disa të tjera deri në Shkup. Në betejën e Katllanovës pat një numër të madh të vrarësh nga të dyja palët. Këtu kapet rob edhe Komandanti i Përgjithshëm nga Tetova, Dervish agë Poda-Care.
Kryengritësit shqiptarë nuk arritën të thyejnë vijën e parë të frontit turk. Omer Pasha e mbante komandën në duart e veta dhe me një gjakftohtësi komandonte 7000 luftëtarë, kundrejt 8000 kryengritësve. Njësitet e artilerisë turke, në mënyrë shumë të koordinuar gjuanin mbi aradhet sulmuese të kryengritësve. Pati edhe raste që shqiptarët disa topa t’i neutralizojnë duarthatë, ku u dëshmuan disa luftëtarë trima nga Kaçaniku dhe Tetova, të cilët me sulm të hovshëm u hodhën kundër topave. Në veçanti duhet përmendur komandantët e shquar të Dervish Cares: Ismail Batalli dhe Emin Bojana nga Tetova, të cilët duarthatë u hodhën kundër topave, për të ngritur moralin e ushtarëve të tyre. Por, gjithë kjo trimëri e pashoq ishte e kotë kundër gjyleve të topave, ndaj dhe në fund me humbje të mëdha, në mëngjesin e 19 majit, filluan të tërhiqen. Në anën e ushtrisë turke morën pjesë shumë shqiptarë toskë dhe çamë, të udhëhequr nga bejlerët dhe agallarët e tyre. Por, më të njohur kanë qenë feudalët dibranë: Dali beu dhe Shain beu. Në këtë betejë nuk mundën të marrin pjesë qytetarët e Shkupit, pasi ishin të kërcënuar nga komandanti i ri i kalasë, Kuçuk beu, i cili i ktheu topat ka qyteti i Shkupit, edhe pse deri atëherë qytetarët e Shkupit u dhanë një përkrahje të fuqishme kryengritësve.
Dervish Care kur e pa se humbjet do të jenë shumë të mëdha, komandoi zëvendësve të tij që të tërheqin ushtrinë në vise kodrinore, duke u grupuar në njësite më të vogla që t’u ikin predhave nga ajri. Pas disfatës së parë te banja e Katllanovës, sipas kronistëve të kohës, Dervish Care me shokë ka shkuar te komandanti turk që të kërkojë ndërprerjen e luftës. Në ato biseda, ai kapet rob nga komandanti turk, kurse një ditë vonë, më 19 maj, niset për në Selanik, së bashku me 200 udhëheqës të tjerë të luftës. Sipas raportit të Çarls Balantit, Dervish Care u kap rob, ndërsa Emin Xhambazi u vra me 450 vetë të tjerë, ndërsa 200 u zunë rob.
Këtë tërheqje të kryengritësve shqiptarë e shfrytëzoi me dinakëri komanda turke, duke përhapur lajmin se u thyen shqiptarët, ndërsa turqit e fituan luftën moralisht. Ata me të shpejtë kaluan në kundër sulm pas betejës së Katallnovës, ku pati një betejë tejet e përgjakur, ndërsa shqiptarët arritën të sulmonin edhe kampin ku ishte vendosur Omer Pashë Latasi, por pa sukses. Më vonë, beteja u përhap në tërë fushën e Shkupit. Deri në orët e pas ditës të 18 majit, në betejë u vranë mbi 450 shqiptarë, mbi 200 të tjerë mbetën të plagosur, ndërsa 400 sish u zunë rob, ndër të cilët ishte edhe Emin Xhambazi. Me urdhër të Omer Pashë Lartasit, Emin Xhambazit iu pre koka aty për aty. Numri ushtarëve turq në këtë betejë nuk dihet.
Kjo propagandë lufte u dha ushtarëve turq që të kalojnë në kundër sulm pas betejës së Katllanovës, më vonë lufta u përhap në tërë hapësirën e fushës së Shkupit, por më e madhe ishte pranë fshatit Haraqinë më 20 maj, ku pati shumë të vrarë nga të dyja palët, ku sot edhe kësaj dite në afërsi të këtij fshati ndodhen shumë varreza.
Beteja e fundit u bë në fshatin Creshevë, më 21 maj 1844, pas kësaj beteje Omer pashë Latasi e rrethoi Shkupin nga të gjitha anët. Pasi ende qëndronin forca kryengritëse në Malin e Zi të Shkupit, në mbrëmje hyri në Shkup. Më 22 maj, Omer Pasha ftoi në një takim parinë shqiptare, ku me tradhti i kapi të gjithë, kurse nga ata zgjodhi mbi 200 persona më të njohur, të cilët duarlidhur i nisi për në Selanik.
SHQIPËRIA LINDORE E LIRË DHE AUTONOME GJATË KRYENGRITJES SË DERVISH CARES
Kryengritja e Dervish Cares, e cila fillon me çlirimin e Gostivarit në nëntor të vitit 1843 dhe vazhdon deri në maj të vitit 1844, kur u çlirua e tërë Shqipëria Lindore. Kjo periudhë e lirë e popullit shqiptar zgjati mbi gjashtë muaj, ndërsa kjo ngjarje në historinë tonë kombëtare njihet si periudhë e Shqipërisë së lirë dhe të pavarur, ku ka funksionuar administrata shqiptare. Por, pas disfatës të kryengritësve te beteja e Katllanovës, u rivendos përsëri rendi feudal turk në këtë pjesë të Shqipërisë Lindore. Me riorganizimin e organeve të pushtetit turk, ata morën masa drastike, me qëllim të frikësimit dhe nënshtrimit të popullatës sa më parë të jetë e mundur. Pushteti turk burgosi dhe internoi me mijëra shqiptarë, në mesin e të cilëve edhe komandanti Dervish Care. Këta të gjithë, të lidhur, duke ecur në këmbë, janë dërguar për në Selanik, prej nga me anije janë transportuar në Stamboll, për t’i nxjerrë para gjyqit. Duhet përmendur se një numër i madh i tyre që luftuan për çlirimin e Shqipërisë, nga lodhja, maltretimi dhe torturat që përjetuan gjatë rrugës, pa ujë dhe pa ushqim mbetën rrugëve, pa arritur në burgjet e Selanikut. Ata që arritën në Stamboll, u shpërndanë në territore të ndryshme të Anadollit, në ato shkretëtira të pa fund, prej nga kurrë më nuk u kthyen në vatrat e tyre, duke i thënë përgjithmonë lamtumirë Shqipërisë. Por duhet theksuar se me këtë nuk përfundoi lufta e ushtrisë turke për rivendosjen e pushtetit në trojet shqiptare. Omer pashë Latasi, pasi u kthye nga Vraja për në Shkup, prej aty u drejtua kah Gryka e Kaçanikut, Ferizajt, për në Prishtinë e Prizren. Në këtë kohë edhe Prishtina ishte ngritur në këmbë, për të përkrahur kryengritësit që luftonin kundër reformave të Tanzimatit. Rezistenca shqiptare në Pejë, Prizren, Gjakovë, ka zgjatur deri kah mesi i vitit 1845. Kjo rezistencë gjithë shqiptare ruajti në esencë karakterin autokton të vetëvendosjes deri te kërkesa e plotë për njohje të autonomisë në kuadër të perandorisë turke, në të gjithë trevat e Shqipërisë Etnike që përfshinte shumicën e popullatës shqiptare.
Kjo kryengritje, edhe pse në fillim nisi në Pollog, aty kah fundi i vitit 1843, mori karakter gjithëkombëtar nga mesi i vitit 1844, e cila mbaroi me rezistencën e fundit të qyteteve të Kosovës, aty nga fundi i vitit 1845. Këtë kryengritje dhe karakterin e saj për çlirim nacional e bashkim kombëtar, më së miri e përshkruan konsulli rus në Manastir. Konsulli rus për kryengritjen e Dervish Cares thotë: Dervish Care ishte një i afërm i Havzi Pashës. Kjo ngjarje ka ndodhur në tokën e gegëve, siç e quan konsulli rus “Gegalik”, tokë fqinje me sllavët. Në fillim të vitit 1840, tre vëllezërit kanë sunduar në tërë Shqipërinë në mënyrë të pavarur. Ky udhëheqës shqiptar e futi nën sundimin e tij tërë tokën e Gegërisë, ishte një komandant i ashpër dhe e shpalli veten sundues të Shqipërisë në vitin 1844. Gjatë sundimit të tij u çliruan të gjithë qytetet shqiptare të Gegërisë, përveç Manastirit, Velesit e Prilepit.
GJYKIMI I DERVISH CARES DHE JEHONA E KRYENGRITJES NË DIPLOMACINË EVROPIANE
Për Dervish Caren ka pasur interesim të madh edhe nga diplomacia evropiane, kurse një ndër to më të interesuar kanë qenë franceze dhe angleze. Konsulli anglez kur e përshkruan komandantin shqiptar, Dervish Caren, thotë: “Kur kuptuam se Dervish Care i lidhur kishte arritur në Selanik, dola dhe e pashë me sytë e mi. Ai dukej një burrë i lartë, përafërsisht i moshës 50 vjeçare, në fytyrë dukej i ashpër dhe fare nuk buzëqeshte”. Por edhe në bazë të të dhënave që kam për kohën e sundimit të tij në Gostivar, si zëvendës i Xheladin Beut, ai prej vitit 1841 njihet si njeri që ka mbajtur rend dhe rregull në Gostivar, Tetovë dhe Shkup.
Gjatë sundimit të vet, Xheladin Beu, ka qenë i pavendosur në disa momente kyçe për aplikimin e ligjit dhe të rendit në Pashallëk, pasi që pashait më tepër i ka interesuar jeta luksoze, sesa kujdesi për qeverisjen dhe zhvillimin e pashallëkut. Në këto raste të pa qarta të qeverisjes së tij, të gjitha detyrat i kryente vetë Dervish Care, si ndihmës i tij. Në gjykimin e tij në Stamboll, sipas raporteve të konsullit anglez, Dervish Care në mënyrë lakonike përgjigjet para trupit gjykues, kur ka qenë i pyetur se kush e kishte shtyrë të çojë popullatën shqiptare kundër Perandorisë Osmane. Ai përgjigjet: “Mos e merrni në qafë askënd, të gjithë janë të pafajshëm, kam qenë vetë ai që e kam filluar luftën nga Gostivari, e deri në betejën e Katllanovës, prandaj duhet të më dënoni vetëm mua, të tjerët janë të pafajshëm”. Në këtë gjykim, gjyqi dënoi edhe 28 të tjerë me vdekje, por më vonë Sulltani, me ferman të veçantë uli dënimet me vdekje dhe ua ktheu me burg të përjetshëm. Por mbi 300 bashkëluftëtarë të Dervish Cares mbetën edhe më tutje në internim, disa nga ata kurrë nuk arritën të kthehen në vendlindje, vdiqën në burgjet e Stambollit.
Kryengritja e Dervish Cares e tronditi deri në themel Perandorinë Osmane, kurse administrata e saj gati në tërësi u shpartallua në tërë qytetet shqiptare, e në veçanti në Gostivar, Tetovë, Shkup, Kumanovë e deri në Preshevë dhe Vrajë. Diplomacinë evropiane, këto ngjarje që ndodhën midis Ballkanit, shqetësuan pa masë, mirëpo ajo më së shumti ishte e interesuar të ruante status-quon në Ballkan se sa të pranonte ndryshimet e reja. Prandaj, ajo asnjëherë, në asnjë çast, nuk mori në mbrojtje popullin shqiptar dhe kërkesat e tij. Ndërsa diplomacia ruse tregonte për ngjarje dhe ndodhi, të cilat fare nuk i takonin popullit shqiptar si popull i robëruar, së bashku me popujt e tjerë që banonin në këto troje. Me gjithë atë, diplomacia ruse tentonte që nëpërmjet internacionalizmit të këtij problemi, të ngrejë çështjen e sllavëve të Ballkanit, që nëpërmes tyre ajo të forconte influencën e vet. Kjo ishte politika permanente e saj, që t’i afrohet Detit Adriatik. Prandaj, ajo përmes diplomatëve evropianë, kërkonte me të shpejtë të intervenohet, që sa më parë të shuhej kjo kryengritje pastër shqiptare. Diplomacia ruse e dëshironte me çdo kusht disfatën e kryengritësve shqiptarë. Për Rusinë dhe diplomacinë e saj, ishin të papranuara kërkesat e luftës së popullit shqiptar për çlirim nacional dhe formimin e shtetit etnik shqiptar midis Ballkanit.
Kjo kryengritje ishte e përgjithshme, me karakter pastër shqiptar. Në këtë kryengritje, më herët apo më vonë, u bashkëngjitën të gjitha shtresat popullore shqiptare, për të luftuar reformat e Tanzimatit, që rrezikonte interesat kombëtare shqiptare. Në krye të kësaj kryengritjeje ishin shtresat e mesme dhe të ulëta popullore. Për këtë arsye, kjo kryengritje mori epitetin e Lëvizjes Nacional- çlirimtare. Kjo kryengritje ka pasur edhe karakter gjithë popullor, për arsye se në këtë kryengritje morën pjesë të gjithë shqiptarët që patën mundësi të mbajnë armë dhe u nisën në luftë, për të çliruar tokat e veta të robëruara nga sundimi dhe administrata turke, e cila kohët e fundit po përpiqej me forma të llojllojshme të asimilojë popullin shqiptar, duke i trajtuar ata si popullatë turke. Prandaj, ajo përmes reformave të Tanzimatit, do të mundohet t’i shpërngul nga trevat e tyre autoktone.
Pasojat në këtë kryengritje ishin shumë të mëdha. Pas shuarjes së kryengritjes u likuiduan të gjithë krerët shqiptarë që kishin influencë në popull, ku një pjesë e madhe e tyre nga të gjitha qytetet shqiptare u internuan, kurse popullsia e pafajshme iu nënshtrua haraçeve të ndryshme që i lypte me forcë ushtria turke. Pra, strategjia e sundimit turk kundër popullatës shqiptare ishte permanente, ajo vazhdonte me likuidimin e krerëve shqiptarë, siç bëri edhe në Vilajetin e Manastirit në vitin 1830, kur likuidoi mbi 500 krerë të zgjedhur të popullit shqiptar që donin lirinë e popullit të vet.
Kryengritja e Dervish Cares ishte kryengritje e përgjithshme dhe e para kryengritje që përfshiu mbi 70% të krahinave të banuara me popullatë shqiptare. Kjo rezistencë gjithëshqiptare ruajti në esencë karakterin autokton të kërkesave shqiptare për vetëvendosje, deri në kërkesën e plotë për çlirim nacional. Historiografia shqiptare nuk ia ka dhënë peshën e merituar që ka kjo kryengritje popullore në historinë tonë kombëtare, bile mund të themi se edhe e ka injoruar. Edhe pse kjo kryengritje nisi në Pollog, aty kah fundi i vitit 1843, mori karakter mbarëkombëtar gjatë vitit 1844 dhe mbaroi me rezistencën e fundit të qyteteve veriore të Kosovës, aty kah fundi i vitit 1845.
Kjo kryengritje, në bazë të rrjedhave të saj, mund të konsiderohet pastër si kryengritja e parë fshatare, pasi në këtë lëvizje nuk pati udhëheqës nga lartë, por ata dolën nga vetë populli. Prandaj, kjo kryengritje e pastër fshatare duhet të hyjë në histori si kryengritje më e madhe e shqiptarëve midis Ballkanit e më gjerë, e ngjashme me atë të Matija Gubecit në Kroaci. V.Xh..
UDHËHEQËSIT SHQIPËRISË LINDORE PARASHTRUAN
KËRKESA PËR AUTONOMINË E SHQIPËRISË
Kryengritja e Dervish Cares nuk duhet shikuar veçmas, por në kuadër të të gjitha kryengritjeve të mëparshme shqiptare, duke filluar madje nga luftërat e Skënderbeut në shekullin XV-të. Fakt është se shqiptarët gjatë gjithë periudhës osmane kishin ruajtur shumë të fuqishme fisnikërinë e vet, siç ishin familjet Kastrioti, Muzaka, Dukagjini, pastaj udhëheqësit si Ali pashë Janina, Mustafa pashë Shkodrani e të tjerë, që gëzonin autoritet te bashkëvendësit e tyre dhe që ishin shpesh të pavarur ose gjysmë të varur, me një fare autonomie të brendshme. Po ashtu, është fakt se gjatë gjithë kësaj periudhe, shqiptarët ishin të organizuar në fise, bajraqe e klane, që kishin njëfarë kohezioni në popull. Nuk duhet nënçmuar e mënjanuar as bektashizmin, i cili në këtë kohë ishte tejet i zhvilluar, që u bë fe e tretë në Shqipëri dhe që si mbindërtim e ideologji ishte shpesh në opozitë të ashpër me islamin, duke zhvilluar edhe ndjenjën për autonomi të veçantë. Këta tre faktorë ndikuan pozitivisht për ruajtjen dhe zhvillimin e ndjenjës për diçka të veçantë që i largonte nga Perandoria Osmane, kundër së cilës ngriheshin shpesh në luftë për autonomi. Ata, këtë frymë kryengritëse e kultivonin dhe e bartnin në radhët e gjeneratave më të reja, duke idealizuar në kohë të njëjtë e në radhë të parë doktrinën e luftës dhe taktikën e të Madhit Skënderbe.
Nëse kësaj i shtohet edhe fakti se shqiptarët në Perandorinë Osmane trajtoheshin si popull i robëruar dhe ata që ishin ortodoks ishin të detyruar të mësonin greqisht, ndërsa myslimanët turqisht dhe arabisht, kurse shqiptarët katolikë italisht, pa u njohur me gjuhën shqipe. Me gjithë pengesat që pati gjuha jonë në shkollat e huaja që u hapën në tërë Shqipërinë Etnike, shqipja për shqiptarët në komunikimin reciprok ishte dhe mbeti absolutisht e para, pasi gjuha ishte edhe porosi familjare e nënave shqiptare: “Mos e harro gjuhën e nënës”. Po ashtu, në ngritjen e vetëdijes kombëtare ndikuan edhe faktorë të tjerë, ku në mesin e shekullit XIX, ndihej gjithnjë më shumë depërtimi i elementeve kapitaliste në mbarë Shqipërinë, e posaçërisht në vendet bregdetare (limanet tona), që ndikoi në paraqitjen e klasës qytetare dhe të inteligjencies, si dhe paraqitjet tendencioze të Serbisë dhe Greqisë së pavarur që ndikuan shumë mbi vetëdijen shqiptare. Këto rrethana të reja në Ballkan shkaktuan dukurinë dhe kristalizimin e ideve për autonomi edhe të Shqipërisë, që do të ngelte edhe më tutje vasale ndaj sulltanit. Gjatë kryengritjes së Dervish Cares, një gazetë e përditshme në Peterburg shkruante: ”Prijësit e kryengritjes e kanë lajmëruar komandantin e fuqive osmane se do t’i dorëzonin armët, por me kusht që edhe atyre t’u jepen të drejta të ngjashme me serbët”. Po ashtu, edhe shtypi rumun, duke i përcjellë ngjarjet në Shqipëri, flet për preokupimet e shqiptarëve për çlirim acional e kombëtar të tyre.
Këtë fakt e kumton edhe konsulli austriak në Shkodër, Ippen, i cili thotë: “Kryengritësit shqiptarë kërkonin autonomi të posaçme për Shqipërinë, të ngjashme me atë të Serbisë, pra që t’u jepeshin të drejta si gëzonte principata serbe në atë kohë. Konsulli francez në Selanik, Griz, mendonte se Shqipëria trajtohet më shumë si vend i pushtuar se si provincë e perandorisë, banorët e së cilës qenkan në përleshje me pushtetin, prandaj kërkuan njëfarë autonomie të ngjashme me serbët.
Por siç dihet kjo kryengritje e madhe shqiptare nuk është përkrahur fare nga bashkëvendësit sllavë. Ata jo që nuk e përkrahën këtë kryengritje shqiptare, por shpifnin te Sulltani lloj-lloj trillimesh duke kërkuar që kjo kryengritje e udhëhequr nga Dervish Cara me krerët e saj shqiptarë të shuhej sa më parë. Poashtu edhe historiografia maqedonase gjatë kohë ka manipuluar me origjinën e tij se edhe komandanti i shquar i Kryengritjes Shqiptare Dervish Cara, “është me prejardhje sllave–myslimane”, pasi familja e tij ka jetuar në fshatin Urviçë.
Të dhënat dhe dokumentet historike flasin ndryshe se Devish Cara ishte udhëheqësi i kryengritjes më të madhe shqiptare. Këtë e vërteton edhe fakti se ai, së bashku me luftëtarët shqiptarë të këtyre trojeve e ka çliruar tërë territorin shqiptar deri në Veles. Pra, të gjitha qytetet shqiptare të krahinës së sotme të Maqedonisë në vijën mbi Kumanovë me qytetet: Qustendil, Stracin–Katllanovë. Prandaj ky ka vepruar edhe ushtarakisht për çlirimin e tokave shqiptare deri në Veles; ka luftuar deri aty ku shtrihen kufijtë e Shqipërisë Etnike.
Kjo kryengritje shqiptare, edhe pse nisi në pjesën e Shqipërisë Lindore aty kah fundi i vitit 1843, mori karakter gjithëkombëtar dhe mbaroi me rezistencën e fundit të qyteteve të Shqipërisë Veriore kah fundi i vitit 1845. Kryengritja e Dervish Cares ishte kryengritja më e madhe shqiptare në kohën e Tanzimatit. Kjo kryengritje vuri themelet e saj drejt autonomisë së Shqipërisë, në luftë për çlirim e bashkim kombëtar. Kjo kryengritje u hapi rrugën shqiptarëve dhe krerëve të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare drejt autonomisë së Shqipërisë dhe parapërgatiti konditat për mbajtjen e Lidhjes së Parë Shqiptare në vitin 1878 në Prizren.
ENVER HOXHA URDHËROI TORTURIMIN DHE PUSHKATIMIN E LLAZAR FUNDOS
Me rastin e 70-vjetorit të vrasjes/
Nga Uran Butka*/
Llazar Fundo ishte një përfaqësues tragjik i atyre intelektualëve të majtë shqiptarë, që e përqafuan komunizmin si një ideal shpëtimtar për njerëzimin, por që u zhgënjyen plotësisht nga praktika kriminale e komunizmit në Rusi, vende të tjera e në Shqipëri dhe u bë një nga kundërshtarët më të mëdhenj të atij sistemi çnjerëzor e antidemokratik, madje edhe një nga viktimat e tij.
Llazar Fundo ishte një nga antifashistët dhe një nga luftëtarët e parë të luftës kundër pushtuesve nazifashistë, por që u asgjësua nga Enver Hoxha, sepse luftonte kundër fashistëve italianë dhe nazistëve gjermanë si antifashist, patriot dhe demokrat, por jo si pjesë e PKSH dhe e Frontit NÇ.
Kishte kryer shkollën e mesme në Liceun francez të Selanikut dhe studimet e larta për jurisprudencë në Paris, njeri me kulturë të gjerë perëndimore dhe mik i personaliteteve të shquara të kohës: E.Heminguejt, A. Barbys, R.Rolan, L.Pirandelo, S.Pertini, A.Anshtajn, Gj.Dimitrov, F.S.Noli, L.Gurakuqi. A.Rustemi etj.
Luajti një rol të rëndësishëm në lëvizjen demokratike të viteve ’30-40 në Shqipëri e më gjerë. Pas vrasjes së Avni Rustemit u zgjodh kryetar i shoqërisë “Bashkimi” dhe ndihmësoi në kryengritjen e Qershorit 1924. Më pas mërgoi në Europë dhe bëri pjesë në krahun revolucionar të emigracionit politik shqiptar atje. Shkroi artikuj te gazeta “Çlirimi Nacional” dhe në shtypin europian. Shkoi në BS për të studiuar dhe njohur nga afër përvojën sovjetike të propaganduar me aq bujë, madje u bë pjesë e Kominternit, por atje gjeti në fuqi tiraninë staliniste, krimin shtetëror, shtypjen dhe mashtrimin më të madh, të cilat e denoncoi me kurajo. Nga Moska i shkruante Nolit: “Komunizmi që ne e idealizonim si krishti, ia kaloka edhe Satanait për nga ligësitë”.
Kominterni e dënoi me vdekje “renegatin Fundo” dhe ai mezi mundi të shpëtonte kokën duke kaluar nëpër katakombet e nëndheshme të Moskës e të strehohej sa në një vend të Evropës në tjetrin.
“Ai u shpëtoi spastrimeve,- shkruante E.Hoxha. Pas kësaj ai rronte herë në Francë, herë në Zvicër e gjetkë, ku zhvillonte një luftë të tërbuar kundër komunizmit, kundër BS, kundër Stalinit” (E.Hoxha, “Kur lindi Partia”)
Në prag të pushtimit fashist të Shqipërisë, u kthye në atdhe dhe e kundërshtoi hapur këtë okupacion. “Në prag të pushtimit fashist, – shkruante E.Hoxha me mburrje, me cinizëm dhe zili,- në kulmin e demonstratës popullore, Zai Fundo u ngjit në shkallëte Bashkisë dhe mbajti një fjalim antifashist gjithë figura e gjeste ekzakte. Ne e njihnim figurën e vërtetë të renegatit, nuk i hëngrëm fjalët e tij, por sidoqoftë ato e bënë efektin” (E.Hoxha, “Kur lindi Partia”).
Abaz Ermenji, organizator i demonstartës së 28 nëntorit 1939 në Korçë, shkruante: “Ne ishim në rreshtin e parë në krye të demonstratës, të gjithë demokratë e nacionalistë, s’kish asnjë komunist në atë rresht. Italianët treguan gjakftohtësi, na morën në pyetje disave prej nesh që e dinin se kishim organizuar demonstartën: mua, Faslli Frashërin, Llazar Fundon, Stavri Skëndon, Selman Rizën, Loni Kriston”.
Për kundërshtimin e hapur që Fundo i bëri pushtimit, në vitin 1941 u burgos dhe u internua në Ventotene të Italisë bashkë me shumë antifashistë të tjerë, si Safet Butka, Abaz Ermenji, Selman Riza, Faslli Frashëri, Myzafer Pipa, Gani e Said Kryeziu, Hasan Reçi, Sadik Bekteshi etj.
Sandro Pertini e çmonte shumë Llazar Fundon, kur thoshte: “ Zai Fundo është një personalitet me vlerë jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për Europën” ( Nga kujtimet e A.Krepashanit, ish i internuar politik në Ventotene).
Të burgosurit në Ventotene, duke përfshirë edhe intelektualët antifashistë shqiptarë, ndihmësuan jo vetëm në qëndresën antifashiste, por edhe në hartimin e një projekti politik për Europën e Bashkuar pas luftës, që u quajt “Manifesti i Ventotenes” dhe u bë baza e ndërtimit të mëvonshëm të Europës së Bashkuar. Pra këta janë edhe prekursorët e Europës sa Bashkuar, ku përpiqemi të integrohet Shqipëria sot. Por, as “Historia e Shqipërisë”, as ajo e Luftës Antifashiste, nuk i përmend këto kontribute të shquara të antifashistëve të parë shqiptarë.
Në Ventotene u krijua një komitet i rezistencës, ku bënte pjesë edhe Ll.Fundo, i përbërë prej antifashistëve të shquar: Alessandro Pertini, Altiero Spinelli, Francesco Fancello, Pietro Secchia, Mauro Scoccimarro, Lazar Fundo, Ante Babich, Antonio Francovich, të cilët kërkonin lirimin e menjëhershëm të të burgosurve politike “si pasojë automatike e nxjerrjes jashtë ligjit të regjimit fashist “. .( Paolo Spriano: “Storia del Partito Communista italiano”, Torino, 1978).
“Mes të internuarve ndodhet edhe një shqiptar, Lazar Fundo, që ka studiuar në Paris, në Sorbonë dhe ka bredhur Europën mbarë e prapë, ka qenë në Moskë. Pasi u shkëput nga Partia Komuniste, iu afrua asaj Socialiste. Bujar, i hapur, me shumë kulturë, me shpirt djaloshar: bëhet menjëherë mik i Pertinit. Takohen edhe një herë, për herë të fundit, në Romë, në gushtin e vitit 1943. Pertini i lutet që të rrijë, por Fundo do të kthehet në Shqipëri, që të luftojë bashkë me njerëzit e vet.” (shih: Sandro Pertini, “Sei condanne due evasioni”, Milano 1978).
Altiero Spineli, europianisti i shquar, i burgosur në Ventotene, shkruante:” Përbërja politike e kolonisë së Ventotenes ishte në fillim e ngjashme me atë të Ponza-s. Lajmi i parë qe ardhja e nja 50 shqiptarëve. Pjesa më e madhe e tyre qenë meshkuj në moshë të ndonjë fisi barinjsh malësorë… Kishte dhe nja dhjetë intelektualë që kishin studiuar në universitetet më të mira të Europës, flisnin tre-katër gjuhë përveç të tyreve dhe që ishin burgosur për tentativë të organizimit të rezistencës kombëtare. Këta krijuan marrëdhënie të mira me të burgourit italianë, politikisht preferenciale – kush me komunistët, kush me xhelistët (giellisti); njëri, Lazar Fundo, me mua. E ndiej për detyrë të flas këtu për Fundon …që kujtimi i tij të mos zhduket tërësisht. Ishte njeriu më me autoritet mes gjithë shqiptarëve, pasi kishte një përvojë të gjatë dhe të ndërlikuar politike…Kësaj i shtohej edhe zgjuarsia dhe njohja e jo pak gjuhëve; veprimtaria e tij politike shkonte përtej Shqipërisë dhe kur Dimitrovi ishte arrestuar pas djegies së Rajhshtagut, Fundo gjendej në Berlin si një prej bashkëpunëtorëve të tij. Pasi i shpëtoi arrestit, ishte kthyer në Moskë ku punonte te Internacionalja. Kur nisi epoka e spastrimeve të mëdha, ai – komunist besnik – por i edukuar në atmosferën kulturore të lirë të vendeve demokratike dhe intelektualisht tip kurioz, kishte frekuentuar jo pak prej kundërshtarëve të Stalinit. Iu nënshtrua hetimeve të stërgjatura e të lodhshme nga ana e një komisioni të Çistkës së Kominternit. Dëgjova prej tij, por me implikime edhe më dramatike, atë që më kishte thënë Nischio në Ponza. Fundo shihte sesi zhdukeshin në mënyrë misterioze ky ose ai shok dhe e kuptoi rrezikun ku ndodhej, duke mohuar me këmbëngulje gjithçka donin që ta bënin të pohonte, se kishte thënë këtë e atë për këtë person ose një tjetër. ‘Një pjesë e asaj që më vinin në gojë – më thoshte – ishte tërësisht e shpikur, por një pjesë ishte e vërtetë: këtë ose atë gjë e kisha thënë. Unë mohoja gjithçka, pasi e dija se s’kishin ndonjë gjë të saktë për mua dhe pa provën e provave, nuk mund të më procedonin. Presioni i njerëzve të Çistkës ishte i tillë sa- zbrazëtia rreth meje rritej e rritej – më shumë se një herë u tundova të pohoja gjithë atë që më kërkonin, pak rëndësi ka nëse ishte e vërtetë apo jo dhe ta mbyllja njëherë e mirë me torturën psikologjike së cilës i nënshtrohesha. Nuk u dorëzova vetëm sepse dy ose tre shokë ballkanas, që më kishin mbetur fshehurazi miq, më luteshin që të rezistoja. Nëse do kisha hequr dorë, nuk do më kishin lënë të qetë por do më përdornin për të shkatërruar të tjerë dhe të gjithë do binin më pas si zinxhir.’ (Altiero Spinelli për Fundon: “Come ho tentato di diventare saggio”, Bologna, 1984 etj. Nxjerrja dhe përkthimi i materialeve italisht nga E.Petriti).
Dhe sërish Spinelli kujton mikun e tij, Lazar Fundo, në faqen e dedikimit të një libri: “Për kujtim të Lazar Fundos, Eugenio Colornit, Ernesto Rossit”.
Është e kuptueshme pse Llazar Fundo, pasi u lirua prej Aleatëve nga internimi, erdhi bashkë me Gani e Said Kryezuin në Kosovë dhe u angazhua me lëvizjen “Kryeziu”. “Mendja e tij e ndritur, – shkruan britaniku P.Kemp, – ndershmëria dhe guximi i tij kishin bërë të fitonte besimin dhe admirimin e tyre (Kryezinjve – UB) duke u caktuar si kryekëshilltar politik në fushën e betejës. Njohja nga ana e tij e shtatë gjuhëve të huaja, e bënin atë jashtëzakonisht të dobishëm në këtë shërbim. “(P.Kemp “Pa flamur apo emblemë”).
Të gjitha dokumentat që ruhen në Arkivin e Shtetit Shqiptar, dëshmitë e bashkohësve, konstatimet e misionarëve britanikë (Emeri, Kemp, Simkoks, Hill, Hibbert etj), pohimet e letrat, radiogramet e vetë udhëheqësve komunistë (E.Hoxha, F.Hoxha, etj), bile edhe disa udhëheqësve të PKJ (Stoiniç, Dizdareviç etj); pra, gjithçka provon se Kryezinjtë, e bashkë me ta edhe Fundo, luftuan kundër pushtuesve gjermanë në Tropojë, Gjakovë etj..
Lëvizja “Kryeziu” është një nga lëvizjet e rëndësishme çlirimtare në Malësinë së Gjakovës dhe më gjerë. Në krye të saj ishin vëllezërit Hasan, Gani dhe Said Kryeziu, si edhe Llazar Fundo. Ata organizuan rezistencën antifashiste dhe më pas edhe kryengritjen e armatosur kundër pushtuesve nazifashistë. Rruga që zgjodhën Kryezinjtë, ishte ajo e luftës patriotike të shqiptarëve kundër okupatorëve, në bashkëpunim me të gjithë faktorët antifashistë, veçanërisht me aleatët perëndimorë. Prandaj ata u lidhën qysh në fillim dhe u rreshtuan përkrah tyre, kryesisht britanikëve, që mbulonin Ballkanin e Shqipërinë.
Kryezinjtë si luftëtarë nacionalistë, nuk pranuan të hynin në Frontin NÇ të Shqipërisë, sepse shikonin tek Fronti NÇ Partinë Komuniste Shqiptare, që realisht drejtohej nga emisarët e PK Jugosllave M.Popoviç, D.Mugosha,V.Tempo, V.Stoiniç etj.. Por nuk u inkuadruan as tek partitë e tjera. Kryezinjtë mendonin që nuk duhet ta bënin lëvizjen e tyre pjesë të partive apo të organizatave politike dhe , duke qëndruar si forcë e paangazhuar ndërmjet dy grupimeve kryesore të rezistencës shqiptare, por edhe duke luftuar në bashkëpunim me ta e faktorët e tjerë, do t’i shërbenin më mirë luftës për çlirim dhe çështjes kombëtare.
Edhe propozimit për të hyrë në Lëvizjen NÇ të Kosovës, Kryezinjtë iu përgjegjën negativisht, sepse Lëvizja NÇ e “Kosmetit” ishte pjesë e Lëvizjes NÇ të Jugosllavisë dhe varej nga KQ i PKJ, që mbante qëndrime paternaliste dhe kishte synime shoveniste e gllabëruese ndaj Kosovës , madje edhe ndaj Shqipërisë. Nga ana tjetër populli shqiptar i Kosovës, për shkak të robërisë 30 vjeçare serbe, politikave koloniale, genocidiste dhe shkombtarizuese serbomëdha, nuk mund të mbështeste asnjë lëvizje që vinte nga Serbia apo aleatët e saj , aq më pak komunizmin që mbartte lufta e tyre nacionalçlirimtare.
Llazar Fundo sqaron: “ Pas përpjekjes së Çerefit ( bile po atë ditë), Fadil Hoxha me shokë i bënë Ganiut propozimin të hyjë, jo në Çlirimtaren, por në Kosmet. Ganiu refuzoi duke thënë se hyrja e tij në Kosmet do t’ia humbte krejt influencën në popullin e Kosovës, gjë që nuk i jepte dorë Kosmetit..” (AQSH,F.14, d.86, v.1944)
Kështu, Lëvizja “Kryeziu” ruajti një fizionomi të vetën dhe një filozofi të vetën: një Kosovë e lirë mbi bazën e luftës antifashiste , pa flirte e bashkëpunim as me serbo-komunistët dhe as me okupatorët nazifashistë. Mirëpo kjo lëvizje çlirimtare, ngjalli kundërshtimin e komunistëve të Shqipërisë dhe të Jugosllavisë, që u përpoqën bashkërisht ta asgjësonin.
Pothuaj në çdo letër, radiogram, qarkore etj, që Titoja i dërgonte PKSH dhe E.Hoxhës, porosiste asgjesimin e Llazar Fundos, duke përcjellë jo vetëm vendmin e Kominternit, por edhe shqetësimin e tij për Lëvizjen “Kryeziu” e Zai Fundon, që përbënin një kërcënim pë interesat jugosllave në Kosovë e në Shqipëri.
Nga ana e tij, E.Hoxha, pothuaj në të gjithë letrat, qarkoret, radiogramet, që i dërgonte Divizionit të parë dhe Korporatës I, urdhëronte vrasjen e Zai Fundos.
Edhe udhëheqësit koministë të Kosmetit e dëshironi këtë dhe bashkëpunimin me E.Hoxhën për likuidimin e Zai Fundos e të Kryezinjve. “Suksesi i vëllezërve Kryeziu shihej me xhelozi nga partizanët kosovarë të udhëhequr Fadil Hoxha dhe Mehmet Hoxha”. – shkruan Hibbert te “ Fitorja e Hidhur”, f.311-312).
Në radiogramin dërguar Liri Gegës, datë 8.8.1994, E.Hoxha udhëzonte: “Pranë Kryeziut është Zai Fundo. Para një muaji ka biseduar Fadil Hoxha me shokët e Kosmetit. Ka dijeni edhe Dushani e Rade. I thashë fadilit ta vrasë pa marrë parasysh asnjë rrethanë”. (A.Q.SH,F.41,D.158). Udhëheqësi i PKSh dhe i Luftës Nacionalçlirimtare shqiptare i kërkonte Fadil Hoxhës që “ta vrasë Zai Fundon pa marrë parasysh asnjë rrethanë!” Vetëm një terrorist e kriminel mund të vepronte kështu. “Ka dijeni Dushani e Rade!”- thoshte E.Hoxha. A nuk flet qartë edhe kjo për koordinmin midis udhëheqjes së PKJ, udhëheqësve komunistë të Kosmetit dhe udhëheqësve të PKSH për vrasjen e shqiptarëve, dhe në mënyrë të veçantë të LL.Fundos?
Kur luftëtarët e Gani Kryeziut, ku bënte pjesë edhe Ll.Fundo dhe britaniku Simkoks, luftonin kundër gjermanëve për çlirimin e Gjakovës, shtator 1944, u sulmuan pabesisht nga të dy anët e kufirit: nga Ushtria NÇ e Shqipërisë, Brigada V S e komanduar nga Shefqet Peçi dhe Manush Myftiu dhe nga aradhet e Ushtrisë NÇ të Jugosllavisë, të komanduara nga Fadil Hoxha.
Asgjësimi i Lëvizjes “Kryeziu” ishte rezultante e marrëveshjes dhe bashkëpunimit ndërmjet udhëheqjes komuniste shqiptare dhe asaj jugosllave, e bashkëveprimit të ndërsjelltë të forcave nacionalçlirimtare shqiptaro-jugosllave. Këtë e provojnë të gjitha dokumentat arkivore, e pohon edhe vetë E. Hoxha: “Interesi i dy partive tona dhe i luftës sonë të përbashkët kërkon që këta armiq ( Kryezinjtë –shën im. UB) të dënohen ashpër Njerëz të tillë meritojnë plumbin ballit…Ushtria jonë nacionalçlirimtare i kapi këta banditë dhe i dënoi me vdekje” (E.Hoxha vepra I)
E. Hoxha i dërgoi më 21 .09. 1944 Korparmatës së Parë, në mënyrë shumë konspirative Liri Gegës, e plotfuqishme e KQ të PKSH ne Veri, përgjigjen e mëposhtme: “Mos kërkoni më nga Ganiu të dorëzohet, por me çdo kusht dhe me ashpërsi të sulmohet dhe të vritet. Duhet të veproni sa më parë, se mund t’i vijnë në ndihmë kosovarët” (AQSH, Fondi 41, D.158, v.1944)
E. Hoxha i konsideronte kosovarët kundërshtarë. Ai merrte me gjakftohtësi autorësinë e këtij krimi: “U dhamë urdhër forcave tona t’i gjurmonin, t’i ndiqnin, t’i kapnin dhe t’i shpartallonin Kryezinjtë së pa filluar mirë puna.. Urdhëri ishte zbatuar, tradhtarët ishin kapur. Zai Fundoja, Said Kryeziu dhe majori anglez Simkoks në mal të Dobrejt, ndërsa Gani Begu në fushë të Bytyçit, ku kishte ngritur çadrat e kuartierit të luftës, të sjella nga Anglia.” (E.Hoxha, Rreziku Anglo-amerikan”)
Komandanti i Korparmatës I, Dali Ndreu dhe komisari politik, Hysni Kapo, i dërguan më 21.09.1944 një njoftim të shkurtër, por entusiast Tuk Jakovës: “Po të japim një lajm gazmor: Tradhtari, trockisti i famshëm Llazar Fundo u kap prej brigadës V . Bashkë me të u zunë edhe Said Kryeziu edhe anglezi Simkoks. Ganiu është i rrethuar. Sigurisht do të kapet. Mbaje konspirative për këta të fundit” ( AQSH, F.202, d.13, v.1944)
Kur Dali Ndreu e njoftoi E.Hoxhën për arrestimin e Z.Fundos, udhëheqësi i PKSH dhe i Luftës Nacionalçlirimtare, Hoxha i ktheu menjëherë këtë radiogram Korpormatës I:
“Zai Fundon ta torturoni deri në vdekje dhe pastaj ta pushkatoni.
T’i kërkohet të japë sqarime për këto pyetje: Pse ka ardhur në Kosovë, kush e ka dërguar dhe me ç’direktiva; cilat janë qëllimet e Ganiut dhe të anglezëve. Të japë sqarime për aktivitetin e mëparshëm dhe për tradhëtinë e tij. Deponimet e Zait na i dërgoni këtej. Zain e vrisni andej… .”(E.Hoxha, Radiogram për Korp.I 21.09.1994).
Komandanti i Brigadës V të Ushtrisë NÇ , Shefqet Peçi, e tërhoqi Fundon zvarrë, të lidhur pas samarit të një kali, nga Mali Dobrej në Kolesian të Lumës dhe pasi e torturoi për vdekje, sipas porosisë së E.Hoxhës, e detyroi të jepte shpjegime për pyetjet që i dërgonte Pons Pilati me radiogram. Pyetjes: Pse erdhe në Kosovë? Fundo iu përgjigj: “ Pranova të vij në Kosovë dorë për dorë. Kryezinjtë ngulën këmbë. Më parë se të niseshim, Partia Italiane me anë të Kusovacit më lypi të hyj në Partinë Socialiste Italiane. Iu përgjigja se, me gjithë simpatinë që më tregojnë krekët e Partisë Socialiste ( që i kisha njohur në Ventotene dhe meqënëse këta ishin të njohur si miq të Partisë Komuniste), unë nuk hyra më në asnjë parti, se kariera ime politike kishte e mbaruar. Dëshiroja vetëm që të kurorzoja këtë karierë me luftën kundër gjermanëve…Erdha se këtu gjeta një shesh ku mund të luftoj kundra gjermanit…Ata që më njohin mua, e dinë që un nuk jam njeri me dy faqe dhe nuk jam prej atyre që marrin direktiva ngado që të vijnë. Kush të më dërgonte mua në Kosovë?…”
Në përgjigje të pyetjeve të tjera para pushkatimit, Fundo u përgjigj: “Unë s’jam komunist. E vërteta është se s’kam qenë kurrë komunist tamam… Afati kaloi. S’di më ç’të them. Po të kisha pasur gjëra për të thënë, do t’i kisha thënë. Po s’mund të shpif për të shpëtuar kryet. Nuk mund ta shkel ndërgjegjen time. Prandaj po e vulos vdekjen time. Lutem, në është e mundur, fotografitë që kam në çantë, t’i çohen nënës sime, në qoftë se rron” Ll. Fundo (Firma).(AQSH, Fondi 14/AP d.101 v 1944)
Shefqet Peçi e pushkatoi menjëherë pa gjyq më 23 shtator 1944, sipas porosisë së kriminelit sadist Enver Hoxhës : “Zain ta torturoni për vdrkjredhe ta pushkatoni andej“ ( AQSH, F.14 d.158 v.1944), sikur ai të mos ishte një njeri, një shqiptar, një peronalitet i kombit dhe një luftëtar i shquar antifashist, por si një qen: “Zain ta vrisni andej”. Që të mos i dihej as varri.
“Vrasja brutale e Fundos, shkruante britaniku Hibbert, ishte dëshmi e natyrës së papranueshme të pushtetit komunist” ( Hibbert, Fitorja e hidhur).
Ndërsa F.Noli, kur e mori vesh pushkatimin e Ll. Fundos, shkroi: “‘Ç’i mbetet Shqipërisë, po i prishëm njerëz të tjerë të mëdhenj si Fundoja!”
Ernesto Rossi, në një letër dërguar nga Roma drejtuar Stavro Skendit, një nacionalist shqiptar i internuar në Ventotene, mik i Spinellit dhe Rossit, e kujton Llazar Fundon kështu: “Mora vesh me dhimbje të madhe vdekjen e Fundos. Ishte njeri bujar, inteligjent, që mund të kish dhënë një kontribut të shquar në rindërtimin e vendit të vet, po qe se bota nuk do shkonte drejt greminës, siç po bën tani.” (Ernesto Rossi: Epistolario 1943 – 1967)
Giorgio Braccialarghe, antifashist i burgosur në Ventotene, shkruante për Llazar Fundon : “Mes shqiptarëve shquhej Fundo, një intelektual që kish qenë anëtar drejtues i partisë komuniste të vendit të vet, dhe që më pas kishte kaluar në opozitë. Jetonte tërësisht i izoluar, i zhytur në studimin e greqishtes, sikur të kërkonte prej Homerit miqësinë që nuk gjente mes bashkëkohësve të vet. Me rënien e fashizmit, u kthye në atdhe për të luftuar kundër gjermanëve. Ish-shokët e tij i përgatitën një fund të tmerrshëm, duke treguar edhe njëherë se për punë mizorie, komunizmi dhe nazizmi nuk kanë ç’t’i kenë zili njëri tjetrit!” (Giorgio Braccialarghe: “Nelle spire di urlavento, il confino di Ventotene”, Firenze, 1970).
Kjo është e vërteta e vrasjes makabre të Llazar Fundos, si edhe shumë atdhetarëve, antifashistëve e demokratëve të tjerë gjatë Luftës NÇ, që përbën edhe një krim komunist kundër njerëzimit.
*Falenderojme studuesin dhe shkrimtarin Uran Butka, qe pati miresine te na e dergoi per Gazeten Diellin punimin e tij rreth fatit tragjik te Llazar Fundos.
HISTORIA E PABESUESHME….
Historitë e pabesueshme dhe sekretet e organizmit të femrës shqiptare në shekuj që nga motrat Qiriazi dhe deri tek Marigoja/
105- vjetori i organizatës së parë të grave shqiptare “Yll’ i Mëngjesit” 1909-2014/
Nga Harallamb KOTA/
Klubi “Rilindja” në Tiranë/
Më 21 shtator 2014, kryeqyteti i shqiptarëve, që nga agu i mëngjesit deri në mbrëmje vonë, përjetoi orët e lumtura europiane. Populli priti dhe përcolli me madhështi atin e shenjtë Papa Françesku. Të nesërmen, në klubin “Rilindja”, në Tiranë që frekuentohej nga intelektualë të moshave të ndryshme dhe tek – tuk nga ndonjë politikan, Albani –nipi i gjysh Arbërit, sa hyri në lokalin pronë e tij, ngriti zërin duke thënë: -Masa të mëdha njerëzish, besimtarë e laikë u mblodhën në sheshin “Nënë Tereza”në sheshin “Skëndërbej” dhe anës bulevardit “Dëshmorët e Kombit”, duke manifestuar bashkëjetesën natyrale që kemi. Filozofia e kësaj bashkëjetese, (tha Albani me zë të lartë, pasi po ndiqte një çast lajmet e mëngjesit), e ka themelin tek filozofia e Samiut, Naimit me shokë dhe tek thënia e shenjtë e Pashko Vasës: “Feja e shqiptarit është Shqiptaria”. Duke u ndjerë më i qetë, pasi e tha fjalën që e mundonte, u ul në ndenjësen e tij dhe filloi të lexonte me shumë vëmendje, librin “Pluralizmi Politik Shqiptar, gjatë periudhës 1914-1924”,një punim shkencor nga Prof. dr. Hysen Kordha e Dr. Rudina Mita. Libër interesant, mërmëriste me vete e shfletonte faqet e tij, duke bërë nënvizime. Në karrigen ngjitur, e shoqja Shqipja, lexonte me ëndje një libër tjetër “Gruaja në Shqipëri” më 1912-1939, shkruar nga Fatmira Musaj. Albani, pushoi një çast dhe plot kërshëri vazhdoi leximin, deri sa mbaroi edhe faqen e fundit. Lëvizi nëpër sallë, piu një shishe gjysmë litre me ujë të gazuar dhe rrufiti kafenë e dytë të asaj dite. Shqipja e kishte përfunduar leximin e librit me kohë, kishte sistemuar disa punë dhe pasi u ul pyeti të shoqin:-Alban më thuaj, kur u organizuan gratë shqiptare? Kur u çliruan nga kanuni dhe nga ferexhetë?
Motrat korçare Parashqevi e Sevasti Qiriazi
-Sipas këtyre dy librave, nënvizoi Albani dhe ju drejtua Shqipes,-gratë janë organizuar në vitin 1909 nga motrat korçare Parashqevi e Sevasti Qiriazi. Ato krijuan organizatën e parë të grave “Yll’i Mëngjesit”. Në shembullin e tyre, vasha korçare Marigo Pozio, organizoi në Vlorë më 1914, shoqërinë “Shpresa Kombëtare”. Më pas, më 1920-n u formuan disa shoqëri të tjera. Marie Çoba, organizoi në Shkodër shoqërinë “Gruaja Shqiptare” dhe mësuesja Urani Rumbo organizoi në Gjirokastër, shoqërinë “Përmirësimi”. Mbas disa viteve, më 1924, Behixhe Elbasani, organizoi në Tiranë shoqërinë “Shqiptarka”. Këto ngjarje përfundoi bisedën Albani, flasin për zgjimin e grave nga gjumi letargjik, që e pat “nanurisur” Porta e Lartë, Kanuni dhe fondamentalizmi. Liria e gruas të kujton të shkuarën, Teutën -mbretëreshën e Ilirisë dhe Mamicën -princeshën e Arbërisë. Pas 500 vjet nën robërinë osmane, shqiptarët u mblodhën në vitin 1878 në Lidhjen e Prizerenit dhe u organizuan në Lëvizjen Kombëtare. Fill pas këtyre ngjarjeve, filloi dhe “Rilindja e Grave” me Shote Galicën, Norën dhe Tringën, me Sevasti e Parashqevi Qiriazin, me gruan e flamurit Marigo Pozio, deri me heroinën Zonja Çurre…….
Klubi “Rilindja”, me këtë emër e quajti më 1878 Kostandin Kristoforidhi
Në janar të vitit 1921, -vazhdoi Albani,- qeveritarët dhe nëpunësit e administratës, erdhën në Tiranë, e cila në Kongresin e Lushnjës ishte caktuar Kryeqytet i Shqipërisë. Pas tyre, rendën tregtarë, pasanikë, pronarë tokash e industrialistë. Në mjediset qendrore të qytetit u vendos qeveria dhe Parlamenti. Anës Rrugës, që fillonte nga Ura e Tabakëve’e kalonte përbri godinave shtetërore dhe gjatohej deri në kryqëzim me rrugën që të shpie në Dibër, u ndërtuan me një shpejtësi marramendëse, një numër i madh godinash me dy e tre kate, që shërbenin si hotele e dyqane. Në këtë rrugë, gjendej edhe klubi “Rilindja”, e gjyshit tim Arbër Bamiri. Pikërisht në këtë klub, ku shërbente një grua e bëshme e veshur me petka kombëtare, më 9 prill të 1924, mbërritën shumë gra lidhur krahu njëra me tjetrën, aq shumë shtrënguar, sa nuk hynin dot brenda. Gjyshja ime, në ato vite ishte e re. Ajo u shqetësua nga të shtyrat, pasi rrezikohej të shembej dera me gjithë kanata, doli në krye’ e u tha: -Moj gra, zgjidhuni edhe hyni njëra pas tjetrës. Tashmë që keni zgjidh nyjet e kanunit, s’po dini me ec secila më vehti”. Sakaq u ndje një lëvizje shtjelluse. Krahët u liruan njëheri’ e bashkë me to, fituan “lirinë” edhe zonjat e tyre. Njëra pas tjetrës, ato u ulën në ndenjëset që kishin mbushur lokalin. Gratë, që në fillim erdhën tufa-tufa, në sallë u ndjenë të “çliruara” e filluan menjëherë bisedat, ku secila rrezatonte karakterin e vlerat e zonës nga kishte ardhur. Arbëri, shoqëruar nga e shoqja, i uroi grave mirseardhjen dhe pa e pyetur askush prej tyre u tha: -Ky klub quhet “Rilindja”. Me këtë emër e quajti më 1878 Kostandin Kristoforidhi, i cili banonte lart në katin e dytë’ e i mësonte fëmijëve fshehurazi të shkruanin gjuhën shqipe. Mësuesi, ç’do natë na tregonte histori të shumta, që po patët durim do ua tregoj edhe juve. Sakaq në hyrje të sallës, u shfaq gruaja e flamurit Marigo Pozio.Tualeti i lehtë ja kishte spikatur më thellë tiparet. Albani heshti. Zonja me të hyrë brenda u prezantua:-Quhem Marigo, pastaj heshti. Diella, një grua malësore e veshur me kostumin popullor të zonës së saj, ku i shndriste një medalion i madh floriri, u ngrit në këmbë e shkoi drejt saj. Këpucët lustrafin që kishte veshur, binin në sy nga takat e larta, që lartoheshin deri në nyjen e parë të thembrës, me çorapet e bardha e të holla. Me t’i mbërritur pranë’ e përqafoi e i tha: -Të njohim Marigo. Lahutarët e malësisë të këndojnë këngë, njëlloj si kreshnikeve Shote Galica, që luftoi më 1910, kundër forcave të Shefqet Turgut Pashës, në Grykën e Kaçanikut, Nor Kolja, Tringë Smajli’ e vajza të tjera që morën pjesë më 1912, në kryengritjen e madhe kundërosmane. Në anët tona, vazhdoi Diella, duke hedhur për një çast vështrimin nga Marie Çoba kryetarja e gruas shkodrane, tregohet legjenda e Rozafës, që u vetësakrifikua në emër të jetës. “Ka shekuj, që në zonat tona sundon kanuni, i cili na konsideron plaçkë tregu dhe na ndëshkon shumë rëndë. Detyrohemi të martohemi në djep dhe të marrim burrë pa pëlqimin tonë. Idetë iluministe kanë mbërritur edhe ndër ne, duke trembur për vdekje kanunin. Shumë gra janë pjesëmarrëse në luftë bashkë me burrat, duke dhënë ndihmesën e tyre në lëvizjen Kombëtare Shqiptare e në përhapjen e arsimit shqip. Mbas vitit 1850, Kushe Micja, Tome Radoja, Terezë Bërdica, çelën në gjuhën shqipe kurset e para për vajza, ku u grumbulluan një numër i madh i të tria besimeve. Këto së bashku me 11 vajza nga Shkodra e Dukagjini, kryen një kurs dyvjeçar në shkollën stigmatine në Portiko të Firences’ e në vitin 1870 u kthyen në atdhe. Duke parë interesimin e madh të familjeve shkodrane për arsimimin e vajzave të tyre, në vitin 1879, tre veprimtaret e shkollës shqipe, çelën shkollën femërore stigmatine, ku në fillim mësohej në gjuhën italiane dhe më pas edhe në gjuhën shqipe.
Historia e jetës së Marigos
Papritur Diella heshti dhe tha:-Tashmë na trego jetën tënde Marigo’ e pasi i shtrëngoi dorën, u ul në vendin e sajë. Gruaja e flamurit, mori frymë thellë, u ndesh në vështrimin dashamirës të grarisë’ e filloi ligjërimin: -Linda më 1878 në Korçë, në fshatin Hoçisht. Heshti një çast, tundi lehtë leshrat e zeza, të krehura e të prera shkurt, që i mbante të ndara anësh’ e buzëqeshi ëmbël. Tiparet imcake,u gjallëruan, hapi paksa buzët e holla e vazhdoi: -Në Korçë nuk kemi kanun. Iluminizmi francez na hapi sytë. Unë mësova në shkollën e vashave, e çelur nga Sevasti e Parashqevi Qiriazi dhe ndoqa udhën e tyre. Në moshën 26- vjeçare, vazhdoi Marigoja, u largova nga shtëpia atërore dhe u martova në qytetin e Vlorës. Korça më dituroi, më arsimoi e më civilizoi, ndërsa Vlora më burrnoi. Bashkë me shumë gra të tjera u aktivizova në veprimtaritë atdhetare. Kur u vendosa në Vlorë, ishte viti 1904 dhe menjëherë u morra me përhapjen dhe mbajtjen e shkollave shqip, për zhvillimin e ndërgjegjes kombëtare. Në vitin 1908, u krijua klubi “Labëria”, anëtarët e të cilit ishin vetëm burra lebër dhe nuk kishte asnjë grua. U paraqita e veshur me një kostum popullor nga krahina ime, i cili më shkonte shumë. Shkruesi, një lab i gjatë, me një fytyrë të ngrysur, që u ashpërsua në vend që të zbutej, qëndronte përballë’ e nuk mi hodhi sytë. Me një zë të trashur më thotë:“Me këtë kostum pe’Korçe do bënesh labe ti”. Një të ngritur bëri’ e nuk më regjistroi. Të nesërmen u paraqita me veshje qytetare, siç jam veshur sot.
Më pa’ e u habit. Ç’ke bërë kështu?- më tha. Nashti shko në shtëpi të gatuash, sepse nuk ka ballo sot. Disa burra që bisedonin aty pranë, qeshën me të madhe. Për çudinë e Marigosë, ja kishin këputur me të qeshura dhe gratë në sallë, që i kishte rrotull vetes, të cilat plot kureshtje i kërkuan të vazhdonte. Marigoja e lumturuar që u pëlqye nga shoqet e saj, tha: -Shkova në shtëpi. I kërkova nënës së burrit, të më japë një veshje burrash dhe u paraqita prapë tek “Labi”, i cili luajti vendit, qëndroi gatitu dhe menjëherë më regjistroi. Më pas, mora pjesë në organizimin e orkestrës së klubit, ku merrnin pjesë edhe dy vajzat e mia. Mjedisi vlonjat ziente nga fryma e lirisë e patriotizmës dhe nga nevoja që të dëgjohej edhe zëri i gruas. Mbaja fjalime e botova disa artikuj në organet e shtypit shqiptar në mërgim. Në ditët e para të nëndorit, erdhi në shtëpinë time një lajmëtar e më pyeti:-Ti je Marigoja? Po,- i thashë – Kam një porosi nga Ismail Qemal Vlora. Sakaq nxori nga gjiri një cohë të kuqe’ e më tha: -Me porosi të tij dhe dëshirë të kombit, duhet ta qëndisësh e ta bësh flamur, si ai i Skënderbeut –KryeZotit tonë. Pas meje, dhjetëra gra e vasha vlonjate, qëndisën dhjetëra flamurë, që zbukuruan dritaret e shtëpive dhe qytetin. Ditën e shpalljes së pavarësisë në 28 nëntor 1912, nga burrat e kombit shqiptar, të kryesuar nga plaku i urtë Ismail Qemali, isha mes tyre. Flamurin që qëndisa, plaku i urtë e mbante në duar, doli në ballkon dhe e ngriti lart duke thënë:-E gëzofshim ditën e mëvehtësisë së Shqipërisë, e gëzofshim flamurin e Skënderbeut! Një festë e vërtetë, lot gëzimi dhe mallëngjimi. -U mblodhëm sot,- tha Ismail Qemali -dhe bëmë Shqipërinë. Vepruam si Gjergj Kastrioti në 2 mars 1444, që mblodhi princat shqiptar, krijoi “Lidhjen e Lezhës” e bëri Arbërinë. Vepruam në gjurmët e Abdyl Frashërit, që në 10 qershor 1878, mblodhi patriotët shqiptar,krijoi “Lidhjen e Prizrenit” e u përpoq të bënte Shqipërinë. Kur mbërriti Isa Boletini me trimat e tij, u përkul para flamurit që kisha qëndisur dhe e puthi fort.
Vitet e para të mëvetësisë
Vitet e para të mëvetësisë, -tha Marigoja,- ishin vite lufte për të mbrojtur kufijtë nga fqinjët grabitqarë. Isa Boletini luftonte me ushtrinë serbe e malazeze, ndërsa Çerçiz Topulli me shovinistët grekë. Më 1914, kryesova komisionin për mbledhjen e ndihmave për luftëtarët e muhaxhirët e krahinave jugore të pushtuara nga trupat greke. Më 10 maj 1914, formova shoqërinë “Shpresa Kombëtare”, sipas shembullit të shoqërisë korçare “Ylli Mëngjesit” themeluar nga Parashqevi e Sevasti Qiriazi. Më1920, gruaja vlonjate u përfshi me armë në dorë, në luftën kundër pushtuesit Italian. Midis të rënave ishte edhe Sado Koshena. Edhe gratë shkodrane, e ndërpreu Marigon Marie Çoba, myslimane e katolike, me shirita bezeje të bardhë, me shkronjat e kuqe GSH, u hodhën në veprim në mbrojtje të kufijve të vendit, kundër sulmeve malazeze për pushtimin e Shkodrës. Me ne u bashkuan dhe gratë tiranase. Më 1921, vazhdoi Marigo Pozio, riorganizova shoqërinë “Shpresa Kombëtare” e drejtova gazetën time me të njëjtin emër, ku botova artikuj për zhvillimin dhe emancipimin e femrës shqiptare. Marigoja pushoi së treguari e heshti. Tashmë duhet të dëgjojmë diçka nga ju të tjerat, ndoshta nga Organizata e Gruas Tiranase.
Parashqevi Qiriazi dhe Sevasti Dako
Papritur, në sallë hynë dy zonjat hijerënda korçare, Parashqevi Qiriazi dhe Sevasti Dako, që kishin ardhur në Tiranë në 1921. Ato kishin çelur në Kamzë institutin arsimor “Kyrias” e në mars 1921, kishin organizuar shoqërinë “Gruaja Shqiptare”, ku jepnin ndihmesë Marije Paluça, Erebara, Emine Toptani etj.. Të përkushtuara me punët e institutit, ishin vonuar. Kërkuan ndjesë, parakaluan sallën duke hijeshuar më shumë dekorin e grave, të veshura allafrënga e me kostume popullore shumëngjyrëshe. Behixhe Elbasani, kryetarja e shoqërisë së grave tiranase “Shqiptarka” e mikpritësja e këtij takimi, përshëndeti hijshëm të pranishmit, duke reflektuar një kulturë oksidentale dhe tha.-Mbas vitit 1878, nga paraardhësit e familjes time, u ndje nevoja për të marrë dituri, për të mësuar në gjuhën shqip’ e për t’u çliruar nga orienti. Prania e gjatë otomane, ndikoi për mbrapsht në pozitën e gruas tiranase, në familje e në arsimimin e saj. Mjaft vajza të reja, u mbuluan me perçe, u veshën me ferexhe, u mbyllën në shtëpi e nuk u lejuan të shkonin në shkolla. Injoranca aziatike, që e sollën osmanët u mboll’ e tashmë organizata jonë po lufton ta çrrënjosë. Mbështetje kemi shtetin e shtypin shqiptar. Gazeta “Drita” shkruan: “Është turp i madh, të mos e kuptojmë ndjenjën e gruas sonë. Gratë duhen liruar nga zgjedha e keqe”.Çështja e gruas,vazhdoi Behixhe fjalën e sajë, është bërë çështje e parlamentit shqiptar dhe po trajtohet në programet e partive politike, por çlirimi i saj, sipas Nolit, do arrihet nëpërmjet shkollës, që duhet ngritur sipas përvojës perëndimore. Ndërsa Mit’hat Frashëri, në një letër dërguar Evanthi Kotes, kryetare e shoqërisë “Bashkimi i zonjave shqiptare” i shkruan…se lëvizja e nisur në qytetet kryesore për zhvillimin dhe përparimin e femrës shqiptare, të shtrihet në të gjithë vendin. Më pas të lidhet me shoqëritë e grave në Stamboll, Bukuresht, Sofje, Misir, SHBA etj., duke formuar kështu një lëvizje femërore mbarëshqiptare. Kundër pjesëmarrjes tonë në jetën shoqërore, vazhdoi Behixhe, është ngritur elementi konservator e fondamental i klerit mysliman, i cili mbron idenë, që gruaja duhet të qëndrojë e mbyllur dhe e mbuluar. Në ballë të civilizimit të gruas tiranase, janë vënë dy rilindëset, Sevasti e Parashqevi Qiriazi, të cilat çelën katër klasa mësimore ku mësohet gjuha shqipe. Lufta që kemi nisur, do jetë e gjatë, është lufta e dritës me errësirën, e dijes me paditurinë, por gruaja tiranase dhe ajo shqiptare do të zërë vendin që i takon në familje dhe shoqëri. Pas kësaj fjalie, Behixhe Elbasani e quajti takimin të mbyllur. Gratë edhe pse të besimeve të ndryshme u përqafuan si motra dhe u ndanë me plot mall. Në dy librat që lexuam, i tha Albani të shoqes, mësuam se motrat Qiriazi patën studiuar në kolegjin amerikan në Stamboll’ e pas diplomimit u kthyen në atdhe. Idenë e Sevastisë për hapjen e një shkolle femërore në qytetin e Korçës, e përshëndeti Rilindësi i shquar Naim Frashëri që asistoi në ceremoninë e diplomimit të saj dhe tha: “Motër, punë më të mirë’ e më të vyer nuk mund të bësh për Shqipërinë e mjerë sesa keni vendosur të bëni për emancipimin e grave të vendit tonë të shkretë, arsimi është arma që zhduk errësirën”. Pas përfundimit të ceremonisë, Sevastia me të vëllanë siguruan lejen perandorake’ e në 15 tetor 1891,çelën shkollën e parë për vasha në qytetin e Korçës. Megjithë presionet nga kleri ortodoks dhe autoritetet osmane, shkolla u frekuentua nga një numër i madh vashash, nga të gjitha krahinat e vendit e nga të tria besimet, duke kontribuar kështu në bashkimin kombëtar. Krahas Sevastis, në shkollën e vashave, jepte mësime Fanka Ethimi ardhur nga Manastiri. U diplomuan mësuese Polikseni Dhespoti, Efigjeni Pandavinji e Helidhona Falli Më 21 janar 1909,intelektualet Parashqevi e Sevasti Qiriazi, të frymëzuara nga idetë iluministe të Rilindësve tanë, vëllezërit Frashëri, Andon Z. Çajupi, Asdreni, e të tjerë dhe nga idetë e “Lëvizjes Femërore Europiane”, formuan shoqërinë e parë të grave në qytetin e Korçës me emrin “Ylli i Mëngjesit”. Në 27 gusht 1917 në Worçest Mass të SHBA, u krijua Partia Politike Kombëtare Shqiptare, me kryetare Sevasti Qirjako (Dako).
Në janar të vitit 1919, shpërthyen protestat e grave shqiptare
Në janar të vitit 1919, shpërthyen protestat e grave shqiptare, në mbrojtje të territoreve shqiptare nga copëtimi, plane të vëna në tryezën e diplomacisë europiane në “Konferencën e Paqes” në Paris. Gratë e Gjirokastrës përpiluan një letër për Presidentin amerikan Willson e zonjën e tij. Të njëjtën iniciativë morën edhe motrat Qiriazi, që i shkruanin presidentit Willson e “Fuqive të Mëdha”, ku theksonin: “Do luftojmë kundër pretendimit të ç’do fuqie për protektorat mbi Shqipërinë. Nuk do lejojmë askënd të cenojë sado pak tërësinë tokësore të shtetit shqiptar. T ë anulohen vendimet e Konferencës së Londrës për Kosovën, Çamërinë e toka të tjera shqiptare dhe ato t’i kthehen përsëri Shqipërisë. Për mbrojtjen e kësaj platforme, midis delegatëve shqiptarë në Konferencën e Paqes në Paris ishte edhe Rilindësja Shqiptare, Parashqevi Qiriazi.
Ishte gdhirë data 23 prill 2014 dhe Shqipja pothuajse kishte mbaruar pastrimin e lokalit. Albani e vështronte’ e duke buzëqeshur i thotë: -Ju gratë duhet të mburreni me heroinat shqiptare që bënë histori dhe lanë gjurmë të thella në tokën arbënore. Ato janë shumë. Unë do veçoj luftëtaren e “Lëvizjes Kombëtare Shqiptare”, heroinën Shote Galica, aktivistet e “Rilindjes Kombëtare”, intelektualet Sevasti e Parshqevi Qiriazi, gruan e flamurit Marigo Pozio, pa harruar heroinën e “Luftës Nacionalçlirimtare” dëshmoren Zonja Curre. Në klubin “Rilindja” e Alban Bamirit, dritat u shuan dhe të dy pronarët, burrë e grua e kaluan me nxitim një copë të shkurtër rruge. Qielli ishte vrenjtur. Sa kaptuan pragun e shtëpisë, filloi përsëri një rrebesh shumë i madh. Albani e ndoqi shiun nga dritarja dhe para se të shtrihej për të fjetur tha: -Tashmë le të bjerë dhe të shpëlajë për tan’ natën të gjitha fëlliqësirat e qytetit.
- « Previous Page
- 1
- …
- 567
- 568
- 569
- 570
- 571
- …
- 693
- Next Page »