Nga Artur Llana

Pak hyrje për atë që ndodhi

Më 1968, Bilal Xhaferri u shpreh në Lidhjen e Shkrimtarëve kundër romanit, duke e akuzuar Kadarenë për revizionizëm ndaj doktrinës komuniste, një akuzë kjo shumë e rëndë gjatë regjimit komunist që mund ta kishte dëmtuar shumë Kadarenë. Mirëpo meqenëse këtë akuzë e bënte një njeri me “njolla” në biografi, autoritet komuniste nuk e pritën mirë.Fadil Paçrami e qortoi rëndë Xhaferrin duke i kujtuar se ishte biri i një armiku të rendit. Arshi Pipa nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës e cilësonte «nuk është roman i mirë, madje as nuk është roman, por thjesht një vepër përmes të cilit autori kishte nxjerrë vnerin e vet; ishte e kundërta e plotë e asaj që mburrte Historia e letërsisë shqiptare të realizmit socialist»; madje duke e quajtur «manifesti shqiptar i anti-realizmit socialist». Ndërsa kritika shqiptare dhe ajo e huaj e ka parë si veprën më real-socialiste të autorit.  Sipas Elsie, romani Dasma, krijim i Revolucionit Kulturor shqiptar të viteve 1966-1969, është vepër me vlera artistike të kufizuara, ndonëse është me interes si dokument i kohës. Për herë të parë Kadareja përçmon një nga librat e vet dhe i jep vetes të drejtën dhe lirinë të thotë të keqen për një roman, që pati pëlqimin e “rojave besnike” të regjimit.

Éric Faye, Shkrimtar, kritik, studiues francez ka shkruar se për herë të parë Kadareja përçmon një nga librat e vet dhe i jep vetes të drejtën dhe lirinë të thotë të keqen për një roman, që pati pëlqimin e “rojave besnike” të regjimit. “Daljen e romanit kritika letrare zyrtare e priti me një entuziazëm të madh, gjë që s’e kishte bërë kurrë më parë dhe as do ta bënte më, në atë masë, për libra të tjerë të Kadaresë. Ajo shihte në të një sukses të fushatës së bërë për riedukimin e shkrimtarëve. I turbulluar nga ky kor elozhesh, shkrimtari e mori zët “Dasmën” dhe e quajti atë librin e tij më të keq”.

Por duket se gjerat do të merrnin një tjetër rrotullimë edhe brenda vetë artistëve dhe shkrimtarëve, nisur sidomos nga qëndrimi i Bilal Xhaferrit për këtë vepër të Kadaresë. Dhe siç ndodhte rëndom në të tilla raste qëndrim mbajti edhe rrethi letrar i shkrimtarëve të Durrësit që drejtohej në atë kohë nga Et’Hem Hysi.

Vetëm pak ditë nga diskutimi që Bilal Xhaferri kishte bërë në Tiranë dhe duke qenë se kritika e kishte pritur mirë romanin, sigurimi i shtetit me përfaqësuesin e tij në rrethin letrar Durrës,  zhvilluan një mbledhje të jashtëzakonshe për të dënuar qëndrimin e Bilalit ndaj veprës së kadaresë. Përfaqësues në rrethin letrar që mori pjesë edhe si i dërguar i sigurimit po edhe si letrar që ishte në këtë rreth, ishte Ramazan Domi, i cili pasi dëgjoi të gjithë të pranishmit ku ashtu siç e thotë edhe në procesverbalin dërguan Kopi Nikos,  të gjithë dënuan me forcë aktin e Bilal Xhaferrit si një akt armiqësor, madje disa prej tyre shkuan edhe më tej duke kërkuar ndjesë që kishin mbajtur në gji një armik që nuk i kishte shërbyer popullit po armikut.

Ajo që të bën përshtypje se në të pestë këto diskutime që janë përbledhur si “esenca” e elitës së shkrimtarëve dhe krijuesve durrsakë, vihet re jo vetëm qëndrimi i përbashkët në veprimtarinë armiqësore të Bilal Xhaferrit, po edhe të veprimtarisë së tij që kishte mundur të depërtonte tek këto intelektualë.

Procesverbali është mbajtur me një kopje me datën 20 maj 1968 ( shënim ky i cituar nga vetë z. Domi)

Intelektualët, diskutimet e të cilëve u përmendën në këtë procesverbal drejtuar Kopi Nikos, drejtor i degës Punëve të Brendshme të Durrësit. Ishin emra të dëgjuar të kohës por që mbeten edhe më pas. Bëhet fjalë për Moikom Zeqon, Gjergj Vlashit, Met Gjergjin,  Pertef Kruja dhe Petrit Cerloi.

Vetë hartuesi i këtij procesverbali thotë se ata u shprehen me gjithë zemër dhe dridheshin nga emocionet duke ju mbajtur edhe goja dhe jo si herë të tjera që diskutonin si bilbila. Pra fakt ky që tregonte sa rëndë kishin gabuar me Bilal Xhaferrin

Sot me datën 18.v.1968, në mbledhjen e rrethit letrar këtu, për të diskutuar veprimtarinë armiqësore të Bilal Xhaferrit që sic dihet , në diskutimin e tij në Tiranë rreth romanit “Dasma të Ismail Kadaresë, ka dalë të thuash hapur kundër së resë sonë socialiste.

Në mbledhjen e datës 18, Bilali nuk ishte, pasi nuk ishte ftuar.  Më poshtë po rendis disa aspekte kryesore që dolën në këtë mbledhje dhe që kanë të bëjnë kryesist me Bilal Xhaferrin.

Në fillim shoku Ethem Hysi si përgjegjës i rrethit letrar tregoi shkurtimisht rreth diskutimit që ka bërë Bilali në Lidhjen e shkrimtarëve dhe bëri autokritikë se si aid he shokët që kishin shkuar atje nuk e kishin kapur që në fillim diskutimin që do të bënte ai në Tiranë, që se demaskuan kur e dëgjuan dhe që nuk e bënë problem menjëherë në rrethin letrar të Durrësit, por që ju desh partisë të ver dorë në këtë problem të rëndësishëm.

Gjatë diskutimit dolën këto gjëra.

Bilal Xhaferri kishte marrë dijeni për diskutimin që do ti bëhej dramës nga shoku Ethem Hysi por datën ekzakte nuk ja kish thënë se nuk e dinte. Një gjë të tillë ethem ia kishte thënë edhe  antërve të tjerë të rrethit letratë si Petrit Cerloi, Met gjergji etj. Në këtë mbledhje diskutuan antarët e rrethit gati në përgjithësi dhe  kritikuan veprimtarinë armiqësore të Bilal Xhaferrit dhe ja disa nga diskutimet më interesante.

Moikom Zeqo tha se e kam njohur Bilalin para dy a tre vjetësh, më kanë pëlqyer shkrimet e tij dhe me thënë të drejtën kam pasur shoqëri të ngushtë me të pasi edhe unë I pëlqeja atij si shkrimtar. Diskutimin që do të bënte Bilali në Tiranë e kishte përgatitur me shkrim, bile unë nga ky diskutim kam lexuar 7-8 faqe. Unë siç dëgjova më parë  edhe sot këtu, unë jam treguar miop, por me thënë të drejtën stili I të shkruajtur i atij më pëlqente. Edhe organet qëndrore ( e kishte fjalën për Lidhjene  Shkrimtarëve  Tiranë) kanë pas respekt për të dhe asnjëherë nuk i kanë kritikuar shkrimet e tij. Si shok të ngushtë Bilali ka pasur edhe Namik Manen, adriatik kallullin  Bedri Myftarin.

Përtef Kruja,  Drejtor i Bibliotekës tha: Qëndrimi që ka mbajtur në Tiranë Bilal Xhaferri ndaj veprës së Ismail kadaresë :Dasma” e konsideroj armiqësor dhe unë mbaj përgjegjësi që këtë njeri të maskuar nuk e kemi zbuluar me kohë.  Unë kur kam qenë professor i letërsisë gjithmonë kam pasur kujdes njerëz të talentuar, dhe si të tillë ashtu si edhe disa të tjerë këtu, kam pëlqyer talentin që kishte Bilal Xhaferri, për këtë kur ai po shkruante për Skëndërbeun , gati për një vit i kam  lëshuar një dhomë në dispozicion, me një fjalë që  e kam përkrahur jashtë mase që më takonte. Unë për atë jam interesuar për ta future në punë, sigurisht me atë kompetencë që kisha unë, por kur rrinte pa punë më vinte keq, por kur shikoj tash veprat konkrete të tija indinjohem dhe nga ana tjetër kjo lent ë kuptohet se jam treguar I papjekur në mardhëniet e mija me të. Prandaj kjo do të jetë një mësim I mirë për mua dhe mendoj se në të ardhmen jo vetëm do të jem më i kujdesshëm, por cdo hap duhet ta shoh në prizmin ideologjik dhe politik.

Petrit Cerloi tha : Unë isha në Tiranë kur bëri diskutimin e poshtër Bilal Xhaferri dhe me thënë të drejtën ne të Durrësit që ishim në Tiranë ( Ethemi, Met Gjergji etj) u indinjuam për qëndrimin armiqësor të Bilalit dhe kjo tregon atë se unë këtë problem se kapa në kohë dhe ta bënim ceshtje në rrethin tonë letrar por u zvarrit deri tash. Ju deshtë partisë të na sinjalizojë. Prat ash unë nxjerr konkluzionet se kemi pas të bëjmë me një element armik. Desha ti mbledhjes së sotme se unë me Bilalin kam pasur një debat para një muaji e gjysëm, i cili më tha se ti je papagall i gazetës, e kishte fjalën se ai merrej me ceshtje të mëdha, kurse veprat e mija kritike spara u vinte rëndësi. Pra ai ishte mendjemadh, si pëlqente të rrinte me ne por me ata të “mëdhenjtë” , “të afirmuarit” dhe kryesisht me ata të Tiranës. Tash me sa na ndodhi me Bilialin ne duhet të jemi më vigjilentë, duhet të studiojmë më mirë studimin e veprave që shkruajnë njerëzit, ti analizojmë e diskutojmë ato ashtu siç na porosit partia.

Met Gjergji tha: Ehe unë mbaj përgjegjësinë time që s’ kam reaguar në kohë në drejtim të veprimtarisë së Bilal Xhaferrit, për faktin ë ai ka pas disa raste që ka qëndrue e bisedue me mua rreth problemëve tona. Tirana ja nxjerri bojën  dhe të them të drejtën ne që ishim atje u indinjuem por fatkeqësisht nuk e kapëm shpejtë këtë çeshtje. Me këtë rast desha me i thanë të pranishmëve në këtë mbledhje  se Bilali 3-4 ditë para se të shkonim në mbledhje në Tiranë për diskutimin e romanit “Dasma” më dorëzoi për botim poezinë e tij “Për ty poemë”, tek e cila konstatova që në fillim se vinte era veprimtari armiqësore, por shumë e hollë. Unë do ta bënja problem këtë  dhe nuk do ta botoja, por meqë shkuan në Tiranë, u la deri më tash edhe për vetë kondidat që na u krijuan rreth këtij personi. Kjo mua nuk më nderoj prandaj në të ardhmen duhet të jem më i kujdeshëm dhe çeshtjet do ti shoh më shumë në prizmin politiko –ideologjik dhe cdo vepër e jona ti shërbejë  popullit.

Xhorxh Vlashi tha: Kjo që na ndodhi me Bilalin është një mësim I madh për ne, sidomos për mua që jam edhe sekretari i Degës Lidhjes shkrimtarëve të Durrësit. Me thanë të drejtën unë dhe Jordani kemi pas simpati për këtë si element me talent si shkrimtar, por ky talent sic doli, I paska shërbyer armikut dhe jo ceshtjes së partisë dhe popullit. Për aftësitë e tija ashtu sic e vlersonim ne më parë , unë dhe Jordani e propozuam si kandidat për lidhjen e  shkrimtarëve të Shqipërisë. Kjo që na ndodhi është një mësim i mirë së pari për mua dhe për të gjithë ne. Duhet të mos nxitohemi në veprimet tona. Ti shohim shkrimet, dramat dhe poezitë me kujdes, duke ju nënshtruar një diskutimi të gjithëanshëm dhe cdo vepër që do të dalë nga duart tona ti shërbejë shoqërisë dhe jo armikut.

Diskutimet e tjera që bënë të pranishmit kritikuan aktin e Bilal Xhaferrit dhe premtuan se në të ardhmen do të ishin vigjilentë, por duhet thënë se Moikom Zeqo, met Gjergji, Gjergj Vlashi, Pertef Kruja nga impresionimi mezi I nxirrnin fjalët dhe I mendonin para se ti nxirrnin ato, e kam fjalën jo si herë të tjera që I nxirrnin si bilbil. Pra këto ishin më të komprementuarit në drejtim të Bilal Xhaferrit.

Përsa më sipër sygjeroj si më poshtë:

Duke marrë parasysh se një pjesë e mirë e elementit që bëjnë pjesë në rrethin letrar dhe teatër, nuk është me përbërje të mirë politike ti relatohet komitetit të partisë për ti patur parasysh, pasi në format e tyre të stërholluara, ushtrojnë influencat e tyre borgjeze, sin ë shkrimet e tyre apo edhe në prishjen e njerëzve të mirë, sic është rasti përshembull i Moikom Zeqos për të cilin do të flas më poshtë.

Mosmarrja pjesë e “Letrarit Ri” në mbledhjene  datës 18.5.1968 nuk ran ë sy, pasi kishte dhe mungesa të tjera. I pranishëm ishte dhe bashkëpuntori “Gjinikasi”, I cili mund të dëshmojë në këtë rast rreth problemit që ndiqet.

Meqenë se  Bilali është me të kaluar të keqe dhe ndiqet nga ana jonë aktivisht për agjitacion dhe propogandë, të bëhet arrestimi i tij duke ju marrë process kallzimi personave të mëposhtëm”

1-Moikom Zeqo. Mesa mësova ky vjen nga një shtresë e varfër dhe me përbërje të mirë politike. Gruaja e shokut Muharrem Vasiarit ( ish efektivi ynë dhe tash drejtor i fermës Gosë, A.P) e ka për djalë vëllai Moikomin. I ati nuk jeton po mesa di ka qenë nip I Avni Rustemit.Moikomin para se ta thërrasim është mirë të jetë edhe Muharremi. Moikomi është me talent, po mendjemadh.

2-Met Gjergji. Ky ka babën të pushkatuar gjatë luftës N.CL, si element armik. Meti vetë në këtë kohë ka qenë në moshë të vogël dhe si I tillë e kanë marrë në kujdestari dajallarët e tij (vëllezërit e nanës) të cilët kanë mbajtur dhe vazhdojnë të mbajnë qëndrim të mirë politik, bile njëri që është në fllotën tregtare është A.P. Në rreth paraqitet aktiv në profiling e poezisë.

3-Petrit Cerloji. Me sa di vjen nga shtresa e mesme, nëpunës në ndërtim.Ka qenë officer në ushtriunë tonë dhe i liruar si element I padisiplinuar. Në rrethin letrar tregohet aktiv dhe kritik. Në rast se do na mjaftojnë dy kallzime, Met Gjergjin mendoj ta rekruetojmë pasi është kandidat i përshtatshëm, për të vepruar në ambjentin armik të intelegjencës

Gjithashtu e shikoj të nevojshme të vej në dijeni se në një bisedë që pata me datën 19.5.1968, me shokun Et’hem Hysi, të cilin e takova rastësisht, në mes të tjerave më tha se në orët e para të ditës të  datës 19.5 1968, kish parë duke shëtitur Bilal Xhaferrin me Nami Manen, të cilët tha Et’hemi ecnin krenar. Namik Mania me sa mësova më parë dhe çfarë doli në mbledhje, del lidhja kryesore e Bilal Xhaferrit. Nuk do të jetë keq që Bilali për disa ditë, përveç kontrollit agjenturial , të merret edhe në survejim.

Durrës me 20.5.1968/ Konc.akt Ramazan Domi me një kopje.

/ bulevard news 

Prof.Muhamed Mufaku/

Në Lindjen e Mesme, përkatësisht prej Turqisë deri në Marok – ndonëse nuk ishte pjesë e Perandorisë Osmane – shqiptarët njihen më shumë si arnautë në variante të ndryshme, si pasojë e rrethanave historike prej shekullit XV, gjë që krijoi praninë e shqiptarëve në shërbime të ndryshme (ushtarë, komandantë, kapitenë, valinj, kadinj, punëtorë, treg tarë, studentë, intelektualë dhe sulltanë). Ky etnonim u paraqit me krijimin e zgjerimin e tri shteteve të mëdha në Lindjen e Mesme: Sulltanatit të Mamlukëve me seli në Kajro (1260-1517) që përfshinte Egjiptin, Jemenin, Arabinë, Leventin deri në jug të Anadollit, Perandorinë Osmane që përmbysi Sulltanatin e Mamlukëve më 1517 dhe e shtroi pushtetin e saj deri në Algjeri, si dhe Sulltanati i Marokut që ende vazhdon.

Pesë milionë arnautë

Si pasojë e këtyre rrethanave, kemi tani nja pesë milionë arnautë në Lindjen të Mesme, me shumicë në Turqi, pasi që numri i tyre u zvogëlua shumë shpejt në Egjipt e në Siri në gjysmën e dytë të shekullit XX dhe në fillim të shekullit XXI, si pasojë e ndryshimeve politike në rajon.

Sa i përket numrit të arnautëve tani në Lindjen e Mesme kemi shifra të ndryshme, e sidomos për Turqinë, por shifra e përmendur këtu bazohet në një takim të një delegacionit të Shqipërisë me presidentin e Turqisë Cevdet Sunay më 1969, i cili tha me atë rast se “ka më shumë se 2 milionë arnautë në Turqi”. Duke marrë parasysh se Turqia më 1970 kishte 35 milionë na del se shifra e përmendur (5 milionë) është më reale në krahasim me shifrat që rrisin numrin e arnautëve atje deri në 10 milionë.

Në lidhje me këtë temë kemi tre aspekte të ndryshme: Aspekti filologjik, aspekti historik dhe aspekti kulturologjik-politik.

Ndër etnonimet e shqiptarëve është edhe “arnaut” në Lindjen e Mesme me forma të ndryshme: arnaut, arnaout, arnauti, arnalutar, aranita e të tjerë. Versioni i vjetër i këtij etnonimi (arvanid) e kanë marrë turqit pasi ranë në kontakt me shqiptarët dhe grekët (të cilët) i kanë quajtur shqiptarët “arvanitis” në mesjetë, kurse në gjysmën e shekullit XVI u shndërrua me metazezë në “arnavid”, duke zëvendësuar “van” me “nav”, e më pastaj në “arnaud” ose “arnaut”.

Paraqitja e këtij etnonimi në Lindjen e Mesme, përkatësisht në Egjipt, në burimet arabe të kohës filloi në gjysmën e dytë të shekullit XV, në Sulltanatin e Mamlukëve (1260-1517), pra para pushtimit osman të atij rajoni. Paraqitja e hershme e këtij etnonimi lidhet me ardhjen në fron të sulltanëve arnautë (Hoshkademi 1461-1467 dhe Demir Buga 1467-1468).

Arritja e dy arnautëve në postin e sulltanit në Kajro tregonte ndryshimin në sistemin ushtarako-politik në krahasim me atë në Perandorinë osmane. Edhe pse ishte i ngjashëm (i bazuar në rekrutimin e djemve për shërbime ushtarake dhe gradimin e tyre në hierarkinë ushtarake-administrative) në rastin e Perandorisë Osmane të gjitha postet ishin të hapura me përjashtim të postit të sulltanit, pra deri në postin e sedriazemit/kryeministrit (ku kemi mbi 30 të tillë shqiptarë), kurse në rastin e Sulltanatit të Mamlukëve përfshinte edhe postin e sulltanit.

Ndaj me rendësi janë të dhënat që i paraqesin dy historianët më të njohur të Egjiptit të shekujve XV-XVI: Ibn Tugri Burdi dhe Muhammad Ibn Ijas. Në bazë të shkrimeve të të parit mund të hetohet një lidhje (lobi) shqiptare në krahasim me dy lidhje më të fuqishme që kanë sunduar në këtë sulltanat: lidhja turke dhe lidhja çerkeze. Kështu, të gjithë sulltanët që e kanë sunduar këtë sulltanat të madh gjatë 1260-1517 kanë qenë prej këtyre tri lidhjeve etnike. Në këto rrethana nuk ishte e rastit që në kohën e sulltanit të parë shqiptar (Hoshkademi 1461-1467) shqiptari tjetër (Demir Boga) u ngrit shpejt në poste të larta deri sa u bë sulltan më 1467.

Egjipti si një prej qendrave të Rilindjes Kombëtare

Historiani egjiptian i asaj kohe, Ibn Tugri Burdi (që mund të kishte prejardhje shqiptare nga nëna) kishte lidhje të ngushtë personale me këtë sulltanin e ri dhe e lavdëroi si “sulltani më i mirë që e sundoi Egjiptin prej kohës së Saladinit”. 

Megjithatë, si pasojë e pushtimit osman të atij rajoni më 1516-1517, në atë rajon u ndie atëherë e më pas më shumë prania e arnautëve pasi që me administratën osmane erdhën dhe u vendosën shumë ushtarakë, valinj, kadinj. Si pasojë, në burimet arabe të shekullit XVI dalin më shumë të dhëna për arnautët te shkrimtarët e historianët vendës prej Marokut deri në Siri.

Në shekullin XIX me arritjen e Mehmet Ali Pashës në sundim të Egjiptit (1805-1849) dhe themelimin e dinastisë shqiptare që e sundoi atë vend deri më 1952, prania shqiptare u rrit shumë në gjysmën e dytë të shekullit XIX dhe Egjipti u bë një prej qendrave të Rilindjes Kombëtare shqiptare duke filluar me botimin e “Bletës shqiptare” më 1878.

Vërtet, në atë kohë, disa figura ushtarake e civile mbanin si mbiemër Arnaut, që tregonte qartë prejardhjen e tij. Gjatë sundimit të Mehmet Ali Pashës (1805-1949) që përfshiu edhe Sirinë gjatë 1831-1840, erdhën në Siri dhe u vendosën atje shumë shqiptarë që u shquan atje me këtë mbiemër të ri që tregonte prejardhjen e tyre. Si pasojë e Luftës Ballkanike (1912-1913) dhe gjendjes gjeopolitike në Ballkan gjatë viteve 1918-1945 erdhën dhe u vendosën në Siri mijëra shqiptarë nga Kosova, Maqedonia e Shqipëria, të cilët u njohën të gjithë si arnautë.

Mirëpo, në kohën kur në Turqinë e re doli më 1934 ligji i ri për emra, përkatësisht për mbiemrat, i cili ndalonte që mbiemri të tregonte një përkatësi etnike, fisnori ose fetare, në Siri shqiptarët filluan të paraqiten për nënshtetësinë siriane. Shumica e tyre zgjodhën për mbiemër “Arnaut” ose al-Arnaut ashtu siç ishin të njohur prej vendësve. Mbajtja e këtij mbiemri të përbashkët (Arnaut) ruante vetëdijen për prejardhjen ose identitetin deri te gjenerata e tretë të tyre, pasi që mbetën pa gjuhën kombëtare. 

Me digjitalizimin e gjendjes civile në Siri tani u bë lehtë të dihet se sa arnautë kemi në Siri. Deri më 2011 na dolën nja 7000 vetë, kurse kemi shumë familje që mbajtën mbiemrin e familjes (Junizi, Zeqerija etj.) që rrit më shumë numrin e shqiptarëve atje. Mirëpo, për fat të keq, numri i tyre ra shpejt, si pasojë e luftës civile në Siri (2011-2019), e cila në të vërtetë nuk mori fund.

Kështu, tani shumë prej këtyre shkuan si refugjatë dhe u vendosën në disa shtete në Lindjen e Mesme (Liban, Egjipt dhe Turqi) dhe në Evropë (Gjermani, Holandë, Austri etj.).

Në aspektin e tretë (kulturologjik-politik) mund të shtrohet pyetja për interesimin ose mosinteresim e Kosovës për arnautët në Siri e në Turqi, pasi që shumica i tyre janë prej këtij trungu. Mund të hetohen dy faza: deri në vitet ‘80 të shekullit XX e më pas. Deri në vitet ‘80 hetohej një interesim më i madh që paraqitej në shtyp e TV si dhe me ndonjë iniciativë, sikurse organizimi i një jave të kulturës kosovare në Damask më 1980 me një koncert i “Shotës” që i ngjalli arnautët e Sirisë. Më vonë shihet një rënie interesimi që arriti kulmin gjatë luftës civile në Siri (2011-2019) kur arnautët e Sirisë përjetuan vitet më të rënda. Në lidhje me Turqi, kemi një raport më të mirë, e sidomos me hapjen e një qendre kulturore në Stamboll, e me vizitën e kryeministrit Albin Kurti gjatë këtij viti në Stamboll dhe takimi i tij me disa personalitete të mërgatës kosovare atje.

Megjithatë, ndihet në Kosovë një diferencim midis dy rrymave kulturo-politike pas vitit 2000: një orientim i përgjithshëm evropian që vazhdon të interesohet për arnautët në Lindjen e Mesme si krah të trungut shqiptar dhe një orientim më evropian që ka një ndjeshmëri ndaj Orientit.

Në këtë kontekst vjet u paraqit më 2023 një ide për një konferencë shkencore ndërkombëtare për arnautët në Lindjen e Mesme (Historia-Kultura-Kontributi i arnautëve). Siç dihet për një konferencë të këtillë duhen dy gjëra: koncepti shkencor dhe buxheti. U përballua koncepti shkencor dhe u paraqit së pari Instituti për Studime e hulumtime Islame pranë BIK-ut për organizimin e kësaj konference me tërë shpenzimet. Mendimi im ishte që do të ishte më mirë të bëhet në bashkëpunim me një institut me traditë sikurse Instituti Albanologjik. Atëherë koncepti iu përcoll ish-drejtorit prof. Hysen Matoshi në vjeshtë të 2023-s. Pas një kohe mora vesh se nuk ka disponim për këtë temë.

Ndaj, në këtë tribunë më duket tani që më mirë Seminari ta këtë një sesion për këtë temë vitin e ardhshëm si pikënisje për një konferencë ndërkombëtare rreth kësaj teme që më shumë i takon Kosovës.

Fragmente nga një referim i mbajtur në Institutin Albanologjik në kuadër të Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare më 23.08.2024

Muzeu Historik Kombëtar/

SEVASTI QIRIAZI-DAKO, arsimtarja dhe atdhetarja e njohur shqiptare, lindi më 24 shkurt të vitit 1871 në Manastir dhe vdiq më 30 gusht të vitit 1949. Ishte njëra prej femrave atdhetare shqiptare dhe nismëtare e organizimit të arsimit kombëtar për femra. Gjatë qëndrimit në Stamboll, ishte Naim Frashëri ai që i dha mundësi Sevasti Qiriazi-Dakos të studionte në Robert College në Kostandinopojë e të luante një rol aktiv për arsimimin e grave. Shkollën e lartë e kreu në Stamboll, ndërsa pas kthimit në atdhe nisi të punonte për shkollën shqipe të vashave. Ajo qe e para grua shqiptare që studioi në këtë institucion amerikan, të cilin e kreu në qershor të vitit 1891. Me t’u kthyer në Shqipëri, mori pjesë për ngritjen e Shkollës së Vashave në Korçë, më 1891. Kjo shkollë hodhi dhe themelet e shkollave mbi baza laike. Pas Luftës së Parë Botërore kjo shkollë njihej ende me emrin e familjes Qiriazi.

Sevastia mori pjesë edhe në Kongresin e Manastirit, ku u mor kryesisht me përgatitjen e teksteve shkollore. Është thënë ndërkaq se ajo ka botuar një gramatikë për shkollat fillore (Manastir 1912) dhe ka redaktuar një radhë tekstesh historie. Me të shoqin, gazetarin dhe shkrimtarin Kristo Anastas Dako (1878-1941) e me të motrën, Parashqevi Qiriazin, ajo vajti në Rumani e prej andej emigroi në Shtetet e Bashkuara, ku bashkëpunoi me të përdyjavshmen “Yll’ i mëngjesit”. Motrat Qiriazi ishin mësueset dhe edukatoret e para të Shkollës së Vashave, që u hap më 1891 në Korçë. Nga kjo shkollë dolën shumë emra të njohur të femrave që dhanë ndihmesë jo vetëm në fushën e arsimit, por u bënë edhe veprimtare të njohura të çështjes kombëtare.

Gjithashtu, Sevasti Qiriazi mori pjesë në Kongresin e Elbasanit, si dhe punoi në komisionin për shqyrtimin e teksteve shkollore, që ishte ngritur nga shoqëria “Përparimi”. Shkroi “Gramatika elementare për shkollat fillore”. Për çështjen kombëtare bashkëpunoi me atdhetarë të ndryshëm, si dhe me Ismail Qemalin. Kur ishte kryetare e Partisë Kombëtare Shqiptare në ShBA, mbrojti të drejtat e shqiptarëve në shumë forume ndërkombëtare. Gjatë gjithë jetës së saj, Sevasti Qiriazi iu përkushtuar përparimit kombëtar dhe dha ndihmesë të madhe në fushën e arsimit dhe emancipimit shoqëror të femrës shqiptare.

Dr. ALBERT KURTI/

(Pjesa e dytë) – Qyteti Albany në shtetin e Xhorxhias shtrihet në jug të saj dhe ka largësi nga Atlanta prej 170 milje (273 km). Qyteti është themeluar në vitin 1836 nga tregtari Nelson Tift, pranë brigjeve të lumit Flint. Që nga viti 1853 u bë seli e qarkut më të ri të shteti, Dougherty. Popullsia e qytetit llogaritet rreth 80 mijë banorë. Një nga ngjarjet kryesore historike e shekullit XIX në Albany ishte emancipimi. Zhvillimi kryesor i shekullit XX konsiderohet lëvizja e të drejtve civile. Këtu u hodhën themelet e një kapitulli të Shoqatës së Përparimit e njerëzve me ngjyrë gjatë Luftës së Parë Botërore dhe rigjallërimin e saj në vitet 1940. Në 1996 u hap universiteti shtetëror (New Georgia Encyclopedia).

Nëse shkojmë ne Kanada, pikërisht në provincën Skocia e Re konstatojmë një tjetër vendbanime me emrin Albany (New Albany). Ky është vendbanim i vogël dhe shtrihet në perëndim të provincës. Edhe nga vetë emri i provincës, New Albany është krijuar nga emigrantët e ardhur nga Skocia. Edhe sot skocezët e emërtojnë vendin e tyre edhe si Alba e Albany.

Nëse kthehemi në SHBA, në shtetin e Indjanë konstatojnë një tjetër vendbanim me emrin Albany. Ai ndodhet 67 milje nga Indjanapolisi. Vendbanimi është ngritur përgjatë lumit Mississinewa dhe bën pjesë në qarkun e Delaware dhe në atë të Randolph. Nga regjistrimi i popullsisë në vitin 2020, në Albany jetojnë rreth 2300 banorë.

Në Kanada, një lumë në provincën e Ontarios emërtohet Albany. Lumi ndodhet në veri të Ontarios Qendore, që buron në liqenin Sant Josef në një lartësi prej 371 m dhe rrjedh në drejtim të lindjes në gjirin Xhejms. Nga 600 milje, 250 milje lumi është i lundrueshëm dhe për shumë dekada shërbeu si rrugë e rëndësishme në tregtinë e gëzofit. Dega kryesore është lumi Kenogami me gjatësi 200 milje (Britannica).

Në perëndim të SHBA, në shetin e Kalifornisë, pikërsisht përgjatë bregut lindor të San Franciskos ndodhet kodra Albany, pranë qytetit me të njtën emër. Albany është është një kodër e rrumbullakët me lartësi 94 m.

Disa fakte për kodrën Albany:

1. Kodra përbëhet nga gurë ranor dhe argjilë të periudhës së Jurasikut (145 milion vjet më parë).

2. Paraardhësit e Huchiun jëtuan në skajin verior të kodrës për mijëra vjet.

3. Eksploruesit e hershëm spanjonjën e quajtën kodrën El Cerrito de San Antonio.

4. Bimët dhe kafshët që gjenden në këtë kodër është një përzierje e specieve bregdetare dhe atyre të kodrave aty pranë.

5. Shkenctarët kanë gjetur 100 llojë bimë vendase, mbi 100 lloj fluturash e tenjash, 100 lloj zogjsh.

6. 11 hektarë të skajit jugperëndimor të kodrës janë në pronësi private (Tending the Ancient Shoreline hill:TASH).

(Në përkujtim të heroit legjendar të Nivicës Hodo Ali Nivica/Beqohitaj (1805-1852), heroit të mbarë shqiptarisë që shkroi faqe trimërie, lavdie e krenarie për mbarë shqiptarinë, që luftoi, udhëhoqi dhe fitoi në dhjetra beteja ndaj pushtuesve osmanë, grekë e malazezë në mbrojtje të truallit arbëror).

Prof. Asoc. Dr. Zaho Golemi

Nivica- vendi që lind kapedanë

Hodo Nivica ishte lindur në fshatin me shtatë mëhallë, në Nivicë të Nënprefekturës/kazasë së Kurveleshit, Vilajeti i Janinës. Ardhja në jetë e një fëmije, veçanërisht një djali konsiderohej “një jatagan më shumë” në trevën labe, por edhe më gjerë. Nivica fshati 2500 vjeçar, e njohur për kanionet por mbi të gjitha të një kalaje të vjetër 23 shekullore sipas Pukëvilit dhe Martin Likut dhe që i përket fisit ilir të amantëve. Ndërkohë që kalaja është rindërtuar dy herë, studjuesi anglez H. Holand shkruan se “Nivica vendbanim i fisit ilir të amantëve, … ka ndërtuar kala me stilin ciklopik që i përkasin qytetërimit të lashtë të Kaonisë (Labërisë)”. Në lashtësi Nivica ka pasur dyzetë hane në “Kaoninë me dyzetë kështjella”. Por mbi gjithçka Nivica dallon në Kaoni për trimëri, mençuri, shpirt kryengritës, që nuk e kanë njohur përkuljen nëpër shekuj, luftëtarë të pushkës dhe të penës, atdhetarinë dhe që nuk e kanë kursyer gjakun shekujve në mbrojtje të truallit atdhetar. Janë me qindra mijëra niviciotët nga lashtësia e deri në ditët tona ja kanë ngritur lavdinë fshatit, krahinës, Labërisë. Padyshim në krye janë Hodo Aliu (Beqohitaj), Balil Nesha, Bilbil Shako e gjithë bilbilenjtë që shkruan epope trimërie në Labëri. Niviciotët të prirë nga Hodo Aliu morën pjesë në Kuvendin e Picarit më 1846, në kryengritjet e mëdha antitanzimat të 1847, në betejat e shumta kundër osmanëve në Peshkëpi, Guranxi, Mali i Gjerë, Delvinë, Palavli, Bamatat, Kamenicë, në gjithë Vilajetin e Janinës, etj. Në vitet që pasuan Bilbilenjtë shkruan lavdinë labe në gjerdanin e artë të ngjarjeve historike të Labërisë e më gjerë. Më 1878 Zylfo e Xhafer Bylyshi të rënë trimërisht në Luftën e Lëkurësit. Me Çerçiz Topullin kanë luftuar Abaz Dashi, Kanan Malua, Bejo Duka, Demo Emini. Të etur për dituri dritë e arsim më 1909 niviciotët hapën shkollën e parë shqipe me mësues Shuko Dalipin. Gjithashtu më 1913-1914 u përballën me andartët grekë që kërkonin të rrëmbenin pjesë nga trualli që na kanë lënë trashëgim të parët, ku kanë edhe pesë dëshmorë. Pavarësinë e shtetit të parë shqiptar e pritën duke ju bashkuar ushtrisë kombëtare të Ismail Qemalit. Në korrik të 1914-ës mbi bazën e traditës së Hodo Ali Nivicës ngritën çetën të drejtuar nga toger Veip Runa në mbështetje të Vidit dhe më 1916 meqënëse Kurveleshi u pushtua nga italianët krijuan sërish çetë luftëtare nën drejtimin e Shaqo Llapit. Riza Runa niviciot udhëhoqi çetën drejt Vlorës në qershorin e vitit 1920. Një figurë e madhe e atdhetarisë i lindur në Rexhin është Sali Nivica (15.5.1890 dhe vrarë në Shkodër më 10.1.1920) publicist shqiptar, i biri i Asllan Xhebrajt. Ai kishte studjuar në shkollë në Vlorë, në Idadijen e Manastirit me mësues Bajo Topullin; studjoi në Zosimea të Janinës (1907-1909), mësues në Durrës, u përfshi me lëvizjet kryengritëse në Shqipërinë e Jugut, arsye për të cilën u arrestua dhe u burgos në Stamboll. U lirua me ndërhyrjen e Ismail Qemalit, punoi mësues në Robert College, themelues i gazetës “Populli” më 1914 që botohej në Vlorë dhe më pas kaloi në Shkodër. Gjatë pushtim-administrimit austro-hungarez, u vra në Shkodër dhe është vlerësuar Mësues i Popullit (1961), Dëshmor i Atdheut më 1971 dhe me vendim nr.6849 dt, 17.1.2011 nga Presidenti i RSH i është akorduar titulli Nderi i Kombit. Periudha e lavdisë niviciote ka qenë padyshim pjesëmarrja në LANÇ. Në luftën italo-greke niviciotët dhe rexhinasit u shpërngulën në Fushëbardhë në dimrin e 1940-1941 dhe u rikthyen në vendlindje në prill 1941. Pjesëmarrja masive në luftën çlirimtare lidhet me figura qendrore të luftës në Nivicë si Kanan Malo, Fein Brahimi, Ferik Lizën, Xhevo Micka e shumë të tjerë, ndërkohë që me armë në dorë kundër fashizmit nivica nxorri më shumë se 100 partizanë, nga të cilët 35 ranë dëshmorë për lirinë e atdheut. Kur flasim për Nivicën nuk ka si të mos flasim edhe për Xheladin Beqirin për djalin e Kosovës martire, birin e Nivicës së Kurveleshit, Karadakun e luftës heroin e popullit. Sipas meje Nivicë-Rexhini ka tre heronj: Hodo Nivicën, Sali Nivicën dhe Xheladin Beqirin (birin e Gjilanit të Kosovës dhe Nivicës labe, që ra heroikisht më 6.6.1944 në gurin e prerë të Oparit në përleshje me pushtuesit gjermanë), të cilët i bëjnë nder dhe krenari jo vetëm fshatit, por mbarë shqiptarisë dhe kombit shqiptar. E shkuara niviciote është krenari dhe lavdi por edhe frymëzim për brezat për ta lartësuar më tej ndjenjën e krenarisë kombëtare, ndjenjën e shqiptarizmës. Prandaj edhe kënga popullore nuk ndalet: “O Hodo, Hodo Nivica,/I larti sa Këndrevica,/Sa Këndrevica me borë,/Shesh më shesh mbaje taborrë,/Ashtu si trimat luftojnë…”.

Kapedan Hodo Nivica, i larti sa Këndrevica

Hodo Ali Beqohitaj ka qenë një prijës i shquar luftarak popullor. Ai ishte lindur në pranverë të vitit. Gojëdhëna thotë se Hodo Aliu ka lindur tre ditë pas ditës së Novruzit, pra më 25 Marsin e vitit 1805 (pas pak muajsh ka 220 vjetorin e lindjes). Hodo Aliu ishte lindur në një truall plot atdhetari, në një oxhak të fismë në një familje të kamur fshatare, ose të mesme të kohës.

Historia e Hodo Nivicës është histori me gjëmime shekullore. U rrit dhe burrërua shpejt sepse koha i piqte djemtë shpejt dhe ishin “të gatshëm” për nizamllëkun në ushtrinë osmane, ku vaporri “Haxhi Daut” ngarkonte djelmurinë shqiptare rreth 14 mijë djem nizamë çdo vit që i degdiste në Stamboll, Jemen, Bagdat në gjithë shtrirjen e sulltanatit osman prej rreth tetë miljonë kilometra katrorë. Hodua u nis bashkë me shokë të tjerë të djalërisë labe, pa brigjet e ashpra të osmanëve, u përgatit si luftëtar me mjeshtërinë luftarake osmane, që do ti hynte në punë gjithë jetën për ti luftuar ata. Hodua nuk ka qenë kurrë i përkulur ndaj dhunës ushtarake. Ishte rrebel nga natyra dhe nuk e duronte padrejtësinë, as disiplinën strikte të osmanëve. Temperamenti i tij i shkathët si dhe dashuria për vendlindjen, për familjen dhe njerëzit e dashur bëri që të “shkelte betimin osman”. Kështu arratiset nga garnizoni ushtarak i Bagdadit të Irakut ku ishte nizam asker dhe u kthye shëndoshë e mirë në vendlindje përmes shumë peripecish. Që në moshë të re në vitet vitet ’30-’40-të të shekullit XIX mori pjesë gjallërisht në kryengritjet antiosmane në Shqipërinë e Jugut. Ai krijoi çetën e tij me luftëtarë nga Kurveleshi dhe mbajti si bazë të saj malin e Këndrevicës. Shumë shpejt fitoi autoritet dhe u bë figurë përgjithësuese luftarake jo vetëm në Nivicë e Kurvelesh por në mbarë Labërinë. Hodo Ali Beqohitaj ose sikurse e thërrisnin në fshatin e tij “Hodo bej Nivica” në pak vite të jetës së tij u shndrua një figurë kombëtare aq sa krahasohej me malin ku mbështetej fshati i tij, figura që nderoi Nivicën, krahinën dhe Labërinë. Prandaj kanë kaluar rreth dy shekuj nga bëmat e tij dhe vijon të shkruhet, këndohet e lartësohet një figurë e përmasave kombëtare si frymëzim të idealeve shqiptare. Hodo Nivica mori pjesë në Kuvendin Ndërkrahinor të mbajtur në Picar në 1846, ku u krijua “Besëlidhja” kundër reformave të Tanzimatit. Krahas Zenel Gjolekës, Çelo Picarit, Tafil Buzit, Çobo Golëmit etj., ishte ndër udhëheqësit kryesorë të kryengritjes së madhe fshatare të vitit 1947, duke luftuar në Mal të Gjerë, në Goranxi të Dropullit, në Palavli, Kamenicë dhe së fundi komandant i forcave kryengritëse në frontin e Delvinës dhe të Qafës së Peshkëpisë. Në verën e vitit 1847 shpërtheu kryengritja e përgjithshme anti-turke drejtuara nga Gjolek Kuçi dhe Hodo Nivica u drejtuan për në Delvinë, ku dëbuan administratën turke, morën qytetin dhe më pas edhe Butrintin, që ra në duar të kryengritësve. Kryengritja drejtohej nga Komiteti Kombëtar ku udhëheqësit kryesore Hodo bej Nivica, Zenel Gjolek Kuçi e Çelo Picari u lidhën me udheheqësit e krahinës së Vlorës dhe me Rrapo Hekalin. “Ne Kurvelesh tre nishanë,/ Bëjne harb me padishanë,/ Çelo Picari i parë,/ Gjolek Kuçi me pallë,/ Hodua që mban kalanë…” Sipas këtyre burimeve Rrapo Hekalit ju caktua si front lufte Qafa e Sinjës afër Beratit, Hodo Nivicës Delvina dhe Qafa e Peshkëpisë në Gjirokastër ndërsa Gjolek Kuçit Kurveleshi dhe Bregdeti. Vargjet ilustruese janë: “Në brigje te Kamenica,/ Bën dyfek Hodo Nivica…”. Kryengritja filloi nga gryka e Kuçit, “Grykë e Kuçit, grykë e keqe, njëmijë e treqind dyfeqe..” dhe më tej kryengritja u përhap në gjithë Labërinë. Në Mallakaster dhe në Berat luftonte Rrapo Hekali dhe Tafil Buzi, ndërsa Gjirokastra mbahej e rrethuar nga forcat e udhëhequra nga Zenel Gjoleka e Hodo Nivica. Komandanti osman kërkonte t’u jepte “mësim” kapedanëve shqiptarë në luginën e Dropullit, në kodrat e Terihatit por në qendër me 500 vetë ishte në kala Hodo Nivica dhe në të djathtë Zenel Gjoleka me 300 luftëtarë nga ana e majtë Halim Çapari. Kënga nuk mund të ndahet nga betejat: “Ç′u ngrenë shokë, ç′u ngrenë / Kuç, Kallarat e Bolenë,/ Treqindë niviciot levendë”. Më 27 gusht në krye të 700 lebërve dhe çamëve Hodo Nivica dhe Halim Çapari shpartalluan forcat osmane në fshatin Dholanë pranë Janinës. Ishte rasti që Hodo Nivica mund ta merrte lehtësisht Janinën që mbrohej me njëmijë askerë osmanë, shumica shqiptarë që prisnin sinjal për bashkim me kryengritësit. Edhe një ditë më vonë më 28 gusht 1847 këto forca u ndeshën në luftime të përgjakëshme me trupat osmane të nisura nga Thesalia për t′i ardhur në ndihmë këtij garnizoni. Reshat Pasha me një ushtri të madhe turke ishte drejtuar kundra Rrapo Hekalit (Hasanit). Luftime të mëdha u zhvilluan kundër forcave turke në Palavli të Delvinës, zona ku forcat kryengritëse komandoheshin nga Hodo Nivica: ”Hodo Beu i Kalasë / E rreh topi kumbarasë / Kumbaraja me zinxhirë,/Nizam dymbëdhjetëmijë / Ranë fushës në Delvinë…”. Kapedanët duke analizuar gjendjen, forcat e tyre dhe masat e Portës së Lartë gjykuan të tërhiqeshin në Labëri, pasi pushtuesit dërguan 15.000 trupa të rregullta si dhe 6000 trupa nga garnizonet veriore. Përballja e parë ishte në Berat në 20 gusht ku luftonte Rrapo Hekali për dhjetë ditë derisa Rrapo Hekali me të vëllanë u tërhoqën në Labëri/Kurvelesh. Ndërkohë vijonte kryengritja në Mesaplik, Kurvelesh, Kardhiq, Fushëbardhë, Skërficë, Rrëzomë, Himarë etj, por me forca të kufiuara. Forcat kryengritëse siguruan hyrjen në grykat e maleve si në Golem, Picar, Lekdush, Gryka e Rehovës dhe nga ana tjetër në Kallarat, Bolenë, Kuç, Tërbaç etj. Poeti popullor shkruante në kujtesën krahinore dhe mbarëshqiptare: ”Çú mbush deti me pamporë,/Një pasha me tre taborë,/ S′e dinë me kë luftojnë,/ Me Gjolek Kuçin thonë,/Gjolek e Hodo Aliu,/ Në dorë palla ç′u ngriu,/ More djemt e Kurveleshit, / Me pallë luftuat sheshit… Por pas kryengritjeve e zunë vendin terrori i paparë dhe i padëgjuar i osmanëve mbi shqiptarët, të moshuarit, fëmijet, që ishin grumbulluar nëpër gryka e male. Banorët e tjerë i’u bashkëlidhën kryengritësve. Bilanci i gjashtë muaj luftime ishte kushtueshëm për të dy palët dhe sidomos për armikun, i cili la në fushën e betejës rreth dymijë të vrarë e të plagosur. “Kurvelesh krye të ngrini,/ I madh e i vogël të dili, / Burra e gra armë të vini,/ Vjen dushmani/armiku po t΄i bini,/ Asnjë të gjallë mos lini.“

Osmanët përdorën kurthet dhe dredhitë, por edhe pabesinë për të kapur Zylyftar Poda, Çelo Picari, Tafil Buzi, Hodo Nivica, Hoxhë Rexhini, Lazo Kofina, Dukë Kopali etj. Kapedanët dhe heronjtë e kryengritjeve në vitin 1847-1848 u kapën dhe i çuan në Stamboll për të zhvilluar gjuqet ushtarake. Një vit më vonë më 1849 sulltanati osman, nisur nga zhvillimet në trojet shqiptare në vilajetin e Shkodrës nga nga uria për të pushtuar trojet nga Ruso Malazezët në ngjarjet ballkanike, u detyrua të shpallë amnisti dhe për kapedanet e kryengritjes të vitit 1847 si dhe për Hodo Nivicën (internuar në Adana të Anadollit) dhe Zenel Gjolekën e kapedanë të tjerë. Në pranverën e vitit 1852 malazezët sulmuan qytetin e Shkodrës në dy drejtime, në veri të liqenit të Shkodrës, në Kërnicë, ndërsa një pjesë tjetër nga mali i Taraboshit. Luftëtarët e Labërisë e të bregdetit shkuan dhe luftuan krahë osmanëve dhe malësorëve për mbrojtjen e truallit shqiptar. Luftëtarët e Labërisë më shumë se dymijë vetë drejtoheshin nga kapedanët Hodo Nivica, Zenel Gjoleka, Gjikë Thanasi, Halim Toto Progonati, etj., filluan luftimet në zonën e Kërnicës e pastaj u zgjerua dhe nga krahu i Taraboshit.

Misionarë të mbrojtjes së truallit arbëror, si amanet i të parëve

Kudo ku luftoi përfaqësonte vegjëlinë, por fuqinë dhe epërsinë e forcës fizike dhe trimërinë e spikatur, besimin mbarëpopullor dhe që ndiqej nga qindra luftëtarë të Labërisë, pasi kishin besim tek drejtimi, energjia dhe në çdo lloj luftimi garantonte fitore. Të dhënat flasin se lakmia e fqinjëve ndaj shqiptarëve nuk ka rreshtur kurrë. Historia njeh një duzinë (12) luftra midis Perandorisë Osmane dhe carizmit rus nga viti 1568 deri në vitin 1915, kur shtatë ushtri ju vërsulën perandorisë osmane. Por në fakt Osmanët nuk humbisnin tokën e tyre, por truallin shqiptar prandaj edhe kapedanët e Labërisë dhe të Malsisë në sa e sa raste u bënë bashkë për mbrojtjen e truallit arbëror nga pushtuesit dhe zaptuesit. Të dhënat flasin e Hodo Nivica ishte oxhak me rrënjë në Nivicë dhe rreth moshës 35 vjeçare mori titullin “Bej”. Nivica u bë një fshat që quhej “fshati i Beut”, që në fakt ishte një nder i madh për moshën e re, për një komunitet të asaj kohe. Hodua u përfshi në luftë antiosmane dhe me titullin qe mori, Hodoja i dha një njohje të madhe Nivicës në Vilajet. Kështu që problemet e kufijve, konflikteve, të pasurive te tjera, të mallit, probleme jetike të popullatës, nga vilajeti nga administrata do të zgjidheshin më shpejtë falë ndërmjetësimit të Hodo Aliut. Por ishte një periudhë kur masat shtërnguese reformuese të vitit 1839 bënë që kapedanët Zenel Gjoleka, Tafil Buzi, Çelo Picari, Balil Nesha, Hasan Gjostoja, Çobo Golemi, Hodo Aliu e kapedanët e bregdetit të rebeloheshin. Luftëtarët e Labërisë u përbashkuan në ide me Veiz Vasjarin, Rrapo Hekalin/Hasanin, Sinan Gjostojën, Dervish Aliun, Tartar Memushin, Hadër Kaninën, dhe shumë të tjerë që rebelimin “e kishin në gjak”, ndërkohë që Delvina ishte një nga epiqëndrat e rezistencës në jugun e Shqipërisë. Prandaj kënga e popullit thotë: ”Ra topi në Palavli,/fush’ e Delvinës u nxi,/me nizam’ e me deli,.dhjetë mijë suvari,/I shkreti Hodo Ali,/i kish djemtë çilimi,/bën me dor’ e bën me sy,.O burra, t’u hidhemi,/Është nat’ e s’vritemi…”. Duke ju referuar epikës historike, sikundër shprehin edhe vargjet e këngës, mes këtyre luftëtarëve, Hodoja ishte autoriteti i spikatur, si njeriu me titullin “Bej”, që luftonte bashkë me luftëtarët në një front, kishte aftësi organizuese e komanduese të veçanta, çfaqur në betejat nga Janina, Gjirokastra e Delvina në Mal të Zi/Podgoricë që kishin rënë dukshëm në sy të osmanëve, por dhe të bashkëluftëtarëve të tij, si dhe rridhte nga një oxhak me shumë prestigj për kohën. Ishte koha kur nuk drejtonin të pasurit, por më trimat, më organizatorët dhe më luftarakët. Trimërinë e shqiptarëve e veçanërisht të kapedanëve të Labërisë e shfrytëzuan osmanët për të mbrojtur tokën e tyre, në fakt truallin shqiptar. Në mars–prill 1852 në Podgoricë komanda osmane e sulmuar nga malazezët, prapa të cilëve qëndronin rusët dërguan kasnecët (lajmëtarët/tellallët) Hodo Aliut e kapedanëve të tjerë, pasi i kishte falur sulltanati për “zullumet”, që kishin bërë dhe që në fakt trimat shqiptarë luftuan burrërisht dhe ranë trimërisht në fushën e nderit. Kapedanët dhe trimat e Labërisë e kishin marrë parasysh dhe vedekjen, se trimi një herë vdes dhe kur vdes për atdheun është krenari shqiptare. Nga ana tjetër është e njohur se vdekja nuk ishte në planet e Hodo Nivicës, pasi ishte kapedan prijës dhe luftëtar në rreshtat e para, ishte një frymëzues betejash dhe kënga thotë: “I shkreti Hodo Nivicë,/Ben dyfek ne Podgoricë,/Plumbat më te s’kolisnë,/Setrën e shkretë ja grisnë,/Bam ja bëjnë, e dot se vrisnë”. Vargu i fundit kapërcen çdo koment. Hodo Nivica ishte lartësuar si një legjendë mitike që nuk e kap plumbi: “Plumbat më të, s’kolisnë!”. Hodo Nivica në luftë kundër malazezëve mori edhe drejtimin e komandimit të taborreve osmane. Gjatë ditëve të mëvonshme, në betejat e zhvilluara, Hodoja i drejtoi trupat me mençri dhe intuitë komanduese të rrallë. Mori tre plagë të rënda lufte dhe nuk u përkul edhe në ditët më të vështira të luftës. Kuptohet që vdekja e Hodo Beut u perjetua si një ndër ngjarjet më të tmerrshme jo vetëm nga Nivica, por nga gjithë vilajeti, bashkëluftëtarët, që kur morën haberin për humbjen e prijesit të mençur, trimit që ndalonte suvaritë me një vështrim, që hidhte në sulm dhe frymëzonte qindra luftëtarë në front, në frontin për trojet amëtare. Kudo që luftoi burri i lartë Hodo Nivica la gjurmë trimërie e guximi, por mbi të gjitha drejtimi dhe besimi në fitore. Është kjo arsyeja që tre fyturat e revoltës popullore labe të shek XIX kundër pushtuesve osmanë, Zenel Gjoleka, Çelo Picari dhe Hodo Ali Nivica, ngelën lapidar në këngët e Labërisë: “Përse lufton a derëzi ? – As për mua, as për ti,/ Po për gjithë Shqipëri!”. Ata luftuan për mëmëdheun, për “Mëmëdheun nëpër shekuj, vrarë e prerë po kurrë vdekur,/lumenj gjaku për flamur,/ Si nuk humbi pyet bota?,/Prerë me shpatë djegur me topa?/Jo mor jo s’humbet shqiptari,/e provon çelikun zjarri”. Për trimin e Nivicës ka një libër “Një këngë trimërie” me autor Muhamet Hoxha, ka poezi e këngë, balada e tregime, janë thurur mite e legjenda edhe pse Hodo Niviva është një qënie e gjallë e pavdekshme në krenarinë e shqiptarëve. Sipas shumë librave, monografive e enciklopedive Hodo bej Nivica prehet në fshatin Shpuzë të Malit të zi dhe varri i tij është i rrethuar me kangjella hekuri. Koha do të provojë dhe duhet t’i jepet e drejta e mohur, një varr për prehje në vendlindjen e vet, më saktë në varrezat e dëshmorëve të Tepelenës ose të Tiranës, ku ta gjykojë e vendosin strukturat shtetërore në bashkëpunim me Shoqatën “Nivica” dhe shhush, strukturat Bashkiake, të Prefekturës dhe të Ministrisë së Mbrojtjes.

Hodo Nivica në “këngë trimërie” të Muhamet Hoxha

Këngët për Hodo bej Nivicën kanë nisur që në gjallje të tij, që kur braktisi nizamllëkun dhe rrëmbeu fatin e fshatit krahinës dhe Labërisë duke u përballur për më shumë se dy dekada nëpër luftra në jug dhe në veri të Shqipërisë. Kapedanët e luftëtarët e lirisë të kohës së Tanzimatit i njeh historia shqiptare, librat, enciklopeditë, këngët, sepse ata i dhanë shpresë popullit në kohë pushtimi, ata organizuan kuvende dhe shkuan në kundër politikës centralizuese osmane, kundër tansimatit, kundër nizamllëkut që kryhej jashtë truallit shqiptar, kundër taksave, duke i rënë kryq e tërthor Labërisë, Delvinës, Gjirokastrës, kudo ku e ngarkoi ndërgjegjia popullore shqiptare në mbrojtje të trojeve të të parëve. Pas shtypjes së kryengritjes shqiptare të 1847-tës nga ushtria osmane, Hodua u internua u kam me dredhi në fushën poshtë rrepeve të Agait (Poshtë Taroninës) bashkë me 85 kapedanë e luftëtarë të tjerë dhe u dënua me internim në Adana të Turqisë fillimisht. Trimëria e tij është pasqyruar edhe në folklor dhe ne kenget popullore si: “Hodo bej, Hodo Nivica/I larti sa Këndrevica/sa Këndrevica me borë,/shesh për shesh mbaje taborë,/ ashtu si trimat luftojnë“. Këngët e popullit kanë bashkëshoqëruar lebërit dhe mbarë shqiptarinë nëpër luftra. Këngët janë histori e vërtetë, janë si document “RHK” të papërsëritshme për historinë e shqiptarëve, që flasin për kapedanë e prijësa, për beteja e histori luftrash, për trimërinë dhe mençurinë shqiptare: “Hodua me gjith′ Gjolekë,/ Trima toskë e trima gegë,/ Iu ngjitën malit përpjetë,/ Ik, o Niko, se të zunë,/ Brënda në Rekë t′u funë,/ Reka me kulla të larta,/ Nga Cetina dukej flaka.“. Është një libër “i harruar”, bibliotekave “një këngë trimërie” të Muhamet Hoxha, sikurse ka dhjetra e qindara të tilla pasi gurra e popullit është e pashterrshme. Ne kemi ngjedhur një ndër më të arrirat “Baladë për Hodo Nivicën” të shkruar mjeshtërisht nga Mihal Gjergji: “Si gjerdan mbi supe,/Të mban Këndrevica,/Vështron thellë në kohëra,/ Hodo bej-Nivica,/Ja, përtej Delvinës,/ Paska rënë mavria,/ Plagët e Janinës,/ I lidh Çamëria./Nxijnë serasqerët,/Shtigjeve me prita,/Në ç’ferman dovleti,/Fjalën e merr frika?/ Zgjohet Kurveleshi,/ Supet shkundin malet,/ Se nuk sos rrebeshi,/ Gjaku s’mund të ndalet!/ Dridhet Podgorica,/Nën patkonj karvani,/Mbrin Hodo Nivica,/Skuqet jatagani./ la numron Sulltanit,/Ditët si tespie,/Shemben pashallarët,/Po Hodua nuk bie./Të qep vetëtima,/Shajakun mbi supe,/ Plumbat-bam, ja bëjnë,/ E ti bëje tutje./Si nuk thinjet dheu,/ Që të mban mbërthyer,/ Të pret Labëria,/ Ende nuk je kthyer?/ Po ti, as në djepe,/ S’pate kohë të flije,/ Ç’gji të Mëmëzonjës’/Nëpër flakë e pije?/Lotët që s’ta puthën,/ Syrin si fajkua,/ Po i nxjerr nga shpirti,/Për dhimbjet e tua”. Një baladë rrënqethëse e nxjerrë nga sepetet labe rrëzë Këndrevicës. Ndërkohë Mihal Gjergji sjell edhe detaje nga kërkimi i eshtrave në trevën e Malcisë, përtej mbishkodrës, në Shkuzë ku ra Hodo Aliu, “Hodo beu, qysh në gjallje e kishte ngarkuar varrin në shpinë, kësisoj s’ka ç’i duhet varri pas vdekjes”. Por eshtrat i duhet shqiptarisë, nderi dhe respekti për burrat e kombit që u përgjakën për tokën arbërore. Ai thotë se, “para disa vitesh ndalova në Kongjin të Malit të Zi, afër fshatit me emërin Rexhina. Shoqëruesi malazez (shqiptar i sllavizuar) bënte be e rrufe se varri i vjetër që kishim përpara ishte i Hodo beut. I kërkova dëshmi dhe ai s’kishte ç’afronte veç gojëdhënave të trashëguara..”. Këtë problem mund ta zgjidhte shteti. Në vitet ’70-të të shekulli të kaluar u bë marrëveshja Shqipëri-Jugosllavi për tërheqjen e eshtrave të partizanëve shqiptarë që ranë në tokën shqiptare përtej kufirit të “Shqipërisë londineze 1913”. Marrja e eshtrave të të rënëve të luftës së vitit 1852 duhet të ishte përfshirë në marrëveshje krahas marrjes së eshtrave të partizanëve tanë dëshmorë. Luftëtarët e Labërisë që ranë në Mal të Zi kanë qenë më shumë se 850 vetë. Varret e kapedanëve të Hodo Nivicës në Shpuzë (varr i rrethuar me kanjëlla hekuri, shkruhet në shumë libra) dhe varri i Zenel Gjolekës në Shkallën e Kërstiqit me siguri që kanë qenë objekte mjaft të njohura nga malsorët tanë që kanë jetuar e jetojnë përtej kufirit tonë administrative. Kështu edhe për kapedanët e tjerë Gjikë Thanasin e shumë të tjerë. Ndoshta do ta “zgjidhte” problemin ndonjë varr imagjinar të ndërtuar enkas në kujtim e nderim të tij, një varr bosh/kenotafe, një traditë e krijuar nga njerëzimi. Në kohën që varrimi bëhej “ku i zinte balta”, njerëzimi sajoi varre bosh, për njerëzit e afërt të vdekur larg vendlindjes, në buzë të lumenjve, në shkretëtirat ku kryhej shërbimi i nizamllëkut ose ushtarë-mercenarë të perandorive apo sulltanateve. Kapedan Hodo Nivica mund të kishte një varr simbolik edhe në rrethinat e Kalasë së Nivicës, si qëndrestar i paepur antipushtuesve. Raste të till aka në botë pork a edhe në Shqipëri, pasi Selam Musai dhe dhymbëdhjetë luftëtarë që ranë në Luftën e Vlorës, (intalianët ua morën trupat dhe nuk u gjendën kurrë) kanë varre simbolikë. Një të tillë mund ta kishte edhe mund ta ketë edhe Hodo Nivica pasi të shpallet “Dëshmor i Atdheut”, sepse ligjërisht (ligji 109/2018), i takon me kritere të plota, pse jo edhe “Nderi i Kombit”. Por më të madh se një varrosh, lapidar apo memorial, sado i lartësuar të jetë është memoriali në zemrën e popullit, atje ku e tundi djepi, i lartësuar aty ku s’mund ta mbrijë askush: “Hodo bej, Hodo Nivica,/ I larti sa Këndrevica!”. Rrallë burrat krahasohen me malet! Nga ana tjetër këngët nuk rreshtin për trimërinë, mençurinë, veprimin energjik, betejat e kapedanëve, udhëheqësinë e tyre kur frymëzonin për beteja: “..me plumba s’goditemi,/me pallë do pritemi”, dhe më tej, “Taraboshi brigje-brigje,/Mal i sertë pa fare shtigje,/Iu qep Hodua një kurrizi, /nxorri pallën llamburisi,/Karadakun çe lanetisi”… “Lum i sertë na hapi punë,/ Djema mos futni në lumë,/ Karadaksit janë shumë,/ Le të vritem vetëm unë,/Nga ptrapa të gjithë vanë, /Plumbat e bënë hatanë, Dymbëdhjetë shpirt u vranë,/Kuajt muarën dynjanë”. Vargëzimi popullor nuk harron të vrarët në betejë: “..kallëm në dhe djemtë e vrarë,/vijmë tok për t’i marrë,/Jo që të mos kenë as varrë,/Unë se kam për herë të parë,/Me ushtri kam qenë prapë”… “Do qaj unë Labërinë,/ Për Çelon që mbet në Athinë,/ Gjolek kordhë këqinë / Bashkë me Hodo Alinë / Njeri Rjekë tjetri Cetinë / Për të mbrojtur kufinë / Qaj e qaj moj Këndrevicë e lartë,/ Qaj për drerin e Shqipërisë,/ Podgorica me shpuzanë,/Gjithë kapedanë janë,/ Luftojnë me Karadanë,/ I shkreti Hodo Nivicë,/ Bën dyfek në Podgoricë,/ Bam ja bëjnë, e dot s’e vrisnë,/ Plumbat mbi të s’kolisnë …“. Një ndër kapedanët që luftonte në Mal të Zi ishte edhe Halim Behlul Toto Progonati, që ka ngelur në këngë: “Mbahu, mbahu Halim Nuri,/Se të vjen Hodo trim desturi (përpara),/Me dymijë djem prej guri,/Me dymijë djem malsorë,/Të gjithë të zgjedhur me dorë,/Që të gjithë me kordhë në dorë…” . Në një ndër kulmet e betejës ishte kur Hodo bej Nivica kaloi nëpër shtigje dhe i doli në shpinë artilerisë armike, ku shkatërroi topat dhe zuri robër topçinjtë: “…Hodo trimi nur o nur,/For a me këllëç desturë../Në qaftë te’ karaulli,/ Topçinjtë të gjallë i zuri..”. Rapsodi nuk gdhend këngë për postulate për brezat, për një kapedan që nuk e mposhtu as plumbi dhe se mposhti jatagani: “..Të enjten e të xhumanë,/ Hodo trimi e dha xhanë,/Hingëllin i shkreti kalë,/ Hingëllin e s′do të hajë,/ Njëzet vetë dot s′e mbajnë…, ndërsa figura e prijësit të madhe të kryengritjes mbarë popullore vjen me vargjet: “O bajrak i kuq me lule,/ Kaza më kaza u ngule,/ Parësinë e sëmure,/ Parësinë e Vilajetit,/ Hodo kapedan i detit,/ I rri për karshi dovletit,/ O Hodo , Hodo Nivica,/ I lartë si Këndrevica.., ose për trimërinë e tij: “gjylja në kokë i ra,/Koka në dysh ju ça,/Ai bën sikur se pa..”.

Vlerësimi për Hodo Nivicën i merituar, por edhe i vonuar

A nuk kërkoi kurrë lavdi dhe merita dhe as pranoi kurrë nënshtrimin dhe poshtërimin duke përbuzur pasurinë. Ai ishte bej në mendim e veprim, aristokrat i pallës së larë, që dinte ti fliste mikut dhe armikut me armët që ata kërkonin. Hodo Aliu ishte figurë e dashur dhe e respektuar jo vetëm në fshatin e tij në Nivivë-Rexhin, por në mbarë Kurveleshin e Labërinë. Hodo Nivica ishte një udhëheqës shqiptar i njohur për rolin e tij në revoltën shqiptare të vitit 1847. Ai ishte një nga liderët e paktë vendas që i shpëtoi masakrës së bejlerëve shqiptarë në Manastir, edhe pse ishte mjaft i ri në atë periudjhë dhe sapo kishte përfunduuar nizamllëkun. Edhe pse i ftuar nga guvernatori osman, i dyshimtë për qëllimet e tij të vërteta, ai nuk shkoi në Manastir dhe koha vërtetoi se kishte të drejtë. Masakta e Manastirit ishte një ndër kurthet më të mëdha që osmanët kishin kryer ndaj shqiptarëve. Madhështinë dhe lavdinë e jataganit lab të trashëguar shekujve e çoi më lartë falë aftësive të tij drejtuese si kapedan lufte dhe si luftëtar i sprovuar i fushëbetejave. Në praktikën botërore kur nderohen trimëritë dhe epopetë e luftrave të popujve merren në konsidreratë gjithë drejtuesit dhe bashkëkapedanët e betejave. Në Shqipëri ka ndodhur krejt ndryshe. Asnjë titull vlerësimi shtetëror nuk ka Hodo Nivica, edhe është po aq i njohur sa kapedan Zenel Gjoleka, Rrapo Hekali, Tafil Buzi, Gjikë Thanasi nga Qeparoi etj.

Fakt është se ka ardhur koha të vlerësohet nga organizmat e shtetit figura madhore e Hodo Nivicës dhe kapedanëve të tjerë të Labërisë që janë të shumtë por një vend nderi padyshim zë Hodo Nivica, ndërkohë që një rrugë në Tiranë ka emrin e të famshmit “Hodo Nivica”. Por ndërsa Zenel Gjoleka (Kuç 1806 – Kërstiq, Mali i Zi, 1852), në qershor 2003 ju vendos në Kuç përmendorja,vepër e skulptorit Zeqir Alizoti, sponsorizuar nga “Vëllazërimi kuçiot” më 28 prill 2012 Presidenti i Shqipërisë Bamir Topi i akordoi Zenel Gjolekës Urdhrin “Nderi i Kombit” (Pas vdekjes). Por Hodo Aliu-Nivica do ti duhet të “presë” ta nderojë shteti. Fakt është se birin e fshatit Nivicë nuk e harroi fshati. Shoqata “Nivica” e drejtuar nga ish-ushtaraku madhor Subi Çako, përgatiti dhe vendosi bustin në nderim të luftëtarit Hodo Nivica më 15 gusht 2010 duke e sjellë fizikisht “të gjallë” kujtimin e prijësit popullor që udhëhoqi kryengritjet antiosmane kundër reformave të Tanzimatit, bashkë me Zenel Gjolekën, Çelo Picarin, Tafil Buzin, Rrapo Hekalin Çobo Golemin etj., në Shqipërinë e Jugut. Kapedanët e Labërisë luftuan deri në Podgoricë të Malit të Zi për mbrojtjen e kufijve arbërorë. Bustin e heroit, këtë vepër të skulptorit Pjerin Kolnikaj, për ta zbuluar ja besuan mbesës së luftëtarit të madh, znj. Lavdie Beqohitaj (e ardhur posaçërisht nga Vlora). Përpjekje u bënë dhe për të sjellë eshtrat nga fshati Shpuzë ku ka rënë në verën e 1852-it, plot 172 vite më parë, por që sakrificat e bijëve të Nivicës për të marrë eshtrat e Hodo Nivicës nuk rezultuan të suksesshme. Por një bust për heroin Hodo Nivica është i pamjaftueshëm pa vlerësimin e instancave shtetërore. Dikur në tekstet e leximit letrar kishte vazhdimisht vjersha që evokonin trimërinë e kapedanëve dhe mbrojtjen që ata i bënë truallit arbëror me gjak e sakrifica të mëdha, ndërkohë që është shkruar monografia “Një këngë trimërie” nga Muhamet Hoxha, ka një rrugë në pjesën verilindore të Tiranës “Hodo Nivica”. Nga ana tjetër në bazë të ligjit nr. 109/2018, datë 20.12.2018, “Për statusin e Dëshmorit të Atdheut”, bazuar në nenin 5, “Kriteret për shpalljen e statusit “Dëshmor i atdheut”, Hodo Ali Nivica (25.3.1805 – 20.8.1852 datat janë sipas gojëdhënës popullore dhe të pambështetura me dokumente), meriton t’i akordohet titulli i lartë statusi “Dëshmor i Atdheut”. E megjithatë një maksimë proverbiale popullore e shqiptarëve thotë, “Më mirë vonë se kurrë”!

Burimet e studimit: Tekste leximi letrar, të viteve ’60-’90-të të Ministrisë së arsimit, ku përfshinte këngë trimërie edhe për Hodo Aliu (Nivica), Zaho Golemi periodiku i Revistës Mbrojtja organ i MM, Këngë trimërie, nga Resul Bedo, Tiranë, 1968 me 167 faqe; Rami Memush, Histori e Kurveleshit, faqe 256-280; Mexhit Kokalari, Trima të Kryengritjeve popullore, Shb “8 Nëntori”, Tiranë, 1979; Sulejman Kylçe, Shqipëria në historinë osmane, Tiranë 2004; Nasip Meçaj, Xhemil Çelaj, Fatmir Toçi, Enciklopedi e Kurveleshit, Toena, 2009; Bardho Hysenaj, Histori e Labërisë, Tiranë, 2011, faqe 148-149, 608; Vangjel Meksi, “Revista politiko-ushtarake”, Kryengritja antitanzimat në Shqipëri, Tiranë, 1977. Vangjel Meksi, Rreth kryengritjes së madhe popullore të shqipërisë së Jugut gjatë..Tiranë 1977; Xhemil Çelaj, zëri “Hodo Nivica” në FEUSH, Prishtinë, 2020, faqe 622; Revista Ylli, 1968, nr.8; Rreth kryengriitjes së madhe popullore të Shqiperise të Jugut gjatë vitit 1847 / Vangjel Meksi ne Buletin shkencor, 9 (1970); Të dhëna rreth historisë së krahinave autonome shqiptare gjatë shek. XIX / Vangjel Meksi ne Buletin shkencor, 6 (1967); Vangjel Meksi, Kryengritja fshatare e Shqipërisë së Jugut; Agim Rusto 160 vjetori i renies se kapedanit Hodo Nivica, publikim i 4.7.2012; Dr. Hasan Luçi, Mitat Kondi, Marko Koroni, Shpata e Labërisë, vjersha Tiranë, 1998; Mexhit Kokolari Besëlidhja shqiptare dhe kryengritja e madhe fshatare e vitit 1847, Resvista Studime Historike, viti 1974, nr.2 faqe 153; https://xn--cdaaa.lajme.gen.al/…/shoqata-nivica-vendos…, Mihal Gjergji: Një varr për Hodo Nivicën; Ahmet Qeriqi nga Kosova me studim të hollësishëm, vëll II, për Epikën Historike, Tiranë 1981”, Kondo Kondi, tetralogjia “Maria e Epirit”, Muhamet Hoxha “Një këngë trimërie”, Tiranë: SHB “Alsa”, 2009; Luan Gërveshi “Lufta turko-malazeze”; të dhëna nga Subi Çako, Dr. Kujtim Çako, nga periodikët e gazetave lokale “Zëri i Kurveleshit”, “Vëllazërimi kuçiot”, “Labëria’, “Fushëbardha”, “Mbrojtja”, “Ushtria”, Historia e kapedanëve që sfiduan turqit e grekët në mes të shekullit XIX; https://27.al/kapedanet-e-fustanellave-shqiptare/ Marin Mema 2017;