Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

FAIK KONITZA

by

BY FAN S. NOLI/

First of all, I want to thank you for inviting me to come to this memorial service. This gives me a good opportunity to talk to you at some length about Faik Konitza and the problems in which he was interested./

CAUSE OF FAIK KONITZA’S DEATH/

Faik Konitza had been suffering from high blood pressure for ten years and was under the care of his friend Dr. Oden, one of the most distinguished physicians in Washington. Like all Albanians, blessed with a good appetite, Konitza did not follow his doctor’s advice, and this is the reason that he died unexpectedly though he was not very old and appeared to be in the very best of health.

 

WAS NOT ALONE WHEN HE DIED

 

Faik Konitza had a stroke on Monday, December 14, 1942, at about five o’clock in the afternoon. His servant, Mrs. Hattie Williams, helped him to his bad and telephoned at once for his secretary, Mrs. Charlotte Graham to, and for Dr. Oden. The latter came at once at once saw that Faik Konitza was a very sick man; therefore he advised Mrs. Graham to stay with Faik Konitza and to let him know of any new developments. Mrs. Graham stayed with him all of that night and it seemed to her that he was sleeping peacefully. When she approached his bed to wake him up at about eight in the morning, she saw that Konitza had already passed away in his sleep. Mrs. Graham immediately informed Dr. Oden, the Department of Sate and myself. As you see , it is not true that Konitza died alone, with nobody at his side during his last moments.

 

THE FUNERAL EXPENSES

 

As soon as I received the sad news I got in touch with Mr. Vasil Pani, acting president and treasurer of Vatra, Mr. Peter Tyko and Dr. Andrew Elia, and we decided that the funeral would take place on Sunday, December 20, in Boston, Mass. There wasn’t much time, so we four took all the responsibility. Tuesday evening, December 15, Mr. Vasil Pani, Mr.Peter Tyko and I had a meeting at my home, and we decided to ask  the various branches of Vatra to contribute the money necessary to the funeral. Vatra’s members answered promptly and generously. They collected not only the money for the funeral but also enough to pay all of Konitza’s personal bills and to put his library in storage.

When King Zog heard of Konitza’s death he sent a cable to Vatra, expressing his desire to settle the funeral expenses himself. But the members of Vatra felt that the King should not be asked for any contribution because they wanted to be the ones to pay their last tribute to their departed leader.

 

THE FUNERAL

 

Dr. Andrew Elia took charge of the details of the funeral, and performed his task with devotion as an old friend of Faik Konitza. In the general confusion of that tragic event, somehow or other, a misunderstanding arose from a long distance telephone conversation between Washington and Boston, to the effect that Faik Konitza’s body would be sent to Albania by the American Government at the end of the war. Of course all Albanians were delighted by this piece of news, and it was for this reason that I mentioned it in my funeral oration in order to express our appreciation and gratitude to the State Department. We are all sorry for this unfortunate misunderstanding.

 

KONITZA’S LIBRARY

 

There has been a rumor that we have not taken care of Konitza’s library. This is not true. After his death, his secretary stayed in the apartment and looked after Konitza’s rare and valuable books which he had collected with the zeal of a true book-lover. On the day of the funeral Vatra delegates from all over the United States took steps to save these books. A few days later, Mr. Vasil Pani and Mr. Peter Tyko went to Washington and pecked the library into thirty-two wooden boxes which they stored in Vatra’s name at the Fidelity Storage of Washington, where we pay twelve dollars a month rent. The library will remain there until the end of the war, when it will be sent to Albania, according to Faik Konitza’s expressed desire.

 

KONITZA’S LAST WORD’S

 

According to his secretary, Konitza repeated these words several times on his death-bed:”There is no answer.” What was this answer that Konitza was expecting? At first we thought that he was worrying about an answer from the State Department concerning the recognition of an Albanian government in exile under the leadership of King Zog. We know definitely that he was contemplating writing such a letter, because he had mentioned it in a telephone conversation to Dr. Elia but death prevented him from carrying out his intention. What really happened was this: Faik Konitza had asked the King, a few days before he died, for appropriate credentials in view of the situation prevailing in Washington. So this was the answer that Konitza was expecting when the end came.

 

KONITZA’S LAST ACT

 

We had thought that Konitza’s last act was a request to the State Department for the recognition of an Albanian government in exile. Instead, we now know that we made jointly on November 19th (1942), which was the declaration for a United Front. And I want to say a few words today about this United Front. First, let me tell you that the United Front is not just a whim of mine, as Mr. Chekrezi maintains. Not am I its originator. It was suggested to me by my friend, Mr. Tajar Zavalani, of London. Later on I discussed it Mr. Chekrezi, who approved of it whole-heartedly, and asked me to win Konitza for it, which I did. We agreed to meet with Faik Konitza and discuss the details. The very next day, however, without informing us of his change of heart, Mr. Chekrezi began to attack us in his paper for boosting King Zog, although he himself had assured us that he had no objections to the King’s leadership.

 

THE UNITED FRONT

 

The United Front, dropped by Mr. Chekrezi, was taken up by the Albanians of America in general with enthusiasm. For instance, it was unanimously approved by Vatra’s convention. It was also approved by Mr. Chekrezi’s organization with a joker. This joker was used by the latter to sabotage the United Front at the meeting of the two committees of “Vatra” and “Free Albania” that met on the 12th of July, 1942, in the hall of at George’s Church in Boston. But the popularity of the United Front was proved beyond a doubt by the mass meeting, held in New York, Boston, Philadelphia and Worchester. Furthermore, the last camping of Vatra gave us added evidence that the people want the United Front which we advocate and not the civil war that Chekrezi is preaching. The people certainly showed this when they gave Mr. Chekrezi about one fifth of what he had demanded. Such facts as these prove clearly that the United Front enjoys the full support of our people as a whole.

 

THE DANGER OF PARTITION

 

Before last December some of us may have had doubts about the necessity of the United Front. But Mr. Eden’s last declaration in the House of Commons has left no room for doubt. From this declaration we learn that partition of Albania is a real and not an imaginary danger. Mr. Eden told us very plainly these three things: First that Albania has no frontiers; second, that the fate of Albania will be settled by Yugoslavia and Greece, who openly advocate the partition of Albania; third, that Albania will not be represented at the Peace Conference which is going to discuss that partition. The worst of it is that this third implication is found not only in Mr. Eden’s declarations but also in Mr. Hull’s and Mr. Molotov’s declarations concerning Albania. I hope with all my heart that Albania’s international situation is not as black as I see it. But Mr. Eden’s declaration made me much more pessimistic than I was when I talked to you here in New York eight months ago, on the 13th of June 1942. Only people who are unable to understand the full implication of Mr. Eden’s declaration can afford to be optimistic. Perhaps we ought to be grateful to him for being so frank and for warning us of the dangers that hang over Albania, while the declarations of Mr. Hull and Mr. Molotov might have lulled us to sleep in a fool’s paradise. From this point of view, Mr. Eden’s declaration is as momentous as the secret treaty of London concerning the partition of Albania, which was published by Lenin in 1917.

 

THE GOVERNMENT IN EXILE

 

Now that we fully realize the dangers we must unite to avert them. In the first place, we must have an Albanian government, represented at the Peace Conference, to protect the right of Albania and prevent its partition. Of course, the recognition of an Albanian government in exile is not an easy matter because Albania’s enemies are very strong. But with a United Front we have at least a fighting chance; without it we have hardly a chance. Therefore whoever opposes the United Front is unwittingly an enemy of Albania and helps those who would dismember the country. The time has come for you to make your choice and do something about it.

 

NO TIME TO LOSE

 

It is necessary to organize the United Front without delay because peace may come very quickly. It is quite possible that the downfall of Germany may be as unexpected as that of France. Usually both French and German generals stop fighting when they see that there is no longer any hope for victory. Thus the Germans stopped fighting in 1918 and thus the French stopped fighting in 1940. Therefore we have time to lose. The official recognition on an Albanian government in exile is a matter of the first importance. It cannot wait. It is a matter of life or death for Albania.

 

NO PERSONAL AMBITION

 

The opponents of the United Front seem to believe that this idea is motivated by personal ambitions, so I will take this opportunity to tell you what my ambitions really are. They have nothing to do with political offices because Albania has already given me all the offices I could dream of. Once is enough. I have no desire to repeat the experiment. On the other hand, I hope I have made it quite clear that I am not a candidate for any office the United Front might offer me. My present ambitions happen to be along lines in which Faik Konitza excelled-namely literature of Skanderbeg, Ali Pasha of Janina and Mehmed Ali of Egypt. Speaking about literature reminds me of the poem on Skanderbeg, written by the American poet, Longfellow, to which Konitza called our attention about 26 years ago. Longfellow, mentions the flag of Scanderbeg in this poem –that Flag discovered by Faik Konitza-so I will conclude by reciting this masterpiece, which I translated into Albanian and dedicated to him many years ago with these words:

“TO Faik Konitza

The Master of our Mother Tongue

And the Knight of our National

Crusade

As a token of respect

This Work is Dedicated

By a Comrade in Arms”

to which…

(Bishop Noli’s address at the Memorial Service for Faik Konitza in New York, March 7, 1943, delivered in Albanian-Reprinted from Dielli No. 5571, June 19, 1943)

 

ROLI I PRESIDENTIT WOODROW WILSON NE MBROJTJEN E TE DREJTAVE TE SHQIPERISE

by

KUJTESA E SHQIPTAREVE TE AMERIKES- Me rastin e per vjetorit te vdekjes/

NGA PROF. SAMI REPISHTI/

(Shenim.- Me 2 shkurt 1974, ne Roosevelt Hotel, New York City, u ba  Perkujtimi i 50 Vjetorit te vdekjes se  Presidentit Woodrow Wilson. Ceremonia u organizue nga Dr. Sami Repishti,(C.U.N.Y.) folesi i dites, dhe u kryesue nga Prof. Stavro Skendi (Columbia Univ.).  Ceremonia u raportue  nga gazeta Long Island Press, e dates 3 shkurt 1974. Gjate ceremonise u lexue  pershendetja e His Grace Archbishop Francis Sayre, Dekan i Washington National Cathedral, dhe nipi i Presidentit W. Wilson, i ftuem por ne pamundesi me marre pjese.

Me 3 shkurt 1974, ne faltoret shqiptaro-amerikane u bane lutje fetare per Presidentin idealist. Po ate dite, ne Washington National Cathedral, Dr. Repishti vendosi nji kunore me lule mbi vorrin e Presidentit Wilson ne emen te bashkesise shqiptaro-amerikane.

Kunorezimi i perkrahjes se Presidentit W. Wilson, premtue delegatit shqiptar Rev. Fan S.Noli, me 4 korrik 1917, ka qene forcimi i miqesise ne mes te dy popujve, shqiptar dhe amerikan, qe rezultoi ne shpetimin e Shqiperise nga coptimi, dhe ma vone ne çlirimin e pavaresine e Kosoves Fatkeqsisht, gjate festimeve te 100 vjetorit te Pavaresise ne Shqiperi, emni i Presidentit Wilson…u harrue nga “politika”mjerane  e dites! SR)

* * *

“Kjo Permbledhje e nji studimi mbi Rolin e Presidentit te 28-te te Shteteve te Bashkueme te Amerikes, Woodrow Wilson, ne Mbrojtjen e te Drejtave te Shqiperise, ka tre kufizime:

perfshine vetem periudhen e viteve 1918,1919,1920;

trajton problemin kryesisht ne lidhje me qendrimin e diplomacise amerikane, dhe,

Mbeshtetet kryesisht ne dokumente diplomatike amerikane.

Permbledhja ndahet ne tri pjese:

Filozofia politike e Presidentit W.Wilson.

Gjendja e Shqiperise gjate viteve 1918-1920.

Konflikti i interesave te shteteve fqinje te Shqiperise, dhe qendrimi i delegacionit amerikan ne Paris, ne lidhje me konfliktin.

 

Filozofia politike e Presidentit W.Wilson ne lidhje me problemin e

L1B dhe rregullimin paqesor te mbasluftes, mund te percaktohet me dy shprehje: mbeshtetje ne drejtesi, dhe vetevendosje per te gjithe kombet, te medhej e te vegjel. Keto dy parime mbi te cilat bota e re duhej te themelohej kerkojshin liri politike, tue mos lejue as pushtimet e hueja, as sundimin nga te huejte ne ç’faredo forme qofte.

Lufta kunder Fuqive Qendrore (Gjermani, Austro-Hungari) megjithse nji kasaphane, u pranue sepse keto dy Fuqi  kercenojshin boten me shtypje, padrejtesi e robeni.

“Prandej, u konsiderue si nji detyre e Shteteve te Bashkueme te asgjasoje pretendimet e ketyne Fuqive dhe forcen ushtarake qe i mbeshtete. E Drejta u proklamue si nji vlere morale ma e çmueshme se Paqa. Kjo e drejte u njoh dhe u zbatue si nji parim universal, si mjeti kryesor i çlirimit te popujve, tue perfshi vete popullin gjerman. E mbeshtetun ne Drejtesi, bota do te jete nji vend i sigurt per demokraci”(1)

Me 8 janar 1918, ne nji fjalim para Kongresit amerikan, Presidenti W.Wilson predikonte diplomacine e hapun. (“Open conventions, openly arrived at”), ne nji Konference te hapun per paqen, larg nga marreveshjet e mshehta nderkombetare, dhe bante te njohun publikisht programin e njohun si“14 pikat e Wilsonit”. Pika XI e programit thote shprehimisht:

”…Marredhanjet e Shteteve te ndryshem te Ballkanit me njeni tjetrin duhet te bahen me nji keshillim te perbashket, ne perputhje me kufinjt historike te caktuem nga vete deshira e popujve dhe nga parimi i kombesise; per ma teper, garanci nderkombetare duhet te hyjne ne fuqi me qellim qe te sigurojne pavaresine politike dhe ekonomike, si dhe tanesine tokesore te tyne”.(2)

Nji muej ma vone, me 11 shkurt 1918, Presidenti Wilson deklaronte perseri para Kongresit se:

”….nuk do te kete asnji aneksim, pagese haraçi ose ndeshkim damprues. Popujt nuk duhet te hidhen si plaçka pa vlere ne krahet e njenit ose tjetrit shtet sundues, nga nji konference nderkombetare ose nga nji marreveshje ne mes rivalesh dhe anmiqesh. Aspiratat kombetare duhen respektue…Sepse kjo lufte e ka rranjen ne mosperfilljen e se drejtes se kombeve te vegjel dhe te kombesive qe nuk kane pase as bashkimin as fuqine me realizue qellimet e tyne dhe format e deshirueme ne jeten e tyne politike….”(3) Prandej, ne Konferencen e Paqes,

“…çdo rregullim tokesor i rrjedhun nga kjo lufte duhet te jete ne interes, dhe duhet te bahet ne perfitim, te popullsive te interesueme,

dhe jo si pjese e rregullimeve ose kompromiseve ne mes te fuqive rivale…Une flas keshtu me te vetmin qellim qe e tane bota te njohe shpirtin e vertete te Amerikes”. (4)

Ndertesa e botes se re do te mbahej nga Lidhja e Kombeve, parimi themelor i se ciles do te ishte:

” vendet e botes i takojne popujve qe e banojne, dhe se keta popuj gezojne te drejten e vetevendosjes ne jeten e tyne politike”. …”dhe se asnji kuvend burrash shteti, kudo qe te jete i mbledhun dhe cilado qofte forca fizike dermuese qe ky kuvend ka ne boten e sotme nuk do te kete te drejte te caktoje nji “Fuqi te Madhe” sovrane mbi nji popull qe kundershton nji sovranitet te ketill te padeshiruem.(5)

Me 4 dhetor 1918, Presidenti Wilson u nis per Europe qe te luftoje per  zbatimin e parimeve te deklarueme.

 

Gjendja e Shqiperise.- Pak popuj ne bote kane qene te interesuem per parimet wilsoniane ma shume se populli shqiptar.

Me 1878, Kongresi i Berlinit coptoi pjese te medha tokesh nga Shqiperia.(6) Me 1913, ne Londer, afer gjysma e vendit u keput dhe ju dha fqinjeve. Me 26 prill 1915, nji Traktat i mshehet ne mes te Fuqive te Medha coptonte krejtesisht Shqiperine qe kishte mbete,(7) Vete toka shqiptare u pushtue nga serbet, malazezet, italianet, greket, francezet dhe austriaket. (8) Shqiperia nuk kishte as qeveri, as ushtri, as administrate. (9) Pa arme, pa te holla,(10) pa miq dhe pa perkrahje, Shqiperia kalonte vjetet e luftes dhe te mbasluftes ne nji gjendje te veshtire. Shqiptaret nuk bashkoheshin.(11) Intrigat e hueja perkrahshin elementet anti-shqiptare . Perfaqesimi i Shqiperise ne Konferencen e Paqes ishte nji veshtirsi pothuejse e pakalueshme. Turhan Pasha,(12) i qeverise se Durresit, konsideronte mandatin Italian mbi Shqiperine. Pjesa tjeter perjashtonte nji zgjidhje te ketille. (13)Nderkaq, ne mes te Italise dhe Greqise ishte nenshkrue edhe nji tjeter traktat i mshehet per coptimin e Shqiperise, i njohun si Traktati Tittoni-Venizelos (1919).

Me ndamjen e re, delegacioni shqiptar u kryesue nga Imzot Bumçi, Ipeshkev i Lezhes, dhe u perba nga Mehmet Konitza, Dr. Mihal Turtulli, Luigj Gurakuqi, Lef Nosi, e Mehdi Frasheri. Per te paren here, Shqiperia kishte nji za me autoritet. Delegacioni shqiptar u perkrah nga nji grup ekspertesh dhe keshilltaresh te pergatitun mire. Ne kete situate, vetem me nderhymjen e delegacionit amerikan, Dr. Turtulli dhe Midhat Frasheri morren vizat me hye ne France si delegate shqiptare ne Konferencen e Paqes ne Paris (14)

Ne Paris, delegacioni shqiptar u perkrah nga delegacioni i VATRES, qe dha nji kontribut shume te madh per çeshtjen shqiptare, dhe ai i Stambollit, Rumanise, Egjiptit, Korçes dhe Svicres (15), nga nji misionar amerikan C.Telford Erickson, dhe nga shoqata shqiptaro-britanike e kryesueme nga Koloneli Audrey Herbert, Miss Edith Durham dhe Gjenerali Phillips, miq te Shqiperise..

Veprimtaria e delegacionit shqiptar ne Paris ka qene e pergatitun mire dhe efektive (16) Per fat te keq, pesha e delegacionit ka qene shume e kufizueme, per arsye te kundershtimit te Fuqive te Medha europiane, miq te fqinjeve tone ballkanike.

C) Konflikti i interesave dhe qendrimi i delegacionit amerikan ne Paris.  Pengesat kryesore te zgjidhjes se drejte te çeshtjes shqiptare kane qene

1) Traktati i mshehet i Londres per coptimin e Shqiperise megjithese u demaskue publikisht (17) dhe ma vone Marreveshja Tittoni-Venizelos i vitit 1919, ne esence kane qene gjithmone parasyshe dhe si baze diskutimi te çeshtjes kufitare shqiptare.. Amerika ka qene e vetmja Fuqi e Madhe qe i refuzoi pa kompromis (18)

2) Çeshtja e Adriatikut: caktimi i kufinjve perendimore te Jugosllavise si shtet i ri i mbasluftes, dhe percaktimi i interesave italiane ne te gjithe bregun lindor te Adriatikut, deri ne kepin  Stilos. Per fatin e keq te Shqiperise, çeshtja e Adriatikut shkoi aq larg sa rrezikoi te prishte Konferencen e Paqes. Ne kete perleshje perpjestimesh te medha Shqiperia u mosperfill dhe u sakrifikue. Bisedimet per kompromis ne mes te Italise, Jugosllavise e Fuqive te Medha , merreshin detyrimisht me shperblime tokesore ne dam te Shqiperise (19)

Ne planet amerikane, Shqiperia ishte nji problem qe kerkonte studime, kryesisht ne kuadrin e politikes ballkanike. Njikohesisht, Shqiperia  studjohej edhe per efektet qe sjellshin kerkesat italiane ne Adriatik (20)

Zgjidhjet e mundshme te problemit perfshijshin nji numer te madh propozimesh: qe nga coptimi i plote i Shqiperise deri ne nji Federate Ballkanike (21) Prof. W.S.Ferguson i Universitetit Harvard dhe Prof. W.S.Monroe i New Jersey State Normal School (N.J.) u caktuen te merreshin me studimet (22) qe interesojshin direkt edhe Shqiperine.

Fatkeqsisht, Shqiperia nuk u njoh si “shtet asnjanes” (Konf. e Londres, 1913)(23) por u njoh si nji entitet politik ekzistues, dhe u propozue te marre pjese si nenshkruese e Traktatit te Paqes. Ma vone u vendos qe pozita e Shqiperise te percaktohej nga Konferenca e Paqes, dhe shqiptaret te lejoheshin me paraqite pikepamjet e tyne. (24) Ne nandor 1918, delegacioni amerikan kerkoi qe interesat shqiptare te mbroheshin nga nji Komision i Fuqive te Medha, ku te perfaqesohej edhe Amerika.(25) Prezenca e Amerikes ne çeshtjet shqiptare u forcue me 27 nandor 1918, kur Qeveria britanike njoftoi indirekt Qeverine amerikane se favorizonte nji Shqiperi te madhe, dhe se preferonte nji mandat amerikan mbi Shqiperine.(26)

Me 3 shkurt 1919, Greqia paraqiti formalisht kerkesat e saja mbi Shqiperine e Jugut (Vorio-Epirin). Kerkesa perfshinte prefekturat e Korçes dhe Gjirokastres (27) Me 12 shkurt, delegacioni shqiptar jo vetem qe nuk pranoi te diskutonte kufinjt e Shqiperise se 1913, por kerkoi toket e humbuna para luftes (28) Me 24 shkurt,. Shqiptaret paraqiten perseri kerkesat e tyne tue çfaqe besimin ne parimet wilsoniane.(29). Para veshtiresive te pakalueshme, shqiptaret ishin pothuejse te pashprese.

Me 6 mars 1919, Komisioni per çeshtjet shqiptaro-greke paraqiti raportin e tij, i cili perkrahte, ne vija te pergjithshme, kerkesat greke, por pa unanimitet. Megjithate, delegacioni amerikan ishte i mendimit se “…ne jug-perendim te lumit Vjosa “duket se” (it appears) sentimenti dhe prirja politike e shumices ashte greke”, dhe shprehu “bindjen” (the conviction) se ne veri-lindje te Vjoses, ndergjegja e bashkimit kombetar dhe e devocionit per kauzen shqiptare jane veçanerisht te forta.(3) Kundershtimi amerikan (dhe ai i Italise) per Korçen pengoi marrjen e nji vendimi deri me 14 maj 1919, date ne te cilen çeshtja e Shqiperise se Jugut (Vorio-Epirit) u shtye definitivisht. Me 7 prill 1919, Dr. Adhamidhi, ne emen te shqiptareve te Svicrres falenderonte Presidentin W.Wilson per mbrojtjen fisnike te se drejtes shqiptare mbi Korçen. Bashkesia shqiptaro-amerikane dhe VATRA e inonduen Konferencen me protesta.

Me 7 mars 1919, te frikesuem nga zhvillimet e padeshirueshme te ngjarjeve, shqiptaret i u drejtuen Amerikes me kerkese per nji “mandat amerikan” te perkoheshem dhe nji okupim administrativ te tokave ne diskutim, per nji afat prej nji ose dy vitesh, me qellim qe te bahej i mundun nji plebishit i lire i popullsise se tokave ne diskutim, (31) Njikohesisht, Mr. Erickson, me ane te shtypit, i u drejtue popullit amerikan      qe te mbronte shqiptaret dhe te favorizonte nji mandat te perkoheshem amerikan mbi Shqiperine.(32) Amerika nuk pergjegji!

Me 14 prill 1919, shqiptaret deklaruen se pranojshin ndihmen e nji Fuqie te Madhe me kondite qe te zgjedhin ata vete Fuqine per mandat, te respektohet sovraniteti dhe pavaresia e Shqiperise, te mbahet administrata e mbrendshme shqiptare dhe perfaqesimi diplomatik, dhe te mos lejohej kolonizimi i organizuem dhe sistematik i vendit nga fuqite e hueja.(33)Per Shqiperine, gjendja po keqesohej.

Fatmiresisht, diplomacia amerikane u ba aktive. Me 18 prill 1919, Sekretari i Shtetit, Lansing, urdhenoi hetimet ne lidhje me masakrat serbo-malazeze kunder shqiptareve, (34) Me 19 prill, Presidenti Wilson deklaroi se Traktati i Londres per coptimin e Shqipersie, ishte “…inkonsistent me parimet e pergjithshme te rregullimit paqesor, dhe se Amerika konsideron nji zgjidhje te ketille krejtesisht  te pamundun.(35) Me denoncimin e ketij Traktati ne kete menyre, Presidenti Wilson po eliminonte veshtiresine e pare te shqiptareve. Ekspertet amerikane e keshilluen Presidentin Wilson qe te mos cedoje para kerkesave italiane, dhe te terheq perkrahjen amerikane per kerkesat italiane mbi Vloren. (36) Por, Amerika nuk ishte e dispozueme per nji ndermarrje te ketille. Delegatet shqiptare çfaqen bindjen se Greqia dhe Serbia do te hiqnin dore nga kerkesat e tyne, po te hiqte dore Italia nga Vlora.(37) Shqiptaret nuk u dekurajuen dhe i u drejtuen Presidentit Wilson drejt per se drejti per ndihme, tue perserite kerkesen e tyne per nji mandat te perkoheshem amerikan mbi Shqiperine.

Protestat e shqiptareve nuk kishin ra ne vesh te shurdher. Me 6 maj 1919, Presidenti Wilson, ne menyre te papritun, denoncoi shpalljen e protektoratit italian dhe kerkoi qe Shqiperia te jete shtet independent (38) Me 18 maj, koloneli amerikan ne Mal te Zi, Sherman Miles, raportoi ne Paris se “…caktimi i kufinjve kombetare ne mes te Malit te Zi e Shqiperise, si dhe ne mes te Shqiperise dhe vendeve tjera kufitare, ashte nji nevoje e rendit te pare per paqen e ardhme te Ballkanit” (39) Raporti shoqenohej me nji tregim te gjate masakrash kunder popullsise shqiptare te Malit te Zi e Kosoves. Delegacioni amerikan u interesue edhe ma shume per kete problem, dhe kerkoi nga Britaniket qe te vejshin ne dispozicion te amerikaneve te gjitha materialet e reja ne lidhje me Shqiperine. (40) Me  30 maj Presidenti Wilson u njoftue formalisht per masakrat kunder shqiptareve,(41) dhe per propozimin e Kolonelit Sh.Miles se “…Shqiperia duhet te jete nji shtet i pavarun, por nen mbikeqyrjen e Anglise ose Amerikes”.(42)

Me 20 maj  1919, Presidenti Wilson u perpoq me eliminue veshtiresine e dyte te shqiptareve; ai kerkoi qe çeshtja shqiptare te mos diskutohej se bashku me çeshtjen e Adriatikut, megjithese  nuk perjashtoi mundesine e nji mandati italian mbi Shqiperine, problem te cilit do t’i kushtonte  vemendjen e tij ma vone. (43) Propozimi per kompromis i dates 29 maj 1919 (44) nuk u pranue, dhe per kete arsye çeshtja e Adriatikut u pezullue deri ne dhetor 1919. Keshtu shpetoi Shqiperia nga nji invadim “i legalizuem”, dhe njikohesisht sigurohej pak kohe per shqiptaret te bajne perpjekje te reja per nji zgjidhje te pranueshme. (45)

Ramja e qeverise italiane Orlando, dhe ardhja e qeverise Nitti, 22 qershor 1919,  hapi nji faze te re ne marredhanjet italo-greke, kryesisht per arsye te bindjeve politike te ministrit te jashtem italian Tittoni. Vetem 11 dite ma vone, me 3 korrik 1919, Tittoni kerkoi njohjen e Traktatit te Londres (1915). Ministri anglez, Lord Balfour, vuni ne dukje se Presidenti Wilson deshironte te caktonte me ane plebishiti sovranitetin e çdo pike te Adriatikut.(46) Italianet ndrruen taktike. Nji muej ma vone, me 29 korrik 1919, u firmue marreveshja Tittoni-Venizelos per coptimin e Shqiperise.(47) U vendos qe Traktati te mbetej  i mshehet (neni 7), siç duket te mos pengohej nga Presidenti Wilson,(48) i cili ishte largue nga Europa nji muej ma pare.

Gjendja ne Shqiperi u ba perseri e deshprueme, siç kuptohet  nga apeli i delegacionit shqiptar ne Paris drejtue Senatit amerikan me 20 gusht 1919. Me  21 gusht 1919, fletorja The New York Times raportonte kete Apel kur shkruente:”…Thirrjet e deshprueme te popullit shqiptar po mbyten nga imperializmi i forte i fqinjve te tyne. Shpresa ku shqiptaret kane drejtue syte e tyne ashte Amerika, dhe nga ajo presin shpetim”.

Si rezultat i Marreveshjes se re u krijue mundesia e largimit te trupave franceze nga “Republika e Korçes”. Shqiptaret filluen te largohen nga Korça te tmerruem.. Por, me 22 shtator 1919, mbas nji intervenimi nga Imzot Luigj Bumçi, delegati amerikan Polk, nguli kambe qe Korça te mos i dorezohej grekeve nga trupat franceze, tue shpetue keshtu ndamjen e Shqiperise dhe invadimin ushtarak grek .(49)

Me 15 shtator 1919, Ministri Italian Tittoni paraqiti per diskutim nji tjeter plan per sundimin e Shqiperise (50) Shqiptaret deklaruen se nuk do te pranojshin kurr okupacionin Italian te Vlores dhe mandatin italian mbi Shqiperine (51)_ Ne te njejten kohe, ata paraqiten  kerkesen per nji mandat amerikan. Gjate ketyne diteve, raporton G.C.Buckler , delegat amerikan, “shqiptaret vizitojne delegacionin amerikan tri here ne jave, gjithmone me shprese se Amerika do t’a pranoje”. (52)

Me 25 tetor, delegati amerikan, Polk, u perpoq perseri te ndaje çeshtjen shqiptare nga çeshtja e Adriatikut, por pa sukses, per arsye te kundershtimit kambengules italian (53) Gjate muejit nandor 1919, Keshilli Suprem i Konferences se Paqes rishqyrtoi “Çeshtjen e Adriatikut” dhe çeshtjen shqiptare. (54)Me 9 dhetor  nji kompromis franko-anglo-amerikan  “…i u paraqit Italise, me te cilin njihej sovraniteti mbi Vloren dhe mandati italian mbi pjesen tjeter te Shqiperise. Kufinjt e veriut nuk ndryshojshin. Kufinjt e jugut do te diskutoheshin ma vone.(55) Jugosllavia e kundershtoi “kompromisin” nga frika e prezences italiane ne kufinjt e saj te jugut, por deklaroi se do te pranonte vetem po te jepeshin toke ne veri te lumit Drin (56)

Me 10 janar 1920, kryeministri anglez, Lloyd George, la te kuptohej se perseri favorizonte aneksimin jugosllav te Shkodres (57) Njikohesisht, Italia paraqiti hollesina ma te medha ne lidhje me rregullimin e problemit shqiptar. Prefekturat e jugut, te kerkueme nga Greqia (Korça e Gjirokastra) do te diskutoheshin nga perfaqesueset e Fuqive te Medha (qofte dhanje e tokave, qofte plebishiti i popullsise) mbasi te jene ndigjue perfaqesueset e Shqiperise dhe Greqise; te drejta komunikacioni t’i jepeshin Jugosllavise; te mbrohen pakicat raciale, gjuhesore e fetare; Italia te kontrolloje policine e vendit; trupat italiane te mbeten ne Shqiperi per pese vjet (58)

Me 13 janar 1920,, ne mengjez, kerkesa e Lloyd George u rrit, tue pershi edhe luginen e lumit Drin e portin e Shengjinit, ndersa kryeministri françez, G.Clemenceau, kerkoi coptimin e Shqiperise simbas Traktatit te mshehet te Londres (1915). Ne mbasdeken e te njejtes dite, Jugosllavia dhe Greqia pranuen propozimin e G.Clemenceau. (59)

Nji vendim i ketill ishin vdekja e sigurte e Shqiperise!

Te nesermen, me 14 janar 1920, anglo-francezet, me nji Memorandum te veçante (pa pjesemarrjen e delegacionit amerikan) pranuen sovranitetin e Italise mbi Vloren dhe mandatin italian mbi Shqiperine, por njikohesisht, propozuen nji rregullim te ri, te ngjashem me ate te Traktatit te Londres (1915)(60) Tri protesta shqiptare, me 12, 15, dhe 22 janar  1920  nuk u moren parasyshe. (60/1)

Me 20 janar 1920, pa dyshim ne momentin ma kritik per Shqiperine,

Sekretari i Shtetit amerikan, protestoi dhe kundershtoi validitetin e nji marreveshje te ketille te arritun pa konsultimin e Amerikes.(61). Nen presionin amerikan, Lloyd George dhe Clemenceau, u pergjigjen dy dite ma vone se “…interesat e shqiptareve do te mirreshin parasyshe plotesisht”(62)

Nderkaq, marreveshja Tittoni-Venizelos u ba publike. Shqiptaret u tronditen shume. Me 28 janar 1920, perfaqesueset e krahinave shqiptare u mblodhen ne Lushnje, formuen nji Keshille Regjence. nji qeveri qendrore, caktuen Tiranen si kryeqytet, dhe moren vendimin e preme se do te luftojne çdo nderhymje te huej. Me nji organizim te qete por sistematik, Shqiperia po pergatitej te luftoje invaduesin: se pari, Italine, dhe ma vone Jugosllavine dhe Greqine.(64)

Por duhej kohe, dhe kohen e siguroi diplomacia amerikane e Presidentit Wilson. Me 10 shkurt 1920, Presidenti Wilson i revoltuem nga padrejtesia e Fuqive te Medha europiane dergoi noten e mirenjohun e cila denonconte coptimin e Shqiperise ne mes te vendeve fqinj, kunder protestave te fuqishme shqiptare. Ai shtoi se “çeshtja e Adriatikut, ashtu si paraqitet tashti, ngren nji pyetje themelore, ne se Qeveria amerikane do te mundet ne çdo baze qofte, te bashkepunoje me aleatet europiane….” Dhe se “…Amerika konsideron konçesioniet e 9 dhetorit 1919 si “maksimumi qe Qeveria amerikane mund te ofroje”.(65)

Pergjigjja franko-angleze spjegonte se “…veprimet e ndermarruna ne lidhje me problemin shqiptar…merrshin para syshe faktin se e gjithe Shqiperia do te vihej nen sistemin e mandatit; ne kete menyre, ata besojshin se “… aspiratat  e popullit shqitar per bashkim e veteqeverisje do te mund te plotesoheshin ne te ardhmen”.(66)

Kesaj rradhe, Presidenti Wilson mbajti nji qendrim te patundun ne lidhje me coptimin e Shqiperise. “Megjithese nji coptim i ketill do te kenaqte fqinjt e Shqiperise,” spjegonte Presidenti ne Memorandumin e dyte te 25 shkurtit 1920, “…Qeveria amerikane kundershton me fuqi çdo dam ne kurriz te Shqiperise e ne perfitim te Jugosllavise, sa edhe çdo dam ne kurriz te Jugosllavise e ne perfitim te Italise”.(67) Presidenti Wilson shkoi aq larg sa te kercenoje franko-anglezet me “…marrjen seriozisht te shqyrtimit per terheqjen nga Traktati me Gjermanine, dhe nga marreveshja e 28 qershorit 1919 ne mes te Shteteve te Bashkueme dhe Frances e Anglise, qe te dyja tashti para Senatit…” (po aty)

Nji dite ma vone, 26 shkurt 1919, Londra dhe Parisi te perballuem me kambenguljen e Presidentit Wilson, u terhoqen dhe pranuen pikepamjen amerikane, tue sigurue Washingtonin se do te bajshin presion prane (tri) qeverive te interesueme. (68)

Me 6 mars  1920, Presidenti Wilson dergoi nji note te trete tue kerkue qe “çeshtja shqiptare te mos perfshihet ne diskutimet e planifikueme ne mes te Italise dhe Jugosllavise, dhe se Presidenti deshironte me afirmue perseri se nuk do te pranonte asnji plan qe parashikonte dhanjen Jugosllavise te prefekturave veriore te Shqiperise, si shperblim tokesor per çka Jugosllavia humbe ne kufinjt me shtete tjera”.(69)

Si rezultat i nderhymjes se Presidentit, Italia e Jugosllavia u detyruen te zgjidhin problemin e tyne ne bisedime direkte, tue perjashtue çeshtjen shqiptare.(70) Me ndamjen nga çeshtja e Adriatikut eliminohej nji rrezik e forcohej pozita e Shqiperise, dhe problemi i kufinjve te Jugut humbte pjeserisht randesine dhe urgjencen.(71)

Efekti i orientimit te ri ne Paris u ndie menjihere. Shqiptaret shpejtuen organizimin e mbrojtjes. Me 15 maj 1920, u nenshkrue Marreveshja e Kapeshtices e cila ndalonte hymjen e grekeve ne Korçe. (72) Me 21 qershor 1920, françezet u larguen nga Korça.(73) Ne veri shqiptaret morren inisiativen dhe luftuen me sukses jugosllavet ne Koplik, ne Lume, ne Peshkopi e Diber .(74) Ne juge, u eliminuen çetat greke ne prefekturen e Gjirokastres, (75)

Mbetej vetem okupacioni italian i Vlores, dhe kerkesat e mandatit Italian mbi Shqiperine. Keto dy probleme u zgjidhen nga vete shqiptaret me luften e Vlores (5 qershor-2 gusht 1920) (76) Me 24 qershor kryeministri  i ri italian Giolitti deklaroi se Italia nuk ishte ne favor te protektoratit por te pavaresise se Shqiperise. (77), por me 17 qershor 1920, kjo deklarate u korrektue me frazen:” Italia do te rrinte ne Vlore derisa Shqiperia te forcohej ashtu si duhej”. (78) Megjithate, per arsye te presionit politik te mbrendshem, me 22 korrik 1920 Italia denoncoi marreveshjen Tittoni-Venizelos (79) dhe me 28 korrik pranoi ne parim pavaresine e Shqiperise mbrenda kufinjve te 1913-s (80)Me 2 gusht 1920, u firmue Traktati i Tiranes, me te cilin njihej de facto pavaresia dhe integriteti tokesor i Shqiperise.(81)

Mbetej problem i prezences jugosllave ne veri te Shkodres. Me 10 shtator 1920, ministri i jashtem shqiptar, i drejtoi nji apel Qeverise se Shteteve te Bashkueme te Amerikes dhe aleateve europiane me kerkesen qe te ushtrojne presion mbi Qeverine serbo-kroate-sllovene qe te terheq trupat e saj nga Shqiperia. (82)

Me 10 nandor 1920, shtypi amerikan njoftoi se Qeveria shqiptare ka ne plan te kerkoje ndihmen e bankave amerikane per financimin  e zhvillimit ekonomik te vendit.(83) Me 17 dhetor 1920, Shqiperia u pranue ne Lidhjen e Kombeve, nji krijese e Presidentit Wilson (84).

Fati i Shqiperise ishte tashti ne duert shqiptare.

*

Si perfundim , mund te themi:

1) Nuk ka  dyshim qe diplomacia europiane sakrifikoi Shqiperine per hir te interesave politike strategjike te Fuqive te Medha.

2) Ka çdo arsye me besue se kundershtimi kambengules i Presidentit Wilson dhe qendrimi i delegacionit amerikan ne Paris:

a) kane pengue coptimin e Shqiperise;

b) kane dekurajue aktet agresive te fqinjve; dhe

c) kane inkurajue shqiptaret ne mbrojtjen e vendit te tyne.(85)

Ashte e veshtire me percaktue se si do te kishin veprue shqiptaret sikur Shqiperia te kishte qene e okupueme ushtarakisht nga forcat e tre vendeve fqinje.

3) Pervoja shqiptaro-amerikane e viteve 1918-1920 ne veçanti ka krijue nji tradite te thelle miqesie dhe mirebesimi ne mes te dy vendeve fryma e se ciles vrehet gjate gjithe kohes se punimeve te Konferences.

Perkrahja e Shqiperise nga shqiptaro-amerikanet dhe nga Qeveria amerikane para dhe mbas L1B kane krijue nji tradite miqesie dhe mirebesimi ne mes te dy popujve dhe te dy vendeve(86) fryma e se ciles vazhdon te kultivohet edhe sot.

Falemnderit!                                                   Sami Repishti, Ph.D.

2 shkurt 1974                                                City University of New York

(Shenim: Per mungese vendi ,nuk ashte dhane bibliografia e plote .SR)

========================================================

Quotes:

“I shall have but one voice at the Paris Peace Conference, and that voice I shall use for the rights of Albania”. (President Wilson to The Rev.Fan S.Noli. July 4,1917)

“The Apostle of political morality, the defender of small oppressed peoples, the respected chief of the most powerful democracy, the man who placed the sentiments of justice far above all interests”. (The Albanian Delegation at Paris Peace Conference to President Wilson, April 1919)

“For us, Albanians, his name means support, relief, friendship. For us, Albanians, his name symbolizes refuge and the chance to work and progress in the dignity that the United States, this ‘sweet land of liberty’ has offered in the past and continues to offer, today!” (Albanians Honoring the Memory of Woodrow Wilson, February 2,1974)

DESHNICA DHE LETERSIA DESHNICARE

by

 Dëshnica në gjysmën e parë të shekullit XIX dhe lindja e letërsisë dëshnicare.*/
Nga Kujtim Mateli/
Qyteti i Këlcyrës** (Klisurës) ka patur vazhdimisht një rol të rëndësishëm në luginën e sipërme të Vjosës. Në dokumentet osmane të vitit 1431, Këlcyra ishte qendër e Vilajet që njihej me emrin Vilajeti  Këlcyrës (Klisurës)dhe ku përfshiheshin nën administrimin e këtij Vilajeti të gjitha fshatrat e rrethit të sotëm të Tepelenës, që ndodheshin në krahun e djathtë të Vjosës.  Arsyeja ka qenë se Këlcyra ishte nyje e rrugëve të Shqipërisë jugore, por kishte dhe një vend të sigurt ku mund të strehohej një garnizon ushtarak, siç ishte kalaja antike e Këlcyrës e cila funksiononte edhe në shekullin e XVIII-XIX, në kohën e Ali Pashë Tepelenës.
Edhe qeveria e dalë nga Kongresi i Lushnjës, i dha Këlcyrës këtë vend parësor në luginën e Përmetit.
*Mungojnë në këtë shkrim dy dhjetëvjetëshat e parë të shekullit kaluar (1900-1920).
** Këlcyra në dokumentet bizantine e osmane  quhej Klisura. Me këtë emër e gjejmë edhe në dokumentet e viteve 1920. Në vitin 1927 e gjejmë Klisyra dhe pas vitit 1930 përmendet Këlcyra.

I
Nënprefektura e Këlcyrës  dhe ndarja administrative e krahinës së Dëshnicës.
Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH), Nënprefektura e Përmetit, dosja nr 4, viti 1920.
Viti 1920 e gjen Këlcyrën (Klisura) nënprefekturë që varej nga Prefektura e Gjirokastrës.  Kështu më 26 mars të vitit 1920, Nënprefektura e Këlcyrës i raporton Prefektit të Gjirokastrës  mbi lëvizjen e 150 xhandarëve në drejtim të fshatrave që ndodheshin rrëzë malit Nemërçkë.
Nënprefektura e Këlcyrës  ka një korespodencë të vazhdueshme me prefekturën e Gjirokastrës. Kjo korespodencë është edhe midis Zyrës së Policisë Këlcyrë me Nënprefekturën e Këlcyrës, siç është korespodenca e datës 4 maj 1920 e në vijim.
Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH) Nënprefektura e Përmetit, dosja nr.16, viti 1922.
Qyteti i Këlcyrës (Klisura) përmendet  Bashki. Kryetari i Bashkisë akuzohet nga Muhamet bej Klisura, se kishte përvetësuar një shumë parash.Muhamet bej Klisura kishte qenë kandidat për kryetar bashkie, por që nuk kishte mundur dot të zgjidhej.(Në këtë dokument nuk përmendet emri i kryetarit që drejtonte Bashkinë e Këlcyrës).
Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH) Nënprefektura e Përmetit, dosjen nr 18, viti 1922. Fshatrat e krahinës së Dëshnicës (proceverbali nr 11) bënin pjesë në njësinë adminastrative: Krahinaria e Këlcyrës (me qendër në Këlcyrë) ku tregohen edhe fshatrat që merrnin pjesë në të, nëpërmjet përfaqsuesve të tyre (kryepleqve). Kemi vetëm emrat e kryepleqve pa mbiemrat e tyre, por rëndësia e këtij dokumenti qëndron më shumë te fshatrat që përbënin krahinën e Dëshnicës.

Krahinaria e Këlcyrës (Klisurës)
1-Billkë për Këlcyrën
2- Muharrem për Katundishtën.
3-Selman  për Vinokash.
4- Mehmet për Topojan.
5- Ismail për Podgoran.
6- Hasan për Riban.
7- Xhelil për Panarit.
8- Zeqir për Mërtinj.
9- Riza për Kajcë.
10- Hazis  për Mazhan.
11- Ramadan për Shelgj.
12-Xhelil për Zhepovë.
13-Hasim për Pavar.
14- Myrteza për Seniçan.
15- Veli për Kuqar.
16- Xhemal për Varibob.
17-Harif për Toshkëz.
18- Hysenj për Fratar.
19- Veiz për Çorrogunj.
20- Harif Sulo për Bënjë.
21- Veli për Velçisht.
22- Zenjel për Psarr.
23- Avdulla për Rodenj.
24-Riza Islam për Ball.
25- Demir për Komorak.
26- Fehim për Bubës.
27- Belul për Leskovec.
28- Tom Bajrami për Sukë.
29- Rushan për Tolar.
30- Ali Dalipi për Xhanaj.( A.Q.Sh, dosja numër 18, viti 1922).
Po cila ishte problematika e kësaj mbledhjeje?
Shëndetësia, bujqësia, blektoria, qetësia publike, tregëtia , arsimi etj. Ja dhe konkluzionet që dolën gjatë analizës së kësaj mbledhjeje:
1- Shëndetësia e përgjithshme: e mirë.
2- Shëndeti i gjësë së gjallë: i mirë.
3- Qetësia : shumë e mirë.
4- Bujqësia: ka mungesë të farës.
5- Tregtia: fare e paktë.
6- Arsimi: të përsëriten kërkesat e mëparshme për hapjen e shkollave.
(Klisurë 24.II. 1922).
Po në një dokument (AQSH )që mban datën 30 shtator 1922, mësojmë se nënprefektura ishte zhvendosur nga qyteti i Këlcyrës në atë të Përmetit.

II
Arsimi.
Numri i shkollave në krahinën e Dëshnicës ka qenë i paktë. Në këto shkolla kanë mësuar fëmijët e më shumë se një fshati. Në këtë listë të vogël që mbyllet me numrin rendor 5, mësojmë se në Ballaban, që në atë kohë ishte pjesë e fshatit Pavar, familjet Xhunga kishin hapur një shkollë për të mësuar fëmijët.
Kjo fisnikëri e kësaj familjeje të pasur për kohën, nuk u pasua nga të pasurit e tjerë të krahinës siç mund të ishte familja e bejlerëve të Këlcyrës apo edhe teqeja e Sukës. Numri i shkollave në Dëshnicë mbeti i paktë edhe gjatë gjithë rregjimit të Ahmet Zogut, deri në kohën e pushtimit fashist në vitin 1939.
Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH) Nënprefektura e Përmetit.
Dosja numër 20, viti 1922.
Lista e shkollave për vitin arsimor 1922-1923.
1- Çorrogunj,  mësues Bektash Nexhipi.
2- Këlcyrë, mësues Koço Llukani.
3-Mërtinj-Bënjë-Xhanar, Xh. Hotova.
4- Katundishtë (fillore)  Hilmi Baçi.
5- fillore Xhungës, Hazis Mamaqi.

III
Ekonomia
Krahina e Dëshnicës  nuk e pati të mirë gjendjen ekonomike. Këtë e shohim tek numri i krerëve të bagëtive që zotëronte çdo fshat në vitin 1926. Në disa fshatra numri i krerëve të bagëtive është afërsisht sa dhe numri i popullsisë së këtyre fshatrave. Po në disa fshatra të tjerë gjendja paraqitet më e mirë.

Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH) Nënprefektura e Përmetit,
Dosja nr 49, viti 1926.
Sasia e bagëtive (dhen e dhi) për krahinën e Dëshnicës.
1- Këlcyrë Guri 2268
2- Katundishtën.2294
3- Vinokash. 856.
4- Topojan. 651.
5- Podgoran. 852.
6- Riban.  872
7- Panarit.  633.
8- Mërtinj. 425
9- Kajcë.286
10- Mazhan.313
11- Shelgj.131
12- Zhepovë. 818.
13- Pavar.  647.
14- Seniçan.479.
15- Kuqar. 993
16- Varibob. 718.
17- Toshkëz. 608.
18- Fratar.  818.
19- Çorrogunj. 168.
20- Bënjë. 609.
21- Velçisht. 495.
22- Psarr. 245
23- Rodenj. 723.
24- Ball. 460.
25- Komorak. 299.
26- Bubës. 2016.
27- Leskovec.286.
28- Sukë-Goricë. 1614.
29- Tolar. 1063.
30- Xhanaj. 182.
****
Bujqësia mbeti e pazhvilluar. Krahina e Dëshnicës nuk arrinte të plotësonte nevojat e saj me drithra.Këtë e shohim në dokumentet e shumta, ku nga çdo fshat një numër i konsiderueshëm familjesh merrnin drithë nga komuna duke e paguar në lekë e në disa raste duke punuar vullnetarisht në rregullimin e rrugëve, derisa të plotësohej në vlerë sasia e drithit të marrë.
Shumë familje zotëronin fare pak tokë, sepse si kudo toka ishte përqëndruar tek disa familje.
Dhimitraq Lole, Përmeti 1912-1939, libër studimor i pabotuar.
“Në ballë të këtyre familjeve ishin bejlerët e Këlcyrës, të cilët zotëronin 274 ha tokë, por të shpërndara jo vetëm në Këlcyrë, por edhe në fshatrat për rreth e në afërsi të Këlcyrës, sipas ndarjes: në Këlcyrë – 114.8 ha, Katundishtë- 71.2 ha, Varibob – 34.3 ha, Panarit – 23 ha, Riban- 13.6 ha, Grabovë – 12.1 ha dhe në Podgoran- 4.4 ha.
Edhe në këtë trevë institucionet fetare zotëronin pronat e tyre…. Në këtë aspekt, pronarja më e madhe ishte Teqe e Sukës, e cila zotëronte toka bujqësore në fshatrat Goricë, Sukë, Podgoran, Dervishas, gjithsej 222 ha tokë.
Po një sasi të konsiderueshme toke zotëronin edhe disa familje të tjera.
Pavar, Hamit Xhunga  48.8 ha
Vinokash, Shuip Harka  55.4 ha
Ballaban, Ferid Xhunga 34 ha.
Ballaban, Dajlan Xhunga 32.3 ha.
Vinokash, Hysen Trebeshina 30 ha
Vinokash, Ali Çela 27.1 ha”.
****
Tregëtia ishte e kufizuar vetëm në disa fshatra. Këtë e shohim tek numri i ndërtesave për tregti sipas rregjistrimit të vitit 1929, ku jepet një pasqyrë e plotë e numrit të ndërtesave për çdo fshat që përdoreshin për banim, për tregti apo për mbledhje.
Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH) Nënprefektura e Përmetit,
Dosja nr 95, viti 1929.

Emri fshatit (katundit) Ndërtesa për
banim		 Ndërtesa për
tregti		 Ndërtesa për
mbledhje.
1-Këlcyrë Guri 109 2 3
2- Katundishtë 140 2 3
3- Vinokash.  52 1 –
4- Topojan.  59 1 2
5- Podgoran  90 3 1
6- Riban.   17 – –
7- Panarit.   22 1 –
8- Mërtinj.  39 1 1
9- Kajcë.  62 2 1
10- Mazhan.  58 – 1
11- Shelgj.  11 1 –
12- Zhepovë.  77 3 1
13- Pavar.   67 3 1
14- Seniçan.  37 – 2
15- Kuqar.  24 – –
16- Varibob.  24 – 2
17- Toshkëz.  43 – –
18- Fratar.   61 3 3
19- Çorrogunj.  32 1 1
20- Bënjë.  28 – –
21- Velçisht.  11    
22- Psarr.  29 – –
23- Rodenj.  63 2 1
24- Ball.  29 – –
25- Komorak.  15 – –
26- Bubës i sipërm  81 2 1
27- Bubës i poshtëm  41 1 –
28- Leskovec.  22 – –
29- Sukë-Goricë.  37 3 1
30- Tolar.  29 – –
31- Xhanaj.  28 – –
Shuma  1447 32 25

 

IV
Njësitë administrative që vepronin në Dëshnicë.
Pas viteve `20-të në krahinën e Dëshnicës kanë vepruar tri njësi administrative:
 Bashkia e Këlcyrës (deri në vitin 1929).
Komuna (Krahinaria)e Këlcyrës ( pa ndërprerje që nga krijimi)
Komuna e Dëshnicës (viti 1929 e në vazhdim)
Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH) Nënprefektura e Përmetit,
Dosja nr. 121, viti 1930.
Rregjistrimi i popullsisë së nënprefekturës së Përmetit.
Në vitin 1929 krahina e Dëshnicës është e ndarë në dy njësi administrative: Komuna e Dëshnicës dhe Komuna (Katundaria) e Këlcyrës.  Në këtë vit, Bashkia e Këlcyrës gjendet si pjesë e njësisë administrative: Komuna  e Këlcyrës. Në njësinë administrative :Komuna  e Këlcyrës bënin pjesë edhe disa fshatra që ndodhen në krahun e majtë të lumit Vjosë dhe konkretisht: Brezhdan, Argovë, Grabovë, Malëshovë, Limar dhe Leskaj.
Po japim numrin e banorëve sipas komunave dhe fshatrave nga të cilat përbëheshin këto komuna.

I-Komuna e Dëshnicës.

Emri i fshatit (katundit). Numri banorëve
1-Çorrogunj 157
2-Ball 142
3-Psarr 153
4-Mazhan 285
5-Komorak  69
6-Bubësi I sipërm 453
7-Bubësi I poshtëm 240
8- Toshkëz 240
9- Vinokash 290
10- Kajcë 369
11-Pavar 349
12-Rodenj 305
13- Shelgj  65
14-Zhepovë 460
15-Sukë, Goricë 300
16-Podgoran 505

 

II- Komuna (Katundaria) e Këlcyrës.

 

Emri i fshatit(katundit) Numri banorëve
1-Këlcyrë (lagjia Gur) 230
2-Këlcyrë(lagjia Gur, Liri, Teuta) 175
3-Katundishta 648
4-Topojan 304
5-Leskovec, Xhanaj 184
6-Varibob, Riban. 122
7-Kuqar, Velçisht 106
8-Bënjë 129
9-Mërtinj 147
10-Topojan 304
11-Panariti 141
12-Tolar 200
13-Seniçan 130
14-Brezhdan 768
15-Argovë 123
16-Grabovë 134
17-Malëshovë 498
18-Limar 304
19-Leskaj 316

Komunat hartonin buxhetin e tyre dhe shohim që të ardhurat e komunnës Dëshnicë që realizoheshin kryesisht nga tatimet, për vitin 1930 ishin: Komuna Dëshnicë planifikonte 6100 fr.  ari.( Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH) Nënprefektura e Përmetit, Dosja nr.155, viti 1930.), ndërsa Komuna e Këlcyrës parashikonte 31.134 fr. ari (Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH) Nënprefektura e Përmetit, Dosja nr 156, viti 1930).
Me këto të ardhura planifikoheshin ndërtim rrugësh të reja dhe mirëmbajtja e atyre ekzistuese. Por jepeshin dhe fonde nga shteti dhe këtë e shohim: 
Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH) Nënprefektura e Përmetitnë  dosjen nr. 189, viti 1931 dhe dosja nr 289, viti 1934, ku Prefektura e Gjirokastrës jep fonde për rrugët e Komunës Dëshnicë. Fondet janë të detajuara për secilin fshat dhe për secilën rrugë, sidomos për rrugët që lidhin këto fshatra me qendrën e komunës Dëshnicë, e cila ndodhet në Ballaban.  Ajo që është interesante është se rrugëve të çdo fshati u kishin dhënë emra të rinj, ku disa nga rrugët mbanin emra të figurave të kombit tonë si:  Rruga “Skënderbej” , “Vaso Pasha” , “Teuta”, “Abdyl Frashëri”,  Naim Frashëri”, “ “Sulejman Pasha”, “ Sami Frashëri” etj. Disa prej këtyre emërtimeve ishin rrugë që lidhnin qendrën e komunës (Ballaban) me  qendrat e fshatrave. (Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH) Nënprefektura e Përmetit, Dosja nr. 155 dt. 28.07.1930)
Shohim edhe problematikën e kohës nëpërmjet dokumenteve:
Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH) Nënprefektura e Përmetit,
Dosja nr. 232 viti 1933
Mbi konfeerencat komunale të mbajtura në komunën e Dëshnicës.
Bubësi i poshtëm, dt.22.09.1933. Hamdi Hoxha, kryetar i komunës.
Tema: Rrugët komunale dhe dobitë e tyre. Ruajtja prej sëmundjeve ngjitëse.Libri i mjekut të shtëpisë.Dëgjues 80.
Kajcë, dt.30.09.1933. Bektash Merko, mësues i shkollës.Masat për përmirësimin e bujqësisë.Masat për ruajtjen e shëndetit, etj.Dëgjues 40.
Zhepovë.Mësuesi i Zhepovës, Abas Pagria.Arsimi, bujqësia, pyjet, pastrimi.Dëgjues 50.
Toshkëz. 01.10.1933. Sotir Haxhi. Zakonet e këqija primitive.Zgjidhja e çështjeve nëpërmjet ligjeve.Dëgjues 25.
***
Po kështu edhe për Komunën e Këlcyrës. Rregullimi i rrugëve zinte zërin kryesor në planifikimet që bëheshin.
Arkivi Qëndror i Shtetit (AQSH) Nënprefektura e Përmetit,
Dosja nr. 329, viti 1936
Vendim mbi shqyrtimin e planit pesëvjeçar të Komunës Këlcyrë.
1- Meremetimi i brendshëm i godinës komunale.
2-Rruga komunale Bedyqas-Tolar-Leskovec-Xhanaj-Mërtinj—Bënjë- Fratar—Seniçan.
3- Rruga: Këlcyrë-Riban. Kjo rrugë lidh dhe katundet e Skraparit.
4- Rruga: Këlcyrë-Brezhdan—Malëshovë. Kjo rrugë nga pikëpamja ekonomike është e dobishme, pasi lidh katundet e Zagorisë me tregun e Këlcyrës.
5- Shartimi i pemëve të egra me të buta.
6- Sistemimi dhe lulëzimi i  varrezave të çdo fshati.
Nëpërmjet këtij planifimi të planit pesëvjeçar të komunës Këlcyrë shohim edhe problematikën e problemeve që kërkonte të zgjidhte kjo komunë. Zëri për arsimin mungon fare dhe kjo tregon interesin e vogël që kishin për hapjen e shkollave të reja për çdo fshat apo përmirësimin e kushteve të atyre ekzistuese.

V
Emrat e kryetarëve (sipas viteve) të njësive administrative që vepronin në krahinën e Dëshnicës
Dhimitraq Lole, Përmeti 1912-1939, libër studimor i pabotuar
“Në vitin 1929 bëhet ndarja e re administrative brenda N/prefekturave dhe emërtimi “Krahinari” u zëvendësua me emrin “Komuna”. Në “Fletoren Zyrtare” të 22 prillit 1929, numër 25, vjeti i VIII, N/prefektura e Përmetit ndahet në këto komuna (madje jepen edhe emrat e kryetarëve, por këta do t’i trajtojmë më pas): Komuna Qendër, Rrëza, Frashëri, Cerja (Hotovë), Këlcyrë dhe Dëshnica.(Gazeta “Ora”, Nr. 245, date 13 dhjetor 1930.
Viti 1930 e gjen krahinën e Dëshnicës në dy njësi administrative që emërtoheshin: Komuna e Dëshnicës dhe Komuna e Këlcyrës.
Do të shohim se cilët e kanë drejtuar Komunën (Krahinarinë) e Këlcyrës (1921- 1939) dhe Komunën e Dëshnicës (1929-1939).
Dhimitraq Lole, Përmeti 1912-1939, libër studimor i pabotuar
  I-Bashkia Këlcyrë
Në vitin 1921, sikurse e kemi thënë më parë, Këlcyra dhe Frashëri kanë qenë Bashki. Këtë status Këlcyra e pati deri në vitin 1928. Në janar të vitit 1925, Kryetar Bashkie u zgjodh një nga pjesëtarët e familjes së bejlerëve të Këlcyrës, z. Islam bej Kelcyra.  (Gazeta “Demokratia”, Gjirokaster, date 13 Janar 1925).
   II-Komuna (Krahinaria) Këlcyrë
Në krye të Krahinarive janë kryetarët e Krahinarisë ose Krahinarët, emrat e të cilëve do t’i bëjmë prezent nëpërmjet këtyre rreshtave në vite, deri në vitin 1929, e më pas me emërtimin e ri…
Në Krahinarinë e Këlcyrës, Krahinar i parë që kemi mundur te gjejmë është z. Muhamet Frashëri, por ky më 2 gusht 1924 pushohet dhe në vend të tij do të emërohet z. Tefik Orgocka. Edhe z. Tefik Orgocka shpejt do të zëvendësohet me krahinarin e ri, z. Mesut Saliu, që kryente këtë detyrë në Krahinarinë e Tomorricës dhe që më 12 Fruer ( Shkurt ) 1925 emërohet Krahinar në Këlcyrë. Pa u ulur ende në karrigen e Kryetarit të Krahinarisë së Këlcyrës, z. Mesut Saliu, më 2 mars 1925, transferohet ne Konispol. Në vend të tij emërohet z. Hasan Pilavi, i cili në krye të dy muajve, më 2 maj 1925 do të zëvendësohet nga Krahinari Asllan Sorropulli. Më 7 korrik 1926 vjen nga Shkodra z. Elez Kalaja dhe zëvendëson në detyrë  z. Asllan Sorropulli.
Gazeta “ Gazeta e Korçës “ e datës 24 shtator 1927, nr. 415 flet me superlativa për z. Elez Kalaja si ”nëpunës me aftësi e punëtor”, por që edhe ky shumë shpejt do të zëvendësohet nga z. Hasan Lame, që më 9 korrik 1928 do t’i lërë vendin z. Avni Abazi, i cili duke qëndruar në drejtimin e punëve të pushtetit vendor në Këlcyrë deri në vitin 1931, në bazë të Ligjit të prillit të vitit 1929, do të konvertojë emërtimin nga Krahinar në Kryetar Komune, sepse me këtë Ligj termi Krahinari zëvendësohet me termin Komunë dhe Krahinari do të quhet Kryetar Komune.
Në vitin 1931 z. Avni Abazi do të zëvendësohet nga z. Luman Lepenica, i cili në korrik të vitit 1933 do të transferohet në Komunën e Konispolit dhe në vend të tij, po nga Konispoli,  vjen z. Neki Shkaba.
Më 8 Shkurt 1935 gjejmë në krye të Komunës së Këlcyrës, z. Lele Koci, i cili ka kryer detyrën e Nënprefektit në Mat. Por z. Lele Koci nuk do të paraqitet fare në Këlcyrë dhe në vendin vakant do të emërohet z. Mustafa Noti, më 23 Shkurt 1935. Sa ndenji në këtë detyrë këtu dhe nëse është zëvendësuar dhe nga kush z. Mustafa Noti, nuk kemi mundur të identifikojmë emra.
  III-Komuna Dëshnicë.
Në Komunën Dëshnicë, në dhjetor 1932, në vend të z. Gaqi Grilla, që transferohet në Komunën Millë të Pukës, emërohet z. Hamdi  Hoxhaj dhe për afro një vit, në tetor 1933, z. Hamdi Hoxhaj i lë vendin z. Ndrek Bushati që vjen nga Golemasi i Kavajës, por një shkresë Nr.48/22 e Kryeministrit, që mban datën 13 dhjetor 1938, kryetar të Komunës së Dëshnicës emërohet z. Milo Varfi. ( Fletore Zyrtare, Nr. 95, date 17 Dhjetor 1938).

VI
Lindja e letërsisë dëshnicare
Megjithse arsimi nuk u shtri gjerësisht në Dëshnicë, por mbeti i kufizuar vetëm në disa fshatra, ndikimi i tij në në të gjithë krahinën ishte i madh.Njerëzit që kishin mundur të merrnin njohuri në shkollë, ua transmetonin ato njohuri edhe të tjerëve. Ndikim patën dhe ata që emigrant që u kthyen nga Amerika  dhe  nga vendet e Europës. Kishin mësuar të shkruanin e të lexonin dhe, kur u kthyen në Dëshnicë, ua mësonin dhe bashkëfshatarëve të tyre. Në ato fshatra që nuk u ndërtuan shkolla dhe që fëmijët e tyre nuk arrinin të shkonin dot në shkollat e fshatrave të afërt, emigrantët e kthyer ishin mundësia e vetme që të mësohej shkrim dhe këndim.
Një nga këta fëmijë që kërkonte të arsimohej ishte dhe Belul Arapi nga fshati Ball.Po nuk pati mundësi.Në moshë të vogël, 12 vjeçare, i vdes nëna (në lindje).Ato vite në familjen e tyre, pas vdekjes së nënëns, pati dhe shumë fatkeqsi të tjera që e rrënuan ekonominë e familjes, dikur në gjendje të mirë.Në këto vite, vëllai i tij i madh, Mehmet Arapi, punonte si punëtor ngarkim-shkarkimi në portin e Durrësit.Duhet të theksojmë se në Durrës, në këtë periudhë, punonin dhe shumë dëshnicarë të tjerë.
Duke parë se gjendja ekonomike e familjes së tyre ishte e rrënuar, Beluli vendos të shkojë të punojë në Durrës bashkë me vëllanë. Aty punonin shumë inxhinierë italianë që jetonin bashkë me familjet e tyre.Beluli u sistemua në njërën nga këto familje, kudrejt një page që ishte mjaft e mire, kundrejt punëtorëve të tjerë që punonin në portin e Durrësit.
Si fëmijë me një shkallë të lartë intelegjence, e mësoi shumë shpejt italishten.Falë edhe punës që bënte, e cila e donte që të ishte vazhdimisht në komunikim me pjesëtarët e familjes italiane, por edhe kohës 3-vjeçare që qëndroi në këtë familje.Nuk ka qenë pa ndikim edhe kultura e kësaj familjeje në jetën e Belulit.
Mehmeti, vëllai i tij i madh, i cili kishte  kishte mundur të arsimohej, e nxiti Belulin që të mësonte të shkruante shqip. Kur u kthyen në vendlindje, një tjetër sfidë e priste.Lufta NacionalÇlirimtare ishte zgjeruar dhe Beluli u gjend si pjesë aktive e kësaj Lufte. Dëshnica krijoi njësitë e saj luftarake duke i pagëzuar me emrin e saj: “Dëshnica”. Si sekretar i rinisë Antifashiste, Beluli i ra cep më cep krahinës së Dëshnicës ku u dallua si një organizator i zoti.
Po në këto udhëtime, ai e pa Dëshnicën edhe në një këndvështrim tjetër, e pa atë në planin estetik.  E bukur Dëshnica.Të mençur, luftëtarë e punëtorë dëshnicarët.E ndërsa Luftës po i vinte fundi, zemra e tij ngazëllehej e gëzohej.Cilido, gëzimin e shpreh me fjalë teksa kuvendon e flet me të tjerët.Beluli gëzimin e shprehu dhe me vargje.Bashkë me erën e ngrohtë të pranverës së vitit 1944, po frynte po aq ngrohtë e vrullshëm era e lirisë.Këto emocione i mblodhi e i ktheu në vargje.Poezia “Era e ngrohtë”është poezia e tij e parë, shkruar në moshën 16-vjeçare. Në fund të poezisë shkruhet viti i krijimit të saj: Ball 1944. Lind kështu poezia e parë dëshnicare e cila do të pasohet nga poezi të tjera të këtij autori.
***
Në vitin 1945 shkroi poezinë “Balada e urisë”, në fshatin e tij të lindjes, në Ball. Ato vargje  na flasin për gjendjen e rëndë ekonomike të dimrit të vitit 1944-1945, ku uria, akulli dhe i ftohti mbizotëronte kudo, veçse poeti pret ndryshimin që të kapërcehet kjo gjendje.
 Po në vitin 1945 do të shkruaj një tjetër poezi “ I miri, gjithnjë i mirë”.Poezia është ndërtuar mbi simbolin.I ligu simbolizohet nga Këlkaza që është “Helm nën dhe, helm mbi dhe” ndërsa të mirin e simbolizon manushaqja dhe trëndafili.
***
E bukur, si vetë bukuria e vajzës dëshnicare Zyrihana Xhako, e cila ra dëshmore për lirinë e atdheut, është dhe poezia që shkroi Belul Arapi, tashmë në moshën 18- vjeçare, në vitin 1946. Le ta shohim figurën e kësaj vajze nëpërmjet penës së poetit:
Lule Zurihane
U ngrit në mëngjes,
Iu afrua dritës,
Si flutur e lehtë.

Doli në Çerkez,
Porsi dallandyshe,
krahas Alimesë.

Mori vesh Dëshnica:
Vajza u bë djalë,
Nëpër tramondanë.

Pa erdhi shqiponja,
E mori në gji,
E puthi në sy.

Me vello të kuqe,
Tek mermer i bardhë,
Ç`duhet tjetër vallë?!…
Ball 1946.
 Duke parë letërsinë shqipe të pas Luftës, kjo poezi mund të renditet bashkë me poezitë e arrira të kësaj periudhe. Poezitë e pas Luftës vuanin nga mitizimi i figurës së partizanit duke i veshur atij fuqi përtej njerëzores. Kjo gjë nuk ka ndodhur me Belul Arapin, edhe pse pa përvojë në rrugën ku po shkelte. Figura e dëshmores partizane  jepet natyrshëm.  Strofat janë trevargëshe, ku dy vargje rimojnë mes tyre duke i dhënë muzikatet e ritëm. Në dy strofat e para, vargu i parë rimon me të tretin, ndërsa në tre strofat e fundit, është vargu i dytë që rimon me të tretin. Kjo ndërthurje e rimave është diktuar nga përmbajtja e poezisë. Dy strofat e para  na japin mjedisin ku është rritur dëshmorja Zyrihanë. Çekrezi, ajo kodra e bukur rrëzë fushave të Ballabanit, me shtëpi të lyera nga jashtë me gëlqere që zbardhin nga larg mes pemëve të dëndura, ishte vendlindja e Zyrihanës.Në këtë mjedis u rrit dhe mori vendimin e madh të rreshtohej bashkë me luftëtarët e lirisë. Vajza në dy strofat e para jepet e brishtë ashtu siç është një femër. Krasohet me fluturën që i afrohet dritës apo me dallëndyshen.
Strofa e tretëna e jep vajzën një luftëtare të batalioneve partizane të krahasueshme me djemtë.  Atëhere ndryshon edhe rima. Tani është vargu i dytë që rimon me të tretin dhe kjo mënyrë e ndërtimit të strofës do të vjojë deri në fund të poezisë. Nëse rimat e dy strofave të para, vargu i parë rimon me të tretin duke krijuar imazhin e qetësisë familjare, tani ndryshon ndërtimi i strofave duke rimuar vargu i dytë me të tretin, një përplasje e afërt rimash që të krijon një gjendje tjetër emocionale, atë të betejave të ashpra.Vargu i parë shërben si sfond. Sfond për këtë strofë është Dëshnica.Ndryshon gjendja emocionale. Janë stuhitë, malet, rrugët e ashpra dhe betejat  me të cilat përballet kjo vajzë dëshnicare. Po karateri i vajzës është i paepur për t`i përballuar këto vështirësi.
Strofa e katërt na jep sfondin nëpër të cilin lëviznin këto formacione luftarake. Në sfond të këtij terreni të ashpër janë shqiponjat.Shqiponja e maleve dhe shqiponja e flamurit.Btejat dhe të rënët. Dhimbjen për ta e ndien jo vetëm qënia njerëzore. Në një nga këto beteja bie edhe Zyrihana.  Shqiponja e maleve dhe shqiponja e flamurit u ulën dhe e morën në gjirin e tyre të përjetësisë duke i puthur për herë të fundit syrin e bukur.
Strofa e pestë(e fundit) na jep imazhin me të cilën përcilleshin të rënët. Flamuri i kuq mbi arkivolin e vajzës ngjan si vello nusërie.Tashmë, ajo është atje tek mermeri i bardhë.Atje ku janë të rënët për atdheun. Në këtë përcjellje të fundit, në të gjitha rastet, lind një pyetje njerëzore. Dhe pyetja e poetit është: Ç`duhet tjetër vallë?!… Është një pyetje që ngarkon me realizimin e saj brezat pasardhës.Në vazhdimësi e në përjetësi ta duam atdheun dhe vendlindjen.Në vijimësi e në përjetësi të respektojmë të rënët për lirinë e atdheut.
Po poeti nuk arriti ta botonte këtë poezi si dhe të tjerat që krijoi në këtë periudhë. Nëse do të kishte mundur , do të ishte inkurajuar dhe do t`i ishte përkushtuar më tepër letërsisë dhe Dëshnica do t`i  kishte shpalosur që herët vlerat e saj në fushën e letrave.
 Po këtë vit (1946) do të shkruante dhe një tjetër poezi “ Tjetër zë dëgjoj”duke zgjeruar kështu tematikën e poezisë së tij. 
Autori ka qenë pjesëmarrës aktiv në rindërtimin e vendit.Në vitin 1946 ka marrë pjesë në aksionin e rinisë në në dërtimin e rrugës Kukës-Peshkopi.Aty mbeti i vrarë Kalo Asllani. Poeti do ta përjetësonte në poezinë “Kalua që mbeti në këngë”.
***
Viti 1947 e gjen poetin në Durrës. Aty do të shkruajë edhe tri poezi të tjera. Tashmë në moshën 19-vjeçare, dy( nga tre poezitë) ia kushton dashurisë.  Ndihet në vargjet e këtyre poezive ndikimi i këngës popullore, veçse poeti nuk ka rënë në folklorizëm. Poezia “ Gonxhes…”i kushtohet vajzës që do. Poeti nuk e idealizon, po ndjek rrjedhën reale nëpër të cilën kalon çdo dashuri njerëzore.Tek poezia tjetër “Dialogu i sorkadheve” mjedisi ku poeti vendos personazhet e tij që dashurohen, është faqja e malit të Trebeshinës.
Poezia “Miell në rreth të Psarit”është mbështetur mbi një proverb popullor që e ka origjinën nga krahina e Dëshnicës. Mbi fshatin Psarr, në shpat të malit të Trebeshinës, është një vend i rrethuar nga natyra me shkëmbinj ku nuk mund të prodhohet asgjë. Proverbi: ”Doli miell në rreth të Psarrit”,  stigmatizon ata njerëz që kërkojnë të arrijnë diçka pa punë e mundime. Me një gjetje origjinale poetike ,autori ia ka arritur që këtë dukuri ta përjetësojë artistikisht.
****
Në vitin 1949 do të shkruaj edhe tri poezi të tjera. Po vendi i krijimit të tyre do të jetë Devolli dhe Korça. Aty janë shkruar poezitë “Nënat”dhe “Baballarët”.Poezia e tretë “ Këmbëzë e ngrehur”i kushtohet Heroit të Popullit Memo Nexhipi. Është viti kur monarko-fashistët grekë e sulmuan Shqipërinë nga pika kufitare e Vidohovës.Belul Arapi është munduar të ngrejë një monument poetik për këtë luftë dhe heroin e saj, Memo Nexhipin.
***
Në vitin 1950 ka shkruar poezinë “ Tek shpella në Sehanëz”.Poezia është ndërtuar mbi simbolin.Thëllëza e bilbili përfaqësojnë qënien njerëzore në një dashuri të pastër e të dlirë. Po dhe bora që ka mbuluar vendin na thotë se mjedisi shoqëror nuk është fort i përshtatshëm që të rinjtë të dashurohen, duke pasqyruar realitetin e shoqërisë shqiptare të gjysmës së parë të shekullit të kaluar.  Megjithatë, thëllëza e bilbbili fluturojnë bashkë dhe…

“I pamë të dy ku vanë,
Një bilbil e një thëllëzë,
Tek shpella në Sehanëzë.

Bilbili:
-Bora ka mbuluar vënd,
Qysh do bëjmë për të ngrënë?!

Thëllëza:
-Do të pimë e do të hamë,
bashkë e kemi beharë”.
Ball 1950*.
*Të gjitha poezitë që janë komentuar janë marrë nga vëllimi poetik: Belul Arapi, Bala-da jonë, Vlorë 2000.
***
Në këto vite të Luftës e pas Çlirimit deri në vitin 1950, laboratori krijues i poetit Belul Arapi ka prodhuar disa dhjetra poezi, por që autori nga këto vite ka zgjedhur vetëm 13 prej tyre. Ky cikël, na thotë se ato e kanë arritur pragun e një realizimi artistik për t`u konsideruar poezi, duke e vendosur Belul Arapin si poetin e parë dëshnicar. Njëkohësisht, me këtë poet, hidhen dhe themelet e letërsisë dëshnicare.

 

 

 

DioGuardi: Barleti hapi një dritare në historinë madhështore të popullit shqiptar

by

Ish-kongresmeni amerikan dhe presidenti Albanian-American Civic League flet për botimin në anglisht por dhe ribotimin e plotësuar në shqip të veprës monumentale të Marin Barletit, “Rrethimi i Shkodrës”

 NEW YORK :  “Ribotimi dhe përkthimi në anglisht i librit “Rrethimi i Shkodrës” i ka shërbyer një brezi të ri dhe të arsimuar shqiptarësh, duke hapur një dritare në historinë madhështore të popullit shqiptar.” Kështu shprehet ish-kongresmeni amerikan, njëkohësisht president i “Albanian-American Civic League”, Joseph Dio Guardi.  “Rrethimi i Shkodrës çmohet si vepra e parë e letërsisë historiografike shqiptare. U hartua në latinisht (De obsidione Scodrensi) dhe u botua për herë të parë në Venedik më 1504/1505, pothuajse 100 vjet pas lindjes së Gjergj Kastriot Skënderbeut. Veprën e përktheu në shqip për herë të parë studiuesi i shquar Henrik Lacaj më 1962, në përvjetorin e 50-të të Pavarësisë së Shqipërisë.

     Më vonë u ribotua disa herë, por për fat të keq, ka shumë vite që nuk është në qarkullim. Edhe pse vepra është monumentale siç e ka cilësuar edhe shkrimtari Ismail Kadare, ajo është pak a shumë e panjohur në Perëndim, aq sa është e panjohur ngjarja historike që përshkruhet në të. Kjo ka qenë arsyeja që ka nxitur një pastor të quajtur David  Hosaflook që të botojë për herë të parë në gjuhën angleze librin “Rrethimi i Shkodrës”. Ky variant i përgatitur në gjuhën angleze nga David Hosaflook është botuar edhe në gjuhën shqipe nga shtëpia botuese “Onufri”.

       Promovimi i librit organizohet sot në Muzeun Historik në orën 18.00.  David  Hosaflook është një pastor ungjillor që erdhi në Shqipëri në vitin 1992. U vendos në qytetin e Shkodrës, ku fillimisht nisi të mësonte gjuhën shqipe. Në Shkodër pranë një trotuari ku shiteshin libra të vjetër  e pa për herë të parë botimin e parë të veprës së Marin Barletit “Rrethimi i Shkodrës”. Botimi i këtij libri është përshëndetur edhe nga ish-kongresmeni me origjinë shqiptare Joseph DioGuardi. Ai shprehet ndër të tjera për këtë botim se brezi i ri sidomos i shqiptarëve që jetojnë në Amerikë duhet të mësojë historinë e Shqipërisë.

      “Ky brez duhet të mësojë të vërtetën rreth një ndër ngjarjeve më të rëndësishme të historisë evropiane. Kisha dijeni për rolin historik të Gjergj Kastriotit ‘Skanderbeut’, por kur lexova “Rrethimin e Shkodrës”, kuptova se nuk e njihja historinë rrënqethëse të qëndrimit shqiptar që kishte vazhduar pa ndërprerje edhe pas vdekjes së Skënderbeut. “Rrethimi i Shkodrës” e bën mbrojtjen e Shkodrës të gëzojë një famë së paku të barazvlefshme me rrethimet e Krujës ndër analët e betejave më të madhe të kohërave – një grusht luftëtarësh kundër një ushtrie kolosale! Pushtimin që udhëhoqi personalisht Sulltan Mehmeti II ‘Pushtuesi’ e ka përshkruar kaq bukur Marin Barleti, saqë lexuesi nuk do të mund të luajë nga vendi pa mbaruar tër?sisht leximin e librit.”- tha DioGuardi.

      Ndërsa vetë përkthyesi David Hosaflook shprehet se botimi në anglisht vlen për komunitetin e shqiptarëve jashtë atdheut. “Ka shumë prej tyre që nuk e dinë gjuhën shqipe, prandaj kanë nevojë të mësojnë rreth historisë së vendit të origjinës, qoftë edhe në gjuhën që po bëhet gjuha e tyre amtare. Së dyti, historianëve që merren me historinë e Ballkanit, Shqipërisë, Perandorisë Osmane apo të Republikës së Venedikut etj. Ka kaq shumë informacion në këtë libër.”  Ribotimi në shqip i kësaj vepre që promovohet sot nga botimet “Onufri” sjell për herë të parë veprën e plotë të Barletit duke sjellë jo vetëm referencat e kohës por dhe harta dhe gravura të asaj beteje. “Rrethimi i Shkodrës është një nga episodet më mbresëlënëse të luftës midis Perëndimit dhe Gjysmëhënës.”- shkruan historiani gjerman Franz Babinger një nga studiuesit e veprës së Barletit. Ndërsa albanologu Robert Elsi e ka cilësuar si një burim parësor të Historisë së Ballkanit. “Lufta për Shkodrën përcaktoi fatin e ardhshëm të shqiptarëve në histori.”- thotë historiani Ferid Duka.

     Ndërsa historiania italiane Luçia Nadin (autore e librit “Shqipëria e rigjetur”) thotë se kjo vepër bëri të njohur ndër shekuj dhe në të gjithë Evropën luftërat e shqiptarëve kundër osmanëve. Libri është ilustruar edhe me shumë skica dhe harta. Janë disa harta dhe skica të Shkodrës dhe të Shqipërisë veriperëndimore; një nga histografi Piri Resi, e vitit 1520, një nga hartografi venedikas Giovanni Camocio, e vitit 1570, dhe një nga hartografi Vicenzo Coronelli, e vitit 1700. Por harta që është prezantuar në fillim të këtij botimi është një rikrijim që është realizuar bazuar nga të dhënat që jep Marin Barleti.Kjo hartë është rikrijuar nga përkthyesi i librit, me ndihmën e arkeologëve Ardit Miti dhe Zamir Tafilica. Gjithashtu, në libër janë pasqyruar edhe disa vepra arti me shpjegimet përkatëse. Vizatimet brenda tekstit me pamje betejash janë marrë nga versioni origjinal i veprës së Barletit botuar në latinisht. Thuhet se këto vizatime kanë si autor Jost Amman-in. Në fund është një skicë që prezantohet për herë të parë e që ka si autor Lorenzo Gatteri-n dhe i përket vitit 1860. Ai e ka përshkruar Rrethimin e Shkodrës si një nga betejat më të rëndësishme.

 (Përgatiti në shqip Liga Qytetare Shqiptaro Amerikane  – Albanian American Civic League)

 

Fjalë imzot, vetëm fjalë!

by

Nga Reshat KRIPA/

Kjo shprehje e të madhit Uilliam Shekspir m’u kujtua më 27 janar 2013 në ditën e gjenocidit komunist në Shqipëri. Me vendim të Asamblesë së Përgjithëshme të Kombeve të Bashkuara, qysh në vitin 2004, data 27 janar është caktuar si dita e gjenocidit nazist kundër hebrejve. Lidhur me këtë Parlamenti Shqipërisë hartoi një rezolutë ku solidarizohej me të dhe, njëkohësisht, në një pikë të saj e shpallte edhe si ditën e gjenocidit komunist. Ky ishte një vendim i drejtë i Kuvendit të Republikës së Shqipërisë.

Para syve m’u shfaq gjenocidi që ka ushtruar regjimi komunist mbi popullsinë civile. Mjafton t’i hedhim një sy librit “Jashtë kontrollit” të personalitetit të njohur amerikan Zbigniev Brzhezhinskij për të kuptuar gjithçka! Në këtë libër jepet një pasqyrë e plotë e këtyre krimeve të kryera gjatë shekullit të njëzet që autori e quan “Shekulli i megavdekjes”. Ai bën, gjithashtu, edhe krahasimin e këtyre shifrave me atë të viktimave të dy luftrave botërore.

Le t’u hedhim një vështrim shifrave të viktimave civile:

Lufta e Parë Botërore                        13 milion

Lufta e Dytë Botërore                          35    „

Gjithsejt dy luftrat botërore                48    „

Ndërsa viktimat e shkaktuara nga sistemi komunist gjatë gjithë periudhës së sundimit të tij janë:

Nga Lenini                                           8  milion

Nga Stalini                                        25     „

Nga Mao Ce Duni                                       29     „

Nga Pol Poti                                        1     „

Nga diktatorët e Europës Lindore       3     „

Gjithsejt                                   66     „

Vini veshin! Sistemi komunist shkaktoi 18 milion viktima më shumë se të dy luftrat botërore së bashku. Por, ndërsa viktimat e luftrave botërore u shkaktuan nga bombardimet e të tjera në kushte lufte, viktimat e komunizmit erdhën si pasojë e gjenocidit të ushtruar drejtpërdrejt mbi popullsinë civile, me cinizëm dhe gjakftohtësi, në kushte paqeje, vetëm e vetëm sepse dikush mendonte ndryshe nga diktatorët që sundonin në këto vende.

Për të parë përmasat e këtij gjenocidi, le t’i referohemi të dhënave të tjera të këtij libri mbi disa prej masakrave më të njohura,  të ushtruar në ish-Bashkimin Sovjetik:

1 milion të ekzekutuar në fund të viteve 20-të

1 milion të ekzekutuar dhe 2 milion të vdekur në kampet e punës së detyruar vetëm gjatë viteve 1937-1938.

7 milion fshatar të vdekur gjatë procesit të kolekivizimit

360.000 robër lufte të vdekur nga konditat e këqija

140.000 ushtarë polakë të ekzekutuar

20.000  oficerë polakë të ekzekutuar afër Minskut, zbuluar në fundin e viteve 80-t

14.736 oficerë polakë të ekzekutuar  më 5 mars 1940, me urdhër të Berias, shefit të KGVD-së dhe të miratuara nga vetë Stalini si  edhe  10.685  të  burgosur  të tjerë politik 15.000 oficerë të tjerë polakë të ekzekutuar në pyllin e Katinit.

Ju lutem, zotërinj, mos thoni se edhe zoti Brzhezhinskij gënjen ose shpif në këtë libër!

Le t’i kthehemi tani të dhënave mbi krimet e komunizmit të kryera në vendin tonë, të nxjerra nga arshiva e Institutit të Integrimit të Përndjekurve Politikë:

1.   Të ekzekutuar                               6.023    veta

2.   Të vdekur në burg                               1.065       “

3.   Të burgosur                                 17.300       “

4.   Të sëmurë mendorë                        260       “

5.   Të internuar                               180.000       “

6.   Të vdekur në internim                          9.000       “

Po t’i shtojmë kësaj shifre numrin e fëmijve të internuar nën 14 vjeç, që nuk janë përfshirë në këto lista,  atëherë rezulton  se numri i përgjithshëm i  atyre  që  kanë  pësuar  drejtpërdrejt  persekutimin  arrin  250.000 veta. Duke marë parasysh  se gati 70% e tyre i përkasin periudhës deri në vitin 1954, kur popullsia e vendit nuk i kalonte të 1.000.000 vetë, rezulton se  25% e asaj popullsie është persekutuar. Po t’i shtojmë kësaj edhe të tjerë  që nuk janë regjistruar fare, atëherë përqindja arrin përmasa rëqethëse.

Duke lexuar këto të dhëna mendova:

– Si ka mundësi që këtë ditë, asnjë personalitet shtetëror ose partiak nuk u kujtua ta përmendë? Si ka mundësi që mediat elektronike dhe ato të shkruara dhe, sidomos, TVSH-ja, për të cilën edhe ne të përndjekurit politikë paguajmë taksën, që janë mjaft të ndjeshme ndaj ngjarjeve të tjera, për këtë ditë heshtin? A ka mundësi të harrohen këto? Si mund të mos kujtohen për ditën gjenocidit komunist, kur këtë ditë e ka miratuar Kuvendi i Republikës? Çfarë është, harresë apo mosdashje?

Nuk jam në gjendje t’i jap përgjigje. Sido që të jetë, ajo është një çështje që nuk  nderon asnjë në vendin tonë. Madje do të thoja më tepër partitë politike, sidomos ato të djathta.

– Fjalë imzot, vetëm fjalë! – më pëshpëriti një mik që kisha pranë dhe që m’i kishte kuptuar mendimet e mia. – Politika shqiptare është bazuar vetëm në fjalë. Ajo kërkon të na përdorë si manekinë sa herë i nevojitemi.

Nuk doja t’i besoja fjalët e mikut tim. Por, para syve më dilnin edhe disa raste të tjera të heshtjes karshi ngjarjeve që kanë lidhje me përndjekien politike. Një rezolutë me 17 pika për dënimin e krimeve të kryera nga regjimi komunist në Shqipëri, miratuar qysh në vitin 2006, prej së cilës janë realizuar vetëm dy, ajo e ngritjes së Institutit të Hetimeve të Krimeve të Komunizmit dhe ajo e shpalljes së një dite kombëtare për përkujtimin e viktimave të komunizmit, ditë që, fillimisht u caktua 21 maji, dita e revoltës së Spaçit, ditë që nga ana e autoriteteve nuk u përkujtua asnjëherë dhe që më vonë u zëvendësua me 20 shkurtin, ditën e rënies së monumentit të diktatorit. Më dilte vendimi i Këshillit të Ministrave nr 42, datë 14.01.2009 për projektligjin “Për Simbolet e Përkujtimit të Viktimave të Krimeve të  Komnunizmit në Shqipëri”  miratuar  edhe nga Kuvendi i Republikës së  Shqipërisë,  ku  parashikohej  ngritja  e  “Obeliskut  të Viktimave dhe të Krimeve të Komunizmit”, obelisk i cili, megjithëse kanë kaluar katër vjet nga miratimi i tij, ende nuk është ngritur. Më dilte vendimi tjetër i Këshillit të Ministrave që parashikonte zgjatjen e afatit të dorëzimit të dokumentave për dëmshpërblim, heqjen e nenit që parashikonte mospërfitimin e dëmshpërblimit për ata ish të dënuar politikë me nenin e terrorizmit, përdorimin e dokumenteve të Komisionit Tripalësh në përfitimin e këtij dëmshpërblimi, dhënien e dëmshpërblimit njëherësh për të gjithë ata ish të dënuar politikë mbi 85 vjeç, që Komisioni i Ligjeve e ktheu në 75 vjeç dhe që ende, megjithëse ka kaluar më shumë se një vit, nuk po vihet në rendin e ditës së Kuvendit . Më dilnin të gjitha këto dhe mendoja – Përse të ndodhte kështu, kur të gjithë autoritetet shtetërore flasin për përkrahjen që iu jepet ish të përndjekurve politikë?

Nga këto mendime më zgjoi miku im që përsëriti:

– Fjalë imzot, vetëm fjalë!

Një nismë e madhe e drejtuesit të Partsë Socialiste pushtoi të gjitha faqet e medias shqiptare. Sipas kësaj nisme në kupolën e kësaj partie na qenka formuar edhe një komision ose grup pune, quajeni si të doni, që do u merrka me përgatitjen e një programi për të përndjekurit politikë. Në krye të këtij komisioni qenka caktuar një zonjë ose zonjushe, bija e një ish të dënuari politikë, nga ata që dikur e ngrinin në qiell regjimin komunist për të “mirat” e tij, por që vetë diktatura i hëngri kokën. Me të u bashkua edhe një “kryetar shoqate të përndjekurish” me origjinë “nacionaliste” por që, çuditërisht, diku i kishte mbetur borxh diktaturës dhe disa individë të tjerë nga jashtëqitja e kësaj shtrese. E pra ky grup doli me një platformë për zgjidhjen e problemeve të të përndjekurve politikë.                       Duke menduar këto mua më lind pyetja- Sa shpejt jeni kthyer nga qabeja, ju mor drejtues dhe partia e juaj? A nuk ishte partia e juaj që, pas vitit 1997, na pushoi nga puna dhe hartoi një ligj dëmshpërblimi që na jepte vetëm një kafe në ditë, ligj që u hodh poshtë nga Gjykata Kushtetuese? Ju mund të thoni se këtë ligj e hartoi paraardhësi juaj dhe ju nuk mbakeni përgjegjësi për sa ka bërë ai. Por le të shohim periudhën kur ju jeni drejtues i saj. Përse dolën jashtë salle deputetët tuaj kur miratohej rezoluta “Për dënimin e Krimeve të Regjimit Komunist në Shqipëri”? Përse dolën jashtë salle deputetët tuaj kur miratoheshin ligjet e dëmshpërblimit dhe amendamentet e ndryshme për to? Përse dolën jashtë salle deputetët tuaj kur miratohej ligji “Për Lustracionin në Republikën e Shqipërisë”? Përse një nga deputetët tuaj më me emër, ish-kryeministri Majko, i quajti “plehra” luftëtarët e batalionit 4000 të NATO-s që ishin vrarë në Shqipëri në përpjekje me forcat e sigurimit për rrëzimin e diktaturës komuniste?

Në këto çaste ndjeva përsëri zërin e mikut tim:

-Fjalë imzot, vetëm fjalë!

Një person me shumë ish-e, një ish-ministër, ish-nënkryetar i një partie të madhe të djathtë, ish-kryetar grupi parlamentar, ish-president që tani mban postin e kryetarit të një partie të re, por veshur me xhaketa të vjetra, ligjëron e ligjëron, duke thënë se u mbështetka te ish të përndjekurit politikë, madje ka mundur të grumbullojë pranë  vetes   edhe  disa  individë  të veçantë, premtoka se dashka t’ua shlyeka dëmshpërblimin këtyre për tre vjet. Unë mendohem dhe pyes përsëri:   – Përse nuk e bëri një gjë të tillë kur ishte në partinë e mëparshme?

Përgjigjen ma jep miku im:  – Fjalë imzot, vetëm fjalë!

A do të bjenë ish të përdjekurit politikë në vorbullën e kësaj loje fjalësh? Unë nuk do ta besoja. Por miku im më tregoi barcaletën e mëposhtme:

– Parandori romak Neroni i vuri zjarrin Romës. Banorët, të revoltuar, u ngritën dhe rrethuan pallatin perandorak. Perandori, i trembur, thirri këshilltarin e tij, të urtin Seneka dhe i kërkoi rrugëzgjidhjen. Seneka i tha:

– Thuaju që zjarrin e vunë të krishterët.

Në atë kohë krishterimi sapo kishte filluar të përhapej në Romë. Neroni e vështroi me vëmendje dhe i tha:

– A do të më besojnë?

Dhe Seneka iu përgjigj:

– Populli beson çdo lloj gënjeshtre që i serviret!

A është e vërtetë një gjë e tillë? Ndoshta. Megjithatë nuk dua të besoj se ish të përndjekurit politikë do të mund të përdoren si manekinë. Në veshët e mi vazhdojnë të ushtojnë fjalët e mikut tim:Fjalë imzot, vetëm fjale.Deri kur Shqipëria do të vazhdojë me “Fjalë imzot, vetëm fjalë”?