Besim Ndregjoni/

78 VITE MË PARË POSTRIBA HYRI KRYELARTË NË HISTORINË KOMBËTARE!

78 vite ma parë Postriba hyri kryelartë në historinë kombëtare përmes gjakut dhe guximit të qindra patriotëve, intelektualve, klerikëve të gjitha besimeve që i dhanë jetë kryengritjes antikomuniste në Europën e ndarë nga perdja e hekurt mbas mbarimit të luftës së dytë botërore. Në Postribë u ndez shkëndija e parë kundër regjimit gjakatar të instaluar dhunshëm në vend, nga barbarët stalinistë shqiptar të drejtuar nga diktatori më i egër i europës pas luftës së dytë botërore sadisti Enver Hoxha. Herojt e Postribës ngritën krye në emër të asaj çka ishte dhe mbetet e shejtë për çdo shqiptar, Liria dhe vlerat e një kombi nga më të vjetrit në zemër të Europës. Antikomunistët e Postribës e dinin dhe e ndienin në çdo ind të tyre,se asgjë e mirë nuk mund të vinte për kombin, mohimi i vlerave themelore, që edhe në kohët më të vështira, kanë shënuar jetëgjatësinë ndër shekuj të popullit shqiptar.Ky guxim, kjo kryengritje për lirinë e atdheut tundi themelet e regjimit gjakatar komunist, guximi dhe trimëria e Postribasve u shtyp me dhunë nga stalinistët shqiptarë të përkrahur nga armiku shekullor i shqiptarve pushteti serbosllavë dhe nga frika e gjakatarëve, se liria që frymonte bashkë me luftëtarët e sajë nuk do të zhdukej nga ky vend. Terrori i egër do të shkretonte familje të tëra, përfshirë ato të Jup Kazazit, Osman Haxhisë, Idriz Tahirit e Abdulla Sahitit, patriotët që i prijnë kësaj kryengritje.Vetëm në ditët e para u pushkatuan pa gjygj 28 vetë. Dhe masakrat e barbarve kaluan nga Postriba në Shkodër, Pukë, Mirditë, Malsi e Madhe. Një tragjedi që jehon dhe sot, por kurrë sa akti i ndritur i rezistencës së Postribës, i atyre që dhanë jetën për lirinë. Historia na mëson se regjimet dhe falangat e tyre bien të damkosura , ndërsa ata që luftojnë për liri , përjetsohen dhe lënë gjurmë mbi të cila hedhin hapat e tyre brezat, që me mirënjohje i përkujtojmë sakrificat e të parëve, duke ruajtur në thellësitë e zemrave të tyre një vend të shejtë , për të gjitha ata që dhanë jetët e tyre të çmuara. 78 vitë më vonë, një perde e hekurt e ka ndarë Shqipërinë nga kombet perendimore. Sot mbas tre dekadave jetojmë në një hije e cila vjen nga një regjim që ka mjete të ndryshme por qëllime të njëta me atë të shkuarës dhe po e pengon shoqërinë shqiptare të jetë pjesë e familjes europiane.

Një regjim që godet demokracinë, lirinë dhe të drejtat e qytetareve, e cila vjen si produkt i përballjes të pamjaftueshëm me të kaluarën që i lejoj pasardhësit e xhelatëve të hedhin pluhur mbi historinë e të restaurojnë një model bolshevik që e kthen pas Shqipërinë. Kjo përpjekje tinzare që shkon në kundërshtim me idealet e lirisë të martive të Postribës dhe po ashtu me aspiratën e shumicës dërmuese të shqiptarve, për një Shqipëri europiane, sot nga Postriba del thirrja patriotike për rezistencë, për tu përballur, për mos të lejuar asnjë regjim të pengojë aspiratën e një populli të tërë për të gëzuar të njëtën liri, të njëtën demokraci, të njëtën mirqenje që gëzojnë popujt e Bashkimit Europian.

Fatkeqësisht sot shoqëria shqiptare është e ndarë në komunistë alias socijalist, dhe antikomunist konservator që përfaqësojnë lirinë, qëndresën, pronën, familjen.

Nqs ekziston Partia Demokratike sot në pluralizim politikë, është falë rezistencës së antikomunistave shqiptar që nuk lejuan, por e mbrojtën nga revanshi i komunistave shqiptar nga viti i zi 1997 e deri në sot, dhe nuk e mbrojti populizmi politik që u çfaq në 90, as ai grup që përfitoi nga qëndresa e antikomunistëve për mos shuarjen e forcës së parë politike në pluralizmin shqiptar. Populizëm në 90 shërbeu thjesht me ndru sistemin që ishte i nevojshëm për një shoqëri të traumatizuae e ideollogjizuar. Dhe ndrrimi i sistemit pati difekte të mëdhaja, se nuk u dënua partia komuniste që kishte vrarë burgosur, internuar dhunuar të drejtat e liritë e njeriut për 50 vite. Por u pranua si forcë politike në pluralizëm, e kundërta ndodhi në europën e lindjes, të gjitha partitë komuniste u shkrinë. Mosdenimi i krimeve të komunizmit i solli dëme të pariparueshme shoqërisë dhe e ka sjellë Shqipërinë në një regjim të korruptuar dhe dhunues ndaj të drejtave dhe lirive të njeriut.

Sot politika shqiptare ka degraduar për të ndërtuar një shtete të së drejtës, 34 vite Shqipëria nuk ka një kushtetutë të qëndrueshme, të drejtat dhe liritë e njeriut dhunohen nga pushteti i korruptuar, sot zhvillohet një luftë klasash ndaj antikomunistëve dhe fatëkeqësisht forca politike që duhet ti mbrojë ka heshtur. Nuk mund të ketë opozitë pa pjesëmarrjen në politikëbërje të 40% të antikomunistave shqiptarë që përballuan diktaturën, dhe mbajtën lartë me guxim aspiratat e lirisë, e pluralizmin politikë. Nuk mund të vijë në pushtet Partia Demokratike pa pjesëmarrjen e antikomunistave shqiptar. Konservatoret shqiptar bazohen në tre parime kryesore në votë të lirë, dhe ndrim elitash, familja si bazë e shoqërisë dhe shtet ligjor me pronë private të pacenuar me ligjet bolshevike siç ka ndodhur gjatë tre dekadave në Shqipëri.

Partia Demokratike duhet ti largohet populizmit dhe të ndërtoi konservatorizmin për ti kthyer vlerat popullit shqiptar. Për ti kthyer lirinë, mendimin ndryshe. Nuk mund të ndërtojnë shtete të së drejtës nqs nuk kemi një drejtsi të pamvarun, fatkeqësisht sot mbas tre dekadash, reformat ideologjike të së majtës,trumbetohen për drejtsi të pamvarun, siç po ndodh me drejtsinë e re, por pushteti politik i korruptuar nuk e len as të jetojë e as të vdes. Ne antikomunistët i besuam kësaj reforme, megjithëse ishim skeptikë dhe i paralajmëruam ndërkombëtarët se nuk mund të japin drejtsi ata që i dhunuan të drejtat e liritë e njeriut si bashkëpuntorë të zellshëm të diktaturës. Kjo mazhorance e majtë ja besoi reformën në drejtsi, hetuesve të komunizmit që vranë Postribën dhe Shqipërinë. Ne antikomunistët e çmojmë ndihmën ShBA për të pasur një drejtsie të pamvarun, por atë reformë nuk mund ta bëjnë politikanët, dhunuesit që i kan shërbyer diktaturës, tani po të njëtën autorë që ndërtuan ferin komunist, këta ndërkombëtar i besojnë dhe komisionin antikorrupsion, atyre që e ndërtuan sistem korrupsionin. Kjo është tallje me liritë e shqiptarve është fyrje ndaj antikomunistave që në mes të plumbave kundërshtuan diktaturën, dhe po mbajnë gjallë pluralizmin.

Ne patëm besim se drejtësia e re do të veproj si në Ameriken e Linkolit e të Marting Luterkingut , por jo se do të veprojë si drejtsi politike në shërbim të mazhorancës të korruptuar komuniste. Fatkeqësisht parashikimi i jonë doli, kemi drejtsi politike dhe jo drejtsi të pamvarun dhe në mbrotje të qytetarve. Prandaj ju bëj thirrje institucjoneve të drejtsisë veproni siç vepron Amerika ndaj të drejtave dhe lirive të njeriut, President Tramp është i akuzuar për disa vepra penale dhe politike, por drejtësia atë e heton, dhe e lejon të zhvilloi aktivitetin politik si përfaques i forcës politike republikane, dhe ju lejojani Kryetarin e partisë demokratike të zhvilloj aktivitetin politikë, duke mos i ndaluar hetimet ndaj tij, drejtësia si të gjykon, dhe të mbron. Ne antikomunistët e respektojmë ligjin por kur ligjin e merr në dorë politika ai ligj është i vdekur. Ky pushtet i korruptuar kriminal, rrezohet me konservatorizëm dhe jo me populizëm.

Zotrinj deputete të opozitës, nuk është i rëndësishme vetëm marrja e pushtetit, por mbrotja e demokracisë dhe liritë e qytetarve janë faktorët që Shqipëria mos të shpopullohet e ti bashkohet Europës. Bashkojna Shqipërinë me europën duke i dënuar krimet e komunizmit, duke dënuar heshtjen e shtetit shqiptar dhe pse thirrja jonë ka qënë e është se pa dënuar krimet e komunizmit nuk mund të ndërtojmë shtet të së drejtës, nuk mund të ndërtojmë demokraci, nqs opozita lufton thjesht me pas një mandat deputeti, ajo nuk përfaqëson konservatorizmin dhe nuk mund të ketë mbështetjen e shqiptarve që duan Shqipërinë europiane. Këtë jua kërkon Postriba dhe elektorati antikomunist, të shpëtojmë Shqipërinë nga politikat antikombëtare të shpopullimit. Shqiptarët presin!

Martirët presin që Shqipëria të jetë europiane dhe kjo kauzë është e opozitës.

Lavdi përjetë heronjve të Postribës.

Hazir Mehmeti

Vjenë/

“I vetmi shtet që ka mbajtur një politikë të mençur në Shqipëri ka qenë Austria merhume e Habsburgëve. Austria e bazonte politikën e saj mi shqiptarët nacionalistë dhe ngarkonte me punët e Shqipërisë ata njerëz që e dinin shqipen më mirë se çdo arnaut” – Fan Stilian Noli – Vjenë, 8 gusht 2024.

Sundimi i gjatë turk e kishte dëmtuar çdo gjë shqiptare, në radhë të parë gjuhën, trashëgiminë kulturore, fetare, zakonet. Pa ndërprerë në trevat shqiptare filloi të ndihet rritja në kërkim të identitetit kombëtar për çka duhej liria dhe shteti i lirë. Idetë e tyre natyrshëm i shkruan e rishkruan gjithandej shtypit të kohës duke ndikuar në ngritjen e ndërgjegjes kombëtare. Shqiptarët kudo që u gjendeshin jashtë territoreve etnike; në Evropë, Amerikë e Azi, në fillim shekullin e njëzet kishin përqendruar veprimtarinë në jetësimin e idealeve të rilindësve për hartimin e alfabetit dhe shtetit shqiptar.

… në Vjenë

Vjena duke qenë vendqëndrimi i perandorëve e mbretërve që sunduan Evropën apo pjesët kryesore të saj ishte po ashtu qendër me ndikim të madh në kulturën evropiane. Këtu duhet veçuar Dinastia e Habsburgëve e kohës së Austro-Hungarisë si monarki me një histori disa shekullore e cila kishte një qëndrim përparimtar ndaj kulturave të kombeve të ndryshme përfshirë këtu edhe kulturën shqiptare. Qe nga kohë të lashta hasim në dokumente ku shihen lidhjet e kulturave në lëmin gjuhësor, kulturo-artistik dhe shkencor. Në fillim shekullin e njëzet, studionin shumë të rinj shqiptarë dhe kishte intelektualë që jetonin e vepronin jo vetëm në kryeqytet por edhe në qytet tjera në Austri. Ata fillimisht e fillojnë me formimin e “Kolonisë Shqiptare të Austrisë” e cila pas një kohe të shkurtër themelon “grupit nismëtar” për themelimin e shoqërisë “Liria”. Vet emri i saj ishte synonim qëllimi. Nga jeta e kësaj shoqate kemi pak shënim dhe pas pak vitesh do ndërron emër në Shoqëri “Dija”, ditëlindja e së cilës është 27 dhjetori i vitit 1904. Nga bashkëthemeluesit, kryetar i saj zgjidhet Dr. Gjergj Pekmezi, kurse Hilë Mosi, sekretar, kurse Nikollë Ivanaj i degës në Raguzë. . Sipas deshifrimit të nënshkrimeve, pseudonimeve, inicialeve del se në takimin themelues morën pjesë 15 anëtarë tjerë, mes tyre: Dervish Hima, Gaspër Beltoja, Gaspër Mikeli, Kristo A Dako, Kolë Kodheli, , Ndue Paluca (Batusha), Kolë Rrota, Kolë Margjini, Lec Çurçia Simon Kadarja, dhe të tjerë emra të respektuar në letërsinë, kulturën e historinë kombëtare. Shoqëria e intelektualëve shqiptarë i kishte vënë vetit qëllime patriotike.

Shoqëria e re “Dija” për një kohë do jetë shoqëri gjysmë ilegale deri në krijimin e rrethanave të favorshme shoqërore e juridike kur do veproj legalisht. Sipas letrës që Hilë Mosi dërguar Asdrenit në Bukuresht, regjistrimi i “Dija”-së ishte bërë e mundur tek pas katër vjetëve, me 29 mars 1907.

… statuti

Statuti i shoqërisë i ruajtur në Bibliotekën Kombëtare të Austrisë (Österreichische National Bibliothek) i botuar në fletushkë i cili dallohet për nga rregullsia e shkrimit dhe renditjes së neneve në shtrirjen e tyre sipas ligjeve dhe strukturës përcaktuese funksionale e praktike. Neni i parë në statut shkruan: “Shoqëria “Dija” e ka selinë e saj në Vjenë me degën e saj në Raguzë”. Pika dy: ”Qëllimi i Shoqatës është ngritja e arsimimit të shqiptarëve duke e kultivuar gjuhën e letërsinë shqipe”. Nga këtu shihet lidhja e intelektualëve të Vjenës me intelektual në Raguzë (Dubrovnik) në krye me Nikollë Ivanaj, një veprimtar i çështjes kombëtare i lindur në Triepsh të Grudës, i shkolluar një kohë në Vjenë dhe mbrojtës i platformës së Rilindjes kombëtare për formim të shtetit shqiptar. (Stuten des Vereines “Dija”, Nr:455.360-A f.1,2/ -1904 Wien)

Për kohë të shkurtër nëndegët e Shoqatës “Dija” do formohen edhe në Prizren, Shkodër, Tiranë krahas atyre në disa qytete brenda Austrisë ku vepronin aktivistë të njohur për çështjen shqiptare, si në Grac, Kllagenfurt, Strebendorf. Çdo vit shtohen degët e “Dija”-es ku dy vjet më pas, mbas një letërkëmbimi intensiv mes Vjenës dhe Bukureshtit. Asdreni i dërgon Vjenës procesverbalin e plotë mbi formimin e degës së “Dija”-es në Bukuresht më 16 dhjetor 1906 në përbërje prej njëzet anëtarëve. Dyvjetori i kësaj date historike, 27 dhjetori i themelimit të “Dijes”, shënohet solemnisht në Shkup ku formohet dega së saj më 27 dhjetor 1906.

Do ishte jetëshkurtër veprimtaria pa intelektualë të rinj e të shkolluar po të mos sjellshin studentë të rinj nga trevat shqiptare për studime në universitetet austriake Vjenë, Grac, Insbruk. Ky aktivitet u mbështet fuqishëm nga miqtë e shumtë austriak dhe të personaliteteve të njohura shqiptare si Faik Konica, Hilë Mosi, Aleks Drenova, Visar Dodoni, Nikollë Ivanaj, Petro Nini Luarasi, Luigj Gurakuqi e të tjerë.

Nga shkrimet e kohës shihen efektet e fuqishme të “Dija” es në qendrat e tjera të kohës ku kishte shoqëri të fuqishme shqiptare, si në Bukuresht, Stamboll, Raguzë, Boston, Kairo. Duke e parë veprimin legal të “Dija”-së dhe përkrahjen e saj nga autoritetet austriake kishte edhe propozime që shoqëritë shqiptare të shkriheshin në një të përbashkët me emrin “Dija”.

Kështu kryetari i shoqërisë “Djalëria Shqiptare” do propozonte në një mbledhje me kryepleqësinë e “Dija”-së se do bëhet një degë e saj me qëllim unifikimi të veprimtarisë kombëtare. Ose, letra e “Dija”-së dërguar shoqërisë patriotike shqiptare “Bashkimit” të Bukureshtit me propozimin për bashkimin e tyre. Edhe pse kjo nuk ndodhi ishte një ide e bashkimit të qëndrimeve dhe veprimeve me interes kombëtar në atë periudhë.

Hilë Mosi (sekretar i “Dijes”) shkrimet e tij i botonte nën pseudonimin Sokoli ashtu siç bënin edhe shumë veprimtarë të tjerë për shkak të përndjekjeve nga autoritet pushtuese turke të kohës në territoret shqiptare. Nën përkujdesjen e “Dija”- së u botuan tekste në shqip për trevat shqiptare aq të nevojshme.

Ndër të parat “Abetarja” me autor Ndue Palucen, kalendari “Shqiptari”, “Këndime për shkollat e para shqipe”, “Gramatika…për përdorim t’femijve”, “Libri i dytë i knoitorës shqype për shkollë në Shqypni” etj. Në vitet 1910 e 1911 në drejtimin e Shoqërisë “Dija” kemi emra të rinj; Asdreni, Manek, Kolë Rrota, Zef Harapi, Hessler, Kolë Kamesi. Do shënohen emra të rinj në donacione ndaj “Dijes”, mes tyre Baron Nopça, Spiro Dine (Egjypt), Nikollë Ivanaj (ShBA), etj.

Shoqëritë shqiptare në Austri dhanë kontribut të madh në ngritjen e vetëdijes kombëtare shqiptare. Ato gjetën ambient të volitshëm miqësor ku vepruan duke lënë gjurmë të fuqishme në ndërtimin e urës së mirëkuptimit mes kombit shqiptar dhe atij austriak.

Asnjë përpjekje e forcave të errëta ideologjike, pa marrë parasysh nga vjen, nuk do ta luhatin frymën e miqësisë mes dy popujve tanë e nderuar shekujve.

Burimi:

Statuten des Vereines, Dija Nr.455.360-A, f.1,2, 1904, Wien

Gazeta, Vellaznija, nr.1, Kallënuer 2016, Vjenë.

”Studiues austriakë e shqiptarë në Austri”, Prishtinë, 2021

Gazeta,Vellaznija, nr.59, Maj 1917, Vjenë.

Uran Asllani, Studentët shqiptar të Austrisë dhe veprimtaria e tyre, 2000, Tiranë, f.111.

Kalendar i Shoqnisë, Dija, 1906, f.18,19.

Shoqëria, Dija, Wien, 1906, Kalendar, Manastir, 1910. Kalendar, 1910, f. 26,27.

Statuten des Vereines, Dija, nr.455.360-A f.1,2, 1904, Wien.

Akademia e .Shkencave e Shqipërisë, Fjalori Enciklopedik Shqiptar-2” f.1055/1056, -2008, Tiranë.

Akademia e .Shkencave e Shqipërisë, Fjalori Enciklopedik Shqiptar 3, f.1976/1977,f.1804, 2009, Tiranë

Prof. As. Dr. Rahim OMBASHI/

Në vend të prologut

Nga koha kur edhe burrat kishin burra na duhet të mësojmë pafundësisht, saktë, sidomos tani kur shtetarë burrecë të pasuruar nga malli i togut pa zot, shpërfaqen gjithandej të dhjamosur, madje lënë vendin e lindjes si pa gjë të keq. Në shtatorin e vitit 2004, pata fatin të lexoj një kushtim modest të çiftit Donika e Rene Stase, lënë mbi një monografi, që ia dhuronin kryetarit të bashkisë së Korçës Robert Damo. Me mbesën e protagonistit të shkrimit nuk jam takuar, më duket, por me Renenë, mësues matematike, isha koleg. Madje kujtoj se çifti asokohe solli djalin e vet në gjimnazin, që vijon traditën e Liceut Kombëtar të Korçës, ku isha mësues letërsie dhe drejtor. Gjimnazisti rishtar Stase, së bashku me Ivi Namik Kasimati e disa të tjerë, ishin një kokë mbi shokët, prandaj i mbaj mend edhe pas 35 vjetësh, por tani di vetëm që u larguan në fillimet e viteve ’90 jashtë shtetit për t’u shkolluar, asgjë më tepër se kaq. Uroj e lutem që të jenë të lumtur, por le t’i kthehemi vitit 2004.

Kaluan plot edhe 20 vjet të tjerë dhe shumëçka ka ndryshuar, disa të vërteta kanë zënë vend, por disa po vendosen ku dhe si duhet, ndërsa i mbetemi borçlinj kujtesës kombëtare, që as më shumë e as më pak, është identitet. Pas vitit me shenjë 1990, studiuesit u njohën me tekstin “Historia e Shqipërisë dhe e Shqiptarëve”, Prizren, 2001; me manuskriptin e së mbesës së Pandeli Evangjelit, Donika Stase – Evangjeli: “Kujtime”, Tiranë, 2002; me arkivin familjar, me raporte të konsujve nga shtete të ndryshme; me memoaristikë të botuar nga personalitetete të historisë sonë kombëtare; me broshura jubilare të shtetit të ri shqiptar; me procesverbale që ndodhen në AQSH; me letër-dorëshkrime; me gazeta të shumta e revista cilësore, etj, etj. Në to gjejmë informacion sesi shpifja baltosëse kundër Tij kishte filluar me letra anonime, që i dërgoheshin Faik Konicës në Bruksel, për ta bindur patriotin, veprimtarin dhe publicistin luçit se Pandeli Evangjeli ishte ‘grekoman i flakët dhe fillorus, me cak të fundit ortodoksinë’. Jo pak nga ne e kanë në gjak dhe për hiçmosgjë turpërimin e tjetrit, sepse letrat anonime dërguar botuesit të revistës “Albania” ishin të shkruara shqip!

Nga ana tjetër, në këtë komunikim të shpeshtë me dokumente e fakte, hasim konsiderata nga më të lartat dhënë nga bashkëpunëtorët e vet në Bukuresht, ku jetonte familisht, apo edhe nga të huaj, si konsulli austriak i Manastirit, A. Kral, që e informonte shtetin e vet më 1902 se shoqëria “Dituria” që drejtohej prej P. J. Evangjelit nuk kishte “… asnjë lidhje me rrethe zyrtare greke apo ruse.”, etj. Faik Konica u bind më pas se kush ishte korçari që la pas lokalizmin, “xhaxhai” i mbështetjes esenciale të idesë kombëtare; por më mirë syri sesa nami, thuhet.

Qysh në maj 1887, në një letër të Naim Frashërit, Sami Frashërit e Jani Vretos dërguar V. Dodanit mësojmë:

“… të falemi [ty] si edhe këtyre vëllezërve që na tha z. Vreto edhe shokëve të tyre: Vangjel Geços, të birit Gjergjit, të katër vëllezërve Tërpo, Thanas Haritos, Nikollaq dhe Pandeli Jano Vangjelit, Spiro Manit… edhe gjithë shokëvet e vëllezërvet që dini z. juaj.”

Bie në sy se me veprimtarinë e tyre atdhetare vëllai më i madh Nikollaqi dhe Pandeliu kanë spikatur mes shokëve, vëllezërve të frashëllinjve të mëdhenj dhe Jani Vretos, prandaj letrat anonime kuptohet se ishin përcjellë nga doras, që u shërbenin të huajve. Në faqen 401, e fundit e monografisë, hartuar me korrektësi e objektivitet shkencor nga historiani Hysni Myzyri, mësohet jo pa dhimbje se Pandeli Evangjeli ishte dëbuar familisht nga shtëpia e tij në Tiranë “si i padëshirueshëm për regjimin” dhe u vendos në Korçë, si qiraxhi, në vitin 1947. Ai hyri në politikë kur ishte i pasur, me punë të ndershme, rreth 60 vjet ia kushtoi Atdheut dhe mbeti vetëm i mirë deri në ditët e fundit, madje i turpëruar masivisht dhe nën heshtim shtetëror. U shua në qytetin e vet në vitin 1949, në shtator (data e saktë nuk është shënuar as te monografia shteruese e Myzyrit, botuar në Tiranë në vitin 2004?!): “…, kur kishte mbushur 90 vjet; u përcoll për në banesën e fundit, “pa kurrfarë ceremonie, nga familja dhe një grup i vogël korçarësh”.

Shqetësohesh kur ritakon në fakte të tilla dhe e merr për detyrë të gjesh shkakun e këtij nënçmimi shtetëror, pas jo më pak se 60 vjet kontributesh autentike të spikatura. Mos për turpërimin e dytë, pas dështimit të të parit, veç argumenteve të ngjizura, ka ndikuar edhe strofa e parë e vjershës “Kënga e Salep Sulltanit”? Mos është kuptuar si fakt historik e jo si shembëllim i personalizuar me tepri në vargje me metrikë popullore?

Koha bën të vetën, kësisoj këtë shtator mbushen plot 75 vjet nga koha kur burrështetari, që u ndie jabanxhi në vendin e vet, pret t’i hiqet balta e harrimit, hedhur nga ajo-kjo botë jallane. Periudhë që mjafton për të bërë një vlerësim as emocional, as ideologjik, as politiko-patriotik dhe për më tepër as krahinor apo lokalist. Le të mbështetemi te shkrime përkujtimore që herë pas here i referohen Atit Themelues të shtetit kombëtar shqiptar, “Xhaxhait” ‘të mbështetjes esenciale të idesë kombëtare’, sipas të huajve.

Në vitin 2001 gazetari Blendi Fevziu botoi artikullin te revista “Klan” me titull “Pandeli Evangjeli, politikani pa famë”, duke lënë pezull pyetjen se pse “Xhaxhai” nuk mori atë që i takon. Monografia e historianit sqimatar H. Myzyri e vlerëson mes titullit: “Pandeli J. Vangjeli (1859-1949) – Atdhetar dhe burrë shteti i shquar”, pa analizuar se çfarë dhe ku i ka hyrë në hak shteti shqiptar kësaj figure qelibar dhe autentike. Në prag të festimeve për 100-Vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, historianët objektivë Beqir Meta dhe Hasan Bello botuan një artikull, ku përmes titullit shtohet një tjetër vlerësim: “Pandeli Evangjeli: miku i Zogut dhe i Ismail Qemalit, që u dëbua nga komunizmi”, “Gazeta Shqiptare”, Nr. 5762: 30–31.

Tani është e plotë skeda e veprimtarisë së tij atdhetare, filluar në mërgim, para se ai të niste dhënien e kontributit përsëri, asaj here në politikë:

Kryetar i Shoqërisë “Dituria”, Bukuresht, nga viti 1896-1906 (kur u mbyll), shoqëria më e rëndësishme shqiptare e kohës, në mërgim.

Nënkryetar i Shoqërisë “Bashkimi”, ku u shkrinë shoqëritë “Dituria”, “Drita” dhe “Shpresa”, Bukuresht, 1906. Ndërkohë me fondet e shoqërisë, ku përfshihet edhe ndihmesa e familjes Evangjeli si dhe e atij personalisht, dërgon në Shqipëri mijëra libra, që shtypeshin në Bukuresht: abetare, këndime, gramatika dhe aritmetika. P. Evangjelit, sipas historianit Myzyri, Ismail Qemali në Mbledhjen e Bukureshtit më 5 nëntor 1912, i propozon post qeveritar: “pasi të organizonte situatën definitive në Shqipëri do ta zgjidhte ministër.” (f. 210, 64/).

Nga botimet “Vjetari i Arkivit të Kosovës”, Prishtinë, 1974; nga “Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912 (Përgatitur nga S. Pollo dhe S. Pulaha, Tiranë, 1978; nga vepra “Rilindja Kombëtare Shqiptare dhe Kolonitë Shqiptare të Mërgimit në Rumani dhe në Bullgari”, botuar nga I. Durmaku, Prishtinë, 1983; mësojmë se pati shqiptarë në Bukuresht që ranë preh i premtimeve dhënë nga koloneli rus Bozhilloviç dhe filluan propagandën sllave në fshatrat e Korçës, ndërsa i kundështoi kryetari i shoqërisë Evangjeli:

“Kafexhinjtë [shqiptarë të Bukureshtit] ishin të gatshëm të pranojnë, mirëpo ata hasin në kundërshtim të madh më një anë prej një farë Pandeli [Evangjeli], kafexhi i pasur i cili ishte i ndihmuar prej Kristaq Naumit dhe disa shqiptarë të tjerë të fesë myslimane.”, (f. 103).

Veprimtaria e tij kombëtare kryesisht kulturore dhe arsimore, shtohet me krijimin e shtetit të ri shqiptar. Luigj Gurakuqi e përshëndet P. Evangjelin nga Vlora më 3 mars 1914:

“Ju urojmë mirëseardhjen në Shqipëri të lirë, për të cilën zotnia juaj e gjithë shqipëtarët e Bukureshtit janë përpjekur prej sa vjetësh me zemër të djegur.”

P. J. Evangjeli – prefekti i parë shqiptar në Korçë, mars 1914 – deri 7 korrik 2014, i emëruar nga Qeveria e Durrësit. Me pranimin e postit fillon veprimtaria e tij politike në shërbim të vendit të vet. Përsëri prefekt në Korçë, 1920. Deputet i Korçës (nga 10 deputetë që kishte gjithsej) në parlamentin e parë shqiptar, 21 prill 1921. Zgjidhet Kryetar i Parlamentit, ministër i Jashtëm nga 11 korriku 1921- shtator 1921.

Luigj Gurakuqi e vlerëson:

“…, due me thanë z. P. Evangjeli, veteranin tonë, apostullin e lashtë të idesë kombëtare.”

Kryeministër, 16 tetor – 11 dhjetor 1921 (u votëbesua unanimisht në parlament) shto dhe portofolin si ministër i Jashtëm njëkohësisht. U propozua edhe për në Këshillin e Lartë nga parlamenti, por nuk kaloi në atë detyrë për arsye proceduriale. Dha ndihmesë e spikatur për jetësimin e KOASh, nisur herët me veprimtarinë fetare në Bukuresht. Ministër i Jashtëm, përsëri, nga 11 shtatori 1922. Përsëri ministër i Jashtëm, te qeveria e Ahmet Zogut, 2 dhjetor 1922.

Kryetar i Senatit, 24 shtator 1925 – 1928, kur parlamenti ishte me dy dhoma.

Kryetar i Asamblesë Kushtetuese, gusht 1928, kur kurorëzon Ahmet Zogun Mbret, 1 Shtator 1928.

Te broshura jubilare “10 vjet Mbretni”, Tiranë, 1928: 75:

“Gjatë dhjetë vjetëve mbretnije, Pandeli Evngjeli shërbeu 5 vjet si kryeministër dhe po aq vjet si kryetar i parlamentit. Në jetën e tij të ndritshme, shihej e kjartë pasqyrëza e shpirtit dhe e ndërgjegjes që e ka ushqye kurdoherë këtë burrë shteti.”

Sulmi tjetër për ta turpëruar burrin, kësaj herë jo anonim, madje mediatik dhe kishte emër: Theofan Mavromati (Fan Noli), i cili aso kohe sapo ishte kthyer nga Rusia, ku mori pjesë i ftuar në festimit e 10-Vjetorit të Revolucionit të Tetorit. Jetonte në Vienë duke qenë veprimtar i ethshëm i KONARE-së, ndërkohë merrej me shqipërime (sipas porosisë së Faik Konicës), publicistikë dhe vjershërime. Me që shumica e njohin Fan Nolin vetëm si poet, ndërkohë që kryevepra e tij është krijimi dhe jetësimi i KOASh, duhet të japim një përmbledhje të shkurtër të veprimtarisë së tij në këtë lëmi të artit të fjalës.

Nga 26 vjersha origjinale, shto dhe nëntë variante të tyre, tri sosh kanë në titull metaforën Sulltani: e para “Kënga e Salep Sulltanit”, e dyta “Sulltani dhe Kabineti” dhe e fundit si krijim postum “Vdekja e Sulltanit”. Vjersha e parë është botuar më 15.10.1928, Vienë; e dyta: “Sulltani dhe Kabineti” është botuar në revistën “Dielli”, Boston, më 5.7.1961; e treta, “Vdekja e Sulltanit”, nuk është kryer plotësisht, sepse u gjet në vendin ku ndërroi jetë, Florida, USA.

Tani së fundmi mësojmë se vjersha e parë është shkruar pasi Fan Noli botoi artikullin pas një shtatorit 1928, në “Le Cri des peoples” me nënshkrim Fan Noli, Ish – Kryeministër i Shqipërisë (ndërsa më herët nënshkruante me pseudonime):

“Republika Shqiptare sapo është shndërruar në një monarki, me mbret Ahmet Zogun. U gëzuan në Romë, u indinjuan në Beograd, u argëtuan kudo tjetër. Le të fillojmë së pari me anën groteske të kësaj ngjarjeje: një ish-pronar kabareje nga Bukureshti, i quajtur Pandeli Evangjeli, në krye të një turme individësh të pavlerë, ish-banditë, hajdutë, vrasës dhe tutorë, që e quajnë veten Asamble Kushtetuese, i ofron kurorën mbretërore një hajduti, të quajtur Ahmet Zogu, i cili përparoi me vrasje, i cili e bëri pasurinë e tij me vjedhje dhe që u ngrit në pushtet me tradhti.

Dhe ky hajdut emëron, si kryeministër të tij, një mashtrues dhe një kriminel, Kosta Kotën, i cili ushtronte fshehurazi profesionin e kirurgut në Salt Lake City në Amerikë, prej nga iku për t’i shpëtuar policisë amerikane që e kërkonte për masakrimin e një pacienti të operuar prej tij.”

Vjersha “Kënga e Salep Sulltanit” e Fan Nolit dominohet nga motivet politike kur përshkruan me ironi ecurinë politike në Shqipëri, pas largimit të tij nga pushteti, veçmas me vendimin e Asamblesë Kushtetuese, e cila kurorëzoi Ahmet Zogun:

“Një mexhlis të math na çeli / Pandeli Jano Vangjeli (jo Evangjeli) / Me Sulltan-llokum na veli / Si kofini pas të vjeli.”

Strofa e parë e vjershës me nëntë katërvargëshe, me tetërrokësh popullor dhe me frymë polemiste satirizon kryetarin e Asamblesë Kushtetuese, pastaj vepron kësisoj edhe me drejtuesit kryesorë të shtetit të ri shqiptar. Epitetet e gjetura për kundërshtarët e vet politikë ishin po ato të përdorura edhe te artikulli botuar pak ditë më parë në frëngjisht. Kësisoj vjersha, ashtu si pjesa dërmuese e veprimtarisë së Nolit, dominohet nga motivet politike.

Vetëm në tri strofat e fundit ai i drejtohet armikut të tij deri në, e ndoshta edhe pas vdekjes, me furi të shkapërdisur nga smira, por pa arritur nivelin artistik të poezisë së mallkimit të Gjergj Fishtës, e cila u drejtohej asisoj armiqve të huaj.

Me arkaizmin mileti Fan Noli qesëndis hidhur Ahmet Zogun: sheqer-kësmet e hallvaxhi. Ndërsa për të qenë më afër me ideologjinë që i paraprinte kësaj lloj fryme politike gjithë mllef e urrejtje, në një botim timin “Po vjen Noli…”, 2002, kam vendosur një letër të Mitrush Kutelit drejtuar “Hirësisë së Tij Peshkopit Theofanit”, më 30 maj 1945, ku flitet për ‘verbin’ e Fan Nolit. Në ndihmë të saktësimit të termit vjen punimi i Nysret Krasniqit, botuar në Materialet e punimeve të Seminarit XXXI Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, 13-25 gusht, 2012, fq. 46):

“Me këtë rast, mund të pajtohemi pjesërisht me konstatimin e Mitrush Kutelit se verbi nolian është politik – patriotik (Mall e Brengë, M. Kuteli, 1945), por nuk e dimë nëse do të pajtohej nocioni patriotizëm me nocionin ideologji e majtë, në kuptimin e ngushtë të termit.”

I mësuar me sulme të tilla personale, P. Evangjeli zgjidhet Kryetar i Parlamentit me një dhomë në datën 17 dhjetor 1928, pastaj Kryeministër më 6 mars 1929. Kësisoj në pesë kabinete qeveritare, deri 16 dhjetor 1935. Mosha 80-vjeçare e gjen përsëri kryetar parlamenti më 31 janar 1937, duke vijuar detyrën deri 7 prill 1939, kur Italia fashiste pushtoi atdheun. Nuk u përzie në veprimtari politike në ato vite të rënda zie, duke shpresuar për ditë të mira në të ardhmen. Si shtetar i lartë shërbeu pesë vjet si Kryeministër dhe po aq vjet si Kryetar i Parlamentit të Shqipërisë.

Më 27 nëntor 1992, Presidenti i Republikës i jep dekoratën “Urdhëri i Lirisë të Klasit të Parë” me këtë motivacion:

“Luftëtar i shquar i çështjes kombëtare. Ka dhënë një kontribut të madh në luftë për forcimin e shtetit të pavarur shqiptar dhe ruajtjen e tërësisë tokësore të vendit tonë.” (Një nga 48 dekoratat që jepeshin në Shqipëri nga viti 1945-1992), sepse nga viti 2013 dhe në vijim ka të tjera dekorata.

Sa pak individualizim për Atin Shtetformues, por ndoshta ashtu foli koha shtetërore, që më pas vendosi të japë vlerësime të tjera. Sikur e mbulon më mirë krejt veprimtarinë e tij kombëtare: kulturore, arsimore, fetare, politike, diplomatike, shtetërore: Dekorata “Gjergj Kastrioti Skënderbeu”! Një nga 12 Dekoratat që jep Shteti Shqiptar:

“U jepet personaliteteve shqiptare dhe të huaja për ndihmesë të qenësishme ose kontribut madhor në mbrojtjen, forcimin apo përparimin e faktorit shqiptar kudo në botë”

Më mirë vonë se kurrë. Kjo mund t’i akordohet burrit, që nuk e turpëruan dot. Turpi dhe pendesa e sinqertë na detyron ta kërkojmë heqjen e baltës prëj fytyrës së tij plot virtyte. E jep Parlamenti, Kryeministri, dhe ne shpresojmë e besojmë, se i dëshmojmë “Xhaxhait” të kombit mirënjohjen për tërtherjen kombëtare dhe heshtjen olimpike.

Në vend të prologut.

Si peng kujtimi! Në Korçë ndodhet një rrugë me emërtimin: Pandeli Vangjeli. Njoh plot njerëz me emrin Pandi, Pando, Papando, Pandush, Pandeli, madje këtë të fundit e kanë disa familje edhe mbiemër. Po kështu dhe me emrin Vangjush, Vangjo, Vangjel, Vangjeli. Ka dhe një rrugë me këtë emërtim në Tiranë. Ata që e kanë vendosur po janë bazuar te dokumente, mirë kanë vepruar. Ka ardhur koha që emërtimi Pandeli Evangjeli të vendoset jo vetëm në Korçë e në Tiranë, por edhe në Vlorë, në Prishtinë …, në Bukuresht, dhe jo vetëm në emërtime rrugësh!

Nga Frank Shkreli

Nga hera në herë lexoj portale të ndryshme në internet që merren me historinë, siç ndodhë edhe me portalin e Muzeut Historik Kombëtar, nga i cili mësoj të dhëna që nuk i dijë nga historia kombëtare e shqiptarëve. Kësaj radhe ndodhi që lexova një shënim të Muzeut Historik Kombëtar me rastin e ditëlindjes së Vinçenc Prenushit (4 Shtator, 1885) Ipeshkvit martir shqiptar, të Lum, Imzot Vinçenc Prenushit — martir i Kishës Katolike dhe i Kombit Shqiptar, në kohën e regjimit komunist, i cili ka ndërruar jetë, më 19 mars 1949, nën tortura të regjimit diktatorial bolshevik komunist të Enver Hoxhës.  Në njoftimin e Muzeut Historik me rastin e lindjes së tij, jepen informacione dhe të dhëna se kur dhe ku lindi, përfshir, shkurtimisht, shkollimin, karrierën klerikale dhe kontributet e tija në fushën e publicistikës, poezisë dhe mbledhjes së folklorit. Dhe në fund të njoftimit shkruhet se, “Në vitin 1947 u arrestua dhe u dënua me 20-vjet punë të detyrueshme. Vdiq në burgun e Durrësit”, thuhet në njoftimin e Muzeut Historik Kombëtar, duke mbyllur postimin në kujtim të Vinçenc Prenushit.

Duke lexuar këtë njoftim të Muzeut Historik Kombëtar në Tiranë, m’u kujtua një thënje e famshme e njërit prej baballarëve themelues të Shteteve të Bashkuara, Benjamin Franklinit se: “Gjysëm e vërteta është shpesh herë një gënjeshterë e madhe”– (“Half a truth is often a great lie.’ – Benjamin Franklin”).  Ose thënë shqiptarçe, një “rrenë me bisht”, ose “rrenë ditën për diell”.  

E quaj këtë njoftim si një përpjekje për të mbuluar të vërtetën e krimeve të komunizmit, si një përpjekjet për të riabilituar historinë kriminale prej gjysëm shekulli të komunizmit.  Duke ushqyer kështu brezin e ri me kësisoj gjysëm të vërtetash historike nga ente zyrtare, si Muzeu Historik dhe Akademia e Shkencave, duke injoruar ose anashkaluar të vërtetat historike – me postime “gjysëm të vërteta”.  Në këtë rast, thuhet një gjysëm e vërtetë se Ipeshkvi Vinçenc Prenushi, u arrestua dhe u dënua me 20-vjet punë të detyrueshme dhe se vdiq në burgun e Durrësit.  Por nuk thuhet asgjë se pse u dënua, “Ëngjëlli i myslimanëve dhe i të krishterve”.  Nga kush u dënua, se si dhe nën çfarë rrethanash vdiq në burgun e Durrësit Vinçenc Prenushi — “I burgosur, i rrahur e i torturuar”. I “Lidhur kambësh e duarsh”, i “varun e i munduem”, në burgun e Durrësit,- ka shkruar Profesor Arshi Pipa për mikun dhe bashkvuajtësin e tij Ipeshkvin Vinçenc Prenushin, duke iu drejtuar lexuesve sot nëse mund të: “Përfytyroni tash këtë njeri, nji burr gjashtdhetë e pesëvjeçar, nji prelat të naltë të Kishës, nji nga fort të rrallët shkrimtarë të Rilindjes ende të mbetun gjallë, përfytyronje të varun asisoj në nji nevojtore të Degës së Sigurimit”, në burgun e Durrësit.

Përfshirja e këtyre të dhënave, dëshmi e Profesorit Arshi Pipa, por dhe të tjera si këto — të nderuar historianë të Muzeut Historik Kombëtar — do ia paraqisnin lexuesit dhe brezit të ri, të vërtetën e plotë mbi komunizmi – të pakën në rastin Imzot Vinçenc Prenushit

Për ata që dëshirojnë të mësojnë diçka më tepër për burgosjen dhe torurat e mundimet e Sigurimit të Shtetit komunist shqiptar – ndaj burrave të Kombit siç ishte Vinçenc Prenushi – mund të lexoni disa të dhëna nga Profesor Arshi Pipa, bashkvuajtës dhe dëshmitar i kalimit në amshim, në duar të të cilit, ndërroi jetë Vinçenc Prenushi në burgun e Durrësit në vitin 1949, një pasqyrim i shkurtër vijon si më poshtë, botuar marsin e kaluar – si një  informacion shtesë ndaj njoftimit të Muzeut Historik Kombëtar!

                               ————————————————————–

Nga Frank Shkreli – Imzot Vinçens Prenushi: Dëshmi drite në errësirën e dhunës komunisto-bolshevike shqiptare

 Gazeta Telegraf –19 Mars, 2024

19 marsi shënon ditën që Kisha Katolike universale pёrkujton festёn liturgjike kishtare tё Ipeshkvit martir shqiptar të Lum, Imzot Vinçenc Prenushit, në përvjetorin e vdekjes së tij në burg si martir i Kishës Katolike dhe i Kombit Shqiptar, në kohën e regjimit komunist, më 19 mars 1949, nën tortura të regjimit diktatorial bolshevik komunist të Enver Hoxhës. Për lexuesit që mund të jenë të interesuar në anën shpirtërore të rëndësisë së kësaj dite, mund të lexojnë shkrimin,  me këtë rast, në portalin e Radio Vatikanit në gjuhën shqipe Festa e tё Lumit Imzot Vinçenc Prenushi, martir – Vatican News.

Por në këtë ditë të vdekjes unë dëshiroj që, shkurtimisht, të ndaj me lexuesit e sotëm disa kujtime të shkrimtarit dhe poetit, të ndjerit Profesor Arshi Pipa, i cili e ka cilësuar Imzot Vinçenc Prenushin si “Simboli i të së kaluemes së Shqipënisë me të cilin ne mburremi”! Kujtimet e tija për Prenushin janë të periudhës kur ai vet ishte i burgosur me Ipeshkvin martir të Kishës Katolike Shqiptare në mars të vitit 1949, kur prelati i lartë i Kishës Shqiptare vdiq në burgun e Durrësit, nën torturat më çnjerëzore, që mund të imagjinoheshin, atëherë dhe sot, i akuzuar si “armik i popullit.” Profesor Pipa rrëfen një bisedë që ka pasur me Prenushin gjatë, të cilës prelati i lartë kishtar i kishte folur për një takim të tij me Enver Hoxhën, i ftuar, qëllimisht, nga diktatori për t’i imponuar Imzot Prenushit pikëpamjet komuniste të tija ndaj fesë. Ndonëse Enveri nuk kishte mundur ta bindte, ka kujtuar në esenë e tij Prof Arshi Pipa, Vinçenc Prenushi, përfunduar në burg, ndërkohë që Enver Hoxha kishte mbajtur një fjalim të ashpër kundër ipeshkvit katolik.

Në esenë, “Kujtime mbi Vinçenc Prenushin”, botuar në “Flije Atdheut”, Profesori Arshi Pipa ka kujtuar ditët në burgun e regjimit komunist në Durrës me mikun dhe bashkëvuajtësin e tij, me atdhetarin dhe njeriun e kulturës shqiptare dhe me martirin e Kishës Katolike, ndërsa ka rrëfyer se si me duart e tija ia kishte “mbyllur sytë, sytë e lodhur e të shterur”, kur dha shpirt nga torturat çnjerëzore, Imzot  Prenushi – klerikut të lartë katolik shqiptar, por njëkohësisht edhe të shkrimtarit, poetit, përkthyesit, publicistit dhe një studiuesi të rëndësishëm.

Gjatë viteve në burg pas ardhjes së komunizmit në pushtet, si kundërshtar i regjimit komunist të Enver Hoxhës, Prof. Arshi Pipa kujtonte se ishte njoftuar dhe kishte lidhje dhe miqësi të ngushta me përfaqësues të lartë të klerit katolik shqiptar, bashkëvuajtës me ‘ta, në birucat e tmerrshme të burgjeve të Enver Hoxhës, aty ku të gjithë ata që kundërshtonin regjimin komunist vuajtën “mundimet e territ”, shkruante ai duke përfshirë ndër ta edhe Ipeshkvin Vinçenc Prenushin. Për Prenushin, Profesor Arshi Pipa shprehte admirimin e tij duke shkruar se, përveç se ai pasqyronte shumë vlera dhe virtyte, “Ishte i butë në shpirt, e i paqtë, thellë i devotçëm, i kushtuem kryekëput misionit të vet kishtar, në kuadrin e të cilit dinte me pajtue me një urtësi të bindshme dashuninë e vet për Atdheun dhe shijen e tij për letërsinë.” Profesori i nderuar, Arshi Pipa e ka cilësuar Vinçenc Prenushin si një njeri, të cilin nuk e interesonte aspak politika, ndërsa ishte gjithmonë i buzëqeshur në të folur, zemërgjerë në gjykime, i qetë e i sigurt në qëndrimet e tija të patundura.
Albanologu Robert Elsie e rendit Vinçenc Prenushin, pas At Gjergj Fishtës dhe Dom Ndre Mjedës, si njërin prej shkrimtarëve më të vjetër dhe më të respektuar të Shkodrës dhe të letërsisë shqiptare. I njohur dhe shumë i respektuar në kohën e tij, si nga të krishterët ashtu edhe nga myslimanët, të cilët e quanin Imzot Prenushin “melek” që do të thotë “engjëll”, për respektin që ai gëzonte në mbarë shoqërinë shqiptare në kohën kur jetoi, ka kujtuar Imzot Prenushin, albanologu gjerman Robert Elsie.

Në esenë klasike, “Kujtime mbi Vinçenc Prenushin”, Arshi Pipa vë në dukje jo vetëm vuajtjet dhe mundimet në duart e regjimit komunist, por ka vënë në dukje edhe vlerat kombëtare, njerëzore, kishtare dhe letrare të Vinçenc Prenushit, duke theksuar se, “Dinjiteti kishtar i Vinçenc Prenushit, i kombinuem me vlerën e tij letrare dhe i kqyrun nën prizmën e patriotizmës shqiptare, i jep fëtyrës së tij nji randësi madhore në radhët e përfaqësuesve të Kombit.” Pipa ka shkruar se si udhëheqës i lartë i Kishës Katolike dhe si njëri prej përfaqësuesve të dalluar të letërsisë kombëtare, “Imzot Prenushi nuk do ta kishte të gjatë me komunizmin, i cili ashtë, në të njajtën kohë, jo vetëm kundër fesë, por edhe kombësisë.”

I burgosur, i rrahur e i torturuar, “Lidhur kambësh e duarsh”, i “varun e i munduem” në burgun e Durrësit, shkruan Profesor Arshi Pipa për mikun dhe bashkvuajtësin e tij Ipeshkvin Vinçenc Prenushin, duke iu drejtuar lexuesve sot nëse mund të: “Përfytyroni tash këtë njeri, nji burr gjashtdhetë e pesëvjeçar, nji prelat të naltë të Kishës, nji nga fort të rrallët shkrimtarë të Rilindjes ende të mbetun gjallë, përfytyronje të varun asisoj në nji nevojtore të Degës së Sigurimit”. Është ky përfytyrim, të cilin Profesor Arshi Pipa kishte gjithë jetën e tij para vetes së tij. Ishte ky përfytyrim e të tjerë si ky, që e bënte atë të papajtueshëm me komunizmin, të cilin e luftoi me të gjitha energjitë e tija. Ai përfytyronte mikun e tij të rrahur e të munduar, të varur në një nevojtore të Degës së Sigurimit, Ipeshkvin Vinçenc Prenushin, të cilit i referohet: “Këtij simboli të së kaluemes së Shqipnisë me të cilën na mburremi, këtij njeriu, i cili rrëmbehet me dhunë nga shtëpia e përvunjtë e nji katundi, ku kalonte ditët e mbrame të jetës së vet, bashkë me Zotin dhe me librat, dhe ndryhet në burgje dhe torturohet”, megjithëse Imzot Prenushi vuante nga zemra dhe astma.

Profesor Arshi Pipa përfundon rrëfimin e tij prej poeti, për vuajtjet dhe mundimet dhe për kohën e kaluar me Imzot Vinçenc Prenushin në burgun e Enver Hoxhës në Durrës, duke përshkruar ditët e fundit me të, ndarjen nga kjo jetë të prelatit katolik shqiptar, 70-vjetë më parë: “Atë natë kishte zjarr në vatër. Kur ia mbylla sytë, sytë e lodhur e të shterur, që aq shumë kishin vuajtur për dritë, m’u duk se pashë në fytyrën e tij të hajthët, të shkrirë, të paqtë, mbas aq shumë mundimesh, nji ndriçim jo të zakonshëm. Ndofta mua më bajshin sytë e përlotur, ndofta nuk ishte veçse një reflex i flakërimeve të kuqrremta të zjarmit të votrës, ngujue ndër rrudhat e thella të ballit të gjanë, ndër zgavrat e faqeve dhe ndër gropzat e syve. Por, ndofta ishte diçka tjetër. Shpirti që në grahmat e dhimbjes fizike topitet, tkurret, terratiset, ai kullohet prej saj kur dhimbja të prajë, të pushojë si ujt prej lymit që e pat trazuar. Njeriu mund të mos besojë në pavdeksinë e shpirtit. Por ashtë vështirë me pranue se gjithçka mbaron me trupin, kur vërejmë se si njerzit vdesin për ideale”, -ka shkruar Profesor Arshi Pipa në dëshminë e tij për natën kur është ndarë nga kjo jetë Imzot Vinçenc Prenushi, atë natë të zezë të 19 marsit, 1949 – 75-vjetë më parë!

  “Gjysëm e vërteta është shpesh herë një gënjeshterë e madhe –(“Half a truth is often a great lie.’ – Benjamin Franklin”). 

Nga Frank Shkreli

                                                Dom Simon Filipaj, përkthyes i Biblës në 

                                                       shqip–një kurorëzim përpjekjesh 

                                                                          shekullore

Gjon Buzuku ka qenë një prift katolik që ka jetuar në shekullin e XVI e që konsiderohet autori i veprës së parë në shqip — Mesharit.  Si i tillë, Buzuku zë vend themelor në historinë e letërsisë dhe gjuhës shqipe, si përkthyes dhe përpilues i librit të parë të botuar në shqipen e asaj kohe. Thuhet se Gjon Buzuku ka lindur në fshatin Larje të Krajës, një zonë kjo në rrethin e Ulqinit. 

Dom Gjon Buzuku (c. 1499 – c. 1577)

Por kësaj radhe ky shkrim modest nuk është për Gjon Buzukun – përveç për arsye krahasuese — as për veprën e tij, që konsiderohet të jetë e para në gjuhën shqipe – Frank SHKRELI/ Dom Gjon Buzuku dhe libri i parë i Shqiptarëve | Gazeta Telegraf — por është për një bashkvendas të Buzukut, i cili ka jetuar e vepruar në shekullin e XX, bashkohas i shumë prej nesh, ende, të cilin kemi pasur fatin ta njohim.  Fjala është për Dom ose Monsinjor Simon Filipaj, i pari dhe i vetmi në të gjithë kohërat, që ka përkthyer, tërësisht, Biblën e Shenjtë në shqip, nga fillimi deri në fund. Dom Simon Filipaj – i cili ashtu si edhe prifti katolik i shekullit të XVI, Gjon Buzuku — ka lindur në fshatin Kllezën, në rrethin e Ulqinit, shumë afër vendlindjes së Gjon Buzukut, i cili sipas burimeve, ka lindur në fshatin Larje të Krajës në rrethin e Ulqinit. Frank SHKRELI/ Dom Simon Filipaj: “Shqiptarë, flisni shqip me Zotin!” | Gazeta Telegraf

Po e nënvizoj këtë fakt historik – që shpesh herë ndoshta anashkalohet edhe pa qëllim — me rastin e 25-vjetorit të shkuarjes në amshim të Dom Simon Filipaj. Për dy burra të Kombit që kanë mbi pesë shekuj ndërmjet jetës dhe veprimtarisë së tyre historike, me origjinë nga dy  fshatëra shumë afër njëri tjetrit, dy figura që dallohen për kontributin e tyre madhor, sidomos në fushën e gjuhës dhe të letërsisë shqipe, në përgjithsi.

Në këtë përvjetor, fund javën që kaloi, Arkipeshkvia e lashtë e Tivarit, organizoi një akademi përkujtimore me rastin e 25 vjetorit të kalimit në amshim të Dom Simon Filipaj, një tubim që u mbajt në Ulqin dhe në Shën Gjergj ku ai ishte famullitar për një kohë të gjatë, ndërkohë që u përkujtua edhe në vendlindjen e tij në Këllezën — më 31 Gusht dhe më 1 Shtator 2024.

Në përvjetorin e 25-të të vdekjes së tijsë Gom Filipaj, Kisha Katolike shqiptare nën jurisdikcionin e Arkipeshkvisë së Tivarit, së bashku me autoritetet vendase dhe përfaqësues nga Kosova dhe Shqipëria, kujtuan jetën dhe dhe veprimtarinë e jashtzakonshme të Dom Simon Filipaj në shërbim, jo vetëm të Kishës dhe misionit të tij apostolik, por edhe për kontributin e tij madhor e historik në fushën e gjuhës dhe të kulturës së Kombit shqiptar ndër shekuj.  

Monsinjor Simon Filipaj – një figurë fetare dhe kulturore, i njohur për veprimtarinë e tij të shumëanshme — me Arkipeshkvin e ndjerë të Tiranë-Durrësit, Imzot Rrok Mirdita dhe Dom David Gjugja i Radio Vatikanit, janë pritur në vizitë nga Papa Gjon Pali i II në Vatikan në Tetor të vitit 1994.  Me atë rast, Dom Simon Filipaj i ka dorëzuar Gjon Palit II veprën e madhe biblike e teologjike, për herë të parë botuar në terësi në gjuhën shqipe, një kryevepër e përmasave botërore – librin e shenjtë të katolikëve – Biblën përkthyer prej tij, në gjuhën shqipe.  Gjatë asaj vizite, Papa Gjon Pali i II iu drejtua Dom Simonit, duke vlerësuar veprën e madhe të priftit të thjesht nga rrethi i Ulqinit, me këto fjalë: “Me përkthimin e Biblës në gjuhën shqipe e keni radhitur popullin tuaj shqiptar ndër popujt e mëdhenj, duke ripohuar edhe një herë traditën e lashtë të krishterë e fisnikërinë me të cilën është dalluar përherë populli shqiptar”.

Për ne që e kemi njohur, Dom Simon Filipaj, në rend të parë, ka qenë njeri i Zotit dhe i Kombit. Lëvrues dhe mbrojtës i vlerave shpirtërore, kulturore, kombëtare e shoqërore tё popullit shqiptar, siç thuhet edhe në një koment të Radio Vatikanit shqip. Ai qe njohës i thellë i shpirtit dhe i thesarit kulturor shqiptar e botëror, që nga antikiteti e deri në ditët tona. Njeri i thjesht me virtyte të larta, i urtë e i mençur, i përzemërt e bujar, i drejtë dhe i vendosur, largpamës e i thellë, i dashuruar në Zotin e në popullin e vet, i butë e i afërt me çdo kënd që takonte, thuhet mëtej. Bari i mirë, vëlla i sinqertë, meshtar i zellshëm, intelektual i shquar, biblist i madh, me një pasion e dashuri të paskajshme për të vërtetën, të bukurën, për lirinë e dashurinë. Jetën e tij e kaloi duke punuar në shërbim të Zotit, kishës e popullit dhe vendit të tij shqiptar. Radio Vatikani, vlerësoi personin, jetën dhe veprimtarinë e Dom Simon Filipaj, në 25-vjetorin e largimit të tij nga kjo botë dhe shkuarjes së tij në amshimin e përhershëm.  

Bibla në shqip, një trashëgimi e madhe gjuhësore e kulturore për Kombin shqiptar ndër shekuj!  Me përkthimin e Biblës në gjuhën shqipe” – iu drejtua me 24 tetorit të vitit 1994 Papa Gjon Pali II Dom Simon Filipajt – “e keni radhitur popullin tuaj shqiptar ndër popujt e mëdhenj, duke ripohuar edhe një herë traditën e lashtë të krishterë e fisnikërinë me të cilën është dalluar përherë populli shqiptar”.

Ndërsa në një ceremoni zyrtare në Tiranë, shtatorin e vitit 2004, Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Z. Alfred Moisiu i akordoi Dom Simon Filipaj (pas vdekjes) medaljen e artë, “Naim Frashëri”, për përkthimin e parë të Biblës në gjuhën shqipe, me motivacionin: “Për kontribut të vyer në pasurimin e kulturës shqiptare në lëvrimin e gjuhës shqipe dhe për mbledhjen e folklorit shqiptar në Mal të Zi.”

Kështuqë, sipas ekspertëve të historisë kishtare dhe kombëtare, kontributi dhe rëndësia historike e veprës së Dom Simon Filipaj për shqiptarët mund të krahasohet, pa dyshim, me figurat e dalluara historike kombëtare të kulturës shqiptare si Pal Engjelli, dom Gjon Buzuku, Lekë Matrenga, imzot Pjeter Budi, imzot Frang Bardhi, imzot Pjeter Bogdani, imzot Grigori i Durresit, imzot Gjon Kazazi, Konstantin Kristoforidhi, imzot Fan Noli, atё Shtjefen Gjecovi, atё Gjergj Fishta e shume te tjerë. Si përfundim, Dom Simon Filipaj “arrijti të realizojë një ëndërr 2000-vjecare të Kombit tonë”, siç vlerëson Radio Vatikani shqip, duke e cilësuar figurën e Dom Simon Filipaj, si rilindasi i fundit shqiptar me përkthimin e Biblës dhe librave të tjerë liturgjike. Duke u radhitë kështu, si i merituar në analet e kulturës shqiptare, asaj të kaluar dhe bashkohore, me shumë figura të tjera të përmendura më lartë, përfshir bashkvendasin e tij, Dom Gjon Buzukun – dy burra të mëdhej të Kombit me të cilët krenohen trojet shqiptare të krahinës së Ulqinit.  

Në vitin 2014, me rastin e 15 vjetorit të vdekjes së Simon Filipajt, është përuruar shtatorja e tij në fshatin Shën Gjergj në oborrin e kishës me të njpjtin emër – ngritur me ndihma, kryesisht, nga komuniteti shqiptaro-amerikan me origjinë nga trojet shqiuoptare të atyre anëve. 

Dom Simon Filipaj ia kushtoi tërë jetën e tij, si meshtar e si intelektual i përmasave kombëtare — misionit fetar e kombëtar duke shërbyer nëpër famullitë e Kryedioqezës së lashtë të Tivarit, e sidomos në kishën e Shën Gjergjit dhe asaj të vendlindjes së tij, Klleznës.  Kisha e Shën Gjergjit në breg të lumit Buna aty ku ka shërbyer Dom Simoni dhe ku ka përkthyer Biblën gjatë shumë vite punë.  

Kjo kishë është shumë dashur për autorin e këtyre rreshtave modest në përkujtim të Dom Simon Filipaj – nga e cila ruaj kujtime të shtrenjta, pasi kjo është kisha ku unë kam marrë ritet e para fetare – pagëzimin dhe krezmimin!

Përveç përkthimit të Biblës voluminoze në terësi, Dom Simon Filipaj është autor edhe i vepave të tjera në gjuhën shqipe – të shkruara e të përkthyera — libra liturgjikë, leksionarë biblike, e të tjera, duke i dhenë kështu letërsisë shqipe edhe një natyrë biblike dhe teologjike.

Foto nga Arkipeshkvia e lashtë e Tivarit – nga e djathta, Dom Simon Filipaj, i pari që përktheu në gjuhën shqipe, Biblën e plotë. At Zef Jankaj, françeskan, i pari që celebroi meshën shëjte në gjuhën shqipe pas Koncilit të II të Vatikanit dhe Dom Rrok Mirdita, Kryeipeshkvi i ardhëshëm i Tiranë-Durrësit pas shembjes së komunizmit.