Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

100-vjet më parë:TOPOJANI, “BALLI I PËRGJAKUR I LUMËS”, NË LUFTË DHE QËNDRESË, KUNDËR MASAKRAVE SERBE

by

Nga: Isa Halilaj-   studiues,“Mësues i merituar”/

1.

Në dhjetëvjeçarin e dytë, të shekullit XX, ndodhën ndryshime të mëdha në hartën e Ballkanit, kur Lufta e Parë Ballkanike (1912), ndonëse Shqipëria ishte shpallur e pavarur, coptoi me miratim të Fuqive të Mëdha, trojet shqiptare. Serbisë iu dhanë 19.000 km2, Malit të Zi një territor aq sa ishte vetë shteti malazez. Por edhe Bullgarisë e Greqisë iu dhanë pjesë nga trojet shqiptare, me  Çamërinë në krye.

Kjo ndarje grabitqare pushtuese e trojeve shqiptare, pushtimi ushtarak serb deri në Adriatik e Vjosë dhe mbajtja, pas vendimeve të Londrës, të rajonit  strategjik prej serbëve, ku përfshihej Luma, Dibra, Malësi e Gjakovës (Tropoja) dhe deri në thellësi, si dhe masakrimet e vuajtjet,  që u shkaktuan banorëve të këtyre anëve, ishin të papranueshme. Pikërisht për këtë, plasi kryengritja e përgjithshme shqiptare e shtatorit 1913. Në  të u përfshinë gjerësisht: Dibra, Tetova, Kumanova, Luma, Opoja dhe Malësia e Gjakovës, që i sollën humbje të mëdha ushtrisë serbe, në të vrarë e territor.1)

Në këto luftime u përfshinë edhe Luma, veçanërisht Kalaja e Dodës, Topojani, Gora dhe Opoja, të ndihmuar edhe nga Rrafsha e Lumës, Tërthorja dhe Përdrinja e Hasi me Malësi  të Gjakovës. Atyre u prinin trimat e njohur: Qazim Lika, Ahmet Iljazi, Nail Dani, Ramadan Zaskoci, Miftar Sul Kurpali e Bajram Daklani, gjithnjë sipas drejtimit nga Isa Boletini e Hasan Prishtina, me Bajram Currin.

Kjo kryengritje tronditi rëndë Serbinë e Nikolla Pashiqit, e cila e nxitur dhe e ndihmuar nga Rusia, që akuzonte direkt  Austro-Hungarinë dhe Bullgarinë, u përgatit seriozisht për ta shtypur me hekur dhe zjarr qëndresën shqiptare. Pasi mobilizoi 110.000 trupa, në një vijë frontale prej 100 km, sulmoi rrufeshëm në drejtimin: Kumanovë- Strugë- Pogradec; Dibër- Peshkopi- Lumë dhe Gjakovë-Has, me armatimin modern të kohës si dhe me artileri e armë mitralimi, kundër një popullsie të pa armatosur dhe që ende lëngonte nga masakrimet e 1912-tës. Një armatë e tërë 2) ushtroi dhunë e terror të paparë në territorin shqiptar, Strugë- Tetovë  (Maqedoninë Perëndimore), ku u shkatërruan tërësisht 180 fshatra dhe me këto përmasa u goditën edhe Luma, Opoja e Vrrini dhe Malësia e Gjakovës.

2.

Në këtë shkrim do përqëndrohemi, këtë radhë, vetëm në përshkrimin e masakrave serbe, në zonën e Topojanit të Lumës. Ajo është një krahinë e njohur, si një nga shtatë bajrakët e saj, me vitalitetin e një populli të vyrtytshëm, punëtor e liridashës, besnik  i idealeve kombëtare. Shtrihet nga Gryka e Vanave e në Kallabak, nga Teja e Bicaj, te mali i Borjes dhe ka fshatrat: Topojan, Brekij, Xhaferaj, Turaj, Shtrezë, Novosej, Kollovoz, Nimçe, Lojme e Bele. Qendra është Topojani.

Banorët e kësaj krahine, të njohur si “balli i përgjakur i Lumës”, për heroizmin dhe sakrificat e mëdha për liri e pavarësi, kanë lënë gjurmë të pashlyeshme me gjakun e derdhur për trojet shqiptare, nga Prekupia e deri në Nish, Kacanik e Duhle, në Pikllimë e Glloboçicë. Për këtë gjë,  flet vetë historia, flasin pirgjet e varret e të rënëve, jehojnë këngët e trimave të rënë në beteja3).

Topojanësit, ndonëse nga gjiri i tyre nxorrën figura të shquara, si Sinan Pashën, disa herë sadriazem i Perandorisë Osamne e pashallarët e tjerë, iu përgjigjën Rilindjes dhe Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, për në luftën kundër sundimit otoman. U përfshinë besnikërisht në kryëngritjet shqiptare në periudhën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe deri në shpalljen e Pavarësisë, më 28 nëntor 1912. E njohur është pjesëmarria e tyre në betejat kundër osmanëve në Kaçanik e Shtimje, në Duhle e Qaf-Zhuri, në Vrri e Lumë, me prijës Ahmet Iljaz Qehajën, Abdyl Myrtën, Jemin Alinë, Bilal e Islam Bashën e tjerë.

Por trimëria, heroizmi dhe sakrifica sublime e topojanasve ,në luftën për trojet dhe lirinë e pavarësinë e popullit shqiptar, kundër shovinizmit pushtues barbar serbo-sllav, ka njohur permasat e nje atdhetarizmi të pa shoq.  Ata u treguan atdhetarë, që u dhimbsej çdo pëllëmbë e tokës amtare. Ndaj ata, kur e panë se Porta e Lartë Osmane i bëri plaçkë tregu trojet shqiptare, me dobësimin e saj dhe ngjalljen e shtetit serb, u ngritën si trup i vetëm në luftë kundër  sulmit të ri pushtues dhe barbar sallavo-serb, që solli Lufta Ballkanike e viteve 1912 e 1913.

Në përbërje të 3000 lumjanëve dhe kosovarëve, gjatë viteve 1912-1913, topojanasit  luftuan me vetëmohim kundër ushtrisë serbe, në Shtimje – Caralevë dhe Duhle, të prirë nga trimat Ahmet Iljaz Qehja, Zaim Hamza dhe Abdyl  Mirtja. Në fushën e betejës mbetën të vrarë 9 dëshmorë: Zaim Hamza, Mustaf Bilali, Hamdi Aqifi, Halil Xhezahiri, Muharrem Allaraj, Dilë kamberi, Feriz Ahmeti, Mustaf Tahiri, Sadik Dautllari. Aty mbetën edhe katër dëshmorë nga Novosej: Xhelil Xheza , Kurtish Parllaku, Sulejman Beqa e Mehdi Noka.4)

Para kryengritjes së shtatorit  1913, topojanasit u pozicionuan në Lak të Gllopoçicës, duke u shkaktuar  serbëve shume të vrarë e të plagosur.  Po aty, duke luftuar deri trup me trup kundër mitralierëve serbë, ranë dëshmorë edhe 9 djem të tjerë nga Topojani e Brekija dhe aty i kanë varret: Arif Muharremi, Baftjar Tahiraj, Esat Allaraj, Farruk Islamaj, Shaqir Islamaj, Ibrahim Allaraj, Miftar Tahiraj, Qazim Allaraj e Bajram Hafuzi.

Në vazhdim të qëndresës burrërore, gjatë shtatorit e në fillim të tetorit 1913, pak para masakrës së Topojanit, kryengritësit e Topojanit, Opojës dhe Gorës, luftuan kundër reparteve serbe në Vranisht e Rapçe, rreth Pikllimës, të drejtuar nga Kadri Shahini, Qazim Lika e Nail Hysen Dani.5)  Në këto luftime janë vrarë 20 djem nga Topoja: Kadri Shahini, Mustaf Çuni, Bajram Maliqi, Hafuz Allaraj, Mehmet Shpata, Ramadan Allaraj, Sali  Karanxha,  si dhe nga Gora : Qerim Krasniqi, Murat Murati, Daljan Basha e Vehib Beqiri. Pati dhe shumë të plagosur e nga serbët mbetën mbi 30 të vrarë e të plagosur.6)

Forcat e mëdha e të freskëta të ushtrisë sërbe, duke përdorur zjarr e mitralime, armë që shqiptarët nuk i kishin, më në fund, bënë të mundur që ta thyenin kryengritjen e shtatorit 1913. Ushtria e ardhur nga Dragashi, pasi dogji e shkatërroi veçanërisht Opojën, mbuloi fshatrat e Topojanit me një terror e masakrim të padëgjuar. Në Novosej therën dhe hodhën në zjarr nënën e Islam Bashës, me femijët dhe një kunatë të saj.7) Pra, u  zhvillua një luftë hakmarrëse e pashembullt. Ekspeditat ndëshkimore armike mbuluan si korbat e zinj gjithë territorin, pa lënë asnjë mundësi organizimi dhe qëndrese popullore. Në befasi, dogjën shtëpitë e lidhën të gjithë burrat e djemtë dhe pushkatuan mbi 620 veta. Nga ata, në Topojan, në vendin e quajtur Rajme, u vrane njëherësh 400 veta, të gjithë burrat e fshatit, në 2 deri 8 frymë për familje, në mes të të cilëve 38 familje u shuan plotësisht. Në Brekij, aty në Huca, ku janë varret, po edhe te Proska e Lecës, te arat e Xhelilit në Lama e në Kingel të Dinës, janë vrarë e therur gjithësej mbi 120 veta. Ndërsa në Xhaferaj u vranë 40 burra dhe të gjitha shtëpitë u dogjën. Novosejasit ndihmuan në varrimin e të vrarëve dhe morën jetimët në familjet e tyre.

Masakrime barbare u bënë edhe në Nimçë. Aty, te Shpella e Ibrës, janë varrosur mbi 50 veta nimçianë, të fiseve  Hoda, Koboçi e me pak Toshi. Në Lojme, te vendi, që mori emrin Shtegu i Shehitëve, afer hidrocentraleve të rinj, janë masakruar 95 veta, pa kursyer gratë e fëmijët, të fisit Krasniqi, Meqi e Veizi. U eliminuan familjarisht Mahmut Selmani e Rushit Rexhepi.  Nazif Manit ia vunë kokën e prerë mbi një hu, në mes të fshatit; masakruan Hate Shaqirin, familjarisht; ndërsa Zyme Bislimin e therën, duke i nxjerrë fëmijën e palindur. Uvranë, në përleshje me serbët, Miftar Qerimi, Hashim Veizi dhe Istref Saiti, në Lojme e Ramadan Alija, në Brekijë.

E njëjta situatë, para dhe pas kryengritjes së shtatorit 1913, ndodhi në Opojë dhe Gorë. Në Restelicë u masakruan 9 krerë popullorë, në Brod 5 krerë popullorë, ndërsa në Gllopoçice myftiu i Gores dhe Opojës, kurse në Brrut të Opojës u pushkatuan 42 burra dhe u varrosën te Lugu i Brijës; 22 në Bresanë dhe 20 në Bellograd. Djegie e masakra u bënë edhe në Bresnë, Pllavë e Zgatar.

3.

Për Fshatrat e Topojanit, studiuesi Naim Manaj, në kontakt me dëshmitarë  okularë  të ngjarjeve, ka arritur të  evidentojë  një  pjesë të të masakruarëve me emra, në librin e tij, “Jehona e Topojanit”8).   Aty jep listën jo të plotë të personave e familjeve te masakruara të kësaj zone dhe konkretisht: Në Topojan 38 familje, në Brekijë, 72 veta , në Xhaferraj 33, në Lojme 50 familje me 91 veta, në Nimçë 29 të pushkatuar dhe hulumtimi i emrave vazhdon. Veç këtyre, autori jep edhe listën emërore të dëshmoreve të Topojanit, me 30 veta të shpallur, po mund të ketë dhe të tjerë.

Gjithë ky gjak i derdhur pa kursim, për “hatër te vatanit”, dokumentohet me varret, kujtimet e pasardhësve dhe këngët e trimave. Është i dokumentuar e argumentuar në kancelaritë dhe shtypin e kohës, në Ballkan, Europë dhe Amerikë. Revista “Spektër”( nr.89/2000)  citon gazetën gjermane “Frankfurt Zeitung”,  për masakrën në Lumë.9)  E njëjta revistë citon librin “Akuzë, që Ulërin”, të shkrimtarit hebre, Leon Freundlih. Ai ka protestuar për zhdukjen masive të shqiptarëve nga serbët, në ato vite. 10)   Jehona e e këtyre ngjarjeve ka gjetur pasqyrim te gazetat “Përlindja e Shqipërisë” (janar, 1914), “Liri e Shqipnisë” e “Corriera  Dela Sera”, me shkrimet e Sotir Kolesë. Ai jep maskarat e 27 fshatrave të Lumës, ku peshën më të madhe e mbajnë Topojani dhe Përbregu. Po këto masakra çnjerëzore përshkruhen, me mënyrën e tyre, edhe te gazetat “Radniqke Novine” dhe “Politika”  të Beogradit (1913), “Obzor” e Zagrebit, “Rruga Jonë” e Francës, “Sharri” i Opojës etj.

Kjo jehonë, për masakrat serbe në Topojan, ka gjetur pasqyrim me argumente në veprat e studiueseve tanë të mirëfilltë, si: Thoma Murzaku, Xheladin Shala, Shefqet Hoxha , Shaban Braha, Tahir Kolgjini, Qemal Mataj, Xhafer Kovaci, Naim Manaj, Vangje Kasapi, Akif Bajrami, Ramiz Fiqori, Muhamet Pirraku etj.

Për jehonën e këtyre ngajrjeve historike edhe vetë topojanasit e zona në fjalë kanë punuar e mund të kishin punuar më shumë, për ruajtjen e këtyre vlerave e transmetimikn e tyre te brezi i ri. Por rastet pozitive të kësaj përkujdesjeje, nuk kanë munguar, si nga veteranët Xhemali Izet Miftaraj e Hazir Sinan Aliaj, për varrezat dhe Naim Manaj, Agim Dafku, Avdi Noka etj., me shkrimet e tyre.

Domethënëse është se, në Lapidarin- Flamur, në qendër te Topojanit, shkruhet: “Me 15-20 tetor 1913, u masakruan barbarisht 620 djem të fshatrave Topojan, Brekijë e Xhaferaj, të cilët luftuan për mbrojtjen e Atdheut, kundër shovinistëve serbë”.  Pra, këto burime e monumente duhen ruajtur si vetë historia dhe jeta e popullit tonë, pa të cilën nuk mund të sigurohet  ardhja e brezave të rinj.

Literatura:

“The Voice of truth” June/Deci 2005. Shpalime historike: Kryengritja Shqiptare e vjeshtës së vitit 1913, nga Sheradin Berisha.

D.Tucoviq, te “Serbia dhe Shqipëria”, thekson: Kryengritja shqiptare e shtatorit, për shkak të së cilës Serbia u shtërngua të mobilizojëj përsëri afër tre divizione, është një shembull klasik, që tregon se si shkaktohen luftërat koloniale.

Sh. Braha: “Beteja e Drinit kundër agresionit serb”, Prizren, 2000.

N. Manaj: “Jehona e Topojanit”, 2003,  fq. 46-52.

Sh. Hoxha: “Luma në luftë për Liri”, Tiranë,2000, fq.16, 171.

N. Manaj: Vepra e cituar, fq.80.

Po aty, fq. 91.

N. Manaj: Vepra e cituar,  fq. 95-112.

Revista “Spekter” Nr.85 (2000), fq. 13, citon gazetën gjermane “Frankfurt Zeitung” për masakrënnë Lumë:”….fëmijët u dogjën në kashtë, në sy të prindërve dhe më pas u masakruan prindërit me batare pushkësh e me bajoneta”.

Sipas “Spektër”(fq.11), citohet libri “Akuzë, që ulërin” i Leon Freudlih, hebre, i cili shkruan: “Ushtria dhe bandat çernike serbe bënë barbarizma, që nuk kanë të përshkruar. Me qindra e mijëra burra të paarmatosur, të therur… Me qindra fshatra dhe qytete, të djegurae të rrafshuara për tokë!”

Tiranë, tetor 2013

Histori: Çfarë ka ndodhur më 2 nëntor?

by

1936 – Diktatori italian Benito Musolini shpall Boshtin Romë – Berlin, duke krijuar aleancën e Fuqive të Boshtit…/

Nga Astrit LULUSHI/

1936 – Diktatori italian Benito Musolini shpall Boshtin Romë – Berlin, duke krijuar aleancën e Fuqive të Boshtit. Termi “bosht” besohet të jetë përdorur fillimisht nga kryeministri fashist i Hungarisë, Gyula Gombos, i cili përkrahte idenë e një aleance  Gjermani – Hungari – Itali. Ai veproi si ndërmjetës mes Gjermanisë dhe Italisë për të arritur një aleancë të tillë. Por Gombos vdiq papritur në vitin 1936, dhe ardhja e Kalman Daranyit – pasardhës jo-fashist në postin e kryeministrit – i dha fund përpjekjeve të Budapestit për krijimin e një boshti 3-palësh .
1965 – Norman Morrison, 31-vjeçar nga shteti Maryland, i vë zjarrin vetes, duke u lyer me benzinë në hyrje të Pentagonit, në shenjë proteste kundër përdorimit të napalmit në Luftën e Vietnamit. Në qytetin vietnamez Da Nang, një rrugë mban emrin “Norman Morrison” në kujtim të aktit të tij kundër konfliktit Vietnam -SHBA .
1976 – Jimmy Karter fiton ndaj Gerald Fordit, duke u bërë presidenti i parë amerikan nga një shtet i thellë jugor që nga Lufta Civile. Para se të bëhej President, Karter, demokrat, kishte shërbyer si oficer marine, kishte qenë fermer kikirikësh, senator shteti për dy mandate dhe guvernator i shtetit Xhorxhia për një mandat. Pas një mandati si president, Xhimi Karter u nderua me çmimin Nobel për paqe për veprimtarinë e tij në pajtimin e konflikteve ndërkombëtare.
1983 – Presidenti amerikan Ronald Reagan nënshkruan ligjin për krijimin e Ditës së  Martin Luther Kingut, laureat i çmimit Nobel për paqe, udhëheqës i lëvizjes për të drejtat civile – i vrarë me atentat më 4 prill, 1968.

Mendim i ditës
“Njeriu nuk është çfarë mendon se është, por çfarë fsheh.”
André Malraux(Kortezi VOA)

KRYENGRITJA E RESNJES DHE KUVENDI I FERIZAJT 1908

by

NGA PROF. DR. VEBI XHEMAILI/

Zgjerimi  i lëvizjes patriotike shqiptare pas periudhës së Lidhjes së Prizrenit shtronte përpara veprimtarëve nevojën e domosdoshme të luftës për autonomi. Ndërsa, në anën tjetër, këtë lëvizje do ta përforconte lëvizja kulturore-arsimore që duhej shtrirë në tërë Shqipërinë, e cila do të zgjerohej e të vihej mbi një bazë organizative më të mirë, që të plotësonte veprimtarinë politike të filluar nga Lidhja e Parë e Prizrenit deri në fillim të shek XX. Forcat nacionaliste tanimë e kishin të prerë se fati i shqiptarëve ndodhej në tavolinat e shahut të Fuqive të Mëdha. Krerët shqiptarë e kuptuan fortë mirë lojën e ndytë të Fuqive të Mëdha se çfarë operacioni strategjik-ushtarak përgatitej për trevat lindore shqiptare që përbënin Shqipërinë Verilindore, pasi që Fuqitë e Mëdha kërkonin zbatimin e reformave vetëm për  sllavët, ku bënin pjesë bullgarët, maqedonasit dhe serbët, që jetonin së bashku në trojet e Shqipërisë Lindore. Po ashtu, interes të veçantë për këto reforma ka treguar edhe diplomacia serbe.[1] Në atë kohë, kjo pjesë e Shqipërisë ishte e ndarë administrativisht në vilajetin e Kosovës e të Manastirit.[2]

Emisarët xhonturq vepronin sidomos në nxitjen e revoltës së popullatës kundër absolutizmit të Sulltanit dhe për këtë qëllim propagandonin se Sulltani i kishte shitur Austro-Hungarisë pjesë të tokës shqiptare, nëpër të cilën do të kalonte hekurudha e re, që do të vinte nga Novi Pazari në drejtim të Mitrovicës, Ferizajt dhe do të delte në Shkup, për në Selanik. Kjo propagandë antiaustriake mori përmasa të gjëra popullore dhe shkaktoi vëllimin e protestave të përgjithshme që u shndërrua me të shpejtë në një rezistencë mbarëshqiptare. Politika xhonturke arriti të përvetësonte qëndrimin e shqiptarëve dhe t’i fus në pjesëmarrje aktive, që ka qenë faktor vendimtar për suksesin e revolucionit Xhonturk.

Premtimet e turqve të rinj me programin e tyre tërhoqën edhe  popujt e tjerë që kërkonin demokratizimin e Perandorisë. Xhonturqit e dinin se midis krerëve të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare kishte shumë ithtarë për demokratizimin  e vendit, e në veçanti klasa intelektuale. Prandaj shqiptarët me të madhe pranuan këtë lëvizje, pasi ishin të bindur se do të fitonin të drejtat shoqërore dhe politike drejt avancimit të çështjes shqiptare. Pas kësaj fshiheshin synimet e shqiptarizmit dhe kjo ishte arseja se pse shqiptarët marrin pjesë aktive në këtë lëvizje xhonturke.[3]

Krerët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare ishin të bindur se me reformat e ardhshme që premtonin xhonturqit, shqiptarët do të fitonin autonominë dhe ruajtjen territoriale të Shqipërisë Etnike nga ndonjë agresion i papritur nga jashtë, e në veçanti pas reformave që kërkonte Austro-Hungaria me Rusinë, në pjesën evropiane të Perandorisë Osmane. Udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare ishin të orientuar edhe në luftë kundër forcave të brendshme antikombëtare të klerit, që vepronin në atë kohë në Shqipëri, si ato: katolik-ortodoks dhe ai mysliman, që ishin kundër kërkesave të autonomisë shqiptare”.[4] Kjo shihet më së miri në letrën e Dervish Himës dërguar Temos, në të cilën jep mendimet e Ismail Qemalit lidhur me masat që duhen marrë brenda dhe  jashtë vendit  për të përballuar rrezikun shovinist bullgar mbi trevat shqiptare lindore, rrezik  që po rritej në kuadrin e diskutimit të çështjes maqedonase” [5]

Politika xhonturke mori zhvillim më të hovshëm kur u transferua komiteti i tyre “Bashkim e Progres” në Selanik në vitin 1906, i cili luante rolin e një qendre të përgjithshme në tërë Perandorinë. Ky komitet tani ishte më afër ngjarjeve që zhvilloheshin në pjesën e Rumelisë, ku bënte pjesë edhe Shqipëria Etnike. Tani më propaganda xhonturke ishte shumë më afër shqiptarëve, si bartës të ardhshëm të të gjitha ndryshimeve në Perandori.

Por duhet theksuar se turqit e rinj, në fillim nuk merrnin në konsideratë kërkesat e popujve të shtypur për autonomi të tyre. Nuk pranonin çështjen nacionale të popujve të tjerë, që ishte problem thelbësor në përbërjen e Perandorisë. Synimi kryesor i politikës së tyre ishte centralizimi i pushtetit në dëm të popujve jo turq. Krerët e shqiptarizmit, me këtë rast, i afronte për bashkëpunim vetëm lufta kundër absolutizmit të sulltan Hamitit, ku pas kësaj fshihej synimi i krerëve shqiptarë në luftë për autonominë e tyre, që njëherë e përgjithmonë të shkëputeshin nga robëria shekullore turke. Ndër të parët në këtë lëvizje xhonturke, bënte pjesë vetë themeluesi Ibrahim Temo, me disa veprimtarë, si: Dervish Hima, Ismail Qemali, Hamdi Ohri, Kadri Prishtina, Jashar Erebara nga Dibra dhe mjaft atdhetarë të tjerë që vepronin brenda atdheut dhe jashtë tij.

Në Kongresin II që u mbajt po ashtu në Paris, në dhjetor të vitit 1907, pra pas pesë viteve nga Kongresi i mbajtur në vitin 1902, xhonturqit më në fund pranuan të përdorin forcën, duke shtyrë në kryengritje  të armatosur të gjithë popujt e pakënaqur, si mjet të luftës kundër absolutizmit të Sulltan Hamitit dhe për të rivendosur kushtetutën e vitit 1876, të bindur se me këtë kushtetutë do të siguronin qëndrueshmërinë e Perandorisë Osmane ndaj ndërhyrjes së huaj. Kjo temë u  bisedua edhe në kongresin që mbajtën xhonturqit në Paris  më 20.02. 1902, ku  nga krerët shqiptarë morën pjesë: Dervish Hima, i cili në atë kohë ndodhej në Romë, Ismail Qemail, mori pjesë nga Brukseli, Jashar Erebera, u dërgua nga studentët shqiptarë të Bukureshtit,[6] Kadri Prishtina, shkoi nga Kajro, njëherësh ishte edhe nënkryetar i Partisë “Bashkim e Progres”.[7]

Ismail Qemali, si anëtar i këtij Komiteti, paraqiti kumtesën e tij: “Lufta për mbrojtjen e pakicave kombëtare”, por nuk përmendi fare mbrojtjen e Shqipërisë Etnike.[8] Pasi mbaroi Kongresi, Ismail Qemali, në një takim që pati me Dervish Himën, para se të nisej për në Bruksel, i dha një porosi Himës, që duhej të kthehej në Shqipëri, për ta organizuar popullin. Ai midis tjerash tha: “Kur bullgarët nesër të bëjnë demarshet e tyre pranë Fuqive të Mëdha,  shqiptarët të parët duhet t’u venë atyre gardhin më të madh të kundërshtimit”.[9]  

Komiteti xhonturk pasi u vendos në Selanik, në vitin 1906-1907, u shpërngul edhe qendra e Komitetit Qendror të Partisë “Bashkim dhe Progres”. Qysh nga kjo kohë ka vepruar në Strugë dhe Elbasan dhe ka pasur bërthama ose degë të kësaj shoqërie. Në Shqipëri vepronin Dervish Hima dhe Hamdi Ohri, etj.,  përmes të cilëve dega e Kostancës, e drejtuar nga Temoja, mbante lidhje me Manastirin, Strugën, Elbasanin, Dibrën, Shkodrën, Tiranën, Durrësin, Ohrin, Korçën, Starovën, Beratin, Janinën dhe me qendra të tjera.[10]

Gjatë vitit 1908,  në katër vilajetet e Shqipërisë u themeluan komitete të fshehta kombëtare për lirinë e Shqipërisë, si: në Shkup, Manastir, Ohër, Prespë, Strugë, Gjirokastër, Shkodër, Prizren, Ferizaj, Mitrovicë e tjerë. Me këtë rast paralelisht u formuan edhe komitete  të xhonturqve “Bashkim e Progres”, ku krahas turqve në këto komitete hynë edhe shumë oficerë dhe intelektualë  shqiptarë si: Ibrahim Temo,  Ismail Qemali, Dervish Hima, Hamdi bej Ohri, Nexhib bej Draga, Shahin Kolonja, Rexhep Voka Tetova e të tjerë.[11] Politika xhonturke  e pati suksesin më të madh midis reparteve ushtarake, në veçanti me të madhe u përkrahën nga oficerët dhe ushtarët shqiptarë. Me këtë rast, shumica e ushtarëve shqiptarë të garnizonit të Shkupit, përkrahu lëvizjen xhonturke. Kështu ndodhi edhe me garnizonin e Shkodrës.

Xhonturqit, duke qenë të bindur se Turqia evropiane ndodhej në rrezik dhe një ditë mund të shkëputej nga qendra e Stambollit me ndërhyrjen e ndonjë fuqie të huaj, u bënë thirrje shqiptarëve dhe nacionaliteteve të tjera të shtypura, për një kryengritje të përbashkët të armatosur. Ky deklarim i tyre për dhënien e lirisë, barazisë dhe drejtësisë,  fitoi simpatinë e popujve të shtypur, e në veçanti morën përkrahjen e fuqishme të krerëve dhe popullit shqiptar.

NIJAZI BEJ RESNJA UDHËHEQËS I REVOLUCIONIT

Një ndër udhëheqësit kryesorë të revolucionit të Turqve të Rinj në Manastir me rrethinë, ishte edhe shqiptari Amed Nijazi Beu, i lindur në Resnjë, në vitin 1883.[12] Ky doli në mal, me një çetë prej 50 pjesëmarrësish dhe  ushtarësh të tij. Por sipas burimeve më të reja kapiteni i ushtrisë turke dhe komandanti i batalionit të Resnjes Nijazi Resna, doli në mal me batalionin e tij të përbërë nga 200 ushtarë, oficerë dhe disa civilë shqiptarë, pasi shumica nga ata vullnetarë ishin të veshur me tesha kombëtare shqiptare. Nijazi Resnja, doli në mal që të luftonte për rivendosjen e kushtetutës të vitit 1876, për heqjen e absolutizmit të sulltanit, për bashkimin e të gjithë nacionaliteteve të Perandorisë pa dallim feje e kombësie, nën parullën osmanizmit, ide e cila duhej ti përfshinte dhe ti bashkonte të gjithë nën flamurin e osmanizmit V.Xh).

Prandaj, në këtë revolucion shqiptarët u inkuadruan me të madhe, pasi ishin të bindur se me rrëzimin e Sulltan Hamitit do të ketë më shumë liri për të gjithë shtetasit e Perandorisë Osmane. Kësaj radhe, kryengritja filloi në Vilajetin e Manastirit, kur oficeri Nijazi Beu me lejen Komitetit qarkor të klubit “Bashkim e Progres” (Ittihad dhe terakki), vendosi të largohej nga repartet e Armatës III, me seli në Manastir, ku komandonte Ismail Pasha.[13] Me këtë rast, sipas marrëveshjes së mëparshme në shtëpinë e Haxhi Agës, midis kryetarit të komunës Xhemat Beut, majorit  të shtabit, Remzi Beut dhe komisarit politik të policisë, që kryengritja të fillojë në datën e caktuar, pra më 3 korrik, në Resnjë.[14]

Nijazi Beu doli në mal ditën e premte, më 3 korrik 1908, sipas marrëveshjes paraprake. Kjo datë merret edhe si fillim i kryengritjes në Vilajetin e Manastirit, më konkretisht në Resnjë shpërtheu kryengritja e  repartit  ushtarak të  Korparmatës III, nën komandën e oficerit shqiptar Ahmet Nijazi beut. Sipas deklaratave të Nijazi Beut, “Kryengritja në fillim u përkrah nga fshatarësia shqiptare e rretheve të Resnjës, Ohrit, Starovës, Elbasanit, Korçës dhe të Dibrës”. Në këto rrethe u formuan njësite vullnetare të armatosura dhe u hodhën në luftë kundër pushtetit autokratik të Sulltanit.[15] Ndër çetat më të njohura ishin: Osman Efendiut nga Prespa, e kapiten Zenunit nga Dibra, Kurtish Novosllës dhe ajo e Emin Pisoçanit, të cilët kishin nga 30 vullnetarë shqiptarë. Sot fshati Pesoçan nuk ka asnjë banorë shqiptarë.[16]

Në një tubim të tillë të mbajtur në fshatin Llabunishtë të Strugës, para popullit të grumbulluar të këtij fshati, ai përveç tjerash  tha edhe këto fjalë: ”Erdhëm që t’u ftojmë në luftën e shenjtë për të mirën dhe fatin e atdheut tonë, i cili ishte zhytur në robëri të rëndë. Çfarë bëjmë tani? Shtëpitë tona digjen në flakë. Tymi na e zë fytin, zjarri na djeg  e ne presim të bjerë kulmi i shtëpisë e të na zhdukë  nga faqja e dheut…Kudo çeta komitësh, luftë, gjak dhe pjesë të këputura nga trupi i fëmijëve  tanë. Serbët thonë se ky është atdheu i tyre, bullgarët kërkojnë: Ohrin, Dibrën, Shkupin, Selanikun, grekët; Manastirin, Prilepin,  Stambollin gjerë në Ankara. Por, mos  harroni: Shkodra dhe Janina, Novi Pazari dhe Prishtina, Shkupi dhe Velesi, të gjitha këto vise janë tonat. Ne duhet të zgjohemi patjetër nëse kjo fatkeqësi nuk pengohet, atdheun tonë do na e copëtojnë  armiqtë dhe do të hakmerren keq me ne. Do të na vënë në kokë kësula serbe, do të na i grisin mbulesat tona, do të na përdhunojnë  gratë dhe motrat tona. Neve do të fitojmë nëse e japim besën se do të luftojmë gjer në pikën e fundit të gjakut. Më mirë të vdesim me nderë sesa gjallë me turp”. Ky u pritë si çlirues në të gjitha këto troje shqiptare, deri në Dibër.[17]

Meqë termi “Maqedoni” dhe e ashtuquajtura çështje “maqedonase”, u imponuan në mënyrë arbitrare në qarqet diplomatike, pa u marrë në konsideratë realitetet historike dhe etnografike, cenonte rëndë edhe tërësinë gjeografike dhe etnike të Shqipërisë, kufiri i së cilës në lindje shtrihej  midis Shkupit e Velesit, mali Mokrino-fshati Barabaras në lindje të Makedonski Brodit, ndërmjet fshatrave Deviç dhe Ropotovë-fshati Sopot në juglindje të Kërçovës, i zhdukur në vitin 1913 nga forcat pushtuese serbe, vazhdonte ndërmjet fshatrave Vraneshnicë, Kërçovë dhe Dolencë, Demir-Hisar, Gjavatë, ndërmjet Manastirit e Resnjës dhe vazhdonte përmes Pelisterit.[18]  Shtrirja gjeografike e “Maqedonisë”, në kuptimin e saj më të gjerë, deri-diku përplasej me kufijtë e gjerë të Shqipërisë, konstaton edhe K. Pavlloviq.[19] Prandaj edhe termi “Maqedoni” ishte i pa pranueshëm për Perandorinë Osmane, kur dihet se administrata osmane gjatë gjithë sundimit të saj në këto territore, fare nuk njihte termin-emërtimin Maqedoni. Po ky  ishte i papranueshëm me atë domethënie edhe për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, për shkak të motiveve ekspansioniste që promovoheshin me atë emërtim apo nocion  ndaj tokave shqiptare, përkatësisht Shqipërisë Lindore.[20]

Urrejtja ndaj absolutizmit të Sulltan Abdylhamidit II, gjithnjë e më tepër po rritej, pasi ai po bënte lëshime shumë të mëdha Austro-Hungarisë dhe Rusisë. Nga këto rrethana, Manastiri me rrethinë ishte çuar në këmbë dhe kërkonte ndryshime. Stambolli urdhëroi Shemsi Pashën që të nisej nga Kosova, për të qetësuar Manastirin e trazuar, deri sa të arrinin përforcime të reja nga Stambolli.  Ky  më 3 korrik arriti në Ferizaj, por nuk u ndal që t’i bindej Mytesarifit të Prishtinës, për ngjarjet e  Ferizajt, por me të shpejtë u nis për në Prizren, për të qetësuar shqiptarët lidhur me ngatërresat që kishin lindur me rastin e hedhjes së kokave të derrit në Xhaminë e Sinan Pashës.  Në këtë kohë, Shemsi Pasha ishte gjenerali më i besuar i Sulltanit, ky ishte shqiptar nga Rozhaji, njëherësh edhe kundërshtar i madh i lëvizjes xhonturke, njëherit edhe mik i Isa Boletinit. Të cilët më vonë për këtë arsye e vranë Nijazi Beun kur kishte hipur në vapor në limanin e  Vlorës për të shkuar në Stamboll në v. 1914. V.Xh).

Ky me 20 batalione nga territori i Kosovës,  u  nisë për në Manastir. Shemsi Pasha, njiherësh njihej edhe si specialist për shtypjen e revoltave kundrejt shqiptarëve. Ky më parë ka shërbyer edhe si komandant i Divizionit ushtarak të Mitrovicës, së bashku me Sylejman Kylçen nga Tetova, i cili ka qenë adjutant i komandantëve të divizionit ushtarak të nizamëve në Mitrovicë dhe pjesëmarrës direkt në  lëvizjen xhonturke.[21] Shemsi Pasha,  posa arriti në Manastir, mori masa të ashpra disiplinore kundër të gjithëve që favorizonin lëvizjen xhonturke, ku bartës kryesor të kësaj kryengritje ishin vetë shqiptarët me oficerët e tyre.  Ky filloi të tregojë forcën e tij, duke thënë se do t’i nënshtrojë në zjarr e hekur Resnjën, Ohrin, Prespën, Korçën, Elbasanin dhe Dibrën. Pas kësaj propagande kundër tij, në Manastir oficerët xhonturq  së bashku me komitetin e tyre, përgatitën  atentat, ndërsa ky u vra nga dora e togerit Atif Bigali, në dalje të gjeneralit  nga posta, në mëngjesin e 7 korrikut, ku gjenerali me telegram e kishte njoftuar sulltanin, për masat që do të ndërmerrte kundër rebelëve ushtarakë.[22] Mendohet se atentatori Atif Beu, të ketë qenë nga treshet e Komitetit të Fshehtë për çlirimin e Shqipërisë, të themeluar në Manastir në vitin 1905. Pasi njeri nga mbrojtësit e gjeneralit, Haxhi Rifat Aga, po ashtu kishte lidhje të ngushta me Nijazi Resnjën para arratisjes së tij. V.Xh). Kjo vërtetohet në mbrojtje të gjeneralit,  pasi në rastin kritik  trup mbrojtësit e tij nuk gjuanin në atentatorin, por në ajër, përderisa në fund ai plagosë vetëm në këmbë, duke arritur të arratiset dhe të shërohet në Ohër. Kjo flet qartë për një koordinim të ngushtë të veprimeve midis anëtarëve të Komitetit “Bashkim e Progres” dhe Komitetit të Fshehtë Shqiptar për çlirimin e Shqipërisë, në luftë për mposhtjen e absolutizmit të Sulltan Abdylhamitit.

Kjo njëherësh ishte edhe fillimi i lëvizjes për autonomi në mbarë trevat shqiptare, ku me të madhe do të përfshinte Vilajetin e Manastirit deri në Dibër, pastaj do të shtrihej  në drejtim të Tetovës, Gostivarit deri në Shkup.[23] Për këtë ngjarje të rëndësishme, menjëherë më 4 korrik të vitit 1908, konsullata serbe në Shkup lajmëronte për kryengritjen dhe pa dëgjueshmërinë e ushtarëve dhe redifëve shqiptarë, për dezertimin e tyre nga kazermat  turke. Po ashtu, edhe oficerët shqiptarë kërkonin në të shumtën e rasteve nëpër mitingje, që të mbrohet çështja shqiptare. Ditët e para të korrikut, kasnecët përhapën lajmin mbi marshimin e ushtrisë austro-hungareze drejt Kosovës, kështu që në katër anët u lëshua kushtrimi kinse për mbrojtjen e  kufijve. Kjo propagandë turke si duket nuk pati sukses, për të çorientuar shqiptarët dhe udhëheqësit e tyre. V.Xh).

Në të njëjtën kohë, pra vetëm dy dytë pas kryengritjes së Resnjës, më 5 korrik  1908,  krerët e Prishtinës, Mitrovicës dhe Gjakovës u tubuan në Ferizaj, i njohur në historinë tonë kombëtare si Kuvendi i Ferizajt, që pati jehonë dhe rezultate të jashtëzakonshme. Shkas për këtë kuvend ishte lajmi se janë duke ardhur nxënësit e gjimnazit, me personelin e konsullatës  austro-hungareze dhe pjesëtarë të tjerë të grupit inxhinieringut  nga Selaniku e Shkupi,  për të vizituar kinse qytetin e Ferizajt, pasi që në atë kohë ishin përhapur zërat se njësite ushtarake austro-hungareze mbaheshin në gjendje gatishmërie në kufij me Bosnjën.

Pas tre javëve të kryengritjes, Nijazi beu kontrollonte Prespën, Strugën, Resnjën dhe Dibrën. Çdo kund ky i largoi nëpunësit turq dhe tagrambledhësit, duke emëruar njerëz të revolucionit. Më 22 korrik, kryengritësit e rrethojnë Manastirin, të nesërmen sëbashku me çetën e oficerit nga Ohri Ejup Sabriut, ky më vonë mori pjesë në Kongresin e Dibrës dhe të Manastirit,[24] Këta si udhëheqës të revolucionit xhonturk, hynë në Manastir dhe i lëshuan të gjithë të Burgosurit.[25]

Shqiptarët e moshës madhore, sa u përhap ky lajm, me të shpejtë rrokën armët dhe u grumbulluan në drejtim të Ferizajt. Në këtë Kuvend morën pjesë, sipas të dhënave serbe, mbi 15 mijë shqiptarë nga kazaja e Gjilanit, Preshevës, Prishtinës, Shkupit, Tetovës dhe regjioneve të tjera të Kosovës.[26] Ky kuvend zgjati deri më 23 korrik 1908, në të cilin u zhvilluan diskutime rreth shumë çështjeve aktuale të ditës, madje edhe rreth miratimit të dokumentit në formë memorandumi, i përbërë prej 8 pikash.[27]

KUVENDI FERIZAJIT

Siç pamë më lart, Kuvendi i Ferizajt filloi tubimin e tij më 5 korrik,  konsultimet mbaheshin në xhaminë më të bukur të Ferizajt, në “Hamidije”.  Sipas raporteve të konsujve të huaj për këtë tubim, thuhej “se qëllimet janë të errëta”. Në radhë të parë pengoheshin projektet e Austro-Hungarisë drejt Shkupit dhe Selanikut. Prandaj, diplomacia Austro-Hungareze, në këtë kohë bëri shumë zhurmë, trajtoi tubimin nga këndi i vet, duke aluduar  “se ky tubim duhet të jetë tubuar në radhë të parë kundra Austrisë dhe trimave të Orientit”, në radhë të dytë kundra myshirit Ismail Pasha, i cili së bashku me mydyrin e Ferizajt u detyruan të japin dorëheqje nga detyra. Pa marrë parasysh presionet politike, shqiptarët vazhduan të tubohen, ku deri në pjesën e parë të korrikut, numri i tyre arriti mbi 10-15 mijë vetë. Tubimet e përgjithshme  u mbajtën afër Stacionit hekurudhor,  i njohur si vend i kuvendeve shqiptare, të cilët zgjatën deri më 23 korrik të vitit 1908.[28] Kjo prani e madhe e shqiptarëve në këto Kuvende, pa marrë parasysh arsyet, u shfrytëzua nga Komiteti “Bashkim e Progres, me një mjeshtëri dhe zgjuarsi të jashtëzakonshme politike, përkatësisht nga udhëheqësi i xhandarmërisë dhe anëtarit të klubit të xhonturqve, Galip Beu, i cili për herë të parë vizitoi Ferizajn, më 7 korrik, me disa oficerë turq, që ishin të ndihmuar fuqishëm nga Rexhep Hoxhë Tetova dhe Sherif Efendiu. Ky i fundit, për të bindur të pranishmit në tubimet e Ferizajt, disa herë u bëri thirrje pjesëmarrësve përmes Kuranit, që të pranojnë ofertat e  xhonturqve. Për këtë veprim pro, Sherif Efendiu në zgjedhjet e ardhshme parlamentare u nominua deputet. V.Xh).

Në praninë e Galip Beut në Kuvend, krahu xhonturk mori fuqi, tanimë ishin prezentë personalitetet më të shquara të vilajetit, ndërsa më të zëshmit ishin përsëri këto dy figura; Myftiu i ardhshëm i Manastirit, Rexhep Efendiu nga Tetova dhe Sherif Efendiu nga Prizreni.[29] Pastaj radhiteshin paria e Shkupit, në krye me Sahit Hoxhën dhe myftiu i Prishtinës, Xhemail Aga dhe Fuat Pasha.

Po ashtu, në këtë tubim bënin pjesë edhe krahu  luftarak si: Zejnulla Beu i Vushtrrisë me Hasan Prishtinën, nga Jeni Pazari, Murat Beu dhe Osman Pashiq; Sjenica, Ismail Spahoviq dhe Nazif Agai; Mitrovica, Isa Boletini, ky për shkak të vdekjes së vajzës e lëshoi tubimin më herët,  Sulejman Agë Batusha, Qerim Beu, Sali Agai, Ferat bej Draga, Zejnulla Beu,  Qenan Beu dhe Ahmet Agai. Po ashtu, nga Peja ishin: Jahaj Beu, Rasim Aga, Mahmut Beu, Zenjella Beu dhe Qerim beu; nga Budakova, Hasan Hyseni; Gjakova, Qerim Mahmut Begolli, Hasan Efendiu, Iljaz Beu e tjerë. Nga Prizreni ishin Jahja Aga dhe Rasim Agai; nga Luma, Mustaf Lita, Ramdan Zaskoci Sherif Aga dhe Haxhi Rust Kabashi,[30] kurse nga Tetova, pos Rexhep Vokës, merrnin pjesë edhe Emin Beu, Halim bej Deralla, Murat Beu dhe Aqif Pasha, ky i fundit ishte pjesëmarrës edhe në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit.[31] Ndërsa gazeta “Kosova”, përmend gabimisht edhe emrin e Mehmet pashë Derrallës.[32] Nga Presheva ka marrë pjesë, Kadri Hasani; nga Gjilani, Idriz Seferi dhe Ramë Abdyli; Nga Tërpeza, Sali Kupina dhe nga Pozharani;  Ramë Topalli, Zeqë Pira dhe Islam Pira, që njihen edhe si organizatorë të këtij Kuvendi.[33]

Ky Kuvend zgjoi interesim të madh tek qarqet diplomatike dhe konsullore të shteteve të mëdha dhe diplomatëve të tyre të akredituar në vilajetin e Kosovës dhe të Manastirit. Për këtë ngjare ka qenë shumë e interesuar diplomacia austro-hungareze, pasi që në këtë Kuvend shqiptarët u shprehën publikisht kundër politikës austro-hungareze. Shqiptarët në këtë Kuvend shprehën qëndrimin e tyre kundër çdo agresioni të jashtëm, të gatshëm që me armë ta kundërshtojnë çdo sulm nga jashtë, qoftë edhe atë nga dy super fuqitë e kohës ruso-austriake, të cilat në këtë kohë kishin fituar disa koncesione nga vetë Sulltani.  Ky dyshim i shqiptarëve doli shumë i saktë, kur dy muaj më vonë në tetor 1908, austro-hungaria e shpalli aneksimin e Bosnjës.[34] Këtë qëndrim të prerë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare do të tentojnë ta përvetësojnë për interesa të veta shtetet e Ballkanit, në radhë të parë Serbia.

Numri i shqiptarëve në Kuvendin e Ferizajt, aty ka kah fundi i muajit korrik arriti mbi 30.000 vetë njoftonte gazeta bullgare “Iskra”,  që botohej në Selanik.[35] Sipas konsujve austro-hungarez, numri i shqiptarëve në këtë Kuvend ka qenë shumë më i madh. Sipas Prohaskës, “në këtë tubim pati mbi 44 mijë vetë”.[36] Nga ky Kuvend; përfaqësues të Mitrovicës, Jeni Pazarit, Prishtinës, Ferizajt, Shkupit, Tetovës, Gostivarit dhe viseve të tjera të vilajetit të Kosovës, i dërguan Sulltanit, më 20 korrik të vitit 1908, një telegram me 180 nënshkrime. Këta përfaqësues të Vilajetit të Kosovës, kërkonin nga sulltan Abdyl Hamidi II, unanimisht hyrijetin (lirinë) dhe rikthimin e Kushtetutës së vitit 1876.[37]

Më 22 korrik, para se të miratohej Itifaknama, Kuvendi i Ferizajt i dërgoi Sarajit të Sulltanit një telegram tjetër, ku thuhej se në rast se nuk shpallej menjëherë Kushtetuta e vitit 1876, populli me armë në dorë do të zbriste drejt Stambollit. Në të vërtetë, organet e pushtetit gati në tërë Vilajetin e Kosovës dhe të Manastirit u paralizuan në të gjitha fushat e jetës politike dhe administrative, ato ishin plotësisht në duar të shqiptarëve, gati më se një muaj të zgjatjes së Kuvendit në Ferizaj, jeta në këto dy vilajete funksiononte bindshëm nën mbikëqyrjen e oficerëve dhe krerëve shqiptarë.[38]

Sulltani, nga kjo situatë e krijuar në Shqipërinë Verilindore, u gjind në një pozitë tejet të vështirë politike, ku masa  prej 30.000 vetash prisnin komandën  në gjendje gatishmërie, për të marshuar drejt Shkupit e Selanikut, për në  Stamboll. Shqiptarët kanë një moral të lartë, nuk plaçkitin, “por kërkojnë pavarësi dhe çlirim kombëtar”.[39] Kjo kërkesë e popullit shqiptar e shqetësoi pamasë jo vetëm sulltanin, por edhe xhonturqit, që kishin nxitur shqiptarët të bashkëpunonin me ta. Më 23 korrik, pa ardhur ende përgjigja nga Stambolli, kryengritësit shqiptarë e shpallën Kushtetutën në Selanik, pastaj e shpallën në Manastir, Shkup, Preshevë, Veles e shumë qendra të tjera shqiptare.[40]

Më 24 korrik, Sulltan Hamiti pranoi dhe shpalli rivendosjen e Kushtetutës, e cila u pritë në mbarë Perandorinë me gëzim të madh  dhe me manifestime të ndryshme. Sipas konsullit Prohasaka: ”Tubimi i shqiptarëve në Ferizaj ishte një nga më të mëdhenjtë që me shekuj nuk mbahej mend”.[41]

Kryengritësit e mbanin të rrethuar Ferizajn 15-23  korrik 1908

Tubimi i Ferizajt u shndërrua në një demonstratë të vërtetë popullore, me të cilin shqiptarët kërkonin kthimin e Kushtetutës të Mithat Pashës, e cila parashihte për popujt e nënshtruar ligjshmërinë, lirinë dhe përparimin e kushteve ekonomike dhe sociale të qytetarëve. Ky tubim i shqiptarëve në Ferizaj i dha fuqi të madhe Lëvizjes Xhonturke drejt grabitjes së pushtetit. Ky Kuvend, pati  rezultate të jashtëzakonshme në favor të Turqve të Rinj, ku rol të rëndësishëm  në mesin e shqiptarëve patën oficerët e lartë shqiptarë që mbanin poste kyçe në Vilajetin e Kosovës, si: Selahedin Beu dhe Galip Beu, të cilët kishin influencë të madhe në kryeqendër të Vilajetit, në Shkup.[42] Nën-komiteti i Shkupit, që midis anëtarëve të vet kishte nënkolonelin Vasi Beu, pastaj Salih Beun, ish-kryetarin e  bashkisë së Shkupit dhe Haxhi Mustafa Hamdiun, që kishin një influencë të madhe, ia doli në krye të bind ata se mjeti më i mirë shërues për nevojat dhe brengat e tyre ndodhej në konvokimin e një mexhlisi nacional, të dërguar prej Ferizajt për në Stamboll, që në emrin  e tyre të siguronte solidaritetin e plotë me Komitetin “Bashkim e Progres”, që ka pasur influencë mbi vendimin e Sulltanit për të akorduar Konstitucionin e dëshiruar. Edhe Ismail Qemali i ka dërguar një telegram përshëndetës, Reshit Pashës, ku solidarizohet me shqiptarët pjesëmarrës në revolucionin xhonturk.[43]

Kuvendi i Ferizajt ka qenë tubimi më i madh i shqiptarëve të Kosovës, që nga periudha e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit 1878-1881. Krerët shqiptarë, të shqetësuar për situatën e krijuar politike dhe për të mbrojtur tokat shqiptare nga copëtimi i jashtëm, u ngritën me armë prej rretheve të Manastirit, Strugës, Dibrës, Kërçovës, Prizrenit, Gjakovës, Prishtinës, Vushtrrisë, Gjilanit, Preshevës, Kaçanikut,  Shkupit, Tetovës, Gostivarit etj.[44]

Shqiptarët, të bindur thellë se me shpalljen e parlamentarizmit nën qeverisjen turke, do të plotësohen disa kërkesa jetike të çështjes sonë kombëtare, siç ishte kërkesa për autonomi,  në Kuvendin e Ferizajt pas dy javë kuvendimi, më të zëshëm ishin: fanatikët e Prishtinës, Prizrenit, Tetovës, Shkupit etj, kurse ndikim më të madh në Kuvendin e Ferizajt ka pasur Rexhep Efendi Tetova nga fshati Shipkovicë.[45]

Në Kuvendin e Ferizajt doli fituese rryma e xhonturqve, të udhëhequr nga Galip Beu, anëtar i komitetit “ Bashkim e Progres” në Shkup. Ky me vete kishte   Kryetarin e klubit të Tetovës, Rexhep Hoxhë Vokën dhe Emin Beun e Tetovës, pjesëmarrës i Lidhjes së Prizrenit, të cilët arritën në Ferizaj më 15 korrik.[46] Këta u bashkuan  me përkrahësit e rrymës së konstitucionit  dhe rendit parlamentar, siç ishin: Xhemail agë Prishtina, Xhemil Efendi Prizreni, Sherif Efendi Prizreni dhe Halim bej Derralla. Halimi ishte përkrahës i ideve liberaliste, ku bie ndesh me idetë e babës së tij, Mehmet Derralla, i cili për interesa të tij personale mbante krahun e Sulltanit, edhe pse në këtë kohë ishte i internuar dhe nuk mori pjesë në këtë Kuvend. Ky u lirua  nga internimi një muaj pas ardhjes së xhonturqve në pushtet. V.Xh).[47]

Në këtë Kuvend, anëtarët dhe përkrahësit e ideve xhonturke shfrytëzuan situatën e krijuar, duke ua paraqitur shqiptarëve kushtetutën e re, si të vetmen rrugë për të shpëtuar nga shtypjet, nga ndërhyrjet e huaja dhe nga rreziku i copëtimit të Shqipërisë Etnike. U premtua liria dhe zakonet që përfshinë të drejtën e mbajtjes së armëve, hapjen e shkollave shqipe etj. Këto oferta të programit politik të xhonturqve u pranuan edhe nga Isa Boletini dhe Bajram Curri.[48]

Pra, Kushtetutën e vitit 1876, edhe shqiptarët e konsideronin si përpjekje për forcimin e perandorisë, sepse ajo mbronte edhe tërësinë territoriale të atdheut të tyre. Idetë liberale dhe këmbëngulja e vazhdueshme për zbatimin e reformave, që do ndihmonin përparimin e Perandorisë Osmane, i mbronte edhe Ismail Qemali. Ai do të deklarojë: “Mbështetje në një politikë të hapur me vendet e zhvilluara evropiane dhe sidomos me Anglinë”, të cilën e shihte si një fuqi që kërkonte ta ndihmonte miqësisht Perandorinë, gjatë periudhës së vështirë që po kalonte Turqia. Kjo bindje e Ismail Qemalit, solli si pasojë acarimin e marrëdhënieve të tij me Sulltan Abdyl Hamidin, pasi që Ismail Qemali që në moshë të re bashkëpunoi ngushtë me reformatorin e madh Mit’hat Pashën dhe mori pjesë në hartimin e kushtetutës së parë osmane, shpallur më 1876, ku neni 108 i kësaj kushtetute pranonte që “administrata e krahinave do të kishte si themel parimin e decentralizimit” dhe parashihej krijimi i një vilajeti shqiptar,[49] edhe pse  kushtetuta e cila kishte për qëllim forcimin e Perandorisë Osmane, mbeti e pazbatuar deri në Kuvendin e Ferizajt, më 1908. Sulltan Abdylhamidi e kishte marrë “promemorien” nga burrat e Kuvendit të Ferizajt, më 20 korrik, të lëshuar në emër të shqiptarëve të Kosovës, ku kërkohej rikthimi në fuqi i Kushtetutës së vitit 1876 dhe thirrja e parlamentit. Kjo i kishte shkaktuar Sulltanit  “një goditje të papritur dhe i kishte lënë një përshtypje më të madhe, sesa vërejtjet e të gjithë turqve apo të përfaqësuesve diplomatikë të Evropës”, do të deklarojë  në kujtimet e veta, Ismail Qemali.[50]

Pas tri ditësh, i trembur se ushtria dhe kryengritësit kosovarë mund të hynin në Stamboll, Abdyl Hamiti II  rivendosi Kushtetutën në fuqi, më 23 korrik të vitit 1908.[51] Kthimi i Kushtetutës më së pari u shpall në Manastir dhe Selanik, kurse ky lajm u shpall më 24 korrik edhe në shtyp. Menjëherë pas njohjes së kushtetutës prej Sulltanit, u formua Qeveria e Re, e përbërë prej turqve të rinj. Kjo ringjallje konstitucionale u quajt Hyrijet (Liri), e cila  u prit me gëzim të madh prej shqiptarëve, duke shpresuar se turqit e rinj do ta mbajnë fjalën dhe premtimet e dhëna dhe do t’i rinë besnik kushtetutës. Nëpër të gjitha qytetet e Perandorisë u bënë festime, kurse më të bujshme u bënë në trojet shqiptare të pjesës lindore: në Manastir dhe Shkup. U liruan të burgosurit, u falën të ikurit nëpër male, të cilët u kthyen nëpër shtëpitë e tyre. Në Tetovë, pas leximit të fermanit të sulltanit për amnisti, më 24 korrik pas dite, hyri në qytet çeta e Liman Mustafës, e cila numëronte mbi 150 luftëtarë. Ky njësit kishte marrë pjesë në Kuvendin e Ferizajt, së bashku me vullnetarët e Halim Derrallës. Me këtë rast u mbajt manifestim i madh deri në mëngjes, ku morën pjesë edhe vullnetarët nga rrethina e Gostivarit dhe Luma.[52]

Papritmas, gjatë mbajtjes së manifestimit në sheshin e Tetovës, u përhap lajmi se 4-5 mijë luftëtarë nga Nahija e Lumës, janë vendosur në periferi të Tetovës, rrëzë malit Sharr, dhe kërkojnë sqarim për reformat e reja të shpallura, me pretekst se nuk janë në përputhje me rendin dhe sheriatin. Por, Rexhep Efendi Tetova arriti t’i bindë se çdo gjë është në përputhje me sheriatin, se “s’ka asnjë shkelje të ligjit”, atëherë edhe luftëtarët e Lumës iu bashkuan manifestimit.[53]

Pas rikthimit të jetës parlamentare në Perandorinë Osmane, filloi të ndihet një frymë e re e lirisë. Vetëm disa fanatikë myslimanë, sidomos ata që përfitonin prej regjimit të vjetër, e pritën ftohtë këtë ngjarje të madhe historike, ndërsa Lëvizja Kombëtare Shqiptare i dha mbështetje të fuqishme xhonturqizmit, si Ismail Qemali, Dervish Hima, Bajram Curri, Isa Boletini, Hasan Prishtina, Rexhep Vokë Tetova e shumë të tjerë, të cilët e përkrahën kërkesën e turqve të rinj.[54]

Në Kuvendin e Ferizajt, forcat liberaliste të udhëhequra nga Bajram Curri, dolën fituese ndaj forcave centraliste, që ende në këtë kohë mbanin anën e Sulltanit.[55] Mospajtimet u dukën jo vetëm në radhët e xhonturqve, por edhe ndërmjet tyre dhe shqiptarëve.

 


[1] Gligor Todorovski, Serbija i reformite vo Makedonija, Shkup 1987, f. 199.

[2] Abas Ermenji, Albania, Romë 1988, f. 265.

[3] P. Bartl, vep. e cit. f.154.

[4] Gazeta “Drita”, Sofje, nr. 81 më 15 korrik 1906.

[5] Ismail Qemali, Përmbledhje dokumentesh…, dok. nr. 49. f. 83, më 13 shkurt 1902.

[6] I. Qemali…, Dok. 49, f. 33-34.

[7] Eqber Skendi, Hoxhë Kadriu-(Kadri Prishtina), Prishtinë 1992, f. 13-14.

[8] Ismail Qemali, “Unë fola për pakicat, pasi nuk guxoja ta përmendi Shqipërinë,  por ajo ishte  në zemrën time”.

[9] Ismail Qemali…, dok. 49. f. 83-84.

[10] Pavarësisht peripecive që hoqi Dr. Temo në Strugë në verën e vitit 1889, duke u arrestuar nga agjentët e Stambollit, deri në vitin 1895, në Stamboll u arrestua edhe katër herë të tjera. Në Rumani, agjentët e Stambollit tentuan disa herë ta helmonin. Të dënuarin me burgim të përjetshëm nga Porta e Lartë e Stambollit.

[11] Ismail Qemali, Dok. nr. 82, f. 114.

[12] Manol Pandevski, Politiçkite parti i organizaciji vo Makedonija 1908-1912, Shkup 1965, f. 281.

[13] Ismail Qemali,  Përmbledhje dokumentesh, shih, dok. 82, Raport i Esat Pashës,  dërguar sulltanit, ku njofton për përfundimin e  hetimeve lidhur me pjesëmarrjen e oficerëve në komitetet xhonturke dhe elementët e arratisur,  më 12 korrik 1908. Esat  Pasha, në këtë kohë ishte Gjeneral Divizioni,  ëvendës i mareshalit të Armatës së Tretë perandorake.

[14] Ismet Dërmaku, Rilindja Kombëtare Shqiptare dhe kolonitë shqiptare të mërgimit në Rumani dhe Bullgari, Prishtinë 1987, f. 340; Reshat Nexhipi, Prespa dhe Manastiri nëpër shekuj, Kërçovë 2003, f. 61; Tajar Tetova është i lindur në Tetovë, me gradë ka qenë oficer ushtarak dhe ka shërbyer në ushtrinë turke. Në fillim ka mbrojtur fuqishëm Perandorinë dhe interesat e saja, por më vonë ka dhënë një kontribut të fuqishëm në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare edhe në Shpalljen e Pavarësisë në Vlorë.

[15] Historia e popullit shqiptar, II, 2002 Tiranë, f. 374.

[16] Fshatii Pesoçan, ky fshat sot fare nuk ka banorë shqiptarë, pasi u dogj nga ushtria serbe në vitin 1913, ku një pjesë të banorëve të saj i vrau në mënyrë më mizore duke i fut të gjallë në pus pranë fshatit, ndërsa pjesa tjetër u shpërngulën nga dhuna e ushtrisë serbe, pasi akuzoheshin se kishin marrë pjesë aktive në Kryengritjen e Shtatorit, që kishte filluar në Dibër, por më të madhe ishte përhapur në tërë trevat e Shqipërisë Lindore.

[17] Reshat Nexhipi, Prespa dhe Manastiri nëpër shekuj, Kërçovë 2003, f. 60-61.

[18] Halim Purrellku, Aspekte të Kryengritjes së Ilindenit në raport me interesat shqiptare, Çështja e reformave në “tre Vilajetet” (“Maqedoni”), dhe imponimi i të ashtuquajturës “çështja maqedonase”, Seminari i III, Ndërkombëtar i Albanologjisë, në USHT, Tetovë-Shkup 2009, f. 201. 

[19] Stefan K. Pavlloviq, Istorija Balkana, (përkthyer nga serbishtja Çedomir Antiq), KLIO, 2001, f. 247.

[20] Halim Purellku, Aspekte të Kryengritjes së Ilindenit në raport me interesat shqiptare, çështja e reformave në “tre Vilajetet” (“Maqedoni”)…, f. 201. 

[21] Shefqet Pllana, Kuvendi i Ferizajt më 1908, sipas disa bashkëkohësve, “Gjurmime albanologjike”, Prishtinë 1997, f.101-103.

[22] Raport i konsullit Zambuar në Mitrovicë, Ministrit Erentall në Vjenë, më 8 korrik 1908;  Ali Vishko,  Kongreset e Alfabetit dhe të shkollës shqipe,  Shkup 1992,  f. 27.

[23] Raport i përfaqësuesit serb  Jeliçka nga Shkupi, dërguar Beogradit 27 qershor 1908; HHStA, Pa, ”Mendimi politik”, i Ambasadorit Pallvaçini nga Stambolli, dërguar Vjenës, më 5 maj 1910.

[24] Ejup Sabriu, edhe pse ishte oficer në shërbim të Perandorisë Osmmane, mori pjesë edhe në Kongresin e Dibrës 1909 dhe të Manastirit në v. 1910.

[25] Manol Pandevski, Politiçkite parti i organizaciji vo Makedonija…, f. 26.

[26] Historia e popullit shqiptar II, vep. e cit. f. 375. Vebi Xhemaili, Shqiptarët e Pollogut në luftë për çlirim e bashkim kombëtar, Tetovë 2003, f.

[27] Zhivko Avramovski, Izveshtaji austro-hungarski i konzula u Kosovskoj Mitrovici, Prizrenu i Skoplju, o odborskoj Skupshtini u Ferizoviqu, 5-23 jula, 1908; “Vjetar-Godishnjak”, Arhiva II-III, Prishtinë 1970, f. 320-322.    

[28] Zhviko Avramovski, Raportet e konsujve  austro-hungarezë në Mitrovicë, Prizren për Kuvendin e Shqiptarëve  në Ferizaj, “Përparimi” Prishtinë 1976, f. 581.

[29]Arkivi i Maqedonisë-Shkup, Fond. PP, mikrofilmi 332, raport i konsullit Millan Peqanacit nga Prishtina, më 18 korrik 1908. Zh. Avramovski, Izveshtaji austroungarskih konzula u Kosovskoj Mitrovici, Prizrenu i Skoplju o odborskoj Skupshtini u Ferizoviçu 5-23. jula 1908, “Vjetari”, II-III, Prishtinë  1970, f. 312-314.   

[30] Shefqet  Pllana, “Gjurmime albanologjike”, (seria 26-1996), Prishtinë, 1997, f. 105; Gjyltekin Shehu, “Shqiptarët e Maqedonisë” ,(material i simpoziumit, ngjarjet në vilajetin e Kosovës sipas burimeve franceze, 1908- 1912),  Shkup, 1994. f. 290

[31]Vebi Xhemaili, Pjesëmarrja e shqiptarëve të Pollogut në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, “Fakti”, (fejton), Shkup 2003.

[32]Gazeta “Kosova”, Konstancë, kallnor 1942; Në bazë të dëshmive që kemi, në vitin 1908, Mehmet  pashë Tetova, ka qenë i internuar në Bagdad,  pas mbajtjes së Kuvendit të Ferizajt ai fiton amnistinë  nga Sulltan  Abdylhamiti,  prandaj nuk ka pasur mundësi të marrë pjesë në Kuvendin e Ferizajt. Gazeta “Kosova”, si duket e ka përzier me pjesëmarrjen e djalit të tij Halim bej Derrallën. Poashtu e konsulli francez në Shkup, Pichon, nuk e përmend fare emrin e Mehmet pashë Derrallës.                                                                                     

[33] Historia e popullit shqiptar II…, f. 376.

[34] V. P. Potemkin, Istorija Diplomatije…, f.167.

[35] Dimitar Vllahov, Makedonija i maldoturska revolucija, “Istoriski çasopis”, III, Beograd , f. 35;  Shaban Demiraj-Kristaq Prifti, Kongresi i Manastirit,Tiranë 2004, f. 52; Gazeta ”Iskra”, Selanik, viti 1908.

[36]Zhviko Avramovski, Raportet e konsujve  austro-hungarezë në Mitrovicë, Prizren për Kuvendin e Shqiptarëve  në Ferizaj, “Përparimi” Prishtinë 1976, f. 581-582.

[37] Zivko Avramovski, Izveshtaji austroungarskih konzulla u Kosovskoj Mitrovici, Prizrenu i Skoplju o odborskoj Skupshtini u Ferizoviçu 5-23. jula 1908. “Godishnjak”, II-III, Ahriv Koosva , Prishtinë 1970. f. 312-314. Kjo kushtetutë ishte përgatitur nga Mithat Pasha.

[38] Zhivko Avramovski, Raportet e konsujve austro-hungarezë në Mitrovicë, Prizren e Shkup, për Kuvendin e Shqiptarëve në Ferizaj, mbajtur prej 5-23 korrik 1908, “Përparimi”, nr. 7, 1967, f. 868.  

[39] Raport nr. 80, i Zëvendës konsullit Pizhon, nga Shkupi, më 24 korrik 1908.

[40] Historia e popullit shqiptar ii…, f. 377.

[41] Raport i konsullit Prohasaka, nga Prizreni, Ministrit Erentall, në Vjenë, teleg. nr. 124, më 29 korrik 1908.

[42] Galip Beu, ishte funksionar i lartë në administratën turke, me origjinë, shqiptar nga Kosva.

[43] Ismail Qemali, Përmbledhje dokumentesh, telegram i Ismail Qemalit, më 30 tetor 1908, dërguar Reshit Pashës, shqiptar për kah origjina, ku Ismail Qemali ka shpresë se xhonturqit do ti përmbushin kërkesat shqiptarëve.

[44] Avstriski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod 1907- 1908, Tom II. Shkup, 1981. dok. 99; Shefqet  Pllana, “Gjurmime albanologjike”, (seria 26-1996) pinim i cit. f. 107; “Kosova”, 11 kallnor 1942.

 [45] Zivko Avramovski, Izveshtaj austrohungarski…f. 315;  Tetovo i tetovsko niz istoriata, vep. e cit. f. 287-288; Shënime të mbledhura nda autori, Rexhep Efendi Tetova, ka lindur në fshatin Shipkovicë, në vitin 1844, Ka mbaruar studimet e larta në Stamboll, drejtimi i  Teologjisë. Më vonë emërohet Myfti  në Manastir, është pjesëmarrës në Kuvendin e Ferizajt, dhe në Kongresin e Alfabetit  në Manastir dhe Dibër. 

[46] Zekeria Cana, Lëvizja Kombëtare Shqiptare në Kosovë 1908-1912, Prishtinë 1979, f. 37; Shukri Rahimi, Vilajeti i Kosovës, Prishtinë 1967, f. 122; Tetovo i tetovsko niz istoriata, vep. e cit. f. 287.

[47] Pra nuk qëndron konstatimi që jep Niman Ferizi, Familja Curri, Konstancë 1930, f. 16. 

[48] Emin Pllana, Kosova dhe reformat në Turqi, vep. e cit. f. 264; Abas Ermenji,  Albania, vep. e cit. f. 265; “Kosova”, kallnor më 1942; Sipas kësaj gazete: “Më  këmbëngulës në Kuvendin e Ferizajt, që me ushtri të niset menjëherë për në Stamboll, ka qenë Bajram Curri”.

[49] Mithat Pasha, pak muaj pas emërimit si qeveritar dhe reformator i madh turk u arrestua, u dëbua nga Perandoria dhe, më vonë u vra.  Ndërsa, Ismail Qemali për idetë e tij liberale dhe bashkëpunimin me Mit’hat Pashën, që binin ndesh me regjimin absolutist të Abdul Hamid-it II, vuajti 7 vite internim (1877-1884).

[50] Instituti i Historisë-Tiranë, Kujtimet e Ismail Qemalit, Londër 1920. Më 1897 ai i paraqiti një “promemorie” sulltanit, ku i sugjeronte që të ndërmerrte reforma të menjëhershme për të shpëtuar Perandorinë nga “fundi shumë tragjik”. për të vënë në jetë këto reforma Ismail Qemali e këshillonte Abdul Hamidin që të vinte në zbatim, pa asnjë vonesë, kushtetutën e vitit 1876, duke u përpjekur për forcimin e Perandorisë, ai mbronte edhe tërësinë territoriale të atdheut të tij. “pas fitores së revolucionit të xhonturqve korrik 1908, u kthye në Shqipëri dhe u zgjodh deputet i sanxhakut të Beratit, në Parlamentin Osman. Pritja që i bëri populli i Vlorës, ditën që u kthye në atdhe, më 18 shtator 1908, ishte madhështore.

[51] Historia e popullit shqiptar,  II, Tiranë 2002, f.377.

[52] Tetovo i tetovsko niz istorijata, vep.  e cit. f. 286. 

[53] Po aty, f. 288.

[54] Gazeta “Kosova”, Kallnor të vitit 1942; “Gjurmime albanologjike”, (seria-26), punim i cit. f. 89.

[55] Emin Pllana, Kosova dhe reformat në Turqi, Prishtinë 1978, f. 237.

Imzot Nikollë Kaçorri – figurë e ndritur e Kombit Shqiptar

by

Imzot Nikollë Kaçorri në veprat ”THESARI KOMBËTAR 1 e 2” të Shoqatës se ShkrimtarëveShqiptarë ”Papa Klementi XI – Albani” në Suedi, promovuar në Tiranë më 30 tetor 2013.Me vdekë se me vdekë, ma mirë po vdesim sot e me nder, se me vdekë nesër e pa nder! – (Nikollë Kaçorri, më 28 Nëntor 1912 në Vlorë)

” Kalben njerëzit e ndershëm atje ku lartësohen kriminelët” (Sami Frashëri)/

Shkruan: Ismet Hasani /

Me këto fjali dëshiroj ta filloj shkrimin për Imzot Nikollë Kaçorrin, njeriun e Flamurit, projektuesin e Pavarësisë së Shqipërisë, krahun e djathët të Ismail Qemalit.Lufta për mbrojtjen e kombit ishte kredo jetësore e imzot Nikollë Kacorrit, por fatkeqësisht dhe jo rastësisht për gjithë këto vite veprimtarinë patriotike të tij do ta mbulojë disi i harresës, i arkivave të ndryshme në Shqipëri. Po pse u kalbën, u harruan dhe u përbuzën figurat historike, ndërsa u lartësuan kriminelët, pansllavistët, turkofilët dhe grekofilët e shumë fila e servila të tjerë kjo do të dëshmohet atëherë kur shqiptarët do ta shkruajnë historinë e tyre në bazë të argumenteve shkencore, pa ngjyrime ideologjike e pa synime të ngritjes të atyre, që më shumë i sollën dëme se dobi kombit.

”Me vdekë se me vdekë, mâ mirë po vdesin sot  eme nder’, se me vdekë nesër e pa nder’!”

 (Dom Nikollë Kaçorri në Vlorë, më 28.XI.1912)

”N’mal e n’fusha, Dibra zgjodhi/Deputet, Nikollë Kaçorri!”    (Martin Rajta – Krej Lurë)

SQARIM:Para se të jap opinionin tim mbi jetën dhe veprën e Imzot Nikollë Kaçorrit, po theksoj informimin e prof. Murat Gecaj, mbi promovimin e dy veprave të Shoqatës së Shkrimtarëve, Artistëve dhe Krijuesve Shqiptarë “Papa Klementi XI – Albani” në Suedi, me titull: “THESARI KOBMËTAR 1” dhe “Thesari Kombëtar 2”, në të cilat, shkrim dhe prezantim  i veçantë iu kushtua Imzot Nikollë Kaçorrit – (“Thesari Kombëtar 2, faqe 69-77, autor Ismet Hasani).

Letër-info nga prof. Murat Gecaj, publicist e studiues, Tiranë

 TIRANË, 30 tetor 2013,PËRUROHEN DY VEPRA “THESARI KOMBËTAR 1 e 2”

TË SHOQATËS SË SHKRIMTARËVE  SHQIPTARË, NË SUEDI

 Nga: Prof. Murat Gecaj

publicist e studiues-Tiranë

 Sot në mesditë, në sallën kryesore “Unesco”, të Muzeut Historik Kombëtar, në Tiranë, u organizua përurimi i veprave “Thesar Kombëtar i Mërgatës Shqiptare”, nr.1 e nr.2, të Shoqatës së Shkrimtarëve, Artistëve e Krijuesve Shqiptarë “Papa Klementi XI-Albani”, Suedi. Merrnin pjesë shkrimtarë e poetë, punonjës të arsimit, kulturës e shkencës, përfaqësues të shoqatave të ndryshme, nga media e shkruar dhe ajo elektronike, mësues e nxënës të shkollave 9-vjeçare e gjimnazeve të kryeqytetit  e tjerë. Gjithashtu, ishin të pranishëm afër 20 anëtarë të kësaj Shoqate, të ardhur posaçërisht nga Suedia.Veprimtarinë përuruese e hapi koordinatorja, Saranda Iseni dhe pastaj të gjithnë u ngritën në këmbë, kur u dha Himni i Flamurit Kombëtar.I pari e mori fjalën Hysen Ibrahimi, kryetar i ShShAKSh-Suedi, i cili i informoi të pranishmit, për veprimtaritë e zhvilluara nga kjo Shoqatë dhe botimet e shumta të anëtarëve të saj, si në prozë e poezi.Në shenjë respekti e mirënjohjeje për punën e asaj Shoqate, atij iu dhurua një buqetë me lule të freskëta. Ndërsa z.Ibrahimi shpalli vendimin e ShShAKSh-Suedi, se janë pranuar “Anëtarë-Nderi” të kësaj Shoqate dhe u dorëzoi ”Mirënjohje” e buqeta me lule, për bashkëpunimin frytdhnës dhe librat që ata kanë botuar, me temë nga jeta në Suedi,  shkrimtarit të njohur V.Kona dhe publicistit e studiuesit, M. Gecaj. Ndërsa piktorja Lule Bajraktari u dhuroi atyre nga një punim të saj të bukur, me tematikë atdhetare.Në vijim, prof. M.Gecaj përshëndeti në emër të kryesisë së Shoqatës së Arsimtarëve të Shqipërisë, ku është kryetare Yllka Beçi e ai sekretar I Përgjithshëm dhe u ndal nëlidhjet e vendosura me Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptarë, në Suedi e me Qendrën Kulturore Shqiptare “Migjeni”, në Boras, si dhe tregoi për vizitat e ndërsjellta.Letrën përshëndetëse për këtë tubim, dërguar nga albanologu suedez dhe miku i shqiptarëve, Ullmar Qvick, e lexoi Xhavit Çitaku, anëtar i Kryesisë së ShShAKSh “Papa Klementi XI Albani”-Suedi. Pas tij, prof. Fetah Bahtiri (Suedi) foli shkurtimisht rreth punës së bërë, për mbledhjen e krijimeve dhe botimin e dy veprave, “Thesar Kombëtar” (Nr.1 e Nr.2) dhe tregoi projektet botuese për të ardhmen.Me interes u ndoq përshëndetja e arsimtarit veteran të shkollës shqipe në Suedi, mag. të filologjisë Sadullah Zendeli-Daja, zv. kryetar i  kësaj Shoqate dhe autor i disa disa librave e fjalorëve voluminozë.  Pas fjalës së tij, Gjergj Loka, nxënës i shkollës 9-vjeçare ”7 Marsi” të kryeqytetit, ku është drejtoreshë Dave Marku, recitoi vjershën ”Shqipëria ime”.Sokol Demaku, shkrimtar e publicist, drejtues i revistës dhe emisioneve të radios ”Dituria, në gjuhën shqipe, solli dëshmi për veprimtaritë e Qendrës Kulturore Shqiptare “Migjeni”, në qytetin Boras të Suedisë. Pastaj, Halim Laçi nga rrethi i Krujës, i përshëndeti të pranishmit me një rapsodi popullore, e cila u duartrokit nxehtësisht nga të pranishmit.Në vazhdim, drejtoresha e bibliotekës së qytetit të Durrësit, prof. Flora Dervishi, shkrimtare e studiuese, foli për vlerat e shumta të dy veprave, që u përuruan, të cilat së bashku janë me rreth 1.100 faqe. Po këtyre librave  ua kushtoi diskutimin e tij edhe drejtuesi i një shkolle në rrethin e Tiranës, Petrit Xhaja dhe foli për përshtypjeve të tij, nga një vizitë e bërë sivjet, në Suedi.

Pastaj përshëndetën pjesëmarrësit në këtë përurim, mbresëlnës dhe të veçantë, për jetën e kryeqytetit tonë: Sabri Maxhuni-Novosella, autor i disa librave dhe pronar i llixhave në Kllokot të Kosovës; veprimtarja e njohur për çështjen shqiptare, Qibrije Hoxha; Gani Bytyçi dhe Fadil Geci, i cili premtoi se do ta saponsorizojë botimin e vëllimit nr.3, të librit ”Thesar Kombëtar”.Këtë veprimtari përuruese, për librat ”Thesar Kombëtar”, nr.1 e nr.2, e mbylli prof. Osman Ahmetgjekaj (Suedi). Ndërsa H.Ibrahimi njoftoi se, për biblioteka dhe shoqata të ndryshme, do të dhurohen disa  nga këto vepra, si dhe libra të autorëve V.Kona e M.Gecaj, me tematikë nga vizitat e tyre në Suedi.Në mbyllje, pjesëmarrësit i kaluan disa çaste së bashku, në koktejin e shtruar nga kryesia e ShShAKSh ”Papa Klementi XI-Albani”-Suedi.Nesër, përurimi i këtyre dy librave do të bëhet në qytetin e Durrësit, me kujdesin e drejtoreshës, F.Dervishi. Gjithashtu, mysafirët shqiptarë nga Suedia, do të vizitojnë atje shkollat 9-vjeçare ”Demokracia” e ”Iliria”.Tiranë, 30 tetor 2013

***2. E tash më lejoni ta shfaqi opinionin tim mbi Imzot Nikollë Kaçorrin! (autori)

Kush ishte Imzot Nikollë Kaçorri?

 Imzot Nikollë Kaçorri u lind në vitin 1862 në fshatin Krej i Bajrakut të Lurës. Ai rridhte nga një familje, babai i së cilit ishte katolik, ndërsa nëna islame, gjë që tregon për tolerancën fetare tek shqiptarët. Si çdo fëmijë shqiptar edhe imzot Kacorri u rrit më fisnikërinë, bujarinë, besën dhe trimërinë, që ishin tradita të vyera të malësisë dhe që ndikuan më vonë në përgatitjen atdhetare të tij. Duke parë aftësinë e madhe të Nikollës së vogël Arqipeshkvi i Durrësit imzot Ambrosio pas një vizite që bëri në Lurë e mori me vete për ta përgatitur për meshtar e prijës të popullit.

Në vitin 1884 mbaroi studimet filozofiko – teologjike për meshtar dhe u shugurua po të njëjtin vit në Shkodër. Një kohë shërbeu në Delbnisht, pastaj u emërua famullitar në Durrës. Për veprimtarinë e zellshme dhe të frytshme kishtare dhe njerëzore Papa i asaj kohe e nderoi me “Kryqin e artë”, “Për Kishë dhe Papë”. Po në këtë vit emërohet edhe Ipeshkëv. Ky titull do t’i ndihmonte edhe më tepër në lëmin politik, në luftën për çlirimin e atdheut. Në mes të viteve 1905 – 1907 drejtoi kryengritjen e armatosur kundër turqve në Kurbin. (vijon më poshtë!)

Në vitin 1908 në Kongresin e Manastirit së bashku me at Gjergj Fishtën dhe Luigj Gurakuqin e shumë atdhetarë të tjerë, i dhanë kahje perëndimore kulturës shqiptare, duke e vendosur alfabetin që kemi tani. Mori pjesë edhe në Kongresin e Elbasanit i cili synonte të korrigjonte imazhin negativ të kongresit të Dibrës (korrik 1909) të organizuar prej xhonturqve. Veprimtaria atdhetare e imzot Nikollë Kacorrit, sulltanit iu bë ferrë në sy dhe ai e priste vetëm një shkak sa më të vogël për ta burgosur. Dhe shkaku u gjet, mu në momentin kur ishte përfshirë për një kryengritje të armatosur në gjithë Shqipërinë. Për gjyqin dhe dënimin me disa vjet burg dhe gjobë në të holla i referohemi Revistës “Leka”, e cila boton lajme të gazetës “Dielli”, 11 nëntor 1913, në të  cilën shkruan:”Më 15 te Dhjetorit u kënduan ne gjykatore te Durrësit letrat qe patën ardhur te prishura preji temizit te Stambollit,me 17 vazhdoi gjygji përsëri pore pa len shum me fole te ndershmin prift atdhetar,dhe pa thirr njeri si dëshmitar. E dënuan përsëri me dy vjet burg e 25 lira gjobë. Avokati mbrojtes z Talib Efendiu nga Gjirokastra kërkoji te zhburgosurit e Don Nikoll Kaçorrit, dhe e bani temiz per se dyti por gjygji nuk e liroji”.(vijon më poshtë!)

 Dielli nr 89 shkruan ”Nga gazetat e huaja mësuam sihariqin se te ndershmit prift katolik nga Durrësi z Don Nikoll Kaçorrit ju dha falje preji sulltanit për dënimin qe kishte dhen gjykatorja ushtarake,.Pergezojm nga thelbi i zemrës te shkëlqyerin atdhetar dhe i lutemi zotit ti fale pas keteji shëndet dhe prehje për te mirën e atdheut.Ne korrik te vitit 1911 ushtria turke zuni ne Shijak rrogëtarin e imzot Nikoll Kaçorrit me tri manxerre e do fishek e letra poste qe po i qonte ne Delbnisht te Arqipeshkvi i Durrësit imzot Bianki.Imzot Nikoll Kaçorri ke qite ne gjygjin ushtarak e ke denue me burg e sidomos për shkak te një letre ku jepte drejtime për një kryengritje kombëtareKjo tregon se Imzot Nikoll Kaçorri ishte njeri nder dy tre arkitektet kryesor te bërjes se shtetit te ri Shqiptar, ku me se miri kjo gjë ilustrohet ne memorandumin dërguar Mbretit te Austro Hungarisë Franc Jozefit vetëm dy javë para se te shpallej Pavarësia e Shqipërisë. Pas gjithë këtyre përpjekjeve kombëtare dalëngadalë përgatitej terreni për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë. Në fillim atdhetarët shqiptarë kishin vendosur që pavarësia të shpallej jo në Vlorë, por pikërisht në Durrës, në qytetin ku imzot Nikollë Kaçorri zhvillonte veprimtarinë atdhetare. Por autoritetet turke lajmëruan telegrafikisht komandën e Janinës dhe u përgatit me shpejtësi një njësi ushtarake turko-greke që të mos lejonte në çdo mënyrë suksesin e përpjekjeve të atdhetarëve shqiptarë për të shpallur pavarësinë, dhe me çdo kusht të bëhej likuidimi i tyre. Duke iu falënderuar patriotëve durrsakë delegatët shpëtojnë dhe marrin rrugën e Vlorës. Kështu me 28 nëntor 1912 në orën 14.00 botërisht u shpall Pavarësia e Shqipërisë. Kuvendi Kombëtar i Vlorës formoi Qeverinë e parë shqiptare, Qeveri e Përkohshme me këtë përbërje:

Ismail Qemali kryeministër dhe ministër i punëve të jashtme, Imzot Nikollë Kacorri nënkryetar i Qeverisë, Myfit Bej Libohova ministër i punëve të brendshme, Abdi Bej Toptani ministër i financave, Mehmet Pash Deralla ministër i luftës, Petro Poga ministër i drejtësisë, Luigj Gurakuqi ministër i arsimit, Mithat Frashëri ministër i punëve botërore, Pandeli Cale ministër i bujqësisë dhe Lef Nosi ministër i Post Telegrafeve.

Duke pasur parasysh faktin se Ismail Qemali edhe si ministër i punëve të jashtme pjesën më të madhe të kohës e kalonte jashtë Shqipërisë lirisht mund të thuhet se Imzot Nikollë Kacorri, luante rolin e kryeministrit në Shqipëri. “Shumë të vështirë e të rrezikshme janë këto ditë për ne shqiptarët e për nanën tonë Shqipërinë që të katër shtetet e Ballkanve po dojn me e përpi e me coptu”. Më këto fjalë imzot Nikollë Kaçori e fillonte Memorandumin derguar Perendorit të Mbretit të Austro Hungarisë Franz Jozefit I. Ky memorandum i shkruar dhe përgatitur prej Imzot Nikollë Kaçorrit, dhe mban datën 12 nëntor 1912, gjashtëmbëdhjetë ditë para shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë. Përveç imzot Nikollë Kaçorrit, nënshkrues të këtij memorandumi janë edhe zotërinjtë, Mustaf Asim Kruja, Rexhep Mitrovica, Fuad Toptani, Abdi Beu, Murat Toptani, Sali Gjuka dhe Bedri Pejani. Në këtë memorandum paraqitej e vërteta mbi Shqipërinë dhe i kërkohej ndihmë mbretit të Austro Hungarisë që shteti shqiptar mos të gllabërohet nga sfinksat sllavë, grek e turq. Këtu kërkohej që të njihet shteti shqiptar “në katër vilajetet e Shqypnisë me Kosovë, Manastir, Shkodër e Janinë”. Këtu jepej edhe numri i shqiptarëve që jetonin në vitin 1912, mbi tre milionë frymë, dhe qysh atëherë u kërkua që Shqipëria me katër vilajetet të jetë neutrale siç ishin Zvicra dhe Belgjika.Është kënaqësi e veçantë kur mëson diçka të mirë për vende dhe popuj të vegjël nga gjiri i të cilëve, kanë dalë njerëz të vegjël, por që me kohë janë bërë të mëdhenj dhe kështu i kanë bërë të mëdhenj e të njohur edhe vendet edhe popullin e tyre.Pata fatin dhe rastin që m’u dhá për të mësuar për një njeri të tillë. Pa e zgjatur, e nuk po më pritet, po bëhem konkret: fjala është për atdhetarin, fetarin e besimit katolik, patriotin dhe burrin e madh të Kombit Shqiptar Imzot Nikollë Kaçorrin, të cilin e njohta dhe mësova për te disi në mënyrë të pazakonshme, apo të jashtëzakonshme, e që do ta shpjegoj në vijimin e këtij shkrimi, të cilin e konsideroj të një rëndësie të veçantë. (autori)Për Të Madhin e të përmotshmin Imzot Dom Nikollë Kaçorrin mësova duke ndjekur filmin- dokumentar të autorit Enver Sula dhe fjalët e të nderuemve për jetë e mot, siç janë:Dom Damjan Kurti, Famillitar i Durrësit, Don Prend Kola, Meshtar i Bashkësisë Katolike Shqiptare – Austri, Kolë (Gjokë) Kaçorri, nga fshati Kej Lurë, nip-pasardhës i Nikollë Kaçorrit, Prof. Hajredin Isufi,  historian, studijues e hulumtues i Nikollë Kaçorrit – Durrës

Imzot Rrok Mirëdita,  Arqipeshkv i Arqipeshkëvisë Durrës – Tiranë, z. Martin Rajta, nga fshati Krej Lurë, bashkëvendës i Nikollë Kaçorrit, Prof. Dr. Muhamet Shatri, historian -studijues i Nikollë Kaçorrit, z. Sali Berisha, aktualisht Kryeminstër i Shqipërisë,

znj. Nevila Nika, Drejtoreshë e Arkivit Qendror të Shtetit – Tiranë,  z. Agron Shehu, Drejtor i Muzeut të Pavarësisë – Vlorë.

 Ngjitja në Krej Lurë, pikërisht të shtëpia e lindjes se Imzot Nikollë Kaçorrit

*Jemi nisur për në Krej Lurë, për në vendlindjen e Imzot Nikollë Kaçorrit. Aty ku përfundon Rruga e Kombit, përmes Roshanit, një rrugë plotë gropa, me një terren të thyer malor.Një zonë e braktisur në masë të madhe nga banorët pas rënies së komunizmit. Pas një rruge të vështirë, para nesh paraqitet Krej Lura, vend i jashtëzakonshëm, i rrethuar më kurorë malesh, në kufijtë e Dibrës me Mirëditen. Në këtë lartësi mund të  ndihet ajri i freskët, natyrë e bukur me maje të thepisura. Jo larg këtu ndodhet atraksioni tjetër  natyror i kësja zone – Parku Nacional i Lurës. Kolë Kaçorri (nipi i Imzot NK) me të birin na presin me dashamirësi. Janë të lumtur që kemi shkuar t’i vizitojmë dhe bëjnë gjithçka që né të ndihemi mirë.Kolë Kaçorri – Krej Lurë: ”Unë jamKolë (Gjokë) Kaçorri! Gjyshi im e ka pasë Nikollë Kaçorrin – djalë të vëllaut. Nikollë Kaçorri ka pasë vetëm një vëlla – Ndrecën, e nga Ndreca jemi na pasardhësit e Nikollë Kaçorrit. Ai vinte shpesh për të vizituar Lurën, nuk e harronte. Sa herë që vinte në Lurë, organizonte dhe qëllimin e kishte kundër turkut. Ai e zhvillonte një pavarësi të vërtetë, të cilën e ëndërronte dhe e realizonte. Ky është trualli, vatra bash ku ka lindë Nikollë Kaçorri!”

Oxhaku i shtëpisë, ku ka lindë dhe është rritë Imzot Nikollë Kaçorri, akoma  po tymon. Një pjesë e historisë sonë i ka rrënjet këtu, e të cilën s’e kemi dijtë apo s’e kemi mësuar si duhet. Brenda në një dhomë të shtëpisë, si për ironi, qëndron një Pllakë, në të cilën shkruan me shkornja të mëdha: MONUMENT KULTUROR, MBROHET NGA SHTETI, e vendosur në vitin 1974. Në Ballë të Odës – në mur është fotografia e Nikollë Kaçorrit e përskaj fotos një stemë me yllin pesë cepësh, që në prapavijë të ”Kolës” duket sa kontrastive, aq edhe e dhembshme. Këtu ruhet Dekorata e Presidentit të Shqipërisë, z. Sali Berisha e vitit 1992, në të cilën shkruan: ”SI NJË NGA FIGURAT MË TË SHQUARA KOMBËTARE, QË KA KONTRIBUAR GJATË GJITHË JETËS SË TIJ PËR ÇËSHTJEN KOMBËTARE”. Ndërkaq, për veprën e tij të zellëshme kishtare e njerëzore, në vitin 1917, Papa i asaj kohe e nderoi me ”Kryqin e Artë”. Ishte  i nderuar edhe nga presidenti i Shqipërisë z. Bamir Topi.Imzot Nikollë Kaçorri u lind në vitin 1862 në fshatin Krej Lurë, në një familje malësore të varfër e të përzier nga ana fetare: nëna ishte e besimit musliman, ndërsa babai i besimit katolik. Mësimet e para i mori ne vendlindjen e tij e më vonë në Delbënishtë të Kurbinit.

Kolë (Gjokë) Kaçorri: ”Pas shkollimit, Nikollë Kaçorrin e mueren në Shkodër si prift e mandej e çuan në Itali e në Zvicër për shkollim të mëtejm. Ka pas marue shumë fakultete.”

Martin Rajta – Krej Lurë: ”Qysh fëmij na e kemi ngjoftë edhe nëpër oda edhe nëpër dhoma kuvendesh, ku mbledhëshin burra, mexhlise/kuvende, mbledhje burrash… e këndohej një kojkë:/”Male e fusha, Dibra zgjodhi,/ Deputet Nikollë Kaçorri!”

Imzot Nikollë Kaçorri qëndroj në Krej Lurë deri në moshën 7 vjeçare. Me propozimin e Abatit të Shkodrës u dërgua në Shkollën Jezuite, të cilën e mbaroi me rezultate të shkëlqyera. Pasi kreu Seminarin, NK shkoi në Itali, ku kreu Shkollën Teologjike në Romë.Pasi kreu Studimet e Larta, në vitin 1890, në moshën 31 vjeçare u shugurua prift, e në vitin 1893 u emërua Famullitar në Durrës, e më vonë edhe zëvendës Arqipeshkvi, ku shërbeu rreth 24 vjet. Krahas punës sip rift, ai punoi edhe si mësues, duke ndjekur kështu frymën e Rilindësve Kombëtarë, për një shkollë me frymë atdhétare.

Hajredin Isufi, studijues – Durrës: “Dom Nikollë Kaçorri vjen në Durrës në vitin 1893, kur Durrësi ishte një qendër kulture tranzite – me përfundimin e Perandorisë Osmane. Durrësi ishte edhe një qendër politike. Në Durrës kishte shkolla greke, italiane, austriake, rumune, e nuk kishte asnjë shkollë shqipe. Një nga hapat kryesor të Imzot Nikollë Kaçorri – të vepritmarisë, ka qenë hapja e arsimit Kombëtar.”

Imzot Nikollë Kaçorri u angazhua edhe në Alfabetin e Gjuhës Shqipe. Veprimtaria e tij nuk u pa me sy të mirë nga Perandoria Osmane e Greke, sepse puna e Nikollë Kaçorrit kapërthente interesat e tyre. Binte ndesh plotësisht me to. Ai solli në Shqipëri revistën famëmadhe “Albania” të Faik Koncës,  “Drita” të Shahin Kolonjës që dilte në Sofje, një numër librash e revistash, për të ngritur ndërgjegjën patriotike të shqiptarëve përballë propagandës Osmane e Greke, që përpiqëshin të impononin kulturën e tyre në mënyrë djallëzore.

Imzot Nikollë Kaçorri luajti rol kyç në përgatitjen e Kryengritjes së Kurbinit kundër autoriteteve osmane, të cilat, përmes politikës së padrejtë të taksave, po rrënonin ekonomikisht kë Zonë.

Imzot Nikollë Kaçorri nuk mbeti vetëm si përhapës i arsimit kombëtar. Ai hyri në Lëvizjen Politike në vitin 1901. Në këtë kohë, në Kurbin, përshkak të thatësirës se madhe, plasi grevë urie, një skamje e madhe. Katolikët shkonin ditë për ditë në Kishën Katolike dhe lutëshin për ndihma. Kisha Katolike nuk mund t’i përballonte këto. Atëherë ju kërkua një ndihmë me bereqet Vjenës. Nikollë Kaçorri  është Kryesori i Kryengritjes së Kurbinit. Nga ana e Austro-Hungarisë konsiderohej se Nikollë Kaçorri po sillte telashe/kokëçarje je vetëm për figurat kryesore osmane, por dhe krijonte konflikt në mes atyre osmane dhe atyre të  Austro-hungarisë – Vjenës. Dhe, Nikollë Kaçorri ndiqet dhe emigroi në zonat e Malësisë se Krujës.

Imzot Nikollë Kaçorrin e gjejmë edhe në Kongresin e  Alfabetit  shqip në Manastir, i cili u mbajt në vitin 1908- ishte si delegat i Durrësit. Aty ai ishte përmendur si njeri nga ”Mendjet e Ndritura të Kombit”, si Mit’hat Frashëri, At’Gjergj Fishta, Ndré Mjeda, Xherazim Qiriazi, Shahin Kolonja, Sortir Peci, Luigj Gurakuqi, Dervish Hima, Hil Mosi, Mati Logoreci dhe të tjerë. Në mesin e 50-të delegatëve dhe 200 të ftuarve, nderi i takoi që të hapte punimet e këtij Kuvendi, me rëndësi të jashtëzakonshme për popullin tonë.

Agron Shehu – drejtor i Muzeut të Pavarësisë në Vlorë: “NK nuk ishte thjeshtë një atdhetar në Qeverinë e Vlorës si nënkryetar i saj, por ka edhe kontributin e kahershëm, sidomos kontributi i tij për Alfabetin e Gjuhës Shqipe që u mbajt në Manastir më 1908. Tashmë kishim disa alfabete të gjuhës shqipe dhe pikërisht për këtë në Kongresin e Manastirit u bë unifikimi i Alfabetit të Gjuhës Shqipe, që pak a shumë është ai alfabet që e kemi sot!”

Burimet historike flasin për një personalitet të Lartë të Nikollë Kaçorrit tek shqiptarët, pa dallim feje.Ai ishte angazhuar drejtpërdrejtë në Kryengritjet e Shqiptarëve në Kosovë më 1910 – përshkak të veprimtarisë se tija, arrestohet. Shkaku i arrestimit ishte së gjëja në arkën/sëndekun e Ipeshkvisë që shkonte për në Delfinisht, po dërgoheshin armë.gjete një letër ku shkruhej: “RROFSHIN KOSOVARËT!” Kjo ishte akuza kryesore që i ngarkohej Nikollë Kaçorrit që ishte shumë i lidhur me kreret e Kryengritjes së Kosovës dhe atë frymë të Kryengritjes donte ta shpërndante në Durrës dhe në Malësinë e Mbishkodrës.”Prof. dr. Muhamet Shatri, historian, studjues-Prishtinë: “Imzot Nikollë Kaçorri ka qenë njëri ndër udhëheqësit më të shquem të Lëvizjës tone Kombëtare. Ai ka pasë një rol të veçantë në unifikimin e faktorit politik shqiptar, përkatësisht të Bashkimit të Forcave dhe unifikimit të Kryengritjeve shqiptare në bashkëpunim me kryengritësit e Kosovës, dhe në vitin 1910, e veqanërisht në vitin 1912 edhe malësorët e Shqipërisë, të cilët kishin fillua kryengritjen më 1910 dhe pas përfundimit të Marrëveshjës Shqiptaro-Osmane, ta ndërpresin luftën, ku tani ekziston reziku se shqiptarët, të cilët kishin bërë një luftë 500 vjeçare me ta, të përgatitën për një luftë edhe më të ashpër kundër Malit të Zi, Serbisë, Greqisë, që donin t’i gllabronin tokat shqiptare dhe shqiptarët duhej të ishin të bashkuar më tepër se kurrënjëherë më pare.

Roli i tij në këtë çështje është shumë i rëndësishëm: ai ka pasë lidhje dhe me kosovarë, veqmas me Udhëheqësinë e kryengritjesnë Kosovë, Isa Boletinin etj. që luftonin kundër forcave të Haxhi Qamilit, e që ishin në mbrojtje të forcave të Princ Vidit. Ai ka qenë një faktor i rëndësishem për afirmimin e Shqipërisë, e të cilin e ka çue/dërgua Evropa dhe si të tillë e kanë pranuar shqiptarët dhe janë vue në mbrojtje të tij.Imzot Nikollë Kaçarri ka qenë njëri ndër ta që edhe me Isa Boletinin kanë qenë në një front të përbashkët, por edhe mirëditorët edhe njerëzit e krahinave të tjera janë gjetë në një front të përbashkët.”

Veprimtaria e bujshme atdhetare, kulturore dhe arsimore e NK po ndiqej hap pas hapi nga autoritetet osmane. Pritej momenti që të gjëndej një pretekst që ai të arrestohej e të denohej. Kjo ndodhi pikërishtë me 18 qershor 1910.

Nevila Nika, drejtoreshë e Arkivit Qendror të Shtetit – Tiranë: ”Kemi gjetë në arkivin tonë dokumente të Gjyqit të famshëm që i bëhej atij kur vijnë xhon-turqit në pushtet, ImzotNikollë Kaçorri të denohej. Ka një Proçes gjyqësor kundër tij; akuzohej se ka sjellë armë – kontrabandë.”

Edhe pasi u lirua nga burgu Nikollë Kaçorri mbeti përkrah figurave  të shquara të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Ai është një nga autoret e Kryengritjes për Shqipërinë e Mesme. Në këtë kohë  kishte lidhje me figura të shquara. Krahu e djathët i tij kanë qenë pa dallim – muslimanë e katolikë, por njeriu më besnik që i qëndronte pranë ishte Shtjefen Kaqulini, një figure që nuk iu nda asnjëherë dhe që me një besnikëri shumë të madhe gjithënjë i mbeti besnik. Në Kryengritjen e viteve 1910, 1912-të, ka qenë Lidhës kryesor i Shqipërisë së Jugut me Shqipërinë e Mesme, se përgatitej të shpërthente një kryengritje. Mirëpo, Komiteti i kryengritësve që ishte në Sara Seltik të Krujës, donte të dinte se me “çfarë njerëzish” rrinin këta në Jug, dhe dërguan një figurë patriotike, që ka qenë Sali Nivica, ndërlidhësi i korespodencës me Saliun e me këta të Jugut ishte  me pseudonimin “Kurora”.

Nevila Nika, Drejtoreshë e Arkivit Qendror të Shtetit – Tiranë: “Edhepse NK ishte burgosur njëherë, ai ishte reshtur, nuk e frikësoi burgu, nuk u frikësua përpara asgjëje, atdhéu ishte mbi gjithçka.

Arrestimi i Imzot Kaçorrit u prit me indinjatë nga shqiptarët kudo që ndodhëshin, duke organizua edhe protesta për këtë veprim të autoriteteve osmane.Një protestë e tillë u organizua në Boston të SHBA-së, më 23 tetor 1910, pjesëmarrësit të së cilës e përkrahnin Imzot Kaçorrin – ”njeriun e barbarisë aziatike”, të cilët po e paguanin me kokë dhe gjakun e tyre – dashurinë për Shqipërinë. Në momentet kulmore për popullin tonë, më 28 nëntor 1912, Imzot Kaçorri gjëndet në Vlorë, duke qëndruar krah për krah me Ismail Qemalin e atdhétarët tjerë. Ai firmosi/nënshkroi Aktin e Pavarësisë së Shqipërisë menjëherë pas Ismail Qemalit, kuri thotë Ismail Qemali: ”Urdhno zoti Kaçorri!” Akti i Shaplljës së Pavarësisë u kurorëzua me ngritjen e Falmurit Kombëtar Shqiptar. Kuvendi i Vlorës e zgjodhi Imzot Kaçorrin Zëvendëskryeministër. Dëgjohet zëri i Luigj Gurakuqit: ” Delegatët e Kuvendit NJËZËRIT    VENDUAN  QË SHQIPËRIA TË BËHET NË MVETE, E LIRË E MOSMVARNE

Prof. Dr. Muhamet Shatri, studijues – Prishtinë: ”Roli i Imzot Kaçorrit është shumë i madh dhe si Nënkryetar i Qeverisë së Parë të Vlorës. Ai i ka dhënë autoritet edhe Bashkimit Ndërkonfesional, ”se para Evropës kemi dalë, jo si mbeturina të një populli aziatik, siç pikërisht kanë thanë ata të tjerët, por si popull, i cili ka një dashamirësi vëllazënore dhe se Qeveria e Vlorës ka qenë e përbërë prej njerëzve të Krahinave dhe Konfesioneve të ndryshme”- ka qenë një shëmbull ”sui generis”- i papërsëritshem në historinë e diplomacive dhe të Evropës Juglindore!”

Imzot Kaçorri, në vitin 1912-të ishte një figurë e shquar e Lidhjes se Kryengritësve Shqiptarë, dhe ishin këto arsye që në vitin 1912-të, kur u shpall Pavarësia e Shqipërisë në Vlorë, NK ka qenë Krahu i Djathët i Ismail Qemalit, ku dhe u zgjodh Nënkryetar i Kuvendit, dhe Zëvendëskryeministri i Parë, pra  Nënkryetari i Parë i Qeverisë së Vlorës.

Agron Shehu, drejtor i Muzeut të Pavarësisë – Vlorë: “Është pikërisht kjo ndërtesë ku Qeveria e Parë Shqiptare, që quheshe në atë kohë “Qeveria e Përkohëshme” ka kryer veprimtarinë e vet në këtë godinë që është mbi 100 vjeçare. Këtu u vendosen: Kryeministri, zv/kryeministri, ministrat, kabineti i ministrave, sekretarët, të cilët punuan gjatë gjithë periudhës se kësaj Qeverie.

Dom Damjan Kurti, famullitar i Durrësit: ”Në Vlorë, kur janë mbledhë patriotët e mëdhaj, NK ndër ta ka qenë më kryesori, se shumë delegatë kanë thonë: ”…po këtu âsht ushtrija turke, âsht xhandermëria turke, e na po e ngrehim këtu Flamurin e Pavarësisë, po kjo ushtri e kjo xhandarmëri shka bôn këtu me né?

Atëherë Imzot Kaçorri  i ka thânë Fjalët e Famshme: ”Me vdekë se me vdekë, ma mire po vdesim sot me nder’, se me vdekë nesër pa nder’!” 

 Agron Shehu, drejtor i Muzeut të Pavarësisë – Vlorë: ”Merita e madhe e kësaj Qeverie ishte së bashkë që të tri konfesionet fetare në një bashkëqeverisje: dhe komuniteti musliman që ishte i madh për nga numëri dhe komuniteti katolik dhe komuniteti ortodoks. Pra, komponimi që iu bë Qeverisë Shqiptare ishte jashtëzakonisht i madh. Pra, u futen 3 komunitetet fetare dhe u tregua se atdhéu ishte mbi gjithçka. Të trija këto komunitete duhej të kontribuonin për Çështjen e Madhe, që ishte Çështja Kombit Shqiptar.”

Në Drejtorinë e Përgjithshme të Arkivave të Shtetit – Tiranë, krahas fjalëve tjera të çmueshme, ruhet një dorëshkrim prej 28 faqesh me këngë popullore shqiptare, të mbledhura në vise të ndryshme nga Imzot Kaçorri. Emri i tij radhitet përkrah figurave të shquara të folkloristikës shqiptare, si ai i Dom Kurtit, Shtefën Gjeçovit, Bernardin Palajt, etj. Imzot Kaçorri zotëronte shumë gjuhë të huaja si: italisht, latinisht, gjermanisht e frëngjisht. Përveç se një klerik dhe atdhétar i devotshëm, ai kishte krijuar tashmë profilin e një intelektuali në zë.

Imzot Nikollë Kaçorri kalon në amshim më 29 maj 1917

*Në fillim të majit të vitit l917-të, pas rëndimit/përkeqësimit të gjendjës shëndetësore, ngase vuante nga ulcera në stomak dhe në zorrë, Imzot Nikollë Kaçorri shkoi për t’u  mjekuar në Sanatoriumin e njohur të Vjenës, por pa sukses. Më 28 maj 1917-të, në orën 3 të natës, sipas dëshirës se tij iu dha Sakramenti i Pajtimit dhe mori Përshtegëtimin. Ndërsa më 29 maj 1917-të kaloi në amshim.Ceremonia e varrimit iu bë më 29 maj në Varrezat e Vjenës.

Për t’i bërë nderimet e fundit, kishin ardhë zyrtarë të Lartë të Perandorisë Austro-hungareze, bashkë-atdhétarë të shumtë në Austri, ish Komandanti i Krahinës së Tiranës Feld Marshall Lejtnant Braun, e të tjerë. Vdekja e Nikollë Kaçorrit pati jehonë të madhe në shtypin shqiptar e austriak të asaj kohe. Por, këtu nuk përmbyllet kapitulli mbi jetën dhe veprën e këtij njeriu të madh të Kombit tonë. Në dhjetëvjeçarët vijuesë mbi té do të rëndoi harresa e pamerituar dhe një lloj dënimi i heshtur. Emri i tij do të përmendej rrëshqitazi, sa për të plotësuar koloritin e mozaikut të dizajnuar nga diktatura. Historianët nuk do gërmonin më shumë fakte për té, ose do t’heshtnin plotësisht për të mos u ngatërruar me strukturat e diktarurës.

Ishte e vështirë për të shkruar për Imzot Nikollë Kaçorri, sepse kleri katolik në këtë kohë persekutohej dhe ishte sikur një paradoksale që rrezikonte edhe atë që merresh/merrej me këto figura. Megjithatë, unë në këtë kohë, pa marr parasysh rrezikun që mund të më kanosesh/kanosej, dashuria për Figurën, dashuria e madhe për vlerat e kësaj  Figure – nisa hulumtimin e tij. Shfrytëzova një doument shumë të  pasur nga Arkivi  Vjenës, tjetrin nga Arkivi i Romës,mëpastaj  nga arkivat greke, nga arkivat e Vatikanit dhe, në mënyrë tepër të veqantë, nga arkivat turke. Dhe,Imzot  Nikollë Kaçorri më delte një personalitet që thellë nga Atdhéu nuk u shkëpuste.

Nevila Nika, Drejtoreshë e Arkivit Qëndror të Shtetit – Tiranë: “Në 50 vjetët e diktatures komuniste, u mësuam që klerikët e cilësdo bestytni, qofshin ato ktolikë, ortodoks apo dhe muslimanë, u panë apo u etiketuan si ”njerëz që nuk e kishin dashur atdhéun – kombin. Por në vitin 1967 qe goditja e egër. Kanë arritur të shpëtohen me nxitim disa nga dokumentet.

Në  Aktin e Shpalljes së Pavarësisë se vendit, mundoheshin aq shumë të fshihëshin emra të atyre që ishin firmëtarë/nënshkrues të kësaj copëze letre (dhe tregon Aktin e Pavarësisë së Shqipërisë në Vlorë më 28 nëntor 1912 – vërejtj eautorit – i.h.), si psh. emri i Imzot Nikollë Kaçorri nuk përmendej, ashtu edhe emri i Vehbi Agollit, edhe ky klerik musliman aq i nderuem, të dy vijshin nga Dibra.”

Pas një pune kaq të palodhshme të Misionit katolik në Vjenë, nën udhëheqjen e priftit kosovar Don Pren Kola, me ndihmën e bashkatdhétarëve në Vjenë, e sidomos të familjarëve të Nikollë Kaçorrit, u gjet varri i tij, e më pas u organizua dërgimi i eshtrave në atdhé, ku u rivarros në tokën  mëmë.

Don Prend Kola – Meshtar i Bashkësisë Katolike Shqiptare në Austri: ”Referencat dhe një paradije për vendin ku  gjëndej varri, por ishte viti i parë i imi në këtë Mision në Vjenë dhe ardhja e tij, mund të them se ishte nxitje dhe pastaj unë e mora punën, kuptohet me veprimtarët e Misionit dhe ndër ta duhet patjetër të kujtoj dhe të falënderfoj z. Pjetër Logorecin dhe Kastriot Dedën. Ky i pari  dha një ndihmë të veçantë, sidomos me gjetjen e t’hollave/parave për bartjën e eshtrave, të cilën e bëri Institucioni i Kulturës dhe Shkencës pranë Ministrisë Austriake.”

Dom Damjan Kurti – Famullitar i Durrësit: ”Âsht shumë me randësi, që 100 vjet nuk e kemi dijtë ku e ka vorrin Nikollë Kaçorri. E kemi dijtë se patrioti ka vdekë i ri – 55 vjeç, që e kanë vorrosë po, po vendin jo! E këtu ka lujt n’i rol shumë pozitiv Dom Pren Kola: ky me lidhjet e veta, me Bashkësinë e Vjenës, me pyetjet që ua ka bâ atyne, ata i kishin pasë skicat e 1917-tës se: ”Më 1917-tën ka vdekë Imzot Nikollë Kaçorri  në Vjenë dhe aty në vorrezat e Vjenës âsht vorrosë!” Edhe Dom Pren Kola e gjeti vorrin e tij edhe na mundësoj që, me patriottët tjerë që jetojnë në Vjenë, ti marrin eshtnat e tij dhe ia pruen këtu, dhe ai tash pushon në Kishën e vet ku ka punue 30 vjet, aty i pret t’ngjallnit e të vdekunve.”

Çdo aksion që mund të marrin xhonturqit kundër shkrimit shqip  e alfabetit latin në Krujë, do të ishte i pasuksesëshëm.

Imzot Rrok Mirëdita, Arqipeshkv i Arqipeshkvisë Durrës-Tiranë: ”Nikollë Kaçorri qëndron në themelet e Shtetit Shqiptar me të gjitha kuptimet e fjalës kremerin.

Se pari, se ka pasë bindjen se shqiptarët nuk munden të prisnin më  për t’u çliruar nga sundimi i gjatë otoman, dhe kjo bindje e ka shtyr të angazhohet për të përgatitë mendërisht, kulturalisht dhe politikisht popullin shqiptar për Shpalljen e Pavarësisë.Së dyti, sepse priti në Durrës delegacionin që ishte nisur nga Triesta për të Shpallur Pavarësinë e Shqipërisë se Mosmvarne. Dhe pasi bëhet Shpallja e Pavarësisë vihej në pasiguri ndodhja e tij dhe e këtij qyteti, përshkak të pretendimeve të armiqëve për ta sulmuar këtë qytet, bëjnë sigurimin e këtij delegacioni drejt Vlorës.Së treti, sepse në Vlorë, jo vetëm se vuri firmën/nënshkrimin përskajt të Ismail Qemalit por ishte ndër personat e parë  që valviten për herë të parë Flamurin e Shqipërisë se Pamvarne, ku dhe u bë zëvendëskryeminstri i parë i Shtetit të Ri Shqiptar.”Dr.Sali Berisha, Kryeminstër i Shqipërisë: ”Nikollë Kaçorri u përket atyre burrave të cilët dhanë për këtë Komb dhe për këtë vend më shumë se kushdo tjetër, për lirinë, mëvetësinë, dinjitetin e tyre.Nikollë Kaçorrit shndërroi dioçezën e ti, jo vetëm në një Kështjellë të besimit të Krishtit e të Zotit, por në një Kështjellë të besimit të pathyeshëm tek Flamuri dhe Shqipëria. Por, porosia e Krishtit tek Nikollë Kaçorri ishte: ”JEPI SHQIPËRISË ATË QË I TAKON!”Dhe, ky Burrë i Madh i dha Shqipërisë, i dha Flamurin, atë që i takon, ja se pse:Në Mbledhjen e Parë të themelimit të Pavarësisë, etërit e saj, me unanimitet të plotë, do t’përcaktonin, do të zgjidhnin Nikollë Kaçorri si Zëvendëskryeministrin e Parë të Qeverisë së Parë të Shtetit të Parë Shqiptar. Ky ka qenë arqitekti i kësaj Pavarësie!”Don Damjan Kurti – Famullitar i Durrësit: ”Né jemi krenarë që Nikollë Kaçorri, popullit të vet ia drejtoi rrugën, rrugën e Pavarësisë, edhe me të vërtetë, pasi e tregoj këtë rrugë edhe né do të ndjekim, sepse Nikollë Kaçorri ishte njeri i madh, e meriton këtë nderim: sot po rivarroset në Kishën e Tij Nikollë Kaçorri – njeriu të cilin e ka edukuar kombëtarisht Lura e tij, vendi i tij, e kahdo që ka shkue, ka jetue me zemër të pastër, me shpirtësinë e tij, duke e nderue popullin e ve , edhe për Shpalljen e Pavarësisë ka pasë merita të mëdha, për këtë arësye né sot, po e nderojmë njeriun tonë Nikollë Kaçorrin.”Imzot Nikollë Kaçorri, biri i Krej Lurës, biri i një nëne muslimane e i një babai katolik, u bë biri i Kishës katolike. Ky Lis i Madh, në të cilin ranë shumë stuhi, ky shqiptar i kulluar, u bë shkamb dhe burrë i Lartë i Shtetit, u bë ndër viganët, autorët dhe themeltarët e Shtetit të Parë Shqiptar – që nga i Madhi Gjergj Kastrioti – Skënderbeu e këndej.Ai ishte i pranishëm në të gjitha ngjarjet e rëndësishme kulturoret ë Kombit tonë, prandaj me të drejtë mund të themi se jeta dhe krejt aktiviteti i tij janë shëmbull i veqantë se si duhet të  qëndrojmë besnik idealit tonë njerëzor dhe kombëtar.

 ***

P  Ë  R   F  U  N  D  I  M     

       Njeriun e bëjnë të madh, të njohur e të pavdekshëm, veprat e tija. Ai e bën të Madh e të njohur popullin dhe vendin e tij. Trupi, sado i fortë, i bukur dhe i shëndoshë të jetë, prapëseprapë një ditë tokë do të bëhet. Mendimi, po të jetë i dobët, nuk i duket ndikimi edhe kur njeriu është i gjallë, po të jetë i fortë – mendimi mbetet gjallë edhe pas vdekjes së tij. Jeta e njeriut i ngjanë anijes kozmike, ku prej pikënisjes çdo gjë shenohet e në fund ai shënim lexohet. Mendja dhe mendimet e njeriut i ngjajnë  parashutës se aeroplanit, e cila, përderisa rri e mbyllur  nuk shëben për asgjë, e pasi të hapet – ta shpëton jetën.  Pata  privilegjin e madh, që këtë herë të shkruaj për një bashkëkombas, i cili, në radhë të parë, me të arriturat e tij, me veprimtarinë e vet intelektuale e kombëtare, me inteligjencë të lartë, me punët dhe veprat e tij dallon për shumcka nga të tjerët, nga se angazhimi i tij veqanërisht   veprimtaria e dënjë për Çështjen Kombëtare, e bëjnë që vërtetë të është i veqantë. Ky është Imzot Nikollë Koçorri, bir i një nëne muslimane e një babai katolik, që kurrë nuk bëri dallime ndërfetare. Ideali i tij ishte Feja, Flamuri dhe Atdheu i lirë. *Historianët dhe studijuesit Kosovarë e kanë një obligesë/borxh të veçantë: të merren më seriozisht me studimin dhe shkrimin e mirëfillët për Imzot  Nikollë Kaçorrin, në mos jo për të tjerat – së paku për këtë të vërtete të madhe historike:Në vitin 1910, përshkak të veprimtarisë se tija, Nikollë Kaçorri arrestohet. Shkaku i arrestimit ishte së gjëja ”… në arkën/sëndekun e Ipeshkvisë që shkonte për në Delfinisht’, po dërgoheshin armë.” Ata i gjeten atje një letër të këtij Burri të Madh, këtij atdhetari e patrioti, të këtij dashamirësi të popullit të vet shqiptar, pa dallim feje a konfesioni, në të cilën letër ky vet kishte shkruar: “RROFSHIN KOSOVARËT!” Kjo ishte akuza kryesore që i ngarkohej që ishte shumë i lidhur me kreret e Kryengritjes në Kosovë dhe atë frymë të Kryengritjes donte ta shpërndante në Durrës dhe në Malësinë e mbishkodrës.

Është madhështore për një popull të vogël, kur nga gjiri i tij dalin njerëz, poashtu të vegjël, por bashkë me kohën  bëhen të mëdhenj  e të njohur dhe popullit e vet e bëjnë të madh e të njohur.Historia e njerëzimit na ka treguar gjithmonë se hapat e mëdhenj i kanë bërë njerëzit e mëdhenj, që vendin e vet e kanë çuar përpara.Në kujtesën e paharruar të një populli mbetët vetëm ai njeri i cili atij populli i ka bërë të mira dhe ai popull e ka dashur.

***

LLAZAR SILJANI- REKANASI ATDHETAR I HARRUAR

by

Shkruan: Avzi  MUSTAFA/ Shkup/

Ne mes të maleve të larta të Velivarit, Korabit  dhe Kërçinit, në dy anët e lumit Radika gjendet bukuria natyrore, ashtu siç e dinë ta fal vetëm  Zoti, që quhet Reka e Epërme. Bukuritë e saja janë ma të mahnitshmet  në të gjitha stinët e vitit. Dimri  është me borë të ashpër, ku gjatë stinës arrin sa një bojë njeriu dhe qëndron deri në pranverën e vonshme, kurse vera dhe vjeshta këtë vend e pikturojnë si një artist i vërtetë me  ngjyrat e ylberit. Ajri i pastër dhe  pllajat malore, që i dhurojnë “Erën e  Bardhë”  siç quhet nga vendasit,, e bëjnë   Rekën e Epërme  një  banjë natyrore që ndikon edhe në rritjen e banorëve me trup të lart e  të shëndosh  me karakteristika  somatike që dallojnë nga të tjerët.

Kjo krahinë, me ujin e pastër dhe kullosat shumta, mundëson që ky vend të merret vetëm  me blegtori. Për të gjithë banorët e kësaj treve rruga  dhe fushëpamja e tyre është rrjedha e lumenjve dhe përroskave  që derdhen në lumin  Radika  dhe janë të vetmet rrugë që çojnë në dalje për në qytet.

Aty ku lumi Radika e pranon lumin e Bogdit në anën e djathtë të  bregut të lumit   Gjollet e Krekarnicës që buron nga themelet e  Kishës së Edingosit  dhe në lindje të fshatit Vau gjendet fshati Krakornica.

Krakonirca  e rrethuar me malet apo siç i quajnë banorët “bgjeshka”  atë të Reçit dhe atë të Strazimirit, dhe ne lindje  të këtyre maleve, përveç Krakornices  gjendeshen  edhe  dy fshatra  të kësaj zone, si: Vaiu (Brodecë), Bogdi.  Të rrethuara me male,  këto fshatra të vetmen  dalje në një botë tjetër përveç rrjedhës së lumit të Gjolleve të Krakornices  si dhe të lumit të Bogdit. Këta dy lumenj   diku afër Niçpurit  bashkohen dhe dredhen në Radikë. Vetëm kjo është dalja, që për banorët e këtyre viseve,  që  përshkohej me një  udhë dhiare  që të  çonte  në Dibër dhe atë vetëm me kafshë samari. Prandaj,  këto tre fshatra nuk kishin mundësi tjetër, përveç Dibrës, për të siguruar nevojat e jetesës.

Një vit para se të lind Llazar Siljani,  i ati Ilija posedonte një shtëpi në Dibër, sepse merrej me tregti  dhe në atë shtëpi kishte ndërtuar një fllanik (katua), ku ruante dhe shiste bulmetin.   Meqë se pritej lindja e foshnjës e ëma qëndroi në Dibër. Para se lindte foshnja i tyre, ndodhi edhe një dimër i madh që ishte e pamundshme që nëna të kthehet në fshatin  Krakornicë.

Në kollozhek të vitit 1878 lindi një djalë, por pas tri ditëve u dëgjua nga shtëpia e Ilijës në Krakornicë  një pushkë,  që lajmëroi se në  familjen e Siljanëve ka lindur një djalë. Sipas traditës kishtare fëmijët që lindnin pagëzoheshin me emrat e gjyshërve për të ruajt traditën dhe djalin e vogël e pagëzuan Llazar.

Llazari  që në fëmijëri dëshmonte se posedon një inteligjencë, por edhe me trup po rritej shpejt dhe fuqishëm. Pasi u mëkëmbë, Llazari në stinën e verës shkonte në Krakornicë  dhe rritej bashkë me cingërimat e deleve, duke ecur bashkë me to nëpër rudina, luante me këlyshët e qeneve të racës Ilire dhe mblidhte siç i thonë banoret e kësaj ane, aushka (repa).

Në kohën e  vjeshtës së vonshme dhe të dimrit qëndronte në Dibër. Ai kishte dëshirë që të qëndrojë  pranë të atit .Aty ulej mbi shegat ( tinarët) e bulmetit. Kur ai mungonte,  mungesa e tij ndihej dhe  njerëzit kur vinin në shtëpinë e Siljaneve në Dibër pyesnin për djalin, ndërsa babai  u thoshte se është Rekë. Familja krenohej, që  kishte dëshirë që të shkojë e rrijë gjatë deri në vjeshtën e vonshme në Krakornicë. Të  afërtit  e  thirrshin rekanas, që më vonë ky djalosh ta  përvetëson  këtë nofkë dhe ashtu do njihet nga qarqet intelektuale e patriotike- Llazar Siljani-Rekanasi.

Në shtëpinë e Sijanit vinin e shkonin njerëz , dikush blinte, dikush vetëm pyeste e dikush ndalej e bisedonin për vuajtjet e shqiptarëve .Në dyqanin e babait, Llazari ndonjëherë shiste e ndonjëherë dëgjonte, ndonjëherë pyeste për gjera që babain e shtinte në mendime për ti dhëne përgjigje. Në kohën kur Siljani kishte filluar që të kuptoj nga pak dhe te ai të ngjallen ndenja patriotike. Në atë kohë me të madhe  në Dibër flitej për ardhjen e Abdyl Frashërit si dhe atentati mbi të. Ka mendime të tilla se pas largimit të Abdylit nga Dibra për disa javë të ketë kaluar në zonat e thella malore pikërisht në Rekën e Eperme , për të pasur kontakte të fshehura me patriotët e Prizrenit e të Gjakovës[1].

Kjo krahinë e bukur që shquhej si vend blegtoral, por edhe si vend i thyer ku behet shumë acar e  bie borë e qëndron gjatë, që nuk mundej të sigurohej as buka e gojës. Andaj banorët e këtyre fshatrave malor migronin në viset më të mira  brenda Rekës , por edhe nëpër qytetet e afërta si ne Dibër, Gostivar, Kërçove e gjetiu e më vonë edhe në vendet e largëta  ku mund të gjendej punë si në: Stamboll, Bukuresht, Sofje, Pllovdiv, Stamboll, Misir e gjetiu.

Llazar Siljani e sidomos babai kishte dëshirë që ai të mësojë shkollë. Në atë kohë në qytetin e Dibrës  funksiononte një shkollë bullgare me katër klasë dhe me  dy  mësues. Numri i nxënësve sipas të dhënave arrite 90 nxënës.[2] Edhe Llazari i mori mësimet e para në këtë shkollë.

Pas ndoqi katër klasë në këtë shkollë, por e kishte shumë vështirë për të vazhduar me tej shkollimin në Dibër.  Si shumë të tjerë edhe Llazari në moshën 15- vjeçare , pas dy viteve pauzë u nisë që të mësojë në ndonjë shkollë të mesme në  Bullgari. Meqenëse  e kishte mësuar gjuhen bullare në shkollë , kurse në shtëpi fliste gjuhën amtare shqipe, interferenca gjuhësore e tij u binte në sy  mësuesve bullgar në Sofje dhe atij i sugjeruan se me këtë të folme mund të regjistrohej ndonjë  shkollë  në Pllovdiv. Kështu veproi dhe regjistrohet në një gjimnaz real në Pollovdiv.

Pikërisht në vitin  kur kishte lindur Llazar Siljani, Bullgaria kishte fituar autonominë dhe shumë shqiptarë kishën marrë rrugën që të gjejnë punë nëpër shumë qytete të Bullgarisë. Në Sofje shumë patriotë shqiptarë të Rilindjes kombëtare zhvillonin aktivitet politik dhe kultural. Në Sofje u  themeluan shoqëritë e para patriotike, filluan të dalin edhe gazetat e para në gjuhën shqipe, filluan të përkthehen libra ne gjuhë te ndryshme për të afirmuar kulturën dhe historinë e shqiptarëve . Në kohën kur Llazari ndodhej në Bullgari një pjesë e intelektualëve shqiptar që kishin mbaruar shkollën e mësuesisë të Nikolla Naços , kishin ardhur në Bullgari siç ishin: Krist Luarasi, Kostë Trebicka me të vëllaun, Dhimtar Nikolla Mole, Mil Sotir Gurra  e shumë të tjerë. Njeriu që ishte më ma i merituari që i tubonte të gjithë shqiptarët dhe përhapte ndjenjat e shqiptarizmit ishte Dhimitar Mole.  Ai mbante një hanë në rrugën “Serdika” të Sofjes  si dhe  kafenenë me emrin “Albanija”, ku shumë shqiptarë   i brumosi dhe i vetëdijesoi jo vetëm me  ndenja patriotike, por edhe i angazhoi për veprime konkrete në dobi të kombit shqiptarët. Kafeneja“Albanija” u bë  një  fole patriotësh ku mblidheshin dhe bisedonin për çështjen e kombit. Masa që frekuentonte ishte  ishin analfabet e gjysmanalfabet , punëtorë krahu duke punuar çdo lloj punësh. Takimet  e ndryshme dhe malli  për vendlindjen e familjet,  mërgimtarët gjenin ngushëllim  në fotografinë e Skënderbeut që e kishin vendosur në ballë të kafenesë. Portreti i Skënderbeut ishte ikona e frymëzimit patriotik .Me te fillonin dhe mbaronin bisedat. Kafeneja dhe hani  ishte mbushur plot me libra  ne gjuhën shqipe. Nga patriotët u ndërmor aksion që të hapen kurset për shkrim lexim shqip, ku një numër shumë i madh filluan të shkruajnë e të lexojnë ku njeri ndër të parët ishte Josif Bageri nga Nistorova e Rekës së Epërme.

Llazari, si  ri përmallohej për Dibrën, Krakornicën , por prehje shpirtërore gjente kur takohej me bashkëvendësit. Mirëpo, në të njëjtën kohë filloi që të vë kontakte edhe me shumë intelektual e patriot të kohës . Miqësi te madhe lidhi me Nikola Ivanaj, Adham Shkabën, Dhimtar Mole, Said Najdenin, Josif Bagerin, Kristo Luarasin, por edhe me  disa intelektualë bullgarë. Sipas disa shënimeve thuhet se Llazër Siljani  ishte një udhëtar i përhershëm i trenit që  lëvizte në drejtim  Pllovdiv – Sofje-Sofje-Pllovdiv.

Në vitin 1900 patrioti shqiptar Kristo Luarasi do të sigurojë një shtypshkronjë për botime të librave në gjuhën shqipe. Sipas gazetës “Kalendari kombiar”, ai do të njoftojë shqiptarët se ne vitin 1899 është botuar në Sofje Abateraja e Stambollit, por përveç dokumentacionit  ekzemplarë  të saj nuk  janë gjetur. Në vitin 1902 do të dal botimi i dytë i “Abetares Toskrisht” të Sami Frashërit botuar nga shtypshkronja “Mbrothësija” , që e posedonte Luarasi.

Meqenëse në Bullgari kishte shumë punëtorë nga krahinat e ndryshme të Shqipërisë  dhe dialekti toskë u paraqiste ca  vështirësi, patriotët shqiptarë ndërmerren iniciativë që  Abetaraja e Sami Frashërit të botohet edhe në dialektin gegë. Për këtë punë u angazhua që ta bejë Said Najdeni nga Dibra. Patrioti Said Njadeni  ishte   një ndër ato që kërkonte dhe punonte për  hapjen e shkollave  me mësim në gjuhën shqipe. Ai shumë shpejt e kreu dhe më vitin 1900 u  botua Abatarja e adaptuar në dialektin gegë.

Ndërkaq Llazar Siljani ndërmori iniciativë si shqiptar dhe bashkëqytetar  që të angazhohet  që të  botojë veprën në dorëshkrim të Said Najdenit “Ferrefenjën myslimane” në folur të Dibrës[3]  .Vepra është shkruar me alfabetin e Stambollit  Gjithë punën për daljen në dritë të këtij botimi u angazhua Llazar Siljani që te sigurojë edhe para për botim nëpërmjet të donatorëve , ku ai vet po ashtu dha një shumë të parave[4] . Kështu në vitin 1900 “Ferrefenjën myslimane”  në folur të Dibrës e Said Najdenit  (Hoxhë Voka) u botua në Sofje.

Vë vitin 1875 për herë të parë në gjuhën turke u botua drama “BESA” e Sami Frashërit, ndërsa më vitin  1902 ajo u përkthye në gjuhën frëngjishte nga Abdyl Ypi Kolonja .Kur u lexua vepra e Samiut dhe kur dilnin në pah virtytet e larta shqiptare si komb më vete, zemra i tha Llazarit që kjo vepër gjithsesi duhet që të përkthehet edhe në gjuhën bullgare . Prandaj iu përvesh punës, konsultoi shumë fjalorë, dhe në vitin 1902 vepra e Samiut “Besa” u përkthye në bullgarisht nga Llazar Siljani, dhe u botua në  shtypshkronjën e bullgarit D. V. Mançov në Pllovdiv[5].

Meqenëse ishte e pamundur që shqiptarët të punojnë individualisht, andaj u paraqit nevoja që  të gjithë shqiptarët e Sofjes të organizohen në një shoqatë, që u emërtua më pas “Dëshira”. Për formimin e shoqatës u angazhuan: Mole, Adham Shkaba, Josif Bageri, Sipro Garo, Llazër Siljani, Ligor Prifti

Në fillim në të u anëtarësuam vetëm 30 vetë, por  dita- ditës  shtohej.   Qëllimi parësor  i shoqërisë ishte të përhapë dituri dhe mësim të gjuhë shqipe,pra ajo kishte karakter kulturor e arsimor. Programi realizohej mbi parimet demokratike dhe dallohej se  nga shoqëritë tjera, sepse në këtë shoqëri mund të anëtarësoheshin vetëm ato që e “flasin gjuhën shqipe” e jo të huaj ( neni nr. 4 i statutit)  

Anëtarët e shoqërisë “Dëshira” dita-ditës po shtoheshin, ndërsa, patriotët shqiptarë ndërmerrnin iniciativa të ndryshme.  Mbi të gjitha ishte ruajtja e gjuhës shqipe , bashkimi i shqiptarëve  hapja e shkollave shqipe dhe afirmimin e kombit shqiptar në sy të botës, prezantimi i kulturës shqiptare nëpërmjet përkthimeve etj.

Meqenëse se shqiptarët sipas ndasive  fetare i identifikonin si grekër, bullgar, turq e serb,  ajo që i bashkonte të gjithë shqiptarët ishte gjuha shqipe,  që  me një fanatizëm të paparë i ruante  shenjat dalluese të kombit.  Ata e quanin gjuhen shqipe “tapia e vendit”.

Mospranimin e shqiptarëve si komb e shqetësonte shumë Llazar Siljanin . Prandaj në vitin 1907 botoi librin :“BESA / A / FEA / E / SHQIPËTARËVET TË VJETËR” .Libri ka 78 faqe dhe prej faqes 3-7  ka një parathenie, ku aty I shpalon të gjitha mendimet si dhe rëndësinë historike të besës shqiptare si një prej virtyteve më të shenjta të popullit tonë[6], por gjithashtu edhe fenë e sheh si një ndër tiparet e rëndesishëm në shërbim të ruatjes së  kombit. Prandaj Llazari do të shkruaj kështu: “Besa, feja e kombit janë si fletët e drurit të cilat pot të ndryshojnë nga koha, bien dhe në pranverë dalin të tjera. Gjaku (shpirti) I kombit është si palca e drunit, të cilën po e nxorre, nuk mbetet as fletë, as pemë dhe druni thahet për jetë”[7]

Llazar Siljani bashkë me Josif Bagerin, që ishin dy nga Reka e Epërme dhe të dy nga pesë anatarët për ngritjen e iniciativës për ndërtimin e një kishe ortodokëse në Sofje. Më vonë kësaj inciative iu bashkangjitën72 anëtarë  të tjerë. Kështu më 25 shkurt 1910 dërguan kërkesën në organet gjegjese kishtare  për themelimin e  kishe ortodokse shqiptare në Sofje,

Themelimi I kishës kishte për qellim jo përçarje, por  të zgjonte ndërgjegjen kombëtare bashkëatdhetarëve, si dhe mbajtjen gjallë  frymën e patriotizmit dhe të urretjes ndaj pushtuesit si dhe qarqeve shoveniste të shteteve fqinje.

Por Sinodi I kishës bullgare e refuzoj sepse në kërkesën e shqiptarëve ortodoks se në kërkesën e tyre potecohej qartë se mesha e  prifti duhet të jetë shqiptar.

Llazari I kishte venë vetes që të punojë për popullin shqiptar pa humbur asnjehere shpresen se një ditë shqiptarët do të mëvetësohen.Shqiptarët janë popull I vjetër .Ky popull ka gjuhën, historinë e bujshme luftarake. Duke iu referuar  kryengritjeve ndyshme  që kishte berë populli shqiptar si dhe të kuptuarit të rritjes së madhe të popullit  shqiptar për liri sidomos nga ana oroganizative e politike dita ditës gjente shprehjen e vet në formimin dhe rritjen e ndergjegjes kombëtare. Si problem më I madh  që e bregoste llazarin ishte  indetifikimi I kombit  me  fenë, jo vetëm nga sunduesët osman, por edhe nga qarqet shoveniste greke e sllave, por edhe nga  disa autorë të huaj, që I mohonin  shqiptarët si komb.

Llazar Siljani iu kundërvua tezave të huaja dhe përpjekjeve të pushtuesve të huja për të përçarë shqiptarët sipas feve duke ngritur besimin fetar në parim kombësie. Nëpërmjet të një libri të veçantë me titull “Cilët janë shqiptarët e sotëm dhe gjuha e tyre?” [8], ku shtroi çështjen  e trajtimit të posaçëm të Shqiptarëve si kombë më vehte me gjuhë e tradita , duke e mbeshtur tezën e Hasan Tahsinit . “Ne jemi një kombë I veçantë, kemi gjuhën tone të veçantë, anadaj duhet të jetojmë më vete si dhe të tjerit”.[9]

Llazar Siljani ishte në rrjedhat e kohës. Ai si një intelektual kuqej edhe në problemet që nxitnin debate të ndryshme.  Një kohë të gjatë në qarqet bullgare po diskutohej me të madhe se cilin shkrim do të marrin për bazë atë të lindjes apo të perëndimit. Intelektualet dhe shkencëtarët i kishin ndarë mendimet dhe në të njëjtën kohë ishin formuar dy shkolla  që njëra ishte shkolla e Sofjes që përkrahte shkrimit dhe dialektit e lindjes dhe e dyta ishte shkolla e Pllovdivit.  Sipas studimeve të Olivera Jashar –Nastevës  një shkencëtare e madhe e studimeve gjuhësore në studimet e saja  shkollën  gjuhësore të Pllovdivit  e karakterizon si më të mirën në zbatimit praktik gjuhësor e drejtshkrimor që përvetësohej nga përkthyesit dhe nga gjuhët tjera sllave të Ballkanit. Meqenëse se Llazari kishte mësuar në shkollë gjuhën bullgare dhe në Dibër të folmen maqedonase, dhe duke u mbështetur  në fushën e leksikut si sistem i hapur dhe në sistemin gramatikor të gjuhës shqipe dhe të bullgarishtes ku ai kishte vërejtur shumë afërsi ndërmjet këtyre gjuhëve. Ai ndërmori një provë që të bëjë një studim në një libër me titull  “Afrimi i bullgarishtes së sotme me gjuhën shqipe”[10]. Libri ka 66 faqe dhe shoqërohet me një pasthënie nga autori.

Si të gjithë patriotët shqiptar të krahinave të ndryshme shqiptare edhe intelektualet e krahinës së Rekës së Epërme u vënë plotësisht në shërbim të çështjes kombtare qoftë me pushkë apo me penë. Edhe Reka e Epërme nëpërmjet të përfaqësuesve të vet jep kontributin e çmueshëm për çlirim e pavarësi, për kulture, për gjuhë, kishë e shkollë  në gjuhën amtare. Pa dyshim edhe Llazar Siljani I dha vulë kohës së vet, ambientit të vet dhe popullit të vet përmes punës dhe veprave të tij, të cilat i sigurojnë krahas Josif  Bagerit një vend të denjë si illuminist I shquar nga treva e Rekës së Epërme.

[1] Kristo Frashëri, Abdyl Frashëri, ( 1839-1892), f. 299

[2] Shkolla ishte hapur 1883/84 sipas Ali Vishkos, Rrethanat arsimore ne Dibër e rrethinë ne gjysmen e dytë të shekullit XIX, Dibra dhe etnokultura e saj ,II, Diber, 1995, f. 79

[3] . Avzi Mustafa, Figura mësuesish shqiptar 1., BKSH, Tetovë, 1995, f. 42

[4][4] Said Najdeni , “Ferrefenjza myslimane, , Mrothësia”, Sofje,1900 ( shih listen e dona ku ai shenohet si nje i krishter e jo me emr dhe mbiemër.Për kete libër fal Llazarit botimin e ndihmuna shume patriotë nga gjithë viset si muslijman ashtu edhe te krishter.)

[5] S. Frashëeri, Besa çesna duma. Drama vo sestdeistvija, iz albanskija zivot. Prepelot albanski. L.I. Siljanov, Plovdiv, D.V.Mançov, 1902

[6] , Bibliotekës Kombëtare, Ramazan  Vozga, LIBRI SHQIP 1555-1912, në fondet e Bibliotekës Kombëtare BIBLIOGRAFI, Tirane, 2010

[7] Llazar Siljani, Besa a fea e Shqiptarëve të vjetër “Mbrothesia”, Sofje,1907, f.5

[8] Лазар Силјанов, Кои се денешните албанци и технија език?, Софија, 1911

[9] Hasan Tahsini, Delvinë, 1874(cit. sipas Nuri Abdiut Kontribute themelore ne historinë e mendimit psikologjik shqiptar, Tiranë, 2003)

[10] Llazar Siljani Afrimi i Bullgarishtes së sotme me gjuhën shqipe,,”Mbrothësia”, Sofje, 1911