Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

The Division Skanderbeg and Yugoslavia Nr. 3

by

By Saimir Lolja/

Laid out below is an inclusive analysis on the specifics of the “21. Waffen-Gebirgs Division der SS Skanderbeg”. The elucidation on this subject also utilizes Albanian archival data presented by Shaban Sinani in his publication in the Albanian language, “Jews in Albania: The Presence and Salvation, Naimi, Tirana, 2009”. This study has become necessary due to an oscillation in the “number of Jews deported or victimized in Kosova by Division Skanderbeg”, as reported in the publications of different authors. The oscillation itself is a corroboration of the lack of a comprehensive research in the Albanian archives and the full story of Division Skanderbeg, not to mention the perspectives of some authors who spend sleepless nights propagandizing against Albanians and anything Albanian. The cases wherein the “deeds” of Division Skanderbeg have been assigned outside the time limits of its existence and the cases of assigning photographs to Division Skanderbeg must be addressed.

From the time of the invasion of Yugoslavia by the German, Italian and Hungarian armies in April 1941 to November 1944, many of the Albanian-inhabited areas that had been previously taken away from Albania and given to the Kingdom of Yugoslavia, such as the central and southern Kosova, western Macedonia, southern and southeastern Montenegro, joined Albania. Only the Southern Albanian province of Çamëria (occupied by Greece in March 1913) did not become yet part of Albania throughout WWII and remained under the authority of Greek government in Athens.

In direct involvement and relying on intelligence work of previous Yugoslav consulates in Albania, Yugoslav communist emissaries set up a front organization known as the Communist Party of Albania (CPA) on 8 November 1941. The seeds that Yugoslav communist envoys planted in Albania and the intelligence networks they established in the open until 1948 were so malicious that even now their fruits and buds leak poison and blood. On its side, the British WWII organization for “irregular warfare” known as the Special Operations Executive (SOE) operated in wartime Albania in accordance with British intelligence operations in pre-war Albania. The first group of British SOE officers entered Albania in late April 1943 and directly joined the partisan (communist) forces. In wartime Albania, the communist forces began gaining strength due to support and guidance by Yugoslav and British SOE emissaries. That assistance included continuous military supplies, weapons, clothes, training, communications, intelligence, air support, and money provided to them by British SOE.

On 2 August 1943, the Communist Party of Albania and the National Front (Balli Kombëtar) met at the village of Mukja in respect to the continuation of war against the occupying forces and the future of ethnic Albania. As advised, the CPA objected to the inclusion of Kosova into Albania at the end of WWII. However, for the sake of unity, a compromise was reached by allowing the population of Kosova after the war to decide by referendum which to join. As a result of guidance from both Yugoslav and British SOE agents, the CPA denounced the agreement some days later and sealed the act in the 2nd Conference of the National Liberation Front on 4-9 September 1943 in Labinot. Then, immediately, the communist forces began attacking the National Front forces. After that, all the nationalist forces and the German Army had a common enemy: the communist forces.

In such an atmosphere of national disunity and treachery, the Congress of the Second Albanian League of Prizren (2nd ALP) took place in Prizren from 16-19 September 1943. The Italian Army had just capitulated on 8 September 1943 and the 2nd ALP was against Nazi-Fascist occupiers. The 2nd ALP was on the same course as the First Albanian League of Prizren (10 June 1878 – 1881), which was formed by Albanians representing all Albanian lands. The 1st ALP fought for the protection of Albanian lands and population against the decisions of the Congress of Berlin (13 June – 13 July 1878) and the attacks by neighbors directly helped by the Russian Empire. Due to restrictions in time, the organizers of the 2nd ALP were mostly from Kosova, Sanxhak and Western Macedonia. The Albanian situation in 1944 was similar to that of 1878 and the 2nd ALP had as the first article in its program the permanent unification of all Albanian regions and their protection by the use of arms. The head of the organizing council of the 2nd ALP, Musa Shehzade, condemned the atrocities committed in Albania by the Italian occupiers and acknowledged the Albanian political and armed resistance against that occupation. Then, he defined the German Army as an occupying force in transit and requested that it would serve to the benefit of the Albanian national cause. Other speakers followed suit.

After the capitulation of the Italian Army on 8 September 1943, a provisory Albanian administration was established in Tirana. Its delegation, composed of Bedri Pejani, Rexhep Mitrovica, Xhafer Deva, Rrok Maloku, Xhelal Mitrovica, Mazhar Sopoti, etc., took part in the Congress of the 2nd ALP and delivered speeches. Rexhep Mitrovica underlined that the German occupation would end soon and called Albanians to be prepared politically for the peace conference that would follow the end of WWII. Tahir Zajmi brought fresh insight as to how grave was the danger coming from Yugoslav factions, no matter what the political force they belonged to. He recalled the massacre carried out on 5 January 1943 by Serb-Montenegrin Chetniks when they scorched the localities of Bihor and Rozhajë in Montenegro and horribly slaughtered 4700 Albanians of all ages; (a more appalling massacre was repeated in Bihor in May 1944). In the end, the Congress elected the Central Committee of the 2nd ALP with Chairman Rexhep Mitrovica, Deputies Musa Shehzade and Kolë Margjini, and active members Sheh Hasani, Asllan Boletini, Tahir Zajmi and Qazim Bllaca. The first mandate of the Committee would be to establish an organized military force that was critical for the protection of Albanian lands and population.

On 16 October 1943, a National Assembly began in Tirana. It reestablished the Independence of Albania, declared Albania to be neutral and on 8 November 1943 it elected Rexhep Mitrovica as the Prime-Minister of Albania. As a result of that, Bedri Pejani was elected the Chairman of the 2nd ALP. Bedri Pejani, primarily a nationalist, also corresponded with Comintern. The Italian Army had Bedri Pejani jailed in south of Albania and he was released on 13 September 1943. Xhaferr Deva was the Internal Minister in the government of Albania between October 1943 and June 1944. The book “Rescue in Albania: One Hundred Percent of Jews in Albania Rescued from Holocaust, Brunswick Press, 1997” by Harvey Sarner confirms that Xhaferr Deva refused to give the list of thousands of Jews to Nazis when they so requested and even reminded them that such a request was interference with the internal affairs of Albania.

A meeting of Joseph Stalin, Franklin D. Roosevelt and Winston Churchill took place between 28 November and 1 December 1943 in Tehran, Iran. British and Soviet Armies had already occupied Iran between 25 August and 17 September 1941. Here, combined with the enthusiasm of Stalin, Churchill made possible the first decision of the Tehran Conference to supply equipment and commando operations to aid the communist forces of Yugoslavia. On 24 May 1944, in direct consultation with Yugoslav emissaries and British OSE officers, the CPA held a Congress in Përmet with the same organizing model and purpose as the Communist Party of Yugoslavia (CPY) did in Yugoslavia. It laid the foundations for the future communist Albania in complete imitation of what CPY in consultation with British OSE had done in Jajca, Bosnia, on 29 November 1943 [simultaneously with the Tehran Conference] for the future communist Yugoslavia or Yugoslavia Nr. 3. Among other decisions, the Congress of Përmet announced that the future communist Albania would recognize the borders preceding the occupation by the Italian Army on 7 April 1939. For any nationalist, that was the seal of national treachery by communists, because all the Albanian lands chopped off in 1913 would be left outside the Albanian border again.

A murky future was illuminating in the horizon with Yugoslav emissaries funneling the Albanian communists, under the patronage of British OSE officers, against the Albanian national cause. The British Foreign Service brokered Yugoslavia Nr. 1 before WW1 and Yugoslavia Nr. 2 in 1929 [that ceased to exist in 1941], and then brokered Yugoslavia Nr. 3 all through WWII. The first group of SOE agents was dispatched to ex-Yugoslavia on 20 September 1941. The British Foreign Secretary [and also Leader of the House of Commons] Robert Anthony Eden had declared in the House of Commons in December 1942 that after the Allies victory of the war, the independence of Albania would be recognized not beyond the borders of 1913 and even shearing its southern borders. To reach the objective, Albanians had to be kept inside the borders prior to the invasion by the Italian Army in April 1939 and all Albanian efforts for unifying Albanian provinces in one entity had to be shattered. The responsibility for implementing that policy was assigned to British investment entities in Southeast Europe. The communist forces executed the task in Yugoslavia Nr. 3 and Albania, whereas the National Republican Greek League (EDES) carried out the work in Çamëria, the Southern Albanian province occupied by Greece.

Between 31 December 1943 and 2 January 1944, the Kosova branch of CPY organized in Bujan of Gjakova a conference on the future of Kosova. British SOE officers attended and saluted the conference that gathered representatives from all peoples and regions of Kosova. The Resolution of the Bujan Conference, signed by all delegates (43 Albanians and 6 Serbs and Montenegrins), recognized that Kosova had the right of self-determination by disjoining Yugoslavia and joining Albania. Without delay, both CPY and CPA central committees nullified that resolution. Another seen closed gate for the Albanian cause was the rejection of cooperation by CPA and even betrayal to the Albanian forces and population in Çamëria.

Further, from collected intelligence and including Comintern channels through Bedri Pejani, the Albanian nationalists were also aware of the motives of the Soviet Union for helping the southern Slavs and moving 12 million Soviet soldiers (26 infantry Armies) into the heart of Europe. The events before and after the end of the bloody war confirmed their worries. Immediately after WWII ended for Kosova and with the help of Albanian communist divisions, the Yugoslav communist divisions massacred 50’000 Albanians in Kosova, first those who were directly involved with the 2nd ALP. Their massacres did not differ from those reported by journalist Leo Freundlich in 1913 in his series “Albaniens Golgotha”, at the time when Yugoslavia Nr. 1 was being brewed.

Hence, the 2nd ALP fervently needed support in the form of a strong military force for the sole intention of the defense of Kosova. However, the options and time for that purpose were too thin. The only solution was to establish a military force with the help of the German Army. The 2nd ALP assigned its Chairman Bedri Pejani to negotiate with German representatives for this. After intense negotiations, it was concluded that Germans would form a division of the SS named “Skanderbeg” that would be armed, fed, dressed, trained and commanded by the Waffen-SS. Its order of formation was issued in Berlin on 17 April 1944. Bedri Pejani tried to convince Germans that 150’000 volunteers 18-24 years old would be ready to enlist into the Division Skanderbeg. The German authorities did not believe him because such a number was demographically impossible. In a communiqué of 5 May 1944, Herman Neubacher, the Reich III representative in the region, called Bedri Pejani “not a normal person” and noted “the only intention of Albanians was to defeat Serbs and Montenegrins”.

The Division Skanderbeg was one of the 44 divisions fielded during WWII as part of the Waffen-SS, out of which 28 were composed of non-German recruits. At the time when Division Skanderbeg began forming, there were already in operation three other Waffen-SS Divisions in ex-Yugoslavia filled with local recruits: “7. SS-Freiwilligen-Gebirgs Division Prinz Eugen” with a majority of German recruits from Vojvodina along with Serbs, Croatians, Hungarians and Romanians, totaling 21120 men; “13. Waffen-Gebirgs-Division der SS Handschar (Kroatische Nr. 1)” with 90% of recruits from Bosnia and 10% from Croatia, totaling 21065 men; and “23. Waffen-Gebirgs-Division der SS Kama (Kroatische Nr. 2)” with recruits from Bosnia, totaling 2199 men. In Greece, the German Army engaged 22000 recruits from the defeated Greek Army and equipped, dressed,  trained and organized them in units known as the Security Battalions. Those were extensively engaged both in the holocaust and fighting against communist forces known as the Greek People’s Liberation Army (ELAS).

SS-Brigadeführer Josef Fitzhum commanded the Division Skanderbeg from mid to end of April 1944 and SS-Brigadeführer August Schmidthuber and his Deputy SS-Obersturmbannführer Alfred Graf commanded it from early May to early November 1944, at which time the Division Skanderbeg was disbanded. Though Division Skanderbeg was under the complete authority and direct command of Waffen-SS officers, the heads of the 2nd ALP were hopeful of a military unit with Albanian soldiers on the ground to protect Kosova and ready for any eventualities that might arise after the war. However, things did not go as they wished.

In total, from April to November 1944, there were 11389 potential recruits, but more than half were not accepted due to their health conditions. As part of the agreement, 4000 Albanian prisoners (Bedri Pejani requested 8000) were released from the Dachau concentration camp for the purpose of mobilization into Division Skanderbeg. They arrived in Prishtina on 10 May 1944. A few thousand German sailors from the “Kriegsmarine – Navy” who had lost their ships also became part of the Division Skanderbeg and constituted its trusted operational core. Less than 2000 Albanian recruits from “13. Waffen-Gebirgs Division der SS Handschar” in Bosnia were also pulled into Division Skanderbeg; these later deserted as did all other recruits. After the disbandment of Division Skanderbeg, its remaining German soldiers and officers joined the “7. SS-Freiwilligen-Gebirgs Division Prinz Eugen”.

The first military order “to care for the security of Kosova” was given to Division Skanderbeg on 29 April 1944. Units of Division Skanderbeg participated in fighting only in the military operation “Draufgenger” in Montenegro in July-August 1944. There is no document ordering Division Skanderbeg to conduct arrests (including those of May-June 1944), deportations or killings. Division Skanderbeg was yet in recruitment and formation process in May 1944 and 4000 emaciated Albanians had just arrived on 10 May 1944 in Prishtina from Dachau concentration camp with the intention of enlisting to Division Skanderbeg. Those 4000 Albanians required thousands of Albanian guards to be managed militarily and friendly for joining Division Skanderbeg.

Throughout its existence, desertions of Albanian recruits were commonplace and constituted the main cause for the demobilization of Division Skanderbeg. Its units were not stable enough to complete training and become operational. In a report dated 30 June 1944, Herman Neubacher wrote: “SS forces (not the Albanian authorities) are trying to recruit Albanians into Division Skanderbeg”. In early September 1944, Division Skanderbeg had 6491 volunteers – truly volunteers because most of them never ventured from their homes. By the end of September 1944, desertions brought the number to 3994 recruits, some of whom were even unarmed. In a report dated 2 October 1944, Herman Neubacher called the formation of this Division a terrible mistake, because, as he wrote, “…they [Albanians] do not know any discipline. They only register for taking the arms that adore a lot and then go away with them to their homes…”.

Referring to www.axishistory.com, the date of formation of the “XXI. Gebirgs-Armeekorps” as part of  “2. Panzerarmee” was 25 August 1943 and its first Order of Battle came on 5 September 1943. Only the following three Orders of Battle reveal Division Skanderbeg and its actual situation:

 

Order of Battle (15 May 1944)

XXI. Gebirgs-Armeekorps

2. Regiment “Brandenburg”

181. Infanterie-Division

297. Infanterie-Division

 

Order of Battle (15 June 1944)

XXI. Gebirgs-Armeekorps

2. Regiment “Brandenburg”

SS-Polizei-Regiment 5 (in Serbia)

Feldkommandantur 1040 (in Montenegro)

181. Infanterie-Division

297. Infanterie-Division

21. Waffen-Gebirgs-Division der SS “Skanderbeg” (Albanische Nr. 1) (forming)

 

Order of Battle (15 July 1944)

XXI. Gebirgs-Armeekorps

2. Regiment “Brandenburg”

181. Infanterie-Division

297. Infanterie-Division

21. Waffen-Gebirgs-Division der SS “Skanderbeg” (Albanische Nr. 1) (forming)

 

Order of Battle (31 Aug 1944)

XXI. Gebirgs-Armeekorps

181. Infanterie-Division

297. Infanterie-Division

21. Waffen-Gebirgs-Division der SS “Skanderbeg” (Albanische Nr. 1) (forming)

 

In the Order of Battle on 15 May 1944 and prior, Division Skanderbeg did not exist. In the Order of Battle on 28 September 1944 and afterward, the Division Skanderbeg had already ceased to exist. As seen, Division Skanderbeg was continually in a state of “being formed” and as such it was militarily unreliable. In early November 1944, Division Skanderbeg was fully disbanded.

There is an original German Army document, dated 13 July 1944, which states in one small paragraph only: “The SS-Div., between 28 May and 5 July 1944, arrested 510 Jews, communists, helpers of partisans and suspicious persons in political respect. They were taken in custody in Division’s prisoner camp and 249 of them transported to Germany for labor”. This document does not specifically refer to Division Skanderbeg. Also, by definition, an “SS Division” was made up of Germans or other Germanic peoples, while a “Division of the SS” was made up of non-German recruits.

According to the records in “The House of the Wannsee Conference” (www.ghwk.de/poln/katpol8.htm), it is written: “The German XXI Corps arrested 510 persons in May 1944”. Here, it says the “XXI Corps” and not the “21. Waffen-Gebirgs-Division der SS Skanderbeg”. Referring to the aforementioned Orders of Battle, the “XXI Corps” had no Division Skanderbeg in its Order of Battle of May 1944 and other units of “XXI Corps” handled the arrests. In the Order of Battle on 15 June 1944, two more experienced units were part of “XXI Corps” whilst Division Skanderbeg was still under formation.

The arrested persons waiting for transportation by train can be checked by name, birthday, place of arrest, job, date of arrest and cause of arrest on the original documents known as the “Transportenliste” of August 1944. The “Transportenliste” have been published for the first time in the book “Jews in Albania: The Presence and Salvation, Naimi, Tirana, 2009” by Shaban Sinani. The “Transportenliste” can be consulted either in this book or at the Central Archive of Albania under the reference “Fund 153, Year 1944, Dossier 172, Pages 10-38”. All through its existence, the Division Skanderbeg received no orders to arrest or kill anyone, including Jews, because though it was under total Waffen-SS command, it was not reliable or ready for operations. It was assigned primarily to guarding duties to mineral mines and once its trusted operational core took part in combat  against ex-Yugoslav communist forces in Montenegro. Therefore, the only orders it received were the following orders for guarding 801 persons transported by train from Prishtina to Sajmishte near Beograd. The date of order of implementation was 18 August 1944. The information about the “Transportenliste” follows:

 

List Date   of writing

the   list

 

 Transportation   Date Total   persons Jews
List   I 09.08.1944 18.08.1944 238 1
Annex   I to List I 13.08.1944 No   date 13 0
List   II 09.08.1944 18.08.1944 249 40
List   III 05.08.1944 18.08.1944 151 0
List   IV 09.08.1944 18.08.1944 150 1
Total     801 42

 

Of the 42 Jews noted on the lists, two Albanian women were noted as “Ihr Man ist Jude – Her husband is Jewish”, two are noted as “Sohn – Son” and three as “Tochter – Daughter”. Thus, there were only 35 Jews in the “Transportenliste” of August 1944. The rest were communists, partisans and helpers of partisans, bandits and political opponents, Albanians and ex-Yugoslavians. Of the 42 Jews, only six were resident Jews living in Kosova before April 1941. The lists also indicate that the arrests of the 801 persons had been made in Serbia, Montenegro, Kosova, Macedonia and inner Albania, and covering a time span from May 1942 to August 1944. In addition, the arrests had been general in terms of persons, location and time. The majority of the arrests were carried out during June-July 1944, which was the period that the German Army was conducting big military operations throughout wartime Albania and surrounding countries.

The Division Skanderbeg neither took part in the holocaust nor was it intended to do so. The German Army accepted its formation as a fighting force against partisan (communist) forces and the leaders of 2nd ALP intended it to become a military force in training, capable of being used after the war for the protection of Albanian lands and population. Yet, both plans failed to materialize during the existence of Division Skanderbeg. Moreover, the Albanian administration had no command or authority over the fragile Division Skanderbeg. After the German Army occupied all of Kosova in September 1943, it was absolutely unsafe for Jews to live there. The years of war had shown them a safer place and Jews had already been relocated there: to inner Albania.

Caption: Stalin-Roosevelt, Churchill, Soviet Embassy, Tehran, 1, December, 1943

 

 

 

Jehona e vendimeve te Konferencës së Ambasadorëve në Nënprefekturën e Lushnjës

by

Shkruan: Niko Ferro/

1- Lufta ballkanike dhe krijimi i shtetit shqiptar./

[Pas luftës me Italinë], pozita e Perandorisë Osmane  në Ballkan u bë edhe më e vështirë. Ajo tregonte se parimi i integritetit territorial dhe status quo-ja .. nuk kishte për t’u respektuar gjatë.[1] Patriotët shqiptar [të vetëdijshëm ndaj rrezikut] të shpërbërjes së Perandorisë Osmane, nisën të shqetësoheshin për herë e më shumë për fatin e Shqipërisë.[2] Problemi më evident që kërkonte zgjidhje të menjëhershme ishte  ‘njohja e ekzistencës së Kombit Shqiptarë’ [3] dhe të drejtën e shqiptarëve për autonomi.
Shqetësimi për autonominë shqiptare nga ana e shteteve ballkanike nisi të manifestohej më hapur e më sheshit. [4] Lakmia për t’u zgjeruar maksimalisht në territore të banuara nga shqiptar dhe tek njëri tjetri e bënin të pashmangshme përplasjen.[5]
Sakaq Perandoria Osmane [deklaronte haptazi se] nuk do të pranonte një ultimatum nga shtetet ballkanike, përkundrazi ishte e prirë t’u jepte Fuqive [të Mëdha] siguritë më serioze mbi çështjen e reformave. Por diskutimi për reformat përmbante  rrezikun e zgjatjes; dhe në rast se Evropa vonohej akoma më shumë, zjarri do të përpinte gjithçka para se të arrinin zjarrfikësit.[6] Kur  lufta ballkanike ishte gati të shpërthente qeveria franceze ndërmori një tentativë të fundit duke paraqitur një marrëveshje të mbështetur nga qeveria britanike dhe qeveria perandorake ruse.[Qëllimi i saj ishte] ruajtja e paqes dhe mbajtja e status quo-së në Gadishullin e Ballkanit, duke cilësuar ‘se vetëm një veprim kolektiv i Fuqive të Mëdha mund të parandalojë ngjarjet e rënda’, të cilat kërcënonin qetësinë dhe baraspeshën në Lindjen evropiane.[7]  Më 7 tetor pas shumë përpjekjesh të qeverisë franceze u pranua propozimi nga të gjitha Fuqitë e Mëdha, [por] ndërhyrja evropiane erdhi tepër vonë pasi shtetet ballkanike nuk e pranonin më.[8]  Megjithatë lufta nuk mund të shmangej. [9] Më 15 Tetor [Perandoria Osmane pranon kushtet e vendosura nga Italia, dhe po atë ditë shtetet ballkanike nxitojnë ti shpallin luftë asaj.[10] Pa dyshim në tragjedinë e Ballkanit, në nxitjen e ushtrive të aleatëve të vegjël, luajtën rolin e vet edhe Fuqitë e Mëdha, posaçërisht Rusia, [e cila kërkonte krijimin e një shteti të madh sllav]. Nuk ngelte  prapa  Austro-Hungaria, protektorët realë të shteteve të porsaformuar ballkanike.[11] Austria nuk mund të pajtohej me zgjerimin e shteteve ballkanike në kurriz të Perandorisë Osmane, kurse Rusia i trembej disfatës së tyre. [12]   Fitoret e rrufeshme të shteteve ballkanike i detyruan Fuqitë e Mëdha të rishikonin vendimin e tyre për të mos lejuar ndryshimin e status-quo-së në Ballkan. Qysh në fund të tetorit në rrethet diplomatike dhe në shtypin evropian filloi të flitej për nevojën e ndryshime territoriale në të mirë të aleatëve ballkanikë.[13]  Lëvizja kombëtare shqiptare vihej përballë problemit të ngutshëm të përcaktimit të qëndrimit të saj si në raport me aleatët ballkanik ashtu edhe kundrejt [Perandorisë Osmane]. Sjellja e trupave pushtuese në tokat e banuara prej popullsisë shqiptare, masakrat dhe shpërnguljet në masë treguan edhe një herë se për lëvizjen shqiptare çdo kombinacion politiko-diplomatik ishte i mundshëm, veç jo bashkimit me “Lidhjen ballkanike”. Nga ana tjetër edhe të qëndruarit në suazën e Perandorisë [Osmane] nuk ishte rrugëdalje.[14] Lidhur me këtë po mbizotëronte ..mendimi se çdo zgjidhje e mesme në formën  e autonomisë ishte kapërcyer ….dhe se e vetmja mënyrë për të shpëtuar Shqipërinë ishte shkëputja e çfarëdo lidhje dhe vartësie nga [Stambolli].[15]  Ideja për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë dhe lajmin për mbledhjen e një kuvendit kombëtar u prit me gëzim kudo. Aspiratat shekullore të popullit shqiptarë për liri dhe pavarësi ishin drejt finalizimit.
Ndërkaq ushtria serbe po përparonte me shpejtësi në tokat shqiptare. Ajo po i afrohej Durrësit, Tiranës, Krujës, dhe Elbasanit. Rrethet atdhetare të këtyre qyteteve vendosën ta shpallnin sa më parë pavarësinë për t’i vënë autoritetet ushtarake serbe përpara faktit të kryer. Më 25 nëntor Elbasani shpalli i pari pavarësinë. Të nesërmen atë e shpallën Durrësi e Tirana dhe më 27 nëntor  Kavaja, Peqini, Lushnja.[16] Dhe më datë 28 Nëntor në Vlorë u shpall Pavarësia e Shqipërisë.
Një nga detyrat e para të Qeverisë së Vlorës ishte përcaktimi i politikës së saj të jashtme. Menjëherë pas shpalljes së Pavarësisë, Ismail Qemali njoftoi për këtë akt historik qeveritë e Gjashtë Fuqive të Mëdha, Britaninë e Madhe, Italinë, Austro-Hungarinë, Francën, Gjermanin, Rusinë si dhe Portën e Lartë në Stamboll dhe kërkoi që atë ta njihnin [Pavarësinë e Shqipërisë].[17] Detyra e dytë që ndërmori qeveria e Vlorës, u shpall asnjanëse në konfliktin ballkanik. [18] duke mos pasur për qëllim tjetër veçse të jetojnë në paqe me të gjitha shtetet fqinje.[19] Të tjera detyra që ndërmori Qeveria e Vlorës, përveç atyre me karakter ushtarak dhe politik, [ishin dhe] organizimi i milicisë, xhandarmërisë e policisë shqiptare.[20] [Gjithashtu Qeveria e Ismail Qemalit  ngriti] administratën si në zonën e Vlorës ashtu edhe në krahinat e tjera, [21] Këshilli Kombëtar vendosi të linte në fuqi ligjet, rregulloret dhe formalitet e mëparshme dhe të mbeteshin në vendet e veta nëpunësit që do të ta njihnin dhe do ta pranonin Qeverinë e Përkohshme. [22]

Nga Konferenca e Londrës tek pushtimi i Lushnjës.

Në fillim të dhjetorit gjithë Shqipëria Veriore dhe e Mesme [mbahej e pushtuar nga]  trupat serbo-malazeze. Në Veri vetëm Shkodra vazhdonte qëndresën [e saj heroike], por gjendej e rrethuar. Serbët, pasi kishin marrë Durrësin dhe Elbasanin, ishin ndaluar në bregun e sipërm të Shkumbinit. Në Jug trupat greke kishin rrethuar Janinën dhe po vërshonin në Shqipërinë Jugore.[23]  [Synimi i tyre ishte të kapnin Beratin përpara mbërritjes së forcave serbo-malazeze]. Ndërkaq flota greke [mbante të bllokuar] gjithë bregdetin e Jugut, duke izoluar nga bota e jashtme dhe [kryeqendrën e shtetit shqiptarë] Vlorën. [24]  [Mëvetësia e Shqipërisë] në vend që të shikohej si një proces i natyrshëm, i brendshëm e t’i lihej Lëvizjes së Pavarësisë ta perfeksiononte shprehjen shtetërore me mundësitë dhe me aftësitë e saj, organizimin.. si shtet më vete u kthye, midis shumë problemeve të tjera në një problem të forumeve ndërkombëtare të nivelit të lartë. [25] Nën presionin e ngjarjeve jo vetëm në shkallë gadishulli, por edhe brenda vendit, çështja shqiptare nuk mund të shtyhej më gjatë; ajo tani ishte pikë  e nxehtë e politikës së Fuqive në zonën e Evropës Juglindore dhe rrjedhimisht priste një trajtim në thelb dhe një zgjidhje të shpejtë.[26]  Propozimi konkret për mbajtjen e një konference u bë në dhjetor të vitit 1912 nga Anglia (Sir Edward Grey). Londra u zgjodh si më ‘neutrale’. Në gjysmën e dytë të dhjetorit 1912 në Kryeqytetin e Anglisë u mbajt Konferenca e Ambasadorëve të Gjashtë Fuqive të Mëdha,[27] Aty [pa të rreshtuar dy blloqe të kundërta, Lidhjen Trepalëshe  dhe Antantën]. Thelbi ishte, ‘rregullimi paqësorë’ midis palëve ndërluftuese. Ajo nuk mund të anulonte gjithë pasojat e Luftës në Ballkan.[28] Qëllimi i Konferencës ishte që të mos lejonte që këto pasoja të çonin në një përmbysje të strukturës së marrëdhënieve ndërkombëtare [dhe] të prishnin ‘ekuilibrin e forcave’[Kërkohej një zgjidhje që do ishte e pranueshme në radhë të parë nga Fuqitë e Mëdha të interesuar në rajon dhe në radhë të dytë e pranueshme edhe nga shtetet ballkanike]. Delegacionit shqiptarë nuk ju lejua të merrte pjesë. Pasi bisedimet zhvilloheshin në fshehtësi. Kërkesa e Qeverisë shqiptare në këtë Konferencë ishte: për një pavarësi sa më të plotë të Shqipërisë: kufi etnik, historikë e gjeografik sa më të gjëra. Kërkesa që ju drejtua Fuqive të Mëdha konsistonte në një Shqipëri jetëgjate dhe homogjene, gjë që do ta lejonte [në]marrëdhënie të mira me fqinjët. [29]

[Pas disa ditë  punimesh të Konferencës] më 25 dhjetor 1912 mbërrin një telegram[30] dërguar nga Ministri i Brendshëm Myfit Libohova aty thuhej: edhe shtetet ballkanike e pranuan në parim Pavarësinë e plotë të Shqipërisë edhe aleatët ranë dakord që kufijtë e Shqipërisë të caktohen nga Fuqitë e Mëdha.  Më 28 dhjetor, në Nënprefekturës e Lushnjës mbërrin një telegram ku ndër të tjera thuhej: [Konferenca e Ambasadorëve në Londër] “ka pranuar  në parim Pavarësinë e Shqipërisë… Ky lajmë i gëzueshëm u brohorit nga të gjithë dhe mbetëm mirënjohës.[31] Ndërkaq në vazhdim të punimeve, Konferenca e Ambasadorëve u mor disa muaj më radhë me kufijtë e Shqipërisë qoftë në Veri, qoftë në Jug. Organizimi i brendshëm i shtetit shqiptar u la përkohësisht mënjanë.[32] Në mbledhjen e parë u arrit në një konkluzion të përgjithshëm, që mund të konsiderohet edhe si një marrëveshje paraprake, u vendos që kufijtë e Shqipërisë autonome, me Malin e Zi në veri dhe me Greqinë në jug, të ishin të përbashkëta. Kjo kishte të mirën se përjashtonte tërthorazi mundësinë e shtrirjes territoriale të Serbisë në drejtim të detit Adriatik, ku do të mund të realizohej vetëm nëpërmjet aneksimit të tokave shqiptare të Veriut nga ana e Serbisë. Po kjo nuk do të shmangte rrezikun e zgjerimit të Malit të Zi e të Greqisë në drejtim të Shqipërisë, përkatësisht në veri dhe në jug. Nga ana tjetër kërkesa e vjetër e Serbisë për një ‘dalje në Adriatik’ nuk u hodh krejt poshtë. Fuqitë ranë dakord t’i njihej Serbisë e drejta e ‘daljes tregtare’ në Adriatik.[33] Ndërkohë, pozita ndërkombëtare e Qeverisë së Ismail Qemalit [nuk ishte e mirë]. Asnjë nga shtetet evropiane nuk iu përgjigj njoftimit të kryetarit të qeverisë shqiptare për shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, dhe njohjen e saj nga Fuqitë e Mëdha e nga shtetet e tjera. Ato prisnin përfundimet e Konferencës së Ambasadorëve. [34]  

[Ndërkaq avancimi i ushtrisë serbe në afërsi të Lushnjës kishte ngritur shqetësimin e vendasve për ndonjë hakmarrje të mundshme ndaj popullsisë së pa mbrojtur] në një telegram dërguar nga Lushnja Qeverisë shqiptare thuhej : “….Serbia ka shkelur Durrësin, Elbasanin, Kavajën [ka arritur] deri në Peqin… Greqia po vazhdon luftën,[në Jug të vendit. Pasi] mori Korçën, hyri [dhe]në Kolonjë dhe po marshon drejt Beratit. Tërë populli është i alarmuar dhe i [demoralizuar]…. këtu jemi në rrezik. Nderi, jeta, pasuria, bir, bijë e familje, po ç’bien. S’ka fuqi populli të qëndrojë. [ai] ka nevojë për mbrojtje…Siç duket [Fuqitë] e Mëdha po tallen me ne…lufta e barbarizmat. Popullin duan ta shfarosin. Kërkojmë…intervenim sa më të shpejt. [35] ..Në Durrës e në rrethe, Serbët po bëjnë mizori. Pesë ditë përpara ranë në dorë shtatë katolikë dhe katër myslimanë nga malësia e Lezhës. Edhe dje kanë ndodhur përleshje afër Krujës; përfundimi nuk dihet. Serbia e ka shtrënguar parësinë të hartojë memorandume kundër Pavarësisë e në favor të Serbisë dhe po ja paraqesin Ministrisë së Punëve të Jashtme të Anglisë. U siguron udhëtim vajtje ardhje…. Ju lutemi.. të keni mirësinë dhe të na dëftoni ç’lajme kemi [nga konferenca e Ambasadorëve në Londrës].[36] . Më datën 3 Janar 1913 Kryetari i Qeverisë Shqiptare i dërgon Nënprefektit të Lushnjës Emin Vokopolës një telegram aty thuhej: [37]  “Nga Londra s’ka shumë lajme, pasi bisedimet e Konferencës po bëhen në mënyrë të fshehtë. Sipas lajmeve të përhapura, të cilat konfirmohen prej lajmeve nga Stambolli, paqja do të mbyllet shumë shpejt. … Delegacioni shqiptarë i ka paraqitur Sir Edward Grey një memorandum, …ku ka kërkuar që Shqipërisë ti caktohen ato kufi që të sigurojnë pavarësinë e saj të plotë dhe t’i japin qeverisë së re mundësin e përparimit”.[38]

Më  27 shkurt Ismail Qemali njoftonte me telegram prefektin e Beratit Azis Pashën, rreth rrezikut serb  “….Po vijnë lajme se ushtria serbe u nis nga Kavaja drejt për në Lushnjë. Këta e kanë syrin për të zënë Beratin dhe Vlorën…”[39]  Për ti bërë ballë situatës tepër të rrezikshme nga avancimit i ushtrive serbe dhe për të organizuar  administratën e qytetit, [40]  Ismail Qemali i kërkonte Prefektit të Beratit  që “Nënprefekturës së atyshëm t’ia dorëzonte një njeriu të zot, kryesin e  Lushnjës.”[41] Më 2 mars 1913 në Qeverinë e Përkohshme mbërrin një telegram tepër urgjent nga Lushnja në të thuhej: “Patëm dëgjuar se Belshi dje ka ngritur flamurin e dorëzimit. Si morëm vesh nga kalorësit që erdhën tani prej andej, detashmenti i kalorësisë otomane që pati vajtur sot atje, kur po këshillonte popullin që të ulte flamurin në fjalë, ra në pushkë me serbët dhe në fund u zmbrapsën. Më vonë serbët bombarduan Belshin edhe  pushtuan Rasën…. Situata e nënprefekturës [së Lushnjës]është në një rrezik të madh. Me siguri serbët do të sulmojnë këtë anë. Duket sheshit se po të bëhen kundërshtime nga ana e ushtrisë otomane, këto vise do të shkatërrohen fare. Presim në zyrën e telegrafike të na urdhëroni shpejt  mënyrën e veprimit tonë.[42]

Përqendrimi i forcave të reja serbe në Shqipërinë Qendrore u krye gjatë muajit mars 1913, qëllimi ishte për të parandaluar zgjerimin e kryengritjes shqiptare që mund të shpërthente eventualisht.[43] Pasi kapërcyen Shkumbinin, [ushtritë serbe] ….në formacion luftimi u përhap e u shtri përgjatë gjithë kodrave[të Darsisë], nga Dushku deri në Kosovë të Madhe.[44]  Synimi ishte të pushtonin Gramshin, Lushnjën e Beratin.[45]  Sulmi për pushtimin e Lushnjës u krye nga ana e Ballagatit, ku në fund të marsit dhe fillim të prillit u bënë luftime të ashpra për disa ditë rresht, dhe nga ana e Kozares, pushtimi i të cilave nga serbët bëri që edhe Lushnja të binte në duart e tyre[më datë 26 mars].[46] Një ditë para se të pushtonin qytetin e Lushnjës ushtritë serbe kryen krimin më monstruoz kundër banorëve të fshatit Gjuzaj, pasi morën 27 veta[47] të lidhur këmbë e duar i çuan në vendin me toponimin “Boka e Bardhë” aty i masakruan të gjithë.[48] Rënia e Lushnjës dhe arritja e trupave serbe në fshatin Kozare kërcënonin drejtpërdrejt edhe Beratin. [49] Për pushtimin e [e Lushnjës] komanda serbe, siç duket kishte hyrë në lidhje me atë greke për ti rënë Beratit nga disa drejtime.[50]“…në Lushnjë popullsia [për tu ruajtur nga kriminelët  serb] kishte dalë në fusha dhe ndër vende të zbuluara. Situata [në qytet paraqitej] e rrezikshme në çdo pikëpamje”. [51] Më datën 26 mars Prefekti i Beratit në orën 22.°° telegrafonte [urgjentisht] Qeverinë shqiptare rreth gjendjes së krijuar në Lushnjë [pas pushtimit nga forcat serbe] [52] “Ju informojmë se që nga ora 8[e darkës] vija telegrafike e Lushnjës  u pre”.  “ Lushnja…është e mbushur plot e  për plot me ushtarë. Sendet e nevojshme si sheqer, kafe, sapun  e vajguri mungojnë pothuajse fare. Gjithi drithi që ndodhet këtu mund të mjaftoj për afro një muaj dhe me vështirësi mund të bëjë ballë nevojës së ushtrisë dhe të popullit. Nga kjo gjendje në rast se zgjat edhe 15 ditë akoma, jo vetëm se do të vuajmë por, Zoti mos e dhëntë do të vijë edhe një katastrofë. Nuk ja pret mendja njeriut se çdo të bëhet dhe nuk kemi çfarë të bëjmë veçse ta kemi shpresën te Perëndia.[53]  Trupat serbe u futën në Lushnjë nëpërmjet rrugës që të çon në fshatin Hajdaraj. Gjatë qëndrimit në Lushnjë  ushtaret serbë vranë Azis Qerretin, Myrte Belshakun dhe një banor tjetër nga fshati Shegas.[54]  Nëpërmjet një telegrami i cili mban datën 10 prill 1913 mësojmë rreth dëmeve të shkaktuara nga ushtria serbe në Lushnjë, aty thuhej “bastisën çdo fshat, çdo hambar dhe çdo shtëpi, duke rrëmbyer kuaj, ushqime, [madje dhe]orendi-t shtëpiake, dhe çdo objekt të çmuar që ju gjet banorëve të këtyre krahinave”. [55]

Përpjekja e Qeverisë së Vlorës për të shtrirë autoritetin në vend.

Pas largimit të forcat serbe, Qeveria Provizore Shqiptare dërgoi pa humbur kohë 100 xhandarë dhe nëpunësit  e nevojshëm për në Lushnjë, për t’u kujdesur për mbrojtjen e rregullit dhe të qetësisë..[56] Ndërkaq Myfit Beu i kërkonte nënprefekturës së Lushnjës që “….deri në vënien në zbatim të ligjeve të reja, lihen në fuqi ligjet e rregulloret të qeverisë otomane.[57] Ndërkohë në Lushnjë ishte përhapur lajmi se vendimi i Konferencës e Ambasadorëve në Londër do i falte Greqisë territorin e Çamërisë. Menjëherë populli i Lushnjës dhe paria e tij  më datë 5 qershor 1913, organizoj një miting të fuqishëm për të protestuar fuqishëm padrejtësitë që po i bëheshin kombit  shqiptar. [58] Pas mitingut u dërgua dhe një telegram Fuqive të Mëdha, drejtuar në veçanti Kryetarit të Konferencës së Ambasadorëve Sir Edward Grey. në të thuhej: Nga lajmet e gazetave mirret vesh se në Çamëri, e cila si nga pikëpamja e gjuhës ashtu dhe nga tradita nacionale e sidomos nga pikëpamja e jetesës, dhe nga pozita historike e gjeografike është pa dyshim Shqipëri, po caktohet një kufi që nuk është në interes të dy qeverive dhe që do të shkaktojë shkatërrimin e zhdukjen e këtij vendi. Kjo nuk pajtohet me qëllimin që kanë ç’faqur Fuqitë e Mëdha për të mbrojtur Shqipërinë. Të drejtat e Shqipërisë, që ekzistojnë brez pas brezi në këtë vend, nuk mund të zhvishen dhe të veçohen nga vendi, që e lidh gjaku dhe gjuha.[59]

Të drejtat dhe kërkesat e popullit shqiptarë nuk u morën parasysh. Vendimit i 29 korrik të vitit1913, mbi organizimin e shtetit shqiptar, e shpallte Shqipërinë  principatë autonome, sovrane dhe e trashëguar nën garancinë e Gjashtë Fuqive të Mëdha dhe që e shkëpuste atë nga çdo lidhje me Perandorinë Osmane.

 

Përfundimi

Lushnja si të gjitha qytete te tjera të Shqipërisë u tregua e gatshme të bashkohej në luftën për Liri dhe Pavarësi. Ajo pranoj pa asnjë hezitim autoritetin e qeverisë së Vlorës si të vetmin udhëheqës të vërtet të popullit shqiptar. Nuk duhet harruar se ky qytet nuk i kalonte as 1600 banorë më 1913, ai tregoj vendosmëri të madhe  për t’ju kundërvënë vendimet e padrejta të Konferencës së Ambasadorëve.

 

Bibliografia

1-      A.Q.Sh

2-      Arben Puto. Çështja Shqiptare në Aktet Ndërkombëtare të Periudhës së Imperializmit. Vëllimi II, Tiranë 1987

3-      Arben Puto. Pavarësia Shqiptare dhe Diplomacia e Fuqive të Mëdha. 1912-1914. Tiranë 1978

4-      Egidio Ivetic, Le guerre balcaniche, il Mulino – Universale Paperbacks, 2006. f. 70

5-      Dorëshkrim i pa botuar i Ahmet Shehut 1963 një kopje ruhet në Muzeun Historik Lushnjë.

6-      Historia e Popullit Shqiptarë .Vell II. Rilindja Kombëtare vitet 30’ të shek. XIX-1912. Botime Toena. Tiranë  2002

7-      Harun. Greca “Darsia” Shtëpia Globus R. Tiranë 2010

8-      Mareglen Verli. Kosova sfida shqiptare në historinë e një shekulli. Botipex Tiranë 2007

9-      Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963

10-  Kristaq Prifti. “Dervish Hima” . Shtëpia botuese “Elena Gjika” Tiranë 1993

11-  IHSH.A.V.Lejnac. Konsulli I Austrisë Vlorë, Dosja 23/1 ¾ dok 101.200. 25 prill 1913.

12-  R Fiçorri. Ushtritë e Huaja në Shqipëri 1912-1922 . Tiranë 2002

13-  Raymond Poincare, “Lufta e I dhe e II Ballkanike si dhe Konferenca ë Londrës (1912-1913) Botim Logos-A Shkup 2005

14-  Stavro Skëndi. Zgjimi Kombëtarë shqiptarë. (1878-1912) Shtëpia e Librit Phoenix. Tiranë 2000

15-  Thoma Murzaku. Politika e Serbisë kundrejt Shqipërisë gjatë Luftës Ballkanike 1912-1913. Tiranë 1987

 

 


[1] Stavro Skëndi. Zgjimi Kombëtarë shqiptarë. (1878-1912) Shtëpia e Librit Phoenix. Tiranë 2000 f. 401

[2] Po aty vep e cit f.402

[3] Po aty vep e cit f.402

[4] Po aty vep e cit f.403

[5] Mareglen Verli. Kosova sfida shqiptare në historinë e një shekulli. Botipex Tiranë 2007 f. 49

[6] Raymond Poincare, “Lufta e I dhe e II Ballkanike si dhe Konferenca ë Londrës (1912-1913) Botim Logos-A Shkup 2005 f. 226-228

[7] Raymond Poincare, “Lufta e I dhe e II Ballkanike si dhe Konferenca ë Londrës (1912-1913) Botim Logos-A Shkup 2005 f. 201

[8] Egidio Ivetic, Le guerre balcaniche, il Mulino – Universale Paperbacks, 2006. f. 70

[9] Mareglen Verli. Kosova sfida shqiptare në historinë e një shekulli. Botipex Tiranë 2007 f. 51

[10] Arben Puto. Çështja Shqiptare në Aktet Ndërkombëtare të Periudhës së Imperializmit. Vëllimi II, Tiranë 1987 f. 248

[11] Mareglen Verli. Kosova sfida shqiptare në historinë e një shekulli. Botipex Tiranë 2007 f. 49

[12] Po aty f. 51

[13] Historia e Popullit Shqiptarë .Vell II. Rilindja Kombëtare vitet 30’ të shek. XIX-1912. Botime Toena. Tiranë f. 508

[14] Arben Puto. Çështja Shqiptare në Aktet Ndërkombëtare të Periudhës së Imperializmit. Vëllimi II, Tiranë 1987 f 79

[15] Po aty vep e cit f.109

[16] Historia e Popullit Shqiptarë .Vëllimi II. Rilindja Kombëtare vitet 30’ të shek. XIX-1912. Botime Toena. Tiranë f. 510

[17]“Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963 f.8

[18] Po aty vep e cit f.9

[19] A.Q.Sh.  F. 71, D. 1, Dok. Nr 42 103/12, kopje,. Ky dokument është botuar në librin “ Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 nëntor 1912-22 janar 1914) Tiranë 1963 f. 43

[20] “Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 nëntor 1912-22 janar 1914) Tiranë 1963 f. 15

[21] Po aty vep e cit f. 15

[22] Po aty vep e cit f. 15

[23] Arben Puto. Pavarësia Shqiptare dhe Diplomacia e Fuqive të Mëdha. 1912-1914. Tiranë 1978 f. 114

[24] Po aty vep e cit f. 114

[25] Arben Puto. Çështja Shqiptare në Aktet Ndërkombëtare të Periudhës së Imperializmit. Vëllimi II, Tiranë 1987 f 35

[26] Arben Puto. Pavarësia Shqiptare dhe Diplomacia e Fuqive të Mëdha. 1912-1914. Tiranë 1978 f. 10

[27] Po aty f. 148

[28] Po aty f. 148

[29] A.Q.Sh. F. 71, D. 1, Dok. Nr 50406, kopje, përkthim nga frëngjishtja. Ky dokument është botuar  në librin “ Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963 f. 82

[30] A.Q.Sh. F. 71, D. 1, Dok. Nr 9209, kopje, përkthim nga Turqishtja. Ky dokument është botuar në librin “ Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963 f. 85

[31] A.Q.Sh. F. 71, D. 1, Dok. Nr 8259, kopje, përkthim nga Turqishtja. Ky dokument është botuar në librin “ Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963 f. 91-92

[32] Arben Puto. Çështja Shqiptare në Aktet Ndërkombëtare të Periudhës së Imperializmit. Vëllimi II, Tiranë 1987 f 49

[33] Po aty f. 55

[34] Kristaq Prifti. “Dervish Hima” . Shtëpia botuese “Elena Gjika” Tiranë 1993 f. 313

[35] A.Q.Sh. F. 71, D. 1, Dok. Nr 8259, kopje, përkthim nga Turqishtja. Ky dokument është botuar në librin “ Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963 f. 91-92

[36] A.Q.Sh. F. 71, D. 1, Dok. Nr 121, kopje, përkthim nga Turqishtja. Ky dokument është botuar ë në librin “ Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963 f. 95

[37] Emin Vokopola rrjedh nga një familje noteresh. Gjatë sundimit osman dhe në prag të shpalljes së pavarësisë ai ishte Kryetari i Gjykatës së Qytetit dhe njëkohësisht pas dorëheqjes së Eman Nailit me origjinë armene vula e Nënprefekturës ju dorëzua atij. Kështu ai mbajti dy funksione Kryetar gjykatës dhe nënprefekt  i Lushnjës.

[38] A.Q.Sh. F. 71, D. 1, Dok. Nr 8312, kopje, përkthim nga Turqishtja. Ky dokument është botuar në librin “ Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963 f. 104

[39]T. Hoxha. Ismail Qemali(Përmbledhje dokumentesh) 1888-1919. Tiranë f. 297

[40] Ismail Qemali vendosi që në krye të Nënprefekturës së Lushnjës të emërohej një tjetër Nënprefekt. Përsa i përket Emin Bej Vokopolës ai kaloi Zëvendës Nënprefekt.

[41] T. Hoxha. Ismail Qemali(Përmbledhje dokumentesh) 1888-1919. Tiranë f. 297

[42] A.Q.Sh. F 245, D. 56, f.21

[43] Thoma Murzaku. Politika e Serbisë kundrejt Shqipërisë gjatë Luftës Ballkanike 1912-1913. Tiranë 1987 f.246

[44] Harun. Greca “Darsia” Shtëpia Globus R. Tiranë 2010 f. 125

[45] Thoma Murzaku. Politika e Serbisë kundrejt Shqipërisë gjatë Luftës Ballkanike 1912-1913. Tiranë 1987 f.246

[46] Thoma Murzaku. Politika e Serbisë kundrejt Shqipërisë gjatë Luftës Ballkanike 1912-1913. Tiranë 1987 f.246

[47] U masakruan Tahir Islam Greca, Mustafa Islam Greca, Sulejman Demir Greca, Seit Hasan Greca, Murat Sali Greca, Xhaferr Mehmet Greca, Nuredin Mehmet Greca, Hasan Mehmet Greca, Beqir Sali Greca, Jaçe Sali Greca, Islam Halit Greca, Sulejman Zhyra, Sefer Zhyra, Sefer Zhyra, Qazim Zhyra, Sako Zhyra, Veli Zhyra, Mustë Veli Zhyra, Islam Veli Zhyra, Mersin Selman Çela, Elmas Adem Çela, Idris Zyber Çela, Selman Nuredin Alleshi, Islam Sali Alleshi, Islam Murat Vallja, Adem Vallja.

 

[48] Harun. Greca “Darsia” Shtëpia Globus R. Tiranë 2010 f. 127.  Gazeta Atdheu 18 Janar 1913.

[49] Thoma Murzaku. Politika e Serbisë kundrejt Shqipërisë gjatë Luftës Ballkanike 1912-1913. Tiranë 1987 f.247

[50] Po aty vep e cit f 247

[51] A.Q.Sh. F. 71, D. 2, Dok. Nr 248, kopje, përkthim nga Turqishtja. Ky dokument është botuar në librin “ Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963 f. 126

[52] A.Q:Sh. F 71, D 2 Dok Nr 11138 kopje përkthim nga turqishtja. Ky dokument është botuar në librin “ Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963.

[53]  A.Q:Sh. F 71, 2 Dok Nr 11138 kopje përkthim nga turqishtja. Ky dokument është botuar në librin “ Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963

[54] Dorëshkrim i pa botuar i Mësuesit Ahmet Shehut shkruar në vitin 1963 një kopje ruhet në Muzeun Historik Lushnjë.

[55] Thoma Murzaku. Politika e Serbisë kundrejt Shqipërisë gjatë Luftës Ballkanike 1912-1913. Tiranë 1987 f.208

[56] IHSH.A.V.Lejnac. Konsulli I Austrisë Vlorë, Dosja 23/1 ¾ dok 101.200. 25 prill 1913.

[57] A.Q.Sh. F. 71, D. 2, Dok. Nr 11171, kopje, përkthim nga Turqishtja. Ky dokument është botuar në librin “ Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963 f. 133

[58] A.Q.Sh. F.71, D.2, Dok. Nr 11255, kopje, përkthim nga Turqishtja. Ky dokument është botuar në librin “ Qeveria e përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e saj”. (28 Nëntor 1912-22 Janar 1914) Tiranë 1963 f.150

[59] R Fiçorri. Ushtritë e Huaja në Shqipëri 1912-1922 . Tiranë 2002 f. 38

100-VJETORI I INAUGURIMIT TË PRESIDENTIT WOODROW WILSON

by

Nga Frank Shkreli/

“Një zë do të kem në Konferencën e Paqës dhe atë zë do ta përdor në mbrojtje të Shqipërisë.”   Presidenti Woodrow Wilson/

Ky vit shënon 100-vjetorin e inaugurimit të ish-presidentit amerikan Woodrow Wilson.   Ky përvjetor po shënohet anë e mbanë vendit me festime të ndryshme por edhe me diskutime akdemike dhe historike me qëllim për të vënë në dukje për brezat e rinjë, trashëgiminë e politikës të mbrendshme dhe të jashtme të presidentit të 28 të Shteteve të Bashkuara.   Në fjalimin e tij me rastin e inaugurimit të tij, ai tha se, “Këjo nuk është një ditë triumfi.  Por këjo është një ditë dedikimi.   Këtu nuk ftoj forcat e partisë, por forcat e humanizmit.  Zemërat e njerëzve presin, shpresat e njerëzve kumtojnë dhe na kërkojnë të themi se çdo të bëjmë….U bëj thirrje të gjithë njerëzve të ndershëm, të gjithë patriotëve të më përkrahin.”

  Në detyrën e presidentit, Wilsoni e konsideronte veten si, një “përfaqsues perosnal i popullit.”    Ai ka thënë gjithashtu se askush tjetër përveç Presidentit, “nuk pritet që të kujdeset për të mirën e përgjithshme të vendit.”    Në këtë frymë, ai ndërmori një seri reformash të mbrendshme dhe çka është më e rëndësishme,  në fushën e politikës së jashtme, ai theksoi rolin ndërkombëtar  si një mjet për krijimin e një rregulli të ri botëror dhe shpalli hyrjen e Amerikës në Luftën e Parë Botërore, si një fushatë — sipas tij — për të bërë botën “të sigurt për demokracinë”.     Pasi kishte vendosur se ishte e pamundur që Amerika të qendronte neutrale në Luftën e Parë Botërore, Wilsoni i kërkon Kongresit miratimin e deklaratës së luftës kundër Gjermanisë.    Ndërhyrja amerikane bëri që lufta të përfundonte në favor të aleatëve dhe më Janar të viti 1918,  ai i paraqiti Kongresit objektivat amerikane të përfundimit të luftës duke njoftuar,  “Katërmbdhjetë Pikat”, njëra ndër të cilat do të krijonte një Lidhje të përgjithshme të kombeve…në bazë të së cilës, të gjitha kombet — të mëdha e të vogëla– do të gëzojnë garanci të përbashkëta për pavarësinë politike dhe integritetin territorial të tyre.”

Gjëndja politike në Shqipëri pas Luftës së Parë Botërore ishte tepër e paqartë. Fqinjtë e saj serbët, grekët dhe italianët mezi prisnin të ndanin mes tyre Shqipërinë copa copa.   Në të vërtetë, përfaqsuesit diplomatikë evropianë kishin rënë dakort që Shqipëria të ndahej duke i dhënë nga një pjesë Jugosllavisë, Italisë dhe Greqisë.   Këjo marrëveshje u arrijtë pa marrë parasyshë dëshirat e Shqiptarëve, por dhe në mungesë të negociatorit diplomatik amerikan.    Natyrisht se Kongresi i Lushnjës, në Janar të vitit 1920, vendosmërisht hodhi poshtë marrëveshjen e armiqëve të shqiptarëve për të ndarë Shqipërinë copa copa midis tyre sikurë të ishte plaçkë, dhe njëkohësisht paralajmëruan fqinjtë dhe Evropën se Shqiptalët do të luftonin në mbrojtje të integritetit territorial të vendit.    Në Mars të vitit 1920, Presidenti i Shteteve të Bashkuara Woodrow Wilson ndërhyri për të bllokuar zbatimin e marrveshjes anti-shqiptare të Parisit dhe menjëherë vendosi të pranonte  përfaqsuesin diplomatik shqiptar në Washington, duke theksuar në këtë mënyrë përkrahjen e Amerikës për pavarësinë e Shqipërisë.   Nga fundi i atij viti, Lidhja e Kombeve njohu sovranitetin territorial të Shqipërisë duke e pranuar atë si anëtare të plotë të organizatës botërore, megjithëse me kufij të cunguar.

Siç dihet Peshkop Fan Noli kishte lidhje me  Presdientin Wilson.  Në një fjalim të vitit 1918 me titull, “Borxhi që Shqipëria i ka Amerikës”, Peshkop   Noli shpreh bindjen e tij se Shtetet e Bashkuara do të përkrahnin pavarësinë e Shqipërisë.   Duke shprehur besimin e tij se Amerika do të dilte fituese dhe se këjo do të ishte, sipas Nolit, edhe një triumf për demokracinë anë e mbanë botës, ai ishte i patundur në besimin e tij se kushtet e paqës do të të vendoseshin nga “një arbitër i botës, i cili është i drejtë, dmth presidenti Woodrow Wilson”, ka thënë Noli.  “Kushtet e tija njihen mirë prej të gjithëve… se secili popull duhet të ketë të drejtën të zgjedhi vet sovranitetin nën të cilin dëshiron të jetojë.”   Fan Noli pastaj vazhdon duke thënë se, ”Unë kam patur nderin të takoj këtë njëri të madh, me një rast historik.”   Noli thotë se Presidenti Wilson kishte ftuar përfaqsues të grupeve etnike, përfshirë edhe Nolin si përfqseus të komunitetit shqiptaro-amerikan, për të shkuar me vapor tek varri i Xhorxh Washingtonit në Mount Vernon, jo larg kryeqytetit amerikan.   Duke u këthyer  nga Mount Vernon për në Washington, Noli thotë se ai iu afrua presidentit Wilson për ti folur për hallet e kombit të tij duke i bërë apel Wilsonit që të shpëtojë një racë heroike por të pa-mbrojtur. Sipas Peshkop Nolit, Presidenti amerikan Wilson iu përgjigj pa hesitim: “Unë do të kemë një zë në Konferencën e Paqës dhe atë zë do ta përdor në mbrojtje të Shqipërisë.”

Për fat të Shqipërisë,  dhe falë  Wilsonit, ishte këjo një politikë e re e jashtme e Shteteve të Bashkuara, pasi deri atëherë nuk kishte ndonjë interesim të madh nga ana e Amerikës për fatin e kombeve të tjera, duke qëndruar larg punëve dhe problemeve të vendeve të tjera.  

 Gjatë debateve  të kohëve të fundit ne kujtim të 100-vjetorit të inaugurimit të presidentit Wilson, në Qëndrën Wilson në Washington mbi trashëgiminë e tij   në politikën e jashtëme, folën ekspertë dhe historianë, pëfshirë edhe ish këshilltarin e Presidentit Bush, gjenerali Bret Scowcroft, i cili tha se Presidenti Wilson besonte se, ”është detyra jonë të ndihmojmë vendet e tjera të cilat dëshirojnë lirinë, pavarësinë dhe demokracinë”.
Duke shprehur admirimin dhe falendrirmin e tij ndaj Wilsonit, Fan Noli ka thënë se Amerika kishte Presidentin Abraham Lincolnin, i cili nuk duronte një Amerikë gjysëm të lirë e gjysëm të skllavëruar.  Edhe Shtetet e Bashkuara,  tha ai, në personin e Presidentit Wilson, “kanë tani një president i cili nuk mund të durojë një botë gjysëm të lirë dhe gjysëm të skllavëruar.”   Noli ka thënë se Wilsonin,  “do ta njohë historia si çlirimtar i të gjitha kombeve, të mëdha e të vogëla.”

Woodrow Wilsoni njihet edhe sot për sukseset e tija në fushën e politikës së jashtme, si një idealist i cili besonte në paqën botërore, në vetvendosjen dhe në sovranitetin territorial të kombeve të mëdha e të vogëla.   14 pikat e tija të famshme  për paqën në botë, ishin një vizion i bashkpunimit ndërkombëtar për lirinë dhe demokracinë e vendeve, vision ky që më në fund çoi në krijimin e Lidhjes së Kombeve, përpjekje këto për të cilat ai fitoi Çmimin e merituar Nobel për Paqë në vitin 1920.

Në këtë 100-vjetor të inaugurimit president, le të kujtojmë këtë burrshtetas të madh amerikan, Woodrow Wilsonin, zëri i të cilit ishte vendimtar për ruajtjen e pavarësisë së Shqipërisë,  duke kontribuar, sipas Fan Nolit, “sadopak për kauzën njerëzore dhe qytetërimin botëror, me aqë sa kemi mundësi.”

 

Asnjë popull në histori nuk i është ngjitur kalvarit të përuljeve lëndore, politike e morale sa raca shqiptare…

by

Shkruan: Msc Gëzim Llojdia/

 Pa mbritur mesdita e 28 nëntorit 1912 ose me saktë rreth dy javë më parë asaj kohe,shumë shqiptarë psherëtinin se halli i Shqipërisë ishte shumë i madh. Por kombi ynë mbeti dhe nuk u rrokanis si shumë kombet të tjerë që u rrokanisën në humnerë. Ndërsa fqinji në veri synon Shkodrën me male deri në det,serbët po hapnin një shteg të gjatë deri në Durrës,kurse grekërit donin të kapnin Shkumbinin. Pasiç-kryeministri serb rreth datës 7 nëntor 12 është shprehur kështu”Shqiperina shqiptare do të ngjallte vatra turbullimesh dhe konfliktesh. Prandaj zgjidhja më e mirë do të ishte të zbatohej për shqiptarët  trajtimi q kishin  në kohën  e mesme kur bëjshin pjesë te shteteve bizantinë e serbe  e serbe pa pas privilegje te veçantë,por tue i respektua individualiteti  dhe gjuha e tyre.Diku aty nga 14 dhjetori 1912,kryegjenerali grek ka pohuar “Ne kemi ndërmend ti ndajmë  Shqipërinë mes grekërve dhe Serbëvet,mbasi autonomia shqiptare është e parealizueshme”.Kjo quhej atmosferë e vitit 12,kur Ismail Qemali nga deti,Mithati me shokë nga toka u mblodhën në Vlorë duke sjellë shpresën dhe premtimin se ‘Shqipëria nuk kishte mbaruar”Në 1912 ndriçimi shqiptar solli shpresën shqiptare duke i thënë botës se ka një komb me histori,gjuhë dhe vullnet.Por ujqëria ballkanase e solli në udhëkryq  çështjen me prerjen kirurgjikale të Kososvës.Një gazetar i huaj shkruan periodikja Flamuri është shprehur”Asnjë popull në histori nuk i është ngjitur kalvarit të përuljeve lëndore,politike e morale sa raca shqiptare.Në qoftë se duhet të çuditemi  për ndonjë gjë kjo është s e ekziston gjithnjë në Shqipëri një ndenje edhe pse e zbehtë dhe shpërndamë që priret kah pohimit,kah rilindja e kombit.Ka një shqyrtim të hollësishëm të rrjedhojave mbi të cilat  ka ecur  historia jonë. Sa herë përhapeshin fuqimisht e kryengritjet aq herë nxirrej në pah rreziku i pavarësisë dhe lirisë.Ka edhe një fakt tjetër që citon e periodiku Flamuri. Kryengritjet e vonta të ballkanasve  ndihmoheshin e zmadhoheshin  dhe në kuvende ndërkombëtare shpërbleheshin ,përpjekjet shqiptare fillonin me guxim  e përfundonin me frikë sepse nuk kishte një fuqi e madhe si Rusia për sllavëve,bullgarët dhe grekërit,që të përkraheshin  të drejtat e tona aq sa përkraheshin  padrejtësitë e fqinjëve.Lidhja e Prizrenit qe një kuvendim i madh dhe një kryengritje qndërsa më vonë koha  solli kirurgjinë më të madhe të kombit tonë nga jugu dhe veriu. Në 1912 Kosova humbi atdheun,Shqipëria humbi gjysmën  e vetvetes shprehet periodiku Flamuri.Gjatë luftës së parë të përbotshme nuk kanë munguar sërish kasapët që janë paraqitur më harta për të bërë një tjetër kirurgji,për tu dhënë copa fqinjëve ardhacakë dhe në hartë të mbetej një Shqipëri e vockël dhe mesme. Parimet Wilsonit dhe përpjekjet shqiptare kanë triumfuar. Ndërkaq në luftën  e dytë të përbotshme aeroplanë të huaj deshën të ndihmonin kryengritjen jugosllave duke hedhur  trakte dhe harta gjeografike  ku Shkodra deri në Drinë në rrethin e Karagjorgjoviçit.Mirëpo shekulli i XX ishte shekulli që regjistroi humbjen  e madhe shqiptare por edhe shekulli që solli dritëzën  e parë me bombat e NATO në Kosovë. Ndërkaq shekulli XXI duhet të jetë shekulli shqiptar. Defteri ku regjistrohet bashkëjetesa me fqinjët.500 vjet nga koha e tyre llogaritet ta ketë mbështjellur guaska  e rëndë e perandorisë osmane.Kohërrëzimi,pra shurdhimi definitiv i saj,pritej të ndodhte riparimi.Ndërkohë vërshuan, si në skenarët e hershëm ballkanas,fqinjësia.Harta pushtuese lexohet:veri shkjau serb,jug grekëria e pabesë.Zënia e luftës së përbotshme ishte më tepër se llaftari.Flamuj shtetesh pollën motet.Pasqyra e pushtimeve:përveçse sulme e pushtime varre të hapura, morte të rënduar,arkëmorte të rëndë.Fytyra e tyre, pasqyronte :ushtri që infektonin vdekjen.Në këtë Babiloni pushtuesish,pushtimet do të klasifikoheshin,përveçse të egra,të përbindshme pushtime.Ata,që janë të pushtuar e dinë se ç’farë ngjyre ka në të vërtetë,pushtimi.Një shkrim i hedhur në internet thoshte se Zoti është shqiptar. Dhe nuk ka më bukur dhe më mirë.Zoti tashmë është shqiptar.Naimi,do ta deshifronte në këtë mënyrë,syrin e Zotit,që vrojtonte ligësitë e fqinjëve,para një shekulli: “C’sheh,është Zot i vërtetë,ç’dëgjon është zëri i tia………….Pra,  nëse besoni në Zot,pra nëse keni një fe,hiquni,zmbrapsuni nga ligësitë ngase një ditë do të merrni të rëndat ndëshkime.Shqiptarët e Kosovës e vijuan rezistencën pas luftës së dytë të përbotshme.Përpara këtyre katastrofave,riparimi bëhej gjithmonë e më i vështirë.E shtuan qëndresën  duke shtuar edhe shumëzimin.Por momenti fundfillesh shekulli 19-20,korracoj një zgjidhje të përkohshme: shkumëzoheni, për të përballuar pushtimet e rënda,për të siguruar si hap të parë ,mbijetesën tonë. Në këtë mënyrë,ndyshoi grafiku i ekzistencës së shqiptarëve.Kështu nga  përndritja e madhe,që ishte  rilindja kombëtare,pas kataklizmës ballkanike,shqiptarët  kanë ndjerë se  Zoti  ka  ndikim një lloj dore,e përkthyer mirësie në çështjet tona kombëtare.Këto fjalë përbënin diagrama e rrahjeve të zemrës shqiptare,por në kohë të përndritjes sonë kombëtare.Kështu është vrojtuar se kombi ynë,ka edhe një grumbullim cilësish të mira. Kështu ,që nuk mundet të merret si rastësi e historisë që na flet se ne kemi qenë ndër kombet  e parë që kemi prejardhje nga pellazget dhe iliret janë paraardhësit tanë te njohur me ADN. Rilindësit ngrohën ngrohën venat e ngrira të kombit. Një dervish shqiptar ka thënë këtë pasazh dashurie për vendin e tij:”Neve s’na sos Perëndia,se na ka ngjizur vetë / Do të rrojëShqipëria,sa të përmbyset kjo jetë.”Kjo nuk është muze.Ajo është përpjekja e atyre rilindësve,që në çdo ditë e çdo stinë ,plotësuan kronikën e madhe të përndritjes kombëtare shqiptare. Ajo është “vula”,për kombin tonë .Jemi këtu ,thotë ky dervish,që kur s’mbahet mend.Ky dervish është baba Meleq Shëmbërdhenji ,rilindas i shquar.Nga thellësia e kohës dëgjojmë klithmën e dervishit rilindas.Duket,se prej andej ka mbritur aksioma: “Pa atdhe,s’ka fe”‘ ,rubin i parë në këto themele,ishte libri i këtij dervishi,”Besim e fe”. Këtu jemi,që kur dielli e hëna s’kishte lerë,është shprehur poeti Naimi ynë.Por përpara se tek poeti ynë të ndriçonte ora e territ,Naimi, ai ishte adresuar me një lutje shenjtorësh  Zotit:”Jepi shqiptarit drite / Zot i vërtetë të shohë / të marre vesh mirësitë / të vërtetën ta njohë.”  Midis atij trazimi të jashtëzakonshëm shpirtëror,që kishte ndodhur në Ballkan e kishte bërë poetin tonë por rilindës të tjerë të kërkonin për ndihmë edhe rrugën e frymës ,sepse nga të gjithë ballkanasit, popull më i sfilitur  se shqiptarët nuk besoj të kishte.Sillen për këtë kohë shumë faktorë përcaktues,por lihet në hije,vet tharmi i saj,vullneti i krijuesit tonë. Rrjedhat, që do të shoqërojnë zhvillimet shqiptare kanë edhe dorën e Perëndisë. Ndërkaq kjo nuk predispozonte se kombi ynë ishte i zgjedhuri i Perëndisë. Por urën e mbarësisë e qëroi vetë Perëndia. Po përse Zoti i dha këtë dorë mirësie kombit tonë ?Ishim një popull i vajtur në mes fqinjëve tinzar-pushtues.Nëse ky bekim nuk do të kishte ardhur asnjëherë,a do të kishte jetuar kombi ynë ?Nëse,  jetuam është edhe fryma shpirtërore dhe qëndresa e kahershme e jona. Kanë ardhur shumë kombe.Jetuan një pjesë,tek të tjerët zbriti nata. “Shumë kombe janë shuar, por shqiptarët kanë patur uratën e Zotit,që mbenë e kombi yne,s`ka rënë poshtë.” Me këtë gjuhë zemre me këtë pendë të florinjtë ka shkruar Naimi ynë, për ekzistencën e kombit tonë.Në fytyrën e tokës shqiptare, shfaqet fryma e një bukurie ballkanase,por me fytyrë mesdhetare,brenda suazës së Europës.Ka parametra gjeografik të mrekullueshëm vendi ynë. Me qindra  gërma plumbi ka derdhur poetet , për të rajvizuar natyrën e bukur.Por thellë,më tepër në padukshmëri,atje ku pamja është ngulitur fort,  ishte ka parë fytyrën e Zotit.Për bektashinjte dhe për Naimin panteiste, kjo botë ka krijuesin e saj.Edhe dëshira, aspirata e shqiptarëve për të ruajtur trojet e tyre u “magazinua”në formë lutjeje në “memorjen hyjnore”një ditë. Kishte mundësi, që pas ndonjë kataklizmi ballkanike, përpara syve të shqiptareve të kryhej copëtimi i plotë .

“_-Coniu shqiptare prej gjumit,çoniu”.Vikama e P.Vases, ishte preludi, për të gjithë rilindasit.Më e kthjelluar,më brilante do të qe:”çoniu prej gjumit, sundimi ëndrrës, po humbet pushtetin.”.Kjo do të thoshte,koha e ëndrrës kishte përfunduar. Zhvillime të reja,priteshin në skajin tjetër.Kishte kaluar faza e parë. Prandaj u zhduk ëndrra. Fjala tani qëndronte në “tavolinën supreme. Dhe verdikti u dha qartazi :ne 17 mars 2008 qe do te shprehej se numrat 1 dhe 7 janë mistik,kurse numrat p.sh  numri tek  2-mund te lexohet dy kombe shqiptare ne Ballkan. Ndërsa dikur kanë qenë një dhe i pandarë.

 

LIDHJA SHQIPTARE E PRIZRENIT,AMANET I KRISMAVE TË PËRGJAKURA

by

Shkruan:Eugen SHEHU/

Ndodh shpesh që kulmet e historisë së një kombi të futen krejt padashur në rrjedhën e ceremonialeve dhe riteve normalë duke pranuar dëshpërimisht zbehje të shkëlqimeve të dikurshëm. Memorja e kombit,tallazitur prej një mijë halleve të ditës,ka ruajtur diku në periferi,ato ngjarje madhore me të cilat mund të krenoheshin breza të tërë.Por vjen një ditë që këto këmbana të historisë gjëmojnë bujësisë të tundura jo prej duarve por prej zemrave të popullit i cili thërret së brendshmi, me atë duf të madh,njerëzit – heronj.Ai ndjen se ka nevojë për to.

Ne shqiptarët, jo se e patëm harruar qershorin e largët të vitit 1878.Dhjetra herë i jemi rikthyer kësaj date me ndjenjën e besimit të atij detari që dallgët i derdhen në gjoks por s’mund t’ia shkulin zemrën pse diku,sytë e tij, i buzëqeshin farit në largësi. Por këtë qershor,simbolika e Lidhjes Shqiptare të Prizërenit bëhet tejet domethënëse.,pas shpresës sonë të plagosur por asesi të vrarë,mendoj se vlen të evokohet dhe madje të jetohet atmosfera dhe zgjidhjet trimërore të Lidhjes së Prizërenit. Ajo frymë bashkimi,ajo besë burri,ai shpirtë atdhetari deri në sakrificën sublime ndaj fatit të kombit e dalur nga thellsitë e dheut, vlen të ringjallen për ne shqiptarët që jetojmë nën këtë fillim shekulli të trazuar. Por le t’i kthehemi Prizërenit të vitit 1878,le të përpiqemi ta shohim atë në kompleksin e luftërave të hapura dhe të fshehta ballkanike e më gjërë në dramën që luanin fuqitë e Mëdha të Europës me tokat shqiptare.

Lufta e Krimesë në vitin 1876 , njëherazi godet rëndë „të sëmuarin e Bosforit“ dhe i hap udhë ëndërave të Carit për pansllavizmin.“Prangat turke janë të ndryshkura,ato duhet zëvendësuar me të rejat, perandorake ruse“ , shkruante shtypi Rus i asaj kohe duke zbuluar në mënyrë krejt të paturpshme qëllimet për hegjemoni dhe ekspansion. Në këtë makutëri  sllave, Shqipëria figuronte vetëm si territor i përkohshëm.Diplomacia ruse e kohës ishte shprehur qartë se vendet ballkanike duheshin rikonstrukturuar,pra duheshin ribërë në kuadrin e përfshirjes së territoreve.Ajo kërkonte që Greqia të merrte Epirin dhe Bullgaria të dilte deri në Ohër,ashtu siç u njihte sllavëve pothuaj krejt veriun e Shqipërisë.Për Carin rus,Shqipëria duhej ndarë midis ortodoksëve grekë dhe sllavë pa përfillur as të drejtat më themelore të kombit të vjetër të ballkanit dhe për këtë askush nuk çuditet po të ketë parasysh mizorinë me të cilën njeriu i tmerrshëm shtypte
deri vetë pakicat sllave të tjerë.

Për shkak të interesave të mëdha politike dhe ekonomike ( sidomos lidhur me daljen në Danub) në mjaft drejtime Austro-Hungaria i kundërvihet lëvizjes pansllaviste për daljen në Adriatik. Ajo e kupton realisht rrezikun dhe e përkrahur prej Gjermanisë ndërmerr hapa konkretë.Ajo çka na intereson ne,është padyshim,njohja e kombit shqiptar prej kësaj fuqie si dhe prononcimi i drejtëpërdrejtë për mospushtimin e tokave shqiptare prej sllavëve dhe italianëve. Por gjithsesi,edhe në rastin e kësaj rryme „ të ngrohtë“,nuk është e vështirë të zbulohen interesat e drejtpërdrejta të kësaj perandorie në brigjet e buta të Adriatikut.Fillimi i këtij shekulli e provoi më së miri këtë.

Sidoqoftë mosmarrëveshjet midis dy perandorive të Rusisë dhe Austro-Hungarisë gjetën një zgjidhje në kurriz të paqës mbi popujt të tjerë.Përpara fillimit të luftës,Cari i njohu austrohungarezëve,të drejtën për të pushtuar Bosnjën dhe Hercegovinën,menjëherë sapo të përfundonte dueli midis tij dhe perandorisë osmane që gati po perëndonte.Dhe kësaj radhe pansllavizmi nuk gaboi.Duke e joshur austrohungarinë,ariu rus iu vërsul turqve duke vajtur deri tek periferitë e  Stambollit.Këta të fundit nuk vonuan të nënshkruajnë Traktatin e paqës të Shën Stefanit. Sipas këtij traktati ogurzi,Sanxhaku i Mitrovicës dhe Prishtinës i jepeshin Serbisë,Ulqini,Hoti dhe Gruda,Malit të Zi ndërsa Bullgaria përveç tokave të Shqipërisë Lindore (Maqedonisë Shqiptare),merrte edhe Pogradecin,Billishtin dhe Korçën.

Përballë kësaj loje tinzare me fatet e popujve të vegjël,mjaft shqiptarë e ndjenë së mbrendshmi dramën që po niste toka dhe jeta e tyre. Ata iu drejtuan me protesta të fuqishme dhe memorandume Rusisë Cariste,Perandorisë Osmane por edhe Fuqive të Mëdha duke thënë hapur se jo vetëm që ky traktat nuk pranohet por për të mbrojtur tokat e tyre mund të sakrifikonin edhe jetën. Gjithsesi,këmbanat e lakmive nuk e lanë Europën e shurdhëruar të dëgjonte klithmat e një kombi që sapo zgjohej.Toka e lashtë Arbërore klithte.Kjo klithmë kish zërin e shqiponjës që asnjëherë nuk qan por thërret e hap krahët në fluturimin e saj drejt lirisë. Atdhetarët shqiptarë,të gjendur përballë situatave që zavendësoheshin nga dita në ditë,filluan të orientohen kah liria dhe besa.Në Stamboll i ideuar dhe drejtuar prej Abdyl Bej Frashërit,krijohet“Komitetit Qendrorë për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare“.Në shpalljen e 18 majit të vitit 1878,ky Komitet përpos të tjerave deklaronte ;

„Ne dëshirojmë nxehtësisht të rrojmë në paqë me të gjithë fqinjët tanë,Malin e Zi,Greqinë,Serbinë dhe Bullgarinë.Ne nuk kërkojmë,ne nuk dëshirojmë asgjë prej tyre,por jemi thellësisht të vendosur të mbrojmë me këmbëngulje çdo gjë që është jona.Tju lihen shqiptarëve tokat shqiptare“.

Në krah të burrit Abdyl Frashëri, ishin Iljaz Pashë Dibra e Jani Vreto,Pashko Vasa e Zija Prishtina.Me veprimtarinë e tyre të madhe në pak javë ata dëshmuan në zemër të Perandorisë Osmane,në Stamboll se jo vetëm nuk iu frigohen masave represive të saj por dijnë edhe të dënojnë robëritë dhe obskurantizmin.Telegramet drejtuar fuqive të mëdha,takimet e fshehta dhe të hapura,organizimet në disa prej qendrave urbane ku shqiptarët ishin të shumtë në numër,u përshkruan fund e krye prej një besimi të palëkundur se vetëm bashkimi,lënia në harresë e mërive dhe gjaqeve,vetëm dashuria për atdheun do të mund ta ruante këtë prej coptimit.“Komiteti Qendrorë për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare“ brenda një kohe tepër të shkurtër,arriti të zgjojë opinjonin e rretheve përparimtare të Europës madje edhe dëshirat e vrrullta të shqiptarëve që inspironin autonomi.U vendos në një nga këto takime,që detyrimishtë brenda muajit qershor duhej mbajtur një kuvend nga i cili të merrte udhë zgjidhja e çështjes kombëtare.Tepër domethënës është fakti që qyteti ku do të mbahej kuvendi u caktua Prizëreni,pikërisht aty ku ishin pozicionet e para të  luftimit midis shqiptarëve dhe sllavëve.

Me 10. në fillimqershorin e vitit 1878, u mblodhën në Prizëren trima dhe atdhetarë nga pothuaj e gjithë Shqipëria.Sidoqoftë,duhet pranuar se veriu dhe verilindja e Shqipërisë,duke qenë se ishin zona më të nxehta luftimi,duke parë betejat në prag,dërguan përfaqsues më të shumtë.Ndërsa krahinat e jugut përfaqsonte në këtë kuvend prej burrit të mençur dhe trim Abdyl Bej Frashërit. Prizëreni ato ditë u ruajt prej forcave dhe çetave shqiptare  të gatshme për të sakrifikuar deri në fund nëse do kish ndërhyrje nga jashtë : Idenë e kësaj besëlidhje shqiptare  e dha që në fillim të fjalës së tij Abdyl Frashëri i cili përmes të tjerave,me tone burrërore deklaroi ;“Qëllimi i kuvendit është që t’ua presim hovin armiqve të pashpirtë,duke lidhur besën shqiptare dhe duke u betuar që të mbrojmë me gjak trojet që na kanë lënë gjyshërit dhe stërgjyshërit tanë … „.

Ky kuvend miratoi organizatën „BESËLIDHJA“ e cila më vonë për rrjedhat që morën ngjarjet u quajt „Lidhja Shqiptare e Prizërenit“.Programi i parë i kësaj lidhjeje burrash e trevash etnike,ishte tërësisht kombëtar i bazuar në rrethanat e koklavitura të trazirave ballkanike,i prirur kah vendosmëria dhe trimëria e vetë popullit që ishte e drobitur prej sundimeve të njëpasnjëshme.

Me vendim unanim prej gjithë Komitetit Qendrorë të Lidhjes u vendos që të luftohej me armë së pari e mandej me mjete diplomatike,çdo orvatje e Malit të Zi,Serbisë, Bullgarisë e Greqisë në përpjekje për  copëtimin e trojeve shqiptare.Gjithashtu u pranua në këtë mbledhje të parë ideja e bashkimit të shqiptarëve në një njësi administrative dhe ajo e autonomisë.“Predhat“ e patriotëve të Lidhjes ishin me „qitje të largët“.Këtu spikat jo vetëm trimëria por edhe mençuria e diplomacia e tyre. Autonomia,nën perandorinë osmane (apo të sëmurin e Bosforit siç thuhet për të) ishin hapat e para drejt pavarsisë.Gjithsesi ky hap duhej të hidhej i matur për faktin se fqinjët tanë ballkanikë jetonin çdo ditë me ëndrën e pushtimeve të atyre tokave që ua „dhuroi“ Traktati i Shën Stefanit.

Ndër tezat kryesore të kësaj mbledhjeje ishte edhe ajo lidhur me popullsinë e krishterë shqiptare . Lidhja e Prizërenit vazhdoi që të  ruajë me armë në dorë të drejtat dhe pasuritë kombëtare të popullsisë së krishterë shqiptare.Me këtë akt njëherazi evidentohej bashkimi i plotë i shqiptarëve për të mbrojtur territorin në çdo pëllëmbë toke por u jepej një mësim edhe atyre mjeranëve diplomatë të huaj që e deklaruan Lidhjen si një vepër të Turqisë të realizuar nëpërmjet krerëve të paguar shqiptarë.

Vlen të theksohet fakti se mendimi politik i Lidhjes Shqiptare të Prizërenit ishte tepër i matur.Në këtë kuvend,që në ditën e parë,më 10 qershor të vitit 1878 „u peshua“ në kandar situata dhe hapat e hedhur ishin tepër të kujdesshëm.Në përputhje të plotë me idetë dhe ndjenjat kombëtare të Kuvendit,lidhur me politikat e ditës ishin edhe mjaft memorandume,letra dhe thirje që patriotët,kuvende krahinore apo shoqëri të ndryshme kulturore u bënë Fuqive të Mëdha apo personaliteteve të larta të tyre.

Kështu,në një letër që patrioti Vaso Pasha i dërgoi ministrit fuqiplotë austriak në Berlin,kontit Andrashi,më 20 qershor 1878,midis të tjerave i shpjegon qartë se „ populli shqiptar nuk dëshiron të ndahet nga shteti turk. Por nëse këtij shteti do t’i bëhen ndryshime ( fjala është për zbatimin e pikave të traktatit të Shën Stefanit) populli shqiptar ka të drejtë të kërkojë formimin e një komisioni të posaqëm i përbërë vetëm prej shqiptarësh,i cili me miratimin e sulltanit të përcaktojë institucionet përkatëse dhe rregullimin jetësor të mbrendshëm.Populli shqiptar nuk dëshiron t’i lëshojë asnjë copë toke tjetërkujt dhe do t’i mbrojë ato pa kursyer asgjë“.

Në të njejtën kohë,në ato ditë që Lidhja Shqiptare e Prizërenit zhvillonte punimet e saj,trevat e Shqipërisë së Mesme,të Veriut dhe Tivarit,të kryesuara prej kapedanëve trima të tyre u dërguan qeverive të fuqive të mëdha të Europës një protestë ku midis të tjerave thoshin ;“ Traktati i Shën Stefanit i akordon Malit të Zi,zgjerime në Shqipërinë e Veriut duke dhënë portet adriatike të Tivarit dhe Ulqinit së bashku me kalatë dhe pozicionet strategjike si Podgorica dhe Shpuza … dhe që kanë shërbyer për t’u mbrojtur kundër armikut.Duke qenë puna kështu,ne të nënshkruarit,në emër të të gjithë popullit .. kemi nderin të shpallim se kombi shqiptar,qoftë  musliman,qoftë katolik që ndryshon aq shumë prej sllavëve si nga kombësia ashtu dhe nga feja,është njëzëri i vendosur të mbrojë atdheun e vet kundër ndarjes së territorit që është projektuar,i njënë kundërshtim me historinë,me interesat dhe me dëshirat e tij“.

Shqiptarët më së fundi e kishin kuptuar se vetëm bashkimi i tyre,vetëm vendosmëria dhe trimëria e tyre do të ishin të vetmet që mund ta mbronin prej coptimit.Tek e mbramja , duke kuptuar se gjakmarja e luftërat vëllavrasëse ishin kob i jetës së tyre,fisi i arbërve të lashtë u ngrit mbi meskinitetin dhe dramën e institucionalizuar për t’u përleshur me armikun real,me grekun, bullgarin,sllavin apo malazezin që kërkonte të merrte vetë jetën e kombit.Në këtë ringjallje të shpirtit të paepur,në këtë bubullim së mbrendshmi duhen parë e shpjeguar mjaft tubime në perkrahje të vendimeve të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit.

Sidoqoftë një tjetër masakër përgaditej të ndizej në malet e fushat shqiptare,e ideuar në Berlin nën kryesinë e Bismarkut në qershorin e vitit 1878,Shqipëria u konsiderua në këtë kongres famëkeq si shprehje gjeografike duke iu mohuar jo vetëm luftërat e sakrificat e bëra por edhe krejt historia. Berlini institucionalizoi vendimet administrative të Mirditës për dy arsye:

E para, dhe më kryesorja është që të kënaqeshin interesat politike dhe tregëtarëve të Austro-Hungarisë.

E dyta, qoftë Austro-Hungaria e qoftë Franca,nën preteksin e mbrojtjes së popullsisë katolike të Mirditës prej“rrezikut mysliman“,hidhnin piketa të forta për ndërhyrje në punët e brendshme të Perandorisë Osmane në Shqipëri.

Jo pa qëllim,këto dy fuqi të mëdha të Europës në atë kohë njohën autonominë administrative lokale të Mirditës.Me këtë akt,në mënyrë të fshehtë dhe indirekte ata parnonin copëtimin e Shqipërisë midis fqinjëve të saj nga të katër anët.Përballë këtij rreziku,pothuaj të gjithë antarët e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit muarrën detyra të reja dhe rrahën mendimet për gjetjen e zgjidhjeve që mund ta shpëtonin Shqipërinë.Aty ku influenca e tyre ishte më e madhe,këta u ulën në kuvende burrash,biseduan hapur për lëvizjet politike të fuqive të mëdha dhe lidhën besën për luftën e hapur ndaj çdo pushtuesi,Prizëreni e Gjakova,Tivari e Rugova,Shkupi,Ohri e Tetova u bënë vatra të rëndësishme të shqiptarizmës.Koha thërriste mendjen e kthjelltë dhe syrin e pushkës.me mijëra shqiptarë mbushën çetat e vetmbrojtjes kombëtare duke parandjerë ogurin e zi në vatër.Vetë Abdyl Bej Frashëri shkeli pëllëmbë për pëllëmbë Jugun duke ngëritur në këmbë e duke i rreshtuar çetat e tyre përkrah vëllezërve të Veriut.Por,për hir të së vërtetës,duhet thënë se veçanërisht në formimin e Komiteteve të këtyre trevave jugore,mungoi ajo frymë luftarake që shihej në Shqipërinë Verilindore,kjo edhe për faktin se rreziku sllav nuk perceptohej realisht në jug.

Krahas mendimit të përparuar politik për ruajtjen e tërësisë territoriale si edhe hapave diplomatike në këtë kuadër,Lidhja Shqiptare e Prizërenit i dha krahë lëvizjes autonomiste tek e cila shihte një eviniment të domosdoshëm historik.Prirjet për ushtri e xhandarmëri shqiptare,për gjygje shqiptare e sidomos për çeljen e shkollave shqipe,në mënyrë llogjike të çonin në aritjen e objektivit strategjik,autonomi e më pas pavarsi të plotë.Me seriozitetin dhe pjekurinë me të cilat Lidhja Shqiptare e Prizërenit ndiqte dhe vinte në udhë çështjen kombëtare po i jepej një tjetër goditje opinjonit të mbarsur keqas të asaj kohe se shqiptarët nuk mund të qeverisin veten.

Jo pa qëllim,kërkesa e Shqiptarëve për vendosjen e autonomisë administrative,ishte mbyllur në sirtarët e mykur të perandorisë osmane.Ajo e parandjente sizmikën shpërthyese të Shqiptarëve pas dhënies së kësaj autonomie dhe për më tej humbjen totale të influencava të veta në Ballkan.Por me këtë qëndrim në udhëkryq nuk mund të pajtoheshin shqiptarët.Në trevat e Mitrovicës, Prizërenit,Gjakovës dhe Vuçiternit,u përzunë me forcë autoritetet osmane të gjyqësorit dhe ata administrativ.Në vend të tyre u vendosën djem shqiptarë që njiheshin për ndershmëri e trimëri.Po në këtë kohë,një protestë e malësorëve të Lezhës,i kërkonte Qeverisë osmane që në krye të organeve egzekutive të ishin vetëm shqiptarët që i njihnin zakonet dhe hallet e malësorëve. Në unitet me trevat e tjera shqiptare është edhe vendimi i Degës së Lidhjes Shqiptare të Dibrës në të cilën përpos të tjerash thuhej ; „Gjatë bisedimeve që u zhvilluan midis nesh dhe Abdyl Bej Frashërit i cili këto ditë erdhi në Lidhjen tonë si përfaqsues i Lidhjes së Toskërisë,u morën në shqyrtim rreziqet që kanë lindur aktualisht dhe që do të lindin në të ardhmen për atdheun tonë,Shqipërisë si pasojë e fatkeqsisë që pësoi shteti ynë në Rumeli.Vendimi që u muar përbëhet… prej çështjeve të poshtëshënuara :

Së pari : Bashkimi i Shqipërisë së lartëpërmendur në një vilajet dhe caktimi si qendër e vilajetit i një qyteti që ndodhet afër dhe që ka lidhje me të gjitha krahinat e tij.

Së dyti: të gjithë nëpunësit që do të jenë në shqipëri duhet të dijnë gjuhën e vendit.

Së treti: Të perhapet arsimi dhe në shkollë të mësohet edhe gjuha shqipe.

Së katërti: Të zbatohen vendimet që do të merren për reformat e dobishme për shtetin dhe kombin nga ana e Kuvendit të Përgjithshëm i cili do të mblidhet çdo vit,katër muaj në qendren e Vilajetit.

(Vendimi mban datën e 1 nëntorit 1878 në Dibër )

Dihet nga të gjithë në se lëvizjet autonomiste në Shqipëri nuk lindën në pranverën e vitit 1878,por që në Kuvendin e Beratit më 1847. Edhe në shekujt më parë,shqiptarët kishin provuar se ngriheshin kundër muzgujve të perandorive romake,bizantine e osmane dhe të fitonin disa kushte lehtësuese.Por gjithashtu duhet thënë të gjithëve se këto lëvizje kishin karakter lokal dhe jo rrallë u udhëhoqën nga motive fshati apo farefisnie.Merita e madhe e burrave që drejtuan Lidhjen Shqiptare të Prizërenit,si edhe e atyre që drejtuan Lidhjet e tjera krahinore ishte pikërisht se ditën t’i falin kësaj lëvizjeje një dimension më të madh e sublim,atë KOMBËTAR.

Është pikërisht ky dimension,kjo frymarje e fuqishme në kërkesë të lirisë e pavarsisë që shqiptarët të viren në vitet 1878-1881 përballë turqëve e serbëve,përballë grekërve e malazezëve dhe të dalur kurdoherë të fituar.Edhe pse e papërkrahur prej askujt,edhe pse e kërcënuar realisht prej fuqive të mëdha të kohës,Lidhja Shqiptare e Prizërenit me udhëheqësit e saj ideologë dhe ushtarakë; i tregoi botës se ky vend i lashtë i arbërit nuk mund të fshihej prej frikës së daulleve që u binin fqinjët ballkanikë.Ndërgjegjja kombëtare e jona tani po rizgjohej përsëri duke dëshmuar përveç trimërisë edhe sensin e kohës pavarësisht prej tragjizmit të ngjizur brenda saj.

Sa i përket lëvizjes autonomiste,do të desha të shpreh edhe një mendim timin lidhur me një prej figurave madhore të saj dhe krejt Lidhjes Shqiptare të Prizërenit.Fjala është pikërisht për strategun  Iljaz Pashë Dibrën,të etiketuar prej historiografisë  komuniste shqiptare si bashkëpuntor i Qeverisë turke (ose më i saktë i shitur tek ajo) në përpjekje të hapur kundër autonomisë së Shqipërisë. E udhëhequr nga parimet bollshevike se historinë e bëjnë fitimtarët,kalemxhinjtë e historiografisë komuniste  akoma edhe sot nuk i kanë dhënë vendin që meriton këtij komandanti ushtarak të Lidhjes së Prizërenit. Për më tej, mendoj se këta kalemxhinj paqëtohen mjaft mirë me ata të Beogradit e Shkupit që e konsiderojnë Iljaz Pashë Dibrën të shitur tek turqia.Ani ! Jeta dhe vepra e tij përpos të tjerave dëshmon se ai gjithçka mund të shiste për pavarsinë dhe lirinë e atdheut të vet,madje edhe pronat,ndërsa nderin e tij e të kombit kursesi.Është e vërtetë se në fillimet e punimeve të Lidhjes së Prizërenit,Iljaz Pashë Dibra ka patur marëdhënie të shpeshta me Qeverinë Osmane të asaj kohe.Por ai dhe një grusht burrash të tjerë,përpiqeshin të ruanin statukuonë me perandorinë vetëm e vetëm pse intuitivisht e kuptonin rrezikun e madh sllav.Ky rrezik,kjo luftë që përgaditej,kjo fortunë që vinte nga uralet,mund të perballohej përpos të tjerave edhe duke ruajtur lidhjet me Turqinë.Veçse këto lidhje asnjëherë nuk do të shërbenin si ura për robërimin e shqiptarëve. Mendoj se Abdyl Frashëri ka patur të tjera mendime për këtë trim të Dibrës kur i shkruante prej Janine më 20 dhjetor 1878 ;

„ Inderuari zotëri ! Përfaqsuesit e Toskërisë për të shkuar në Stamboll u caktuan dhe sapo të arrijë urdhëri i zotërisë suaj,të gjithë janë gati të nisen… Këta njerëz,nevoja e do të nisen një orë e më parë në Stamboll,pasi puna nuk pret sepse tani shpejt do të fillojë të bisedohet përsëri çështja e kërkesave të grekërve dhe bullgarëve;edhe këto dy çështje kanë lidhje me çështjen shqiptare; edhe zoti mos e dhëntë në është se shqyrtohet çështja e grekërve mbi themel të Kongresit të Berlinit,atëherë pothuaj se gjysma e Shqipërisë do të bjerë në duartarmiqve dhe kështu Lidhja e jonë nuk do të sjellë asnjë dobi… „.(Abdyl bej Frashëri-Letra parisë Shqiptare dhe Iljaz Pashës)

Në këso rastesh,komentet janë të tepërta.Brenga e trimit dhe atdhetarit Iljaz Pashë Dibra,u vërtetua më pas me „aleancën e krishterë ballkanike“ 1913.Harresa e qëllimshme apo denigrimi butaforesk i figurës së Iljaz Pashë Dibrës,përpos të tjerave lidhen me kozmopolitizmin e historianëve  shqiptarë, dje dhe sot.Sidoqoftë këta burra trima dhe të mençur falën gjithshka për Lidhjen Shqiptare të Prizërenit duke përcjellë vetëdijen kombëtare nga brezi  në brez e ky quhet Nacionalizmi Shqiptar.

Bern-Zvicër