Zef Ujkaj/

Knjaz Nikolla, me dëshirën e madhe që shteti i Malit të Zi të bëhej një shtet modern dhe me orientim të qartë evropian, mendoi që shteti duhej të pajisej me një legjislacion të mirëfilltë e modern. Për t’i dhënë shtetit të tij një Kushtetutë, ai ftoi njohësin më të mirë të çështjes juridike të sllavëve të jugut për kohën, studiuesin e Universitetit të Odesës, Valltazar Bogishiqin. Bogishiqi e pranoi ftesen me kënaqësi dhe vuri në punë me devotshmëri të gjitha njohuritë e tij shkencore për hartimin e një rregulloreje juridike për Malin e Zi. Kjo rregullore do të shërbente për rregullimin e marrëdhënieve të institucioneve shtetërore me pushtetin dhe marrëdhënieve të shtetit me individin. Ai u përpoq të ruante të gjitha zakonet me vlerë të malazezëve dhe t’i përshtaste ato me ligjet e reja të një shoqërie moderne, duke dashur që Malit te Zi t’i hapej dera në botën e përparuar përëndimore.

Kështu, me nismën e knjaz Nikollës, Bogishiqi përpiloi “Kodin e Përgjithshëm të Pronës për Principatën e Malit të Zi” që u vu në jetë në vitin 1888. Megjithatë, duke qenë se ky Kod nuk përfshinte normat e shoqërisë divergjente në Mal të Zi, zbatimi i tij hasi në vështirësi. Me Kongresin e Berlinit Principatës së Malit të Zi i ishin shtuar edhe krahina shqiptare dhe hercegovinase, kështu që u pa e arsyeshme që të hartohej një Kod tjetër. Pikërisht në momentin që Bogishiqi u bë ministri i parë i drejtësisë në Mal të Zi (1893-1899), në vitin 1894 ai mori përsipër fillimin e punës për një Kushtetutë gjithpërfshirëse, duke korrigjuar atë të parën. Nevoja e hartimit të një ligji unifikues për mbretërinë e Malit të Zi, që do të pranohej nga të gjitha palët dhe që nuk do vihej në diskutim juridiksioni i shtetit, shihej imediate nga Bogishiqi.

Ai shfrytëzoi rastin për të studiuar fenomenet juridike dhe psikologjike të shoqërisë patriarkale të asaj kohe, duke u fokusuar kryesisht tek marrëdhëniet familjare, vëllazërore dhe më tej fisnore, me idenë e shkrirjes dhe përshtatjes së tyre me Kodin e Përgjithshëm të Pronës. Ai pati mundësi për të analizuar origjinën dhe strukturën e shoqërisë fisnore, që ekzistonte akoma në Mal të Zi, duke mbledhur një koleksion të madh burimesh e informacionesh. Në kuadër të këtij projekti, ai mblodhi të dhëna edhe për të drejtën zakonore të shqiptarëve të veriut – Kanunin e Lekë Dukagjinit.

Autoriteteve lokale malazeze që ndodheshin në zonat kufitare me Shqipërinë, u dha pyetësorët e nevojshëm për vjeljen e informacionit. Kapiteni Jovan Llazoviq nga Podgorica, do t’i jepte një shkëndijë të rëndësishme informacioni ministrit Bogishiq, duke e vënë në dijeni se kishte informacion se Kanuni i Lekë Dukagjinit ekzistonte në Shkodër, në formë të shkruar, tek kryetari i Serxherdesë, Ibrahim Bej Sokolloviqi. Serxherdeja përbëhej nga 25 anëtarë dhe udhëhiqte Institucionin e Xhibalit apo të njohur ndryshe si Komisioni i Maleve. Meqenëse Llazoviqi nuk e gjeti dot tekstin e Kanunit, u detyrua vetë Bogishiqi të vinte në Shkodër, por as ai nuk gjeti ndonjë gjë. Ai kërkoi ndihmën e konsullit francez në Shkodër, Aleksandër Degrand, (i cili gjithashtu merrej me studime shkencore), për gjetjen e tekstit të Kanunit. Ai e lajmëroi se nuk kishte mundur të gjendte një tekst të tillë, por e njohu atë me institucionin e Serxhedesë, që zbatonte të drejten zakonore në formë gojore. Vendimet e Komisionit të Xhibalit, që merreshin në bazë të Kanunit, njiheshin edhe nga gjykata turke. Ishte ky, një Këshill Gjyqësor, që bazohej në të drejten zakonore shqiptare, i formuar në fund të viteve ‘50 të shek. XIX, duke i dhënë këtij institucioni të drejten për të rregulluar çështjet e Malësisë në bazë të të drejtave të tyre zakonore. Malësorët e trajtonin këtë institucion si një lloj e drejte veteqeverisëse, por ideja e pushtetarëve osmanë, ishte shtrirja e plotë e autoritetit në Malësi të Madhe dhe zbatimi i reformave të Tanzimatit.

Sipas studiuesit Kahreman Ulqini, Komisioni i Xhibalit, qysh në vitin 1863 posedonte Kanunin e Lekë Dukagjinit, të shkruar në osmanisht. Ai madje fakton se pjesë të këtij kanuni janë njëzet paragrafë, të botuar në salnamenë e Vilajetit të Shkodrës më 1894. Llogjika të çon të mendosh se Komisioni i Maleve, qysh në momentin e krijimit të tij, duhet te ketë pasur një normë të shkruar mbi të cilën ajo merrte vendimet gjyqësore, të mbështetura në Kanunin e Lekë Dukagjinit.

Përfaqësuesi turk në Cetinë, Fevzi Bej, konfirmoi konstatimet e Degrandit, se normat e Kanunit duhet të mblidheshin nëpërmjet informacioneve dhe burimeve të ndryshme në terren. Ai vuri në dispozicion të studimeve të Bogishiqit “Vjetarin e Vilajetit të Shkodrës” 1892/1893, në të cilin jepeshin përshkrime të detajuara statistikore për fiset e Malësisë së Madhe, por edhe për fise të tjera të Shqipërisë së Veriut, sikurse dhe një tekst i Kanunit të Lekë Dukagjinit, për të cilin flet edhe autori Ulqini.

Siç kemi thënë më sipër, Bogishiqi u kishte dhënë instruksione edhe autoriteteve lokale në zonat kufitare me Shqipërinë për vjeljen e informacioneve lidhur me të drejtën zakonore shqiptare. Ai vetë intervistoi Marash Mark Gjeloshaj (kapiten) nga Trieshi. Informacione modeste po ashtu ka marrë edhe nga vojvoda i fisit Vasojeviq, Llakiq Vojvodiq. Sidoqoftë, dhjetori i vitit 1894 do të shënonte pikën kulminante të punës së ministrit Bogishiq, pasi Kapiteni Jovan Llazoviq nga Podgorica do t’i jepte një sërë informacionesh të rëndësishme. Llazoviqi kishte zhvilluar biseda të shumta me Sokol Bacin, i cili në këtë kohë ndodhej azilant në Podgoricë. Ai kishte arritur të siguronte nga Sokoli, plot 75 nene, që kishin të bënin me të drejtën zakonore të shqiptarëve të Malësisë së Madhe. Sokol Baci Ivezaj i kishte dhënë Llazoviqit informacione të detajuara nga normat e Kanunit të Lekë Dukagjinit: vrasje dhe plagosje; lindja e fëmijës jashtëmartesor; përdhunimi; e fejuara ose i fejuari i braktisur; vjedhja; ndalimi i kalimit përmes tokës apo shfrytëzimi i saj; prerja e drurit në pyllin e tjetrit; shkaktimi i dëmtimit në të korrat e të tjerëve ose në livadhet e pakositura; rasti kur kafsha e një pronari vret kafshën e pronarit tjetër; vrasje

kafshe të huaj për vetëmbrojtje; rasti i mospërgjigjes ndaj ftesës ushtarake; shitja e pasurisë së paluajtshme bazuar në të drejtën e të afërmve për të blerë pronën; keqkuptime rreth zotërimit të tokës; e drejta e kalimit përmes pronës së tjetrit; moskthimi i borxhit dhe interesi (kamata) i borxhit; e drejta e ujitjes dhe e ndërtimit të mullinjve në rrjedhat ujore; prona e përbashkët e vëllazërisë dhe e fisit; ndarja e trashëgimnisë së përbashkët; fejesa e një beqareje; dhënia e kafshëve shtëpiake për përdorim dhe përkujdesje; dhënia e qeve për plugim; sigurimi i borxhit (pengu i sendeve të luajtshme dhe të paluajtshme). Siç shihet, normat e Kanunit të Lekë Dukagjjnit të shkruara në këtë mënyrë përfshinin çështje nga fusha e së drejtës penale, reale, detyrimore, familjare dhe trashëgimore dhe në shumë elementë përkonin me çështjen e anketës që Bogishiqi kishte përgatitur në vitin 1873.

Anketa e Bogishiqit përfshinte jo vetëm territoret e Malit të Zi, por edhe ato shqiptare dhe të Hercegovinës, duke caktuar reporterë nëpër zona të veçanta fisnore. Për zonën e Malësisë së Madhe, reporter, anketues dhe informacionmbledhës do të caktohej Mark Milani. Nga anketa do të rezultonte se një pjesë e mirë e krahinave të Malit të Zi, organizimin shoqëror e bënin në bazë të së drejtës zakonore shqiptare, Kanunit të Lekë Dukagjinit. Edhe fiset shqiptare, tashmë të asimiluar, si kuçët, piperët, vasojeviqët, bjellopavliqët dhe të tjerë, sikurse dhe ato malazeze që jetonin në afërsi me fiset shqiptare, njihnin Kanunin e Lekë Dukagjinit si rregullator të shoqërisë. Kodi i Dytë i Bogishiqit u botua në vitin 1898 dhe në bazë të tij, Mali i Zi qeverisi deri në vitin 1945 kur u bë pjesë e federatës jugosllave.

Edhe pse Bogishiqi nuk arriti që Kanunin e Lekës ta përmblidhte në një botim, studimet e tij ishin shkëndija e parë për shkrimin e të drejtës zakonore shqiptare, edhe pse ishte projekt në kuadër të interesave të shtetit malazez për pajisjen e tij me një rregullator të mirëfilltë ligjesh dhe funksionimi. Mund të konsiderohet si një nga studimet më të thella që është bërë ndonjëherë mbi këtë vepër monumentale të traditës zakonore shqiptare. Por megjithëse ishte studimi më serioz deri në atë moment, kodifikimi i parë dhe i plotë i Kanunit të Lekë Dukagjinit do të realizohej vetëm në vitin 1933 nga Atë Shtjefen Gjeçovi. Ishte kjo një ngjarje e rëndësishme për etnologjinë dhe kulturën shqiptare, për njohjen në formë të shkruar të së drejtës zakonore shqiptare, e cila me shekuj u ruajt gojarisht, duke u transmetuar nga brezi në brez.

Dr. Ervin Kujtila/

Pozicioni gjeo – topografik 

Koordinatat:N. 41.04.37  E. 20.25.03 Z. 990 m.

Kodra ku gjenden rrënojat e fortifikimit njihet nga banorët dhe literaturën arkeologjike me emrin “Qytezë”, në hartografi kreshta ku është ndërtuar kalaja nuk mban një emër të veçantë, kurse në listën e objekteve të trashëgimisë së paluajtshme ajo njihet me emrin “Kalaja te Qafa e Kalit të Gjergjit”(fig. 67-68). 

Fig. 67. Pamje e fortifikimit Qukës Skëndërbej 

Fortifikimi i Qytezës në Qukës Skënderbej(Kalaja te Qafa e Kalit të Gjergjit) ndodhet në territorin e fshatit Qukës Skënderbe të njësisë administrative Qukës, Bashkia Prrenjas. Për herë të parë ky fortifikim është vizituar nga Shanin Zharri. Fortifikimi ndodhet mbi fshatin me të njëjtin emër, në një nga të tre kreshtat e malit mbi këtë fshat. Pozicioni kreshtës, ku është vendosur fortifikimi, dhe lartësia e saj 990 m mbi detare, mbizotëron mbi luginën e sipërme të Shkumbinit, pjesë e trevës së Enkelejve. Kjo pikë strategjike lejon që nga aty të kontrollohet gryka e Shkumbinit që lindje fillon e zgjerohet dhe hapësirës përreth këtij vendbanimi.

Për fortifikimin e Qytezës së Qukës Skënderbej ka shkruar Papajani – Ceka, Gjipali – Shtylla. Ndërsa për fshatin Qukës të dhënat e para i gjejmë në regjistrat turke. 

Fig.68. Pamje jugore e fortifikimit

Historiku i kërkimeve arkeologjike 

Të dhënat e para për këtë fortifikim i ka përcjellë N. Ceka dhe L. Papajani një artikull të botuar në vitin 1971, kurse në fund të viteve ’70 të shek. XX, kyfortifikim është vizituar edhe nga I. Gjipali. N. Ceka – L. Papajani japin të dhëna për vendosjen e fortifikimit në një nga kreshtat shkëmbore që ndodhen mbi fshatin Qukës Skënderbej, nga kontrollohet rruga në luginën e Shkumbinit. Për teknikën e ndërtimit ata shprehen se muri që qarkon pjesën e arritshme të kreshtës është i ndërtuar me gurë të palatuar të vendosur në të thatë dhe mbështetur në qeramikën e pakët që ata kanë gjetur e kanë datuar në periudhën e parë të hekurit. Fortifikimi i kësaj kështjelle është rimarrë në shqyrtim I. Gjipali që  ka dhenë të dhëna më të plota për teknikën e ndërtimit, portën e vetme me gjerësi 1 m, lartësitë maksimale të ruajtjes së murit, si dhe ka mundur të ndjek trasenë në një gjatësi 70 – 80 m.

Në mungesë të materialit arkeologjik, mbështetur në veçoritë teknike të ndërtimit të mureve e daton këtë fortifikim në periudhën e hershme të hekurit. Asnjë nga studiuesit e mëparshëm nuk ka dhënë ndonjë planimetri të këtij fortifikimi. Në kuadrin e temës së doktoraturës në fillim të vitit 2018 në këtë fortifikim u krye një vëzhgim më i plotë për të përftuar të dhëna sa më të plota jo vetëm për fortifikimin, por dhe territorin brenda dhe atë jashtë saj, si dhe për të hartuar planimetrinë e saktë të fortifikimit. Nga vëzhgimi u pa se fortifikimi mbyllte me mur jo të gjithë majën e kreshtës në tërë gjatësinë e saj por vetëm gjysmën jugore. Nga vëzhgimi i bërë në brendësi të fortifikimit, për aq sa lejonte terreni i mbuluar me shkurre të shumta, ne nuk arritëm të gjenim asnjë fragment qeramike. Vetëm në rrëzën lindore të kreshtës ne ndeshëm fragmente të pakta qeramike që nga faktura i përket periudhës prehistorike. 

Mungesa e materialit arkeologjik u pa dhe përgjatë dy rrugëve që të çojnë në të dyja qafat që ndajnë këtë kreshtë nga të tjerat, njëra prej të cilave është e lidhur me toponimet Qafa e Kalit të Gjergjit, si dhe me Shpella e Skënderbeut. Po ashtu edhe në gropën që shtrihet në rrëzën perëndimore të kreshtës, shumë e përshtatshme për banim në stinën e verës, nuk arritëm të gjejmë asnjë fragment qeramike të periudhës prehistorike.

Planimetria e fortifikimit

Planimetria e fortifikimi të Qytezës së Qukës Skënderbej është në trajtën e një katërkëndëshi të zgjatur, e përcaktuar kjo nga forma e kreshtës shkëmbore(fig. 69 – 70). Ana lindore e kreshtës është shumë e thiktë dhe kjo ka bërë të mundur që në këtë anë të mos ndërtohej muri, kurse në tri anët e tjera në kreshtë mund të arrihet me shkallë të ndryshme vështirësie, më lehtë nga shtegu jugor dhe më e vështirë dy anët e tjera. 

Fig. 69 Skicë planimetrike dhe rilevimi topografik i fortifikimit Qukës Skëndërbe

Fig. 70. Skicë planimetrike dhe ortofot e fortifikimit Qukës Skëndërbe

Fig.71. Pamje e linjës së  fortifikimit

Traseja e ruajtur në pjesë të shkëputura vazhdon edhe 75 m të tjera në të njëjtin drejtim me devijime të vogla, e kushtëzuar nga reliefi.  Më pas ajo kthehet në kënd të drejt lindjes për të kapur rrëzimin e shkëmbit në një largësi prej 30 m. Edhe në këtë pjesë të trasesë, që është e vendosur aty ku kreshta fillon të bjerë drejt qafës veriore, muri u identifikua vetëm në fragmente të shkëputura. Terreni brenda rrethimit zbret me një pjerrësi të vogël nga maja e kreshtës në drejtim të murit perëndimor që ndjek paksa një vijë paralele me kreshtën. Në jug nga qafa ngjitja në drejtim të kalasë është më e lehtë se në anën veriore. Në sipërfaqen brenda murit, megjithëse nuk mungojnë shkëmbinjtë e veçuar ka dhe sipërfaqe të sheshta të përshtatshme për ndërtim banesash. Nga vëzhgimi sipërfaqësor ne nuk mundëm të identifikojmë banesash apo çdo ngrehine tjetër.

Teknika e ndërtimit

Muri është ndërtuar me blloqe mesatarë guri të cilët janë të papunuar, gjithashtu të vendosura pa ndonjë rregull të caktuar, thjesht duke u mbështetur njëri mbi tjetrin dhe në të thatë. Në pjesën më të madhe të trasesë, muri ngrihet mbi shkëmbinjtë natyral.  Në faqe fugat janë të pambushura. Në të shumtën e rasteve blloqet e gurëve janë të një madhësie mesatare, e rrallë ndeshen gurë të mëdhenj me përmasa (30 x 50 cm). Në anë jugore lartësia e ruajtur e murit arrin deri në 1,45 m dhe në disa vende të tjera të krahut verior shkon edhe  2 – 2,2 m (fig. 73-74). Gjerësia e murit ndryshon nga baza drejt lartësisë nga 2,10 në 1,90 m, duke krijuar një pjerrësi në faqen e jashtme(fig. 72).

Fig. 72. Pamje e fasadës së murit prehistorik

Vetëm në artikullin e publikuar nga N. Ceka dhe L. Papajani është shkruar se ata kanë identifikuar gjetje të rralla të qeramikës lokale të punuara pa çark që e datojnë vendbanimin në periudhën e parë të hekurit. 

Ceka – Papajani dhe Gjipali mbështetur në teknikën e ndërtimit e kanë klasifikuar këtë fortifikim si të periudhës së parë të hekurit në territorin e enkelejve. 

Fig. 73. Pamje e gjerësisë së linjës së fortifikimit. Trakti nr. 1

Fig. 74. Pamje e gjerësisë së linjës së fortifikimit. Trakti nr. 2

Sipërfaqja e vogël dhe mungesa e materialit arkeologjik e përcakton këtë vendbanim si të përkohshëm, që i shërbente popullsisë përreth në raste rreziku të jashtëm.  

Duke u bazuar në tiparet teknike të sistemit fortifikues të fortifikimit prehistorik të Qukës Skëndërbe, mendojmë që ky fortifikim mund të lidhet më tepër me periudhën e Bronzit të Vonë, i ngjashëm me fortifikimet e Orenjës, Zdranjshit, Lleshanit, Bërzeshtës, Gurit të Pëllumbave etj, përfundim që kërkon mbështetje më të plotë arkeologjike. 

Gjithashtu duke u mbështetur në gërmimet tona të realizuara në Orenjë dhe Zdranjshë, në bazë të materialit arkeologjik rezulton  se fortifikimi është i lidhur me shtresën e Bronzit të Vonë, në këtë kontekst mendojmë se kësaj periudhe i përkasin edhe një numër fortifikimesh të tjera të kësaj lugine, përfshirë edhe fortifikimin e Qukës Skëndërbeut. 

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Në periudhën e krizës ballkanike të fillimit të shekullit XX, një konferencë ndërkombëtare për të zgjidhur konfliktet e Ballkanit ishte një nevojë emergjente për të shmangur shpërthimin e një lufte të përgjithshme në Evropë. Kjo nevojë u materializua në Konferencën e Londrës të vitit 1912, e cila synonte të menaxhonte ndikimet dhe pretendimet e shteteve ballkanike pas luftës së parë ballkanike dhe përgatitjen për një zgjidhje të qëndrueshme për Shqipërinë.

Ky studim shqyrton pozicionin e diplomacisë gjermane gjatë kësaj Konference, duke analizuar rolin e përfaqësuesve gjermanë dhe ndikimin e politikës së Berlinit në vendimmarrjet e Konferencës. Në veçanti, trajtohet angazhimi i princit Lichnowsky, ambasadorit gjerman, dhe tensionet mes tij dhe autoriteteve të Berlinit, si dhe qëndrimet e tjera të Fuqive të Mëdha ndaj çështjes shqiptare.

Ndërsa Austria-Hungaria, me ndihmën e diplomatëve të saj, kërkonte një Shqipëri të përfshirë tërësisht brenda kufijve etnografikë të shqiptarëve, Gjermania, e udhëhequr nga kritika e Perandorit Wilhelm II, e pa të pamundur mbajtjen e trupave osmane në Shqipëri dhe vlerësoi se parimi i përcaktimit të kufijve në bazë etnografike ishte i realizueshëm vetëm në kushte të caktuara. Përfaqësuesit gjermanë gjithashtu kontribuuan në përcaktimin e kufijve të Shqipërisë dhe në diskutimet për neutralitetin e saj, ndihmuar nga një koordinim të ngushtë me Austro-Hungarinë dhe bashkëpunim të kujdesshëm me diplomatët e tjerë të Konferencës.

Ky punim ka në fokus ndriçimin e kompleksitetit të rrethanave të krijuar rreth pushtimit serbo-malazez të qytetit të Shkodrës, e cili ishte e vetmja qendër politike administrative shqiptare që do të mbetej brenda kufijve të shtetit shqiptar, natyrisht qëndrimit konsekuent të diplomacisë austro-hungareze. Në këtë rrethanë evidentohet edhe qëndrimi i luhatur i shtetit gjerman rreth kësaj çështje dhe veçanërisht pozicioni i princit Lichnowski, i cili shpesh mbajti qëndrimi që shkonin përtej qëndrimit të shtetit gjerman. Punimi ofron një analizë të detajuar të ndikimeve dhe përpjekjeve të diplomacisë gjermane për të mbrojtur interesat e saj dhe për të ndikuar në rezultatet e Konferencës që do të formësonin hartën politike të Ballkanit për dekadat e ardhshme.

Dr. Nikollë Loka/

Hasan Prishtina hyri në jetën politike dhe në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në vitin 1908, në një moment të rëndësishëm historik, kur rrjedha e historisë e kishte paracaktuar shembjen e Perandorisë Osmane dhe në plan të parë dilte shpëtimi i kombit shqiptar ngë rreziku i copëtimit prej fqinjëve ballkanikë. Ai e kuptonte mbijetesën e shqiptarëve në trojet e veta si luftë që do të bëhet me pushkë, por edhe me penë, prandaj të gjitha forcat e veta ia kushtoj përhapjes së arsimit shqip dhe rritjes së vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, si një parakusht për krijimin e shtetit shqiptar të pavarur. Që në fillim të veprimtarisë së tij politike dhe atdhetare, Hasan Prishtina u angazhua për përhapjen e shkollave shqipe. Në vjeshtë të vitit 1908, ai u takua me krerët e Lëvizjes Kombëtare të kazasë së Gjilanit me ç’rast u mor vendim që në këtë rreth të hapen tri shkolla në gjuhën shqipe: në Pozheran dhe dy të tjerat në Gjilan (Musliu, 2002:418) Një vit më vonë ai ndërmori një udhëtim nëpër Kosovë me qëllim hapjen e shkollave shqipe. Frut i udhëtimit të tij ishte hapja e shkollave shqipe në Gjilan, Morovë, Pozharan (Bashkimi i Kombit, 9, 1909). Jashtë vëmendjes së tij nuk mbeti as vendlindja. Ato ditë, gazeta “Dielli” e Bostonit (26 nëntor 1909) shkruante ndër të tjerash  se: “…lëvizja kombëtare ka nisë m`u ngjallë shumë në Kosov… ndër këto ditë, me të përpjekurat e Hasan Beut, deputetit Prishtinës, u hap një mësonjtore shqipe në një fshat afër Vuçitërnës… pritet për së shpejti qi Hasan Beu të çelë edhe një mësonjëtore tjetër  (shqipe) brenda në Vuçiternë, ku ka shpin`e vet (Rifati,2017).  Pasi vizitoi gjimnazin e Shkupit dhe  dëgjoi kërkesat e nxënësve shqiptarë që mësonin atje, iu drejtua Stambollit me telegram për të lejuar në këtë gjimnaz mësimin e gjuhës shqipe. Dhe me të vërtetë, pas pak kohe, mësuesit  shqiptarë Sali Gjuka dhe Bedri Pejani, filluan të japin aty mësimin në gjuhën shqipe” (Shala, 2004:6; Bela, 2021). Luftën për arsimin shqip deputeti Hasan Prishtina e zhvilloi edhe brenda Parlamentit Osman. Në seancën parlamentare të 2 majit 1911, ai kërkoi që në Vilajetin e Kosovës të hapej një shkollë e mesme Bujqësore, sepse ky territor kishte kushte të përshtatshme për zhvillimin e kulturave bujqësore (Musliu, 2012:482)

Hapjen e Normales së Elbasanit, Prishtina e konsideronte ngjarje me rëndësi të madhe për shqiptarët. Ai e çmonte shumë Normalen jo vetëm si një vatër arsimi e kulture kombëtare, por dhe si qendra e parë e vëllazërimit të rinisë shqiptare (Haxhiu, 1964:17. Me interesimin e drejtpërdrejtë të tij u dërguan në Normale rreth 50 nxënës nga Kosova dhe Dibra, të dërguar nga klubet atdhetare të Shkupit dhe të Dibrës (Historia e Popullit Shqiptar, II: 418), që përbënin një të tretën e numrit të përgjithshëm të nxënësve (Peza-Perriu, 2019: 21). Shkolla normale e Elbasanit shënoi një përparim cilësor në arsimin shqip duke iu përgjigjur nevojës akute të shqiptarëve – mungesës së mësuesve.  

Meqenëse hapja e shkollave në gjuhën shqipe nuk gjeti mbështetjen financiare të qeverisë xhonturke, atëherë Hasan Prishtina i bënte thirrje shqiptarëve të pasur anembanë, që me të ardhurat e tyre, ta ndihmonin financiarisht shkollën shqipe. Në një mbledhje të mbajtur në Klubin Qendror në Stamboll prej shumë çështjeve që u diskutuan, Hasan Prishtina paraqiti edhe çështjen e shkollës shqipe dhe u zotua të jepte 5 përqind të të ardhurave vjetore (Musliu, 2012: 481). 

Në janar 1910 Hasan Prishtina dhe deputetë të tjerë atdhetarë: Ismail Qemali, Nexhip Draga, Shahin Kolonja etj. i dërguan Kryeministrit një letër proteste ku kërkohej që të respektoheshin të drejtat e ligjshme të shqiptarëve, të liheshin ata që të përdornin alfabetin që dëshironin dhe administrate shtetërore të mos ndërhynte në këtë punë (Historia e Popullit Shqiptar, vëll. II, 2002: 420). Hasan Prishtina ishte mbështetës i madh i alfabetit latin të shqiptarëve që u miratua në Kongresin e Manastirit (Myzyri, 1996: 263). Pas interpelancës së deputetëve në Parlament dhe demarsheve të Hasan Prishtinës te Ministri i Arsimit, qeveria e Stambollit kumtoi zyrtarisht se e konsideronte çështjen e alfabetit si problem të brendshëm të shqiptarëve, por ndërkohë arriti urdhëresa që “mësimi i gjuhës shqipe në shkollat private dhe shtetërore të zhvillohej vetëm me alfabetin turk”. Në telegramin e dërguar Valiut të Kosovës, Ministri i Arsimit kishte theksuar se “telegrami i mëparshëm, për mospërzierjen në çështjen e alfabetit, ishte dërguar ngase qeveria me këtë donte të mësonte disponimin e popullit, dhe se vendimi i ri pasoi në mbështetje të vullnetit të shprehur nga vetë shqiptarët” ( The Times, August 05, 1910). Por në praktikë veprohej ndryshe, xhonturqit pushuan nga puna mësuesin e gjuhës shqipe, Bedri Efendiu (Pejani), pastaj komandantin e xhandarmerisë Sheli, sepse djali i tij ishte përkrahës i shkronjave latine dhe ishte larguar nga shkolla e Idadies, po ashtu, ishte larguar nga puna edhe një nëpunës dogane. Dhe të gjithë atyre që u kishin gjetur libra me shkrim latin, i kishin gjobitur me një rrogë. Edhe një mjek i komunës ishte larguar nga puna, sepse emrat dhe diagnoza e të sëmurëve kishte qenë të shkruar me shkronja latine. Klubit të këtushëm (e ka fjalën për klubin e Shkupit) i ishte hequr tabela e mbishkrimit pse kishte qenë e shkruar me shkronja latine” (Mustafa, 2018:95). Reaksioni xhonturk veproi në të gjithë krahinat e vendit por sidomos në Kosovë. Pasi ishin goditur shkollat shqipe të Pejës e të Gjilanit, Valiu i Kosovës në fillim të shkrutit 1910 lëshoi një urdhëresë për ti mbyllur të gjitha shkollat në Vilajet dhe për të hequr mësimin e shqipes nga shkollat turke në të cilat ishte futur disa muaj më par (Historia e arsimit shqiptar, 2003:208). Situata u acarua sidomos pas vendosjes së detyrueshme të gjuhës osmane në shkollat e ciklit të ndërmjetëm. Ky akt, u perceptua nga etnitë e ndryshme si faza e parë e procesit të turqizimit dhe shkaktoi një valë të madhe zemërimi(Ergün,1996:483-484).   Mosmbajtja e premtimeve në lidhje me shkollat dhe përdorimin e gjuhës shqipe ishte njëri ndër tri shkaqet e shpërthimit të kryengritjes së vitit 1912. Si në fillim, edhe gjatë zhvillimit të kryengritjes shqiptare të vitit 1912, u paraqitën kërkesa në lidhje me arsimin dhe shkollën shqipe (Dokumente franceze për Shqipërinë dhe shqiptarët (Myzyri, 1996: 362-363). Hasan Prishtina është drejtuesi kryesor i Kuvendi i Junikut, që u mbajt me 21 – 25 maj 1912. Ai është dhe autor i memorandumit dërguar Portës së Lartë dhe Fuqive të Mëdha. Ku nga 12 kërkesa 5 kishin të bënin me arsimin shqip dhe përdorimin e gjuhës shqipe: 1. Liri të plotë për mësimin e gjuhës shqipe; 2. Shtrirja e të drejtave kombëtare edhe mbi shqiptarët ashtu siç i gëzojnë elementët, të cilët përbëjnë Qeverinë Osmane dhe njohja zyrtarisht e kombësisë sonë; 3. T’u jepen shqiptarëve sigurime absolute se mbas këndej as Qeveria qendrore as Qeveria lokale nuk do të kryejnë kundra shoqërive (klubeve) ato vepra të paligjshme, që kryen deri me sot; 6. Emërtimi i valive e i nëpunësve që dinë gjuhën e vendit dhe njohin doket e zakonet tona kombëtare;  8. Përdorimi i gjuhës shqipe midis organeve qeveritare e popullit, si dhe ndër gjyqe dhe njohja e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare edhe ndër vilajetet e Shqipërisë (AQSH, 102 16: 1). 

Kërkesat sipas pikave përkatëse ishin: 1. Me përdorue në Shqypni nëpunës të praktikuem qi dinë gjuhën e zakonet e vendit; 5. Me themelue e me hapë shkollë reale në të gjitha prefekturat e qendrave të Kosovës, të Manastirit, të Shkodrës e të Janinës qi numërojnë ka nji popullsi ma se 30. 000 frymësh; me hapë edhe shkolla bujqësije si të Selanikut, mbasi vendi në krejt kuptimin asht nji vend bujqsije, si edhe me shti në program të mësimeve gjuhën e vendit; 6. Me hapë shkolla teologjike moderne ndër vende ku asht nevoja; 7. Me kenë i lirshëm në Shqypni të hapunit e të themeluemit e shkollave private; 8. Me u msue gjuha e vendit në shkollat fillestare, qytetse e në gjymnaze (Prishtina, 1921).

Hasan Prishtina ishte i orientuar drejt aleancave që i shërbenin çështjes shqiptare. Bashkëpunoi me austriakët dhe me ndihmën e tyre, në vitin 1915, hapi shkolla shqipe në Vushtri, Mitrovicë dhe në fshatërat, Polac, Pantinë, Smrekonicë, Nevolan etj. Pas pushtimit të Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare nga serbët dhe përfshirjen e saj në Mbretërinë Serbo Kroate Sllovene, Hasan Prishtina kishte reaguar për ndalimin e shkollës shqipe nga pushtuesit sllavë. Serbia i trajtonte shqiptarët si tjetri armiqësor, ekzistenca e të cilit mund të injorohet. Shkeljet e të drejtave të shqiptarëve ishin të tilla sa ishte kombi i vetëm që në shek. XX nuk kishte të drejtë shkollimi, as publikimi të librave dhe gazetave në gjuhën e tij(AMPJ, 1930, 194: 101). Serbët dhe malazezët u treguan më armiqësorë ndaj gjuhës shqipe se turqit. Autoritet serbe mbyllën të gjitha shkollat shqipe, të cilat ishin hapur në kohën e pushtimit austro-hungarez të Kosovës, në periudhën e Luftës së Parë Botërore(Demjaha& Peci, 2016:21).  Hasan Prishtina iu drejtua disa herë organizmave ndërkombëtare, kryesisht Lidhjes së Kombeve, si dhe kryetarëve të Fuqive të Mëdha për çështjen e Kosovës. Me 7 prill 1920, Hasan Prishtina i dërgoi një apel Kryeministrit të Anglisë, ku shkruan: “Që prej afërsisht 14 muajsh, në emër të popullit shqiptar i kam lejuar vetes t’i drejtohem telegrafisht Shkëlqesisë suaj lidhur me pavarësinë e Shqipërisë dhe në veçanti për çlirimin e krahinës së Kosovës aktualisht nën pushtimin serb” Çeku e Desatani, 2015: 314).  Vijojnë pastaj dhe disa promemorie të tjera të tij. Më 15 mars 1927, Hasan Prishtina iu drejtua me një shkresë nga Vjena, Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, Eric Drummond, lidhur me gjendjen e mjeruar të shqiptarëve në Jugosllavi(AQSH, 263,1927, 11: 1).  Ai thekson se “Lidhjes së Kombeve, shumë herë i ishin bërë të ditura faktet që provonin gjendjen e dëshprëruar të shqiptarëve atje, megjitatë, asgjë nuk kishte ndryshuar dhe afro një milion shqiptarëve që jetonin në Kosovë e Maqedoni, jo vetëm u qe ndaluar arsimi kombëtar.(Verli, 2016:443-444).  

Angazhimi i Hasan Prishtinës për shkollimin shqip dhe kontributi i tij për të hapur shkolla shqipe është një shembull i rrallë që tregon se ai ishte një atdhetar vizionar dhe realist, që e njihte mirë vlerën e shkollës në rritjen e vetëdijes kombëtare, për të përgatitur propagandist të kualifikuar dhe drejtues të aftë të Lëvizjes Kombëtare që do ta çonin përpara idealin e bashkimit kombëtar.

Dr. Ervin Kujtila/

Pozicioni gjeo – topografik 

Koordinatat:N. 41.10.32E.20.14.33.51  Z. 683 m.

Shkëmbi ku gjenden rrënojat e vendbanimit që në pjesën më të madhe të tij është i fortifikuar në mënyrë natyrore njihet me emrin Shkëmbi i Qytekut. 

Fig. 110. Pamje e fortifikimit të Qytekut

Kështjella natyrore “Shkëmbi i Qytekut” ndodhet në luginën e Shkumbinit të Mesëm dhe është pjesë e territorit të fshatit Mirakë. Fshati Mirakë  tani bënë pjesë në njësinë administrative Polis, bashkia Librazhd. Ky fortifikim ndodhet në majën e Shkëmbit me lartësi 638 m mbi nivelin detit. Shkëmbi është tepër i thiktë dhe në të mund të ngjitesh vetëm nga veriu(fig. 110). Shkëmbi i Qytekut ndodhet midis dy shkëmbinjve, i pari ngrihet direkt mbi lumin Shkumbin, kurse i treti i quajtur Maja e Qishësngrihet më sipër Shkëmbit të Qytekut. Të dy këtë shkëmbinj janë të thiktë nga tri anë, kurse në pjesën veriore ata janë të sheshtë. Në pjesën e sheshtë të shkëmbit të parë, ende e pa dëmtuar nga pranoja e një guroreje, gjenden në sipërfaqe  fragmente të periudhës antike ilire, kurse shkëmbin e tretë ne nuk mundëm ta vizitonim. Sipas banorëve në pjesën e sheshtë ka gjurmë muresh dhe këtë e përforcon edhe vetë emri që mbart ai. Të tre këta shkëmbinj nga ana lindore bien direkt në shtratin e përroit të Lugjeve. Gjatë pellgut të përroit të Lugjeve ka një shteg kalimi që niset nga lugina e Shkumbinit drejt qafës së Barit për ta lidhur me fshatrat e malësisë së Çermenikës. 

Pozicioni i përshtatshëm dhe dominues i Shkëmbit të Qytekut bën të mundur jo vetëm vrojtimin e rrugëve për gjatë luginës së Shkumbinit, ku më e rëndësishmja është ajo që në periudhën romake mori emrin Egnatia(fig. 111-112), por dhe shumë nga majat e kodrave ku gjenden rrënoja kështjellash të periudhave të ndryshme (fortifikimi i Shkëmbi Mbret, fortifikimi i Menglit, etj).

Fig. 111. Pamje e fortifikimit të Qytekut

Fig. 112. Pamje e fortifikimit të Qytekut

Burimet historike dhe identifikimi 

Emri i shkëmbit sipas banorëve lidhet me fjalën “qytet”, por që në zonën e Librazhdit dhe Elbasanit dhe më gjerë përdoret forma e saktë “qytet” ose “qytezë”. Një variant tjetër mund të lidhet me fjalën “qytyk” që është një sinonim i fjalës trung. Ndër burimet e shkruara, ku më e plotë është lista e kështjellave të ndërtuara ose rindërtuara nga perandori Justinian I të dhënë nga Prokopi i Cezaresë, nuk ka ndonjë përafërsi me emrin që trashëgon kjo kështjellë apo ndonjë në afërsi të saj. 

Historiku i kërkimeve arkeologjike 

Për herë të parë Shkëmbi i Qytekut është vizituar nga grupi i arkeologëve që ka ndjekur gjurmët e vendbanimeve arkeologjike në luginën e Shkumbinit në vitin 2002, por nuk i kanë publikuar të dhënat që ata kanë parë gjatë kësaj vizite. Më pas në vitin 2017 mjediset rreth saj janë vizituar nga arkeologët N. Ceka, S. Muçaj, S. Xhyheri të cilat panë aty një kohëzgjatje me ndërprerje nga koha e periudhës së bronzit të vonë deri në antikitetin e vonë, të dhëna që m’i komunikuan gojarisht. Në vitin 2018 u realizua një vëzhgim i plotë i kësaj qendre rezultatet e mbledhura për periudhën prehistorike janë objekt i këtij disertacioni.

Planimetria 

Shkëmbi Qytekut, i lartësuar nga terreni përreth krijon një masiv që bie thiktë në tri anë (jug, perëndim, lindje) kurse në veri ai lidhet me një qafë përmes një shtegu të ngushtë që kalon përmes dy rënieve shkëmbore. Nisur nga qeramika që gjendet në sipërfaqe pjesa e banuar shtrihet në pjesën më të lartë të shkëmbit, në pjesën e pjerrët që ndodhet midis platformës së sipërme dhe deri në buzën shkëmbore të anës jugore, si dhe një shesh që ndodhet në anën veriore  midis rënies shkëmbore të majës dhe një rënie shkëmbore që zbret drejt qafës. Nga qafa vetëm një shteg i ngushtë midis dy shkëmbinjve lejon ngjitjen drejt sheshit dhe më pas një shteg i dytë që depërton midis shkëmbinjve të pjesës sipërme të faqes lindore të ngjitë në platformën e sheshtë të majës shkëmbore. Ky është shtegu i vetëm që ndërlidh qafën me masivin shkëmbore, që në pjesën më të madhe ka qenë përdorur si vendbanim në periudha të ndryshme historike(fig. 113 – 114).

Fig. 113. Pamje e planimetrisë së fortifikimit të Qytekut       

Platforma shkëmbore në pjesën veriore ka vetëm hapësira të vogla midis shkëmbinjve dhe ka qenë e papërshtatshme për ndërtime, kurse në pjesën qendrore shkëmbinjtë janë më të rrallë dhe larg njeri tjetrit duke krijuar disa sheshe të vegjël për ndërtimin e banesave. Nga kjo pjesë mund të zbritet në pjesën jugore deri në buzën shkëmbore, megjithëse terreni është i pjerrtë, qeramika tregon se edhe aty ka pasur banesa. Po ashtu edhe në veri, poshtë majës shkëmbore dhe një brezi tjetër shkëmbore që mbyll faqen veriore dhe lindore të faqes lindore të masivit shkëmbor ka vende të përshtatshme për banim. Ne mundëm të kontrollojmë vetëm sheshet që ndodhen pranë qafës, kurse atë që është mbi rënien shkëmbore që zgjatet paralelisht me përroin e Lugjeve, për shkak të shkurreve të dendura qe e pamundur hyrja në të.  

Në sheshin që ndodhet midis qafës dhe majës shkëmbore qeramika e shumtë tregon se edhe aty ka  pasur ndërtime banimi. Mbetjet e shumta të grumbujve të gurëve poshtë rënies shkëmbore që qarkon sheshin e banuar si dhe në shtegun që lidh qafën me sheshin tregojnë për praninë e mureve me përmasa më të mëdha se ato të banesave. Të parët janë gurë të thyer, pa mbetje llaçi, kurse të dytët me mbetje llaçi. Këta të fundit kanë qenë në murin që mbyllte shtegun. Gjatë vizitës sonë kjo pjesë ishte e prishur nga punimet e bërë për të diagnostikuar shkëmbin nga punonjësit e karrierës për nxjerrjen e blloqeve të gurit. Të dhënat e sjella nga banorët tregojnë se aty ka pasur një mur mbrojtës të ndërtuar me gurë të lidhur me llaç gëlqereje. 

Nisur nga qeramika që datohet kryesisht në shek. VI m. Kr. muri duhet të jetë pjesë e ndërtimeve të kësaj periudhe duke plotësuar sistemin fortifikues të luginës së Shkumbinit.

Fig. 114. Pamje e planimetrisë dhe ortofoto e fortifikimit të Qytekut       

Shkumbinit. Poshtë buzës shkëmbore mbi të cilën ndodhet sheshi ka një grumbull të madh gurësh dhe më shumë gjasa ata duhet të kenë qenë pjesë e një muri të ndërtuar me gurë të vendosur në të thatë që do t’i përkiste periudhës prehistorike të cilës i përket dhe qeramika e gjetur në këtë vendbanim.

Vetë forma e shkëmbit të lartësuar dhe të shkëputur në tri anë nga pjesa tjetër ka mundësuar edhe formën e vetë këtij vendbanimi të fortifikuar në mënyrë natyrore. Vendbanimi i fortifikuar në mënyrë natyrore dhe i mbyllur me mur vetëm në shtegun pranë qafës ka një sipërfaqe të përgjithshme 1.5 prej ha dhe sipërfaqe ku mund të ketë pasur ndërtime banimi 0.3 ha. Këto sipërfaqe banimi janë vendosur në lartësi të ndryshme mbi nivelin e detit në qendër, në pjesën jugore në veri. 

Teknikat e ndërtimit 

Nga mbetjet e materialeve të ndërtimit, gurë pa gjurmë llaçi dhe me gjurmë llaçi ne mendojmë se në këtë qendër të fortifikuar në mënyrë natyrore, në mbylljen e të vetmit shteg që lejon ngjitjen në të i përkasin dy teknikave të ndryshme. Njëra teknikë me gur të thyer të madhësive të ndryshme të vendosur në të thatë dhe tjetra me gurë të thyer të lidhur me llaç gëlqereje. Nga mbetjet për të dy teknikat janë përdorur gurë gëlqeror të thyer me përmasa të mëdha dhe mesatarë.

Fortifikimi i fazës së parë (periudha prehistorike)

Muri i kësaj periudhe ka mbyllur jo vetëm shtegun në qafë por dhe një pjesë të vargut shkëmbor që zbret drejt përroit që në disa pjesë të tij ka mundësi ngjitje. Qeramika e gjetur në sipërfaqe tregon se në këtë periudha gjithë sheshi pas shtegut, platforma e majës shkëmbore si dhe një pjesë e rrafshit në jugë të majës kanë qenë të banuara. Jashtë këtij fortifikimi ka qenë e banuar dhe një pjesë e qafës. Nga kjo periudhë, përveç gjetjeve arkeologjike të lëvizshme (fragmente enësh dhe grih), ne nuk ndeshëm në sipërfaqe mbetje të strukturave të banesave.

Duke u mbështetur në elementët fortifikues të mësipërm, mendojmë që fortifikimi i përket fazës së Hekurit të Hershëm.  Bazuar në tiparet teknike të sistemit fortifikues, të cilat janë të ngjashme me fortifikime të tjera të kësaj lugine si: Bodin, Valsh, Dragostunjë, Qafë Thanë etj. Por që ky përfundim kërkon mbështetje më të plotë arkeologjike.

Fortifikimi i fazës së dytë (periudha antikitetit të vonë) 

Në këtë periudhë është fortifikuar me mur të ndërtuar me gurë mesatarë të lidhur me llaç vetëm shtegu i ngushtë i krijuar midis dy shkëmbinjve, në jug të qafës. Muri u gjet i gjithë i prishur nga ndërhyrjet me ekskavator kohët e fundit dhe vetëm pjesë të shkëputur në përmasa të vogla u gjetën të hedhura poshtë në greminë. Në këta gurë kishte mbetje llaçi që tregon se ato vijnë nga një ndërtim solid që për antikitetin e vonë i përkasin mureve rrethues dhe ndërtimeve kishtare, kurse ato banesave edhe në qytete kanë qenë të ndërtuara me gurë të lidhur me baltë. Meqenëse prania e një kishe është e përjashtuar nga mungesa e sipërfaqeve të mjaftueshme, atëherë këto janë mbetje të murit rrethues. Një gjë të tillë e pohojnë edhe banorë të zonën që kanë parë mbetje të murit me llaç në këtë shteg. Materiali arkeologjik i parë në sipërfaqe është i shpërndarë në tre pjesët e përshtatshme për banim dhe përbëhet nga mbetje tjegullash, fragmente pitosash dhe enë tavoline e kuzhine. Veç tyre u gjetën dhe dy fragmente mokrash. 

Bazuar në teknikën opus incertum të ndërtimit të tij mendojmë që fortifikimi i mësipërm i përket periudhës së Vonë Antike, gjasisht periudhës së Justinianit(527-565).