Prof. As. Dr. Hasan Bello/

Një nga qindra veprat publike që mbajnë vulën e dinastisë shqiptare të Kyprylynjve është dhe biblioteka e parë publike në Perandorinë Osmanë, ndoshta dhe në të gjith Lindjen e Mesme e ndërtuar me kontributin personal nga veziri i madh Kypryly Mehmed Pasha.

E konceptuar si një kompleks funksional, përveç bibliotekës, Mehmed Pasha planifikoi që pranë saj të ndërtonte një medrese, një hamam dhe një tyrbe. Por për shkak se ai nuk arriti ta përfundonte, sepse vdiq në vitin 1661 ajo u realizua sipas testamentit (vakfijes) që la i biri Fazëll Ahmet Pasha në vitin 1678.

Përveç librave të Mehmed Pashës dhe të birit, Kypryly Fazëll Ahmet Pashës i cili ashtu si i ati njihej si merakli i tyre, biblioteka u pasurua ndër vite edhe nga pasardhës të tjerë të kësaj dinastie.

Kjo bibliotekë përveç literaturës së pasur në gjuhën arabe, perse dhe osmane kishte në organikën e saj edhe një personel prej katër vetash.

Ajo funksionoi si kompleks arsimor dhe kulturor për gati tre shekuj me radhë dhe vijon ende si bibliotekë. Për studiues të ndryshëm, biblioteka ka qenë objekt studimi në aspektin arkitekturor, historik, arsimor dhe bibliografik.

Kjo bibliotekë publike e themeluar me kontribut personal nga shqiptarët në shek.XVII do të bëhet model që edhe nënpunës apo individë të tjerë më pas të themelonin biblioteka të ngjashme.

Ajo që të çudit sot është fakti, pse nuk ka një pasanik/biznesmen shqiptar, i cili ashtu si Kyprylynjtë në shek.XVII të japë një kontribut publik për ndërtimin e një biblioteke?

Prof.Dr. Liman Varoshi “R.I.P.”

PhD candidate. Mustafa Kadzadej

Departamenti i historisë

Universiteti “Aleksandër Xhuvani” i Elbasanit

Koncepti filozofik për qytetërimin në tërësinë e tij parakupton të gjitha arritjet materiale, teknike, shoqërore dhe kulturore, që ka realizuar njeriu dhe me të cilat dallohet një shoqëri nga të tjerat. Ai përfshin në vetvete të gjithë ata tregues që dëshmojnë një nivel të caktuar përparimi dhe ngritjeje të një populli, të disa popujve apo të një epoke historike. Studiues të ndryshëm e shohin nga këndvështrime të ndryshme përmbajtjen e konceptit të qytetërimit. Konkretisht njëri prej tyre mendon se qytetërimi në përmbajtjen e tij përbëhet pikërisht nga lufta kundër pengesave të ngritura prej natyrës për të sprovuar gjeninë njerëzore (Aurel Plasari, Fenomeni Voskopojë, Tiranë: 2000, f. 14). Ndërsa një tjetër studiues i njohur në fushën e qytetërimit e koncepton atë si hapësirë territoriale, si shoqëri, ekonomi dhe mendësi kolektive. Pothuajse të njëjtën përmbajtje përfshin edhe koncepti i kulturës. Studiues të ndryshëm mendojnë se ndërmjet qytetërimit dhe kulturës nuk ka ndonjë dallim të madh. Në këtë kontekst, janë jo të pakët ata studiues që shquajnë një lidhje të ngushtë mes dy koncepteve të mësipërme. Madje ata pohojnë se marrëdhënia ndërmjet tyre karakterizohet nga kushtëzimi reciprok. Mendojmë se një realitet i tillë është produkt i frekuencës së njëjtë të treguesve që rezultojnë në përmbajtjen si të qytetërimit ashtu edhe të kulturës. Kështu, qytetërimi si tërësi e mjeteve dhe aftësive teknike i mundëson shoqërisë shfrytëzimin sa me efikas të natyrës, një organizim funksional të rendit ekonomiko-social, duke çuar në këtë mënyrë në përftimin e komoditetit dhe bollëkut të kërkuar (Ekrem Myrtezai, Fjalor i Filozofisë, Tiranë: 2007, f. 64). Kurse kultura, si shkallë e caktuar e zhvillimit historik të shoqërisë parakupton një fushë veprimi që ofron mundësi, por njëkohësisht vendos edhe kushtet për kryerjen e veprimeve. Si një fushë veprimi kultura jo vetëm përmbledh orienton e kontrollon veprimet, por gjithashtu ajo transformohet në vijimësi nga ato (Boesh, Ernst, Symbolic Action Theory and Cultural Psychology. Berlin-Heidelberg-New York:1991. f. 31). Përmes ballafaqimit të këtyre koncepteve, vërejmë se ngjashmëria në përmbajtje rezulton më se evidente.

Transplantimi i përkufizimeve të mësipërme në hapësirën shqiptare të shekullit XVIII dëshmon rezonancë të plotë me mjedisin e emancipuar të Voskopojës. Me atë çka krijoi dhe me atë çka arriti, Voskopoja e këtij shekulli përbën treguesin më autentik të konfirmimit të bashkëmarrëdhënies reciproke ndërmjet dy koncepteve të trajtuara më sipër. Përgjatë këtij punimi, në trajtë të argumentuar, do të përpiqemi që të evidentojmë të gjithë ata faktorë që kushtëzuan krijimin dhe përvijimin e një rendi të tillë ekonomiko-shoqëror, i cili i dha profilin e një qyteti europian Voskopojës së shekullit XVIII. Qytetërimi dhe kultura që ajo krijoi në këtë kohë e shndërruan atë në faktor ekonomik dhe politik jo vetëm në hapësirën shqiptare dhe ballkanike, por dhe më gjerë. Përmes një procesi hulumtues të kujdesshëm në dokumentacionin e kohës dhe në studimet e kryera enkas për Voskopojën e shekullit XVIII, informohemi se historia e saj rezulton e lidhur ngushtë me ekzistencën dhe funksionimin e një institucioni komunitar me ngjyrim të dukshëm karakteristik për këtë qytet, sikurse ishin korporatat. Në këtë kontekst, një studiues i njohur i qytetërimit dhe kulturës voskopojare, sjell në studimin e tij një përcaktim tepër domethënës të Victor Papacostea-s, se historia e Voskopojës është, në një masë të madhe, historia e korporatave të saj. Më tej, në të njëjtin studim, po i njëjti autor, afirmon përcaktimin tejet interesant të një çifti tjetër studiuesish të huaj se voskopojarët ishin grupuar në katërmbëdhjetë korporata, që përfaqësonin kategoritë e mëdha industriale, se ekziston në Turqi një qytet i pajisur me gjithë sa është pajisur një qytet europian (A. Plasari, vepër e cituar, f. 41).

Për të kuptuar më drejtpërdrejt peshën dhe rolin që ka luajtur ky institucion në zhvillimin dhe lulëzimin social-ekonomik dhe kulturor të Voskopojës së shekullit XVIII, do të ishte me interes trajtimi i shumanshëm i procesit të funksionimit të korporatave që ekzistonin dhe vepronin përgjatë kësaj hapësire kohore. Për këtë do të ndalemi kryesisht në trajtimin e atyre korporatave, të cilat rezultojnë më përfaqësuese dhe më vepruese në jetën ekonomike, sociale dhe kulturore të qytetit të Voskopojës. 

Si formë e organizimit të kategorive të ndryshme ekonomike dhe prodhuese, institucioni i esnafit (siç njihej ndryshe korporata) është i pranishëm pothuajse në krejt Perandorinë Osmane. Mirëpo në Voskopojë ky institucion reflektoi edhe ndikime të dukshme nga sistemi i vëllazërive me frymëzim përgjithësisht venecian(Pëllumb Xhufi, Shekulli i Voskopojës, Tiranë: 2010, f. 153). Duke iu referuar burimeve të kohës, mendohet se në qytetin e Voskopojës kanë ekzistuar dhe funksionuar rreth katërmbëdhjetë esnafe. Midis tyre përmendim ata qe rezultojnë më me ndikim në jetën ekonomike e sociale të qytetit sikurse ishin esnafët e arpunuesve, argjendarëve, bakërxhinjve, rrobaqepësve, ndërtuesve, bojaxhinjve, bakejve, qeleshepunuesve, këpucarëve dhe të kondakçinjve. Theksojmë se për mënyrën e funksionimit të tyre do t’i referohemi gjerësisht rregullores së rufetit të bakejve të Voskopojës, e cila është ruajtur deri sot. Një referencë e tillë buron edhe nga fakti se në gjysmën e dytë të shekullit XVII, Voskopoja njohu një stad të ri të zhvillimit të saj. Më së shumti kjo ngritje i detyrohet zhvillimit të veprimtarisë zejtare e veçanërisht të asaj tregtare. Madje, në qendër të këtij zhvillimi ishte pa dyshim tregtia, e cila ishte shndërruar në degën kryesore të veprimtarisë ekonomike të banorëve të Voskopojës. Si rrjedhojë, ajo arriti statusin e një faktori influent në tregtinë që zhvillohej aso kohe në Rumeli, Adriatik dhe Europën Qendrore. Duke qenë se objekti kryesor i veprimtarisë së esnafit të bakejve ishte tregtia, natyrshëm që rregullorja e tij do të shërbente si model reference edhe për esnafët e tjerë që ekzistonin dhe vepronin në Voskopojën e shekullit XVIII. 

Njohja jonë për këtë rregullore bazohet tek të dhënat përmbajtjesore që ofron studiuesi korçar Ilo Mitkë Qafëzezi në një studim të tijin të botuar në dy numra të revistës Leka, përkatësisht në nr. 12, dhjetor 1934 dhe nr. 1 janar 1935. Kjo rregullore është hartuar në 2 janar të vitit 1779, pas djegieve, plaçkitjeve dhe rrënimeve që pësoi Voskopoja në vitet 1768 dhe 1772. Fill pas këtyre viteve Voskopoja hyri sërish në një proces normaliteti, gjë që konfirmohet edhe nga gjallërimi ekonomik që sapo kishte nisur. Një realitet i tillë evidentohet edhe në parathënien e kësaj rregulloreje, në të cilën tekstualisht shkruhej: Tani që kishin pushuar rrëmujat e prishërisë dhe gjoja mbretëronte liria dhe qetësia e plotë po caktohen një tok kushte të cilët e doj puna ti mbante pik për pikë për hatër të drejtësisë (Ilo Mitkë Qafëzezi, Revista Leka, vjeti VI, num. XII, dhjetor 1934, f. 422). 

Përpara se të ndalemi gjerësisht në trajtimin e përmbajtjes së kësaj rregulloreje, theksojmë se Qafëzezi korporatën voskopojare nuk e quan esnaf, sikurse njihej në krejt perandorinë, por rufet. Sipas tij, një emërtim i tillë rezulton më i përshtatshëm, pasi kemi të bëjmë me një korporatë më të vogël tregtarësh apo zanatçinjsh. Ndaj këtë rregullore do ta ndeshim me emërtimin rregullorja e rufetit të bakejve të Voskopojës. Jemi të mendimit se hartimi dhe përvijimi i kësaj rregulloreje nuk është bërë në një mjedis vakum, por është mbështetur në elemente të ndonjë projekti të mëparshëm. Këtë e konfirmon edhe një nga studiuesit më të njohur të esnafit shqiptar, kur pohon se ndryshe nga shexherexheja e tabakëve të Elbasanit, rregullorja e rufetit të bakenjve të Voskopojës, si më e re, është e çveshur pothuajse krejtësisht nga elementi fetar (Zija Shkodra, Esnafet shqiptare, Tiranë 1973, f. 199). Parë nga kjo optikë, theksojmë se kjo rregullore reflekton risi, gjë që kushtëzoi jo vetëm funksionalitetin, por edhe shndërrimin në një model përfaqësues dhe reference për kohën kur veproi. Në këtë kontekst, do të ishte me interes trajtimi i argumentuar i treguesve themelorë që rezultojnë në përmbajtje të saj. Një vëzhgim i hollësishëm i kësaj përmbajtjeje, na njeh me dispozita nga më të ndryshmet sikurse janë ato të harmonisë që duhet të ekzistojë mes anëtarëve të esnafit, të pozitës dhe funksionit të ustabashit, të transparencës që duhet shfaqur gjatë blerjes dhe shitjes së mallit, të marrjes me qira të dyqaneve deri tek respekti, solidariteti dhe ndihma reciproke që duhet të karakterizojë anëtarët e esnafit. Për më tepër kjo rregullore u kërkonte anëtarëve të esnafit respektimin korrekt të dispozitave që përmbante. 

Do të ndalemi në ato dispozita që, në gjykimin tonë, rezultojnë parësore në funksionimin normal të kësaj rregulloreje. Në fillim sanksionohet parimi themelor mbi të cilin do të bazohej ekzistenca dhe funksionimi i kësaj rregulloreje. Ndaj për këtë shtrohej me forcë dashuria për njëri-tjetrin e anëtarëve të esnafit dhe për ata që nuk manifestonin një ndjenjë të tillë, si masë ndëshkimore parashikohej përjashtimi nga radhët e tij. Në lidhje me këtë fakt dispozita përkatëse e rregullores theksonte se themeli po ngrehimë dashurinë mbi njëri-jatrin … t’i shfarosim të gjithë kundërshtarët. 

Më tej në dispozitë sanksionohej autoriteti i ustabashit. Në rastet kur reflektohej mungesë respekti ndaj këtij të fundit, sërish ndëshkimi konsistonte në nxjerrjen jashtë rufetit të manifestuesit. Në funksion të ruajtjes së këtij autoriteti rregullorja parashikonte: edhe në daltë ndonjë i pabindur ndë porosi të ustabashëve, vet e pastë gjynahun, do të nxirret jashtë rufetit (Revista “Leka”, f. 424).

Rregullorja krijonte një komision, i cili do të kishte të gjitha atributet për zgjidhjen e çështjeve që kishin të bënin me ndarjen e mallit mes anëtarëve të rufetit. Në përbërje të tij do të ishin: Kostë Bushi, Thimjo Xhumitiko, Thanas Mosko, Dina Naço, Nasto Rrabojani dhe Ndoni Gjika. Në lidhje me këtë atribut, rregullorja theksonte: Kur vjen pak mall dhe bënet shtrëngatë … për të mos t’u bërë dëm asnjëjt … këta bëjnë pazarin dhe kështu ndajnë vllazërisht mallin që ndodhet. Gjithashtu kjo rregullore përmbante edhe rregullat që mundësonin transparencën në procesin e realizimit të tregtisë së ndershme, si dhe për kundravajtësit parashikonte masa ndëshkimore. Në dy dispozita të kësaj rregulloreje shprehimisht thuhej: Dyqanet e shokëvet … të bënen pazar përpara rufetit … po të dalë i pabindur qeraxhiu tek i zoti dyqanit, apo ndë i bëftë ndonjë rrëmuj ka për të dalë me gjynahun e vet. Ndërsa dispozita tjetër nënvizonte se ay që jep eksiq mallin do t’ia paguaj vetë ay kadiut të Korçës pagesën (Revista “Leka”, f. 425).

Në rregulloren e rufetit të bakejve të Voskopojës ndalohej ortakëria me një bakall i cili për nga përkatësia fetare rezultonte mysliman. Një ndalesë e tillë nuk konceptohej thjesht si një paragjykim fetar, por shihej si masë parandaluese për krijimin e rrethanave të pabarazisë në kuadrin e esnafit. Kjo sepse kur një anëtar i tij bëhej ortak me ekuivalentin e tij mysliman, i krijonte vetes pozitë favorizuese në raport me anëtarë të tjerë të esnafit. Ndaj për këtë pabarazi që krijohej rregullorja parashikonte: Ndë u gjendë ndonjë i cili të bëjnë ortakëri me turk qoft për peshq të krypurë, qoftë për fasule, qoftë për tjatër gjë, do të jetë i nxjerrë jasht rufetit (Revista “Leka”, f. 426).

Kjo rregullore përmes sanksionimit të parimit të hierarkisë në drejtimin, organizimin dhe funksionimin e rufetit, si dhe të respektimit të detyruar të harmonisë, solidaritetit dhe bashkëpunimit, kontribuoi ndjeshëm në krijimin e premisave të përshtatshme për zhvillimin në vijimësi të veprimtarisë ekonomiko-tregtare të qytetit të Voskopojës. Do të reflektonim mangësi nëse në punimin tonë kontributin e esnafëve të Voskopojës do ta reduktonim vetëm në rrafshin ekonomik. Kjo sepse kontributi i tyre rezulton i dukshëm edhe në rrafshin social e kulturor. Në këtë kontekst, një studiues i afirmuar i qytetërimit dhe kulturës voskopojare, në një studim të tijin evidenton qartësisht edhe kontributin e korporatave në rrafshet e sipërpërmendura. Kështu ai na bën me dije se këto korporata vepronin si sponsori më i fuqishëm në qytet, në drejtim të investimeve në vepra me natyrë social-kulturore dhe në objektet e kultit. Ato ndihmonin në mbajtjen e shkollave, të institucioneve publike etj. Për më tepër ato kanë meritë në mbledhjen e fondeve për ndërtimin e shtypshkronjës dhe të akademisë. Po kështu, ishin këto korporata që themeluan jetimore, që garantonin funksionimin e spitalit, të asistencës sociale në qytet etj. (A.Plasari, vepër e cituar, f. 42-43). I rëndësishëm konsiston kontributi i tyre në dërgimin e bursistëve për shkollim jo vetëm në hapësirën ballkanike, por edhe në atë europiane. Një ndër këta bursistë që u shkollua me fondet e korporatave ishte dhe mendjendrituri Protopapë Theodor Kavallioti. Për këtë studiuesi nga Korça Ilo Mitkë Qafëzezi na informon se korporatat e Voskopojës nuk kanë kontribuar vetëm për zhvillimin e qytetit nga pikëpamja industriale dhe tregtare, por edhe në lulëzimin e diturisë. Sipas tij çdo rufet i Voskopojës ka patur si detyrë kryesore që vit pas vit të dërgonte si bursistë në shkollat e qytetit apo jashtë tij një nxënës. Një nga këta djem, që është shkolluar më bursë të Rufetit të Bakërxhinjve në qytetin e Janinës, ka qenë pikërisht Th.Kavallioti. Si mirënjohje për këtë shkollim, Kavallioti nuk ka ngurruar që të shprehë urimin e përzemërt kur thotë: i përjetshëm qoftë kujtimi i tyre. Duke vijuar në të njëjtën linjë theksojmë se esnafët e Voskopojës investuan edhe në ndërtimin e veprave me interes publik. Kështu një studiues serioz na informon se kemi prova të shumta për esnafët dhe anëtarët e veçantë të tyre, brenda Voskopojës dhe në emigracion, se merrnin përsipër ndërtimin e veprave publike për përmbushjen e interesave të komunitetit. Në këtë kuadër, ai na bën me dije se në vitet 1730 esnafi i bakejve të Voskopojës ndërtoi çezmën e madhe të qytetit të mbuluar me kube, që i kushtoi 20 mijë aspra (P.Xhufi, vepër e cituar, f. 159).

Kontributi i esnafëve të qytetit të Voskopojës kishte çuar në krijimin dhe përvijimin e një rendi ekonomiko-shoqëror i cili shquhej për standardet që ofronte. Ishte pikërisht ky rend ekonomiko-shoqëror që kushtëzoi krijimin e një realiteti kulturor krejtësisht të prekshëm si dhe çoi në gjallërimin e jetës intelektuale të qytetit. Kështu pas ndërtimit të objekteve të kultit, të veprave me karakter social dhe interes publik, u kalua në ndërtimin e atij korpusi gjigant që e veçoi Voskopojën si një individualitet jo vetëm në mjedisin shqiptar, por edhe në atë ballkanik. Ky korpus përbënte investimin më të rëndësishëm intelektual për kohën dhe që konfirmohej në ekzistencën dhe funksionimin e trinomit shtypshkronje-bibliotekë-akademi. Tregues tjetër autentik i investimit të kryer në rrafshin intelektual ishte dhe dalja në skenë e një vargu figurash dhe personalitetesh, të cilët ndikuan fuqishëm në jetën intelektuale të qytetit dhe më gjerë. Bazuar në këta tregues, mendimi ynë shkon në favor të përcaktimit se Voskopoja e shekullit XVIII kishte marrë profilin e një qyteti europian. Sikurse e kemi përmendur në rreshtat e mësipërm, këto arritje më së shumti i detyrohen nivelit të lartë që njohu rendi ekonomiko-shoqëror i Voskopojës së atëhershme. Në këtë kontekst, krejt natyrshëm lind pyetja: cilët ishin ata faktorë që me veprimin e tyre ndikuan në përftimin e një rendi ekonomiko-shoqëror të profilit europian? 

Mbi bazën e vlerësimit të krejt studimeve të kryera për Voskopojën e asaj kohe, identifikojmë një kompleks faktorësh, por ne do të veçojmë pikërisht ato që me veprimin e tyre rezultojnë të rendit parësor. Si të tillë do të përmendnim:

Së pari: Administrimi i Voskopojës nga mjeshtrit zejtarë dhe tregtarët e pasur. Të gjashta lagjet e qytetit kishin kujdestarë të zgjedhur nga komuniteti, nga rrethi i të cilëve, në këshillim me sulltanin, caktohej kujdestari i krishterë i qytetit (naziri), që kishte nën komandë edhe një garnizon prej 300 ushtarësh. Ndërsa një nga qytetarët, që përfaqësonte pushtetin qendror kishte funksionin e mbledhjes së taksave dhe mbante lidhjet me sanxhakbeun e Manastirit. Një vetadministrim i tillë i qytetit rezultonte në interes të komunitetit, sepse mundësonte miradministrimin e të ardhurave në interes të zhvillimit. Krejt ndryshe ndodhte me qytetet e tjera, ku sundimi i ajanëve çonte në një shfrytëzim të dukshëm të popullsisë së tyre. 

Së dyti: Përfshirja dhe orientimi i tregtarëve voskopojarë me tregtinë eksportuese dhe transite. Në këtë drejtim ata ushtronin një veprimtari tregtare të shkallës së parë, që reflektohej me zhvillimin e saj jo vetëm brenda kufijve të ngushtë të vendit, por më gjerë. Aty nga fundi i shekullit XVII dhe fillimi i shekullit XVIII, voskopojarët zhvillonin tregti me një varg qytetesh të Thesalisë. Por jo vetëm kaq, aktiviteti tregtar i tyre përmes Beogradit kalonte në Hungari dhe prej saj në Europën Qendrore. Këtu manifakturat në zhvillim e sipër kërkonin si lëndë të parë sasi të mëdha leshi. Profesor Buda na informon se në vitin 1774 voskopojarët çuan rreth 50 mijë okë lesh në Lajpcig. Efikasitetin e veprimtarisë tregtare në këtë kohë e fuqizoi shumë dhe krijimi gjithandej i një vargu agjencish tregtare dhe dyqane voskopojarësh, para së gjithash në Hungari. Këto koloni voskopojarësh u bënë bartësit më autentikë dhe njëherësh rrezatuesit e kulturës perëndimore në qytetin e tyre. Ndaj në Voskopojë janë të pranishme jo vetëm pasuritë materiale, por edhe idetë e reja (Aleks Buda, Studime historike, Prishtinë 2006, f. 411-412).

Së treti: Marrëdhënia e ngushtë tregtare me Republikën e Venedikut. Sikurse dihet pas betejës së Lepantos, Mbretëresha e Lagunave u detyrua që të braktiste pjesërisht bregdetin dalmat dhe ta fokusonte më në jug aktivitetin e saj tregtar. Një zhvendosje e tillë përkonte me brigjet shqiptare dhe ato epirote e përmes tyre, Republika e San Markos depërtonte në brendësi të hapësirës ballkanike. Një studiues na bën të ditur se metropoli më i rëndësishëm tregtar në Ballkan, që i siguronte Venedikut përmbushjen e interesave të veta, ishte Voskopoja. Në këtë kuadër, ofrohen të dhëna të shumta mbi zhvillimin e rrjetit tregtar të voskopojarëve me Republikën. Pavarësisht se Voskopoja gjeografikisht ndodhej 120 kilometra larg Durrësit dhe 95 kilometra larg Vlorës, zhvillimin e veprimtarisë tregtare përmes Adriatikut ajo e kishte jetësore. Pikërisht këtë fakt konfirmon edhe një studiues kur pohonte se Adriatiku qenkësh mushkëria ekonomike e Voskopojës. Aq jetike rezultonte lidhja tregtare e Voskopojës më Republikën, saqë rënia e Venedikut krijoi të gjitha premisat për rënien në vijimësi dhe të Voskopojës(A. Plasari, vepër e cituar, f. 20-21). 

Së katërti: Homogjeniteti fetar i popullsisë që banonte Voskopojën e atëhershme kushtëzoi edhe njësimin e saj nga pikëpamja ideologjike-kulturore. Për më tepër ky homogjenitet ndikoi dukshëm edhe për arritjen e kohezionit të brendshëm social të qytetit. Pavarësisht se konfiguracioni etnik ofronte një përbërje të tillë ku, krahas shqiptarëve të krishterë, kishte edhe vlleh, në asnjë rast studiuesit nuk shquajnë mosmarrëveshje, e aq më pak përplasje mbi baza etnike. Madje kodiku i Shën Prodhromit pohon një studiues, nuk ofron edhe simptomën më të vogël për probleme eventuale ndëretnike ndërmjet dy elementeve përbërëse të komunitetit qytetar voskopojar (P.Xhufi, vepër e cituar, f. 147). Natyrisht që një kohezion i tillë pa kurrfarë tensioni do të krijonte një premisë tejet të përshtatshme për zhvillimin social-ekonomik dhe kulturor të Voskopojës.

Bashkëveprimi i harmonizuar i faktorëve të mësipërm kushtëzoi vendosjen në qytetin e Voskopojës të një rendi ekonomiko-shoqëror të standardeve të larta për kohën. Ishte pikërisht ky rend ai që e ngjiti Voskopojën në apogjeun e zhvillimit të saj. Sikurse e kemi përmendur përgjatë këtij punimi, veçanërisht në hapësirën kohore të viteve 1720-1770, Voskopoja shfaq imazhin e një qyteti europian, në formë dhe në përmbajtje. Për më tepër qytetërimi që ajo përvijoi në këtë kohë interferon me përmbajtjen e atij perëndimor. Në këtë kontekst, theksojmë se qytetërimi perëndimor afirmon prirjen progresive të afrimit mes njerëzve, të bashkëpunimit dhe të bashkëjetesës. Në të kundërt, ai primitiv afirmon prirjen për izolim dhe theksim deri në ekstrem të interesit vetjak. Përmes një vështrimi krahasues vërejmë se Voskopoja ngjason dukshëm me qytetërimin perëndimor.

Duke iu referuar arritjeve të saj si në planin ekonomik, social, kulturor, arsimor dhe intelektual, natyrshëm shtrohet pyetja: ç’përfaqëson në vetvete qytetërimi dhe kultura voskopojare e shekullit XVIII? Mendimi ynë për këtë përgjigje shkon në rezonancë të plotë me atë të profesor A. Budës, se kemi të bëjmë me një iluminizëm të hershëm dhe me fillimet e përgatitjes së Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Një ndër tiparet dalluese të lëvizjes iluministe europiane ishte shtrirja në kohë dhe në hapësira të ndryshme territoriale. Për më tepër shfaqja e kësaj lëvizjeje përcaktohej nga natyra e regjimit absolutist, nga vrazhdësia e tij, si dhe nga problematika e njëjtë social-politike. Pavarësisht se ndodhej në stadin fillestar të zhvillimit, mendojmë se iluminizmi i Voskopojës i reflekton treguesit e mësipërm. Sidoqoftë, në kontekstin e hapësirës shqiptare, Voskopoja me atë çka krijoi, përvijoi dhe rrezatoi, përfaqëson një individualitet. Këndvështrimi filozofik i konceptimit të individualiteteve, qartëson faktin se ato nuk shfaqen në të njëjtin vend dhe në të njëjtin stad zhvillimi. 

Por ato rezultojnë të lidhur reciprokisht me njëri-tjetrin, pasi tentojnë që përmes unifikimit të mendimit teorik dhe veprimit praktik, të kontribuojnë së bashku për arritjen e progresit. Mjedisi shqiptar e konfirmon një dukuri të tillë, sepse është pikërisht bashkëpunimi i individualiteteve të krijuara historikisht, ato që çuan në përgatitjen e një prej lëvizjeve më emancipuese, atë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

Parashtrimi ynë evidenton qartësisht organizimin dhe zhvillimin funksional të rendit ekonomiko-shoqëror, që ishte vendosur në Voskopojën e shekullit XVIII. Në ecurinë normale të tij, roli i institucionit të korporatave ishte më se evident. Theksojmë se në të tilla kushte organizimi dhe në një nivel të tillë të zhvillimit ekonomik, lulëzimi kulturor i Voskopojës ishte më se i pritshëm. Ky nivel zhvillimi solli në një qendër të tillë, sikurse ishte Voskopoja e këtij shekulli, formimin e një sërë figurave, të cilët me kontributin e tyre do të ndikonin fuqishëm në jetën intelektuale të këtij qyteti. 

Ndërkaq, në fillim të këtij punimi u përpoqëm që të evidentonim disa pikëpamje të studiuesve të ndryshëm në lidhje me përmbajtjen e konceptit të qytetërimit. Por, në funksion të paraqitjes së një koncepti më tërësor të tij, do të ishte me interes edhe pasqyrimi i përkufizimit që ofron në këtë drejtim një studiues tjetër i njohur i kësaj dukurie. Në këtë kontekst, studiuesi Kenneth Clark, në përpjekjen e tij për të ofruar një përkufizim më konkret për qytetërimin, citon Ruskin-in kur thotë se kombet e mëdha i shkruajnë autobiografitë e tyre në tri dorëshkrime, në librin e veprave të tyre, në librin e fjalëve të tyre dhe në librin e artit të tyre. Asnjërin prej këtyre librave nuk mund ta kuptojmë po të mos lexojmë dy të tjerët (Kenneth Clark, Qytetërimi, Shtëpia e Librit, Tiranë, f. 24). Duke çmuar vlerat e vërteta, si dhe duke mënjanuar euforinë, mendojmë se Voskopoja e shekullit XVIII e ka lënë gjurmën e saj në të tre këta libra. Ndaj respekti për trashëgimin e saj në thelb përbën një hap të sigurt jo vetëm për ruajtjen e qytetërimit, por edhe për pasurimin dhe konsolidimin e tij në vijimësi. Përmbushja e një misioni të tillë, nuk mundëson rendjen pas antivlerave dhe idhujve të rremë, por e orienton shoqërinë të shohë përpara, për të mos u kthyer më në terrin e barbarisë. 

Thanas L. Gjika/

(Plotësuar me rastin e 44-vjetorit të vdekjes së tij, 13 gusht 2024)

Gjuhëtari i shquar Eqrem Çabej u largua nga jeta në moshën 72-vjeçare kur ishte në kulmin e pjekurisë së tij si studiues. Ai dha ndihmesën e tij të çmuar në disa fusha të shkencës si historia e letërsisë shqiptare, dialektologjia, fonetika, leksikologjia, drejtshkrimi, etj, por sëmundja e pabesë nuk e la ta përfundonte veprën themelore të jetës së tij “Studime etimologjike në fushë të shqipes”. Pasi botoi një mori artikujsh mbi etimologjinë e mijëra fjalëve të shqipes ai përgatiti për botim dy vëllimet e para, kurse pesë të tjerat mbetën të papërfunduara dhe u botuan prej nxënësve të tij Seit Mancaku dhe Anila Omari. 

Si njeri Eqremi binte në sy për trupin e lartë, ecjen krenare, karakterin e fortë e të moralshëm, kurse si studiues I pati pushtuar studentët dhe bashkëpunëtorët shkencorë me rezultatet e veta cilësore. Ai fliste pak për veten dhe bëmat e tij dhe nuk la kujtime të shkruara për jetërn e tij. Njohja sa më mirë e jetës dhe e veprës së tij ndihmon në formimin shpirtëror dhe mendor të çdo shqiptari. Prandaj e ndjeva për detyrë t’i shkruaja këto kujtime, të cilat i kam botuar disa herër duke i plotërsuar me të dhëna rë reja që më dërgonin miqtë e tij e të mij, të cilët dinin gjëra që nuk i kisha përmendur. 

Me rastin e 44-vjetorit të largimit të tij nga jeta, po i ribotoj të plotërsuara kujtimet e mia kushtuar figurërs së Eqrem Çabejt me një fakt të ri, të rëndësishëm nga jeta e tij, arrestimi 20-orësh, fakt i papërmendur më parë. Këtë fakt ma dërgoi të shkruar poeti me origjinë gjinokastrite Zija Basha, të cilit ia kishte treguar dajua i tij, ish i burgosuri Serian Ahmeti në vitin 1971, pasi ishte liruar nga burgimi i tij i dytë. Këtë fakt të shkruar prej Z. Zija Basha do ta shtoj tek pjesa e titulluar “Marrëdhëniet e Eqrem Çabejt me Enver Hoxhën” mbasi e pranuan si të vërtetë edhe dy njohësit më të mirë të jetës së profesorit, vajza e tij, Zonja Brikena dhe nipi i tij Hysen Çabej.

Këtë pjesë kujtimesh unë e pranova që në fillim si të vërtetë, sepse ishte në harmoni me kujtimet që më kishte treguar më parë kolegu im, i ndjeri Palok Daka, një punonjës shkencor i Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë, i cili kishte punuar disa vjet së bashku me Prof. Çabejn në një nga dhomat e Institutit të Shkencave. Paloka më kishte thënë: “Qeveria Mitrovica, që u krijua gjatë pushtimit gjerman në shtator1943 e emëroi Eqremin Ministër të Arsimit, por ai nuk kishte pranuar e nuk kishte shkuar asnjë ditë në punë derisa e zëvendësuan. Mirëpo, ndonëse qëndrimi i Eqremit kishte qenë korrekt e në përputhje me bindjet e tij patriotike, qeveria komuniste për ta mbajtur nën terror, ia konsideronte për krim, pa qenë i tillë”. Kjo thënie e Palok Dakës dhe kujtimet e Serian Ahmetit më shtynë ta rilexoja me vëmendje fjalimin e Enver Hoxhës në takimin me intelektualët në vitin 1961, dhe nënkuptova se diktatori edhe aty i bëri presion Eqremit duke ia kujtuar të kaluarën: 

“Durim të madh ka pasur Partia me njerëzit. Pas 30 ose 35 vjetësh unë i dhashë dorën një mikut tim të vjetër, Eqrem Çabejit. Këtë nuk kam pasur rast ta bëja më përpara. Eqremi mori një kulturë gjermane kur ishte i ri dhe mori rrugën e tij në jetë ashtu si e gjykonte ai, rrugë e ndryshme nga ajo jona. Është fakt se ai nuk ka qenë në një radhë me ne, por krime ai nuk ka bërë dhe, kur u çlirua atdheu, nuk e mori baltën e atdheut në thundrën e këpucëve, sikurse bëri Ernest Koliqi; Eqremi nuk tradhtoi si ai. Ishte fare lehtë që ne të merrnim masa kundër tij, por Partia këtë nuk e bëri, përkundrazi, e ndihmoi Eqrem Çabejin të vazhdojë punën e tij shkencore, të ndihmojë shkollën e pregatitjen e kuadrove dhe t’u shërbejë kështu popullit e atdheut”. 

Për mua keto fjalë te diktatorit, se Partia nuk mori masa kundër Eqremit, nënkuptojnë një presion që folësi po i bënte Eqremit që të kujtonte arrestimin dhe lirimin e vitit 1951 dhe të kishte kujdes që ai të vijonte punën shkencore me përkushtim sepse partia kishte ende të drejtë të merrte masa kundër tij… 

* * * 

Ndjehem fatlumtur që kam pasur rastin të njihja nga afër profesorin Eqrem Çabej, i cili me jetën e veprën e tij i meritoi plotësisht shprehjet Shkencëtar i Madh dhe Njeri i Madh, të cilat në këto vite të tranzicionit janë shpërdoruar shumë duke ua veshur edhe shumë ish shërbëtorëve të diktaturës komuniste. Sa herë sillja në mendje kujtime të ndryshme për të, ndjeja kënaqësi. 

Këto kujtime desha t’i shkruaja e botoja në vitin 2008, me rastin e 100-vjetorit të lindjes së profesorit, vit i cili u shpall Viti Eqrem Çabej, por u stepa, sepse mendova se ata që e kishin njohur më nga afër dhe për kohë më të gjatë se unë, si profesorët Emil Lafe, Xhevat Lloshi, Jani Thomai, Gjovalin Shkurtaj etj, mund të shkruanin gjëra me më shumë vlerë dhe më bukur se unë. Mirëpo në vitin 2011, mbas disa komunikimesh me bijën e tij, z-njën Brikena Çabej, e cila nuk u kursye të më ndihmonte me korrigjime e saktësime, i shkrova e i botova kujtimet e mia. Duke parë se këto kujtime u lexuan me interes dhe u vlerësuan prej shumë miqve të mij, në shkurt-mars të vitit 2016 i ripunove dhe i pasurova më tej. Po kështu bëra dhe në fund të majit 2018 me rastin e 110-vjetorit të lindjes, e tani me rastin e 44-vjetorit të vdekjes së tij.

* * * 

Nga koha sudentore: Ora e fundit e leksioneve.

Në vitet 1962 – 1966, isha student në “Fakultetin Histori – Filologji” të UT. Fakulteti përdorte dy katet e para të asaj godine, kurse në katin e tretë kishin zyrat e tyre “Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë” dhe “Instituti i Folklorit”. Gjatë pushimeve midis orëve mësimore në oborrin e fakultetit rastiste të shikonim duke ecur ngadalë për të vajtur tek kafja aty pranë Prof. Eqrem Çabejn shoqëruar prej treshes shkodrane: Pashko Geci, Anton Krajni dhe Filip Fishta, intelektualë të shkolluar në Austri, Gjermani, ose Itali. Ashtu si Profesor Çabej edhe ata shquheshin për njohjen e thellë të disa gjuhëve të huaja, por në Institutin e Historisë e të Gjuhësisë punonin si forca teknike për vjeljen e fjalëve të gjuhës shqipe në gazeta dhe libra të ndryshëm. 

Profesor Eqrem Çabej jepte në degën Gjuhë Letërsi Shqipe të Fakultetit të Historisë e të Filologjisë kursin e plotë të leksioneve Historia e Gjuhës Shqipe, vepër origjinale e tij. Këtë lëndë ai e zhvillonte në dy semestra, gjatë semestrit të dytë të kursit të tretë dhe gjatë semestrit të parë të kursit të katërt. Ai ishte pedagogu më mbresëlënës i fakultetit, ndoshta dhe i gjithë Universitetit të Tiranës. Ai ishte nga ato rastet kur përputhen tek një person i vetëm gjithë të mirat: pamja fizike madhështore, bukuria shpirtërore, aftësitë profesionale, sjellja fisnike dhe talenti. Mbas shkërmoqjes së diktaturës, kur shpërtheu shfaqja e pakënaqësive të ndrydhura, ky profesor ishte një nga personalitetet e pakta të kulturës sonë, që nuk u kritikua për asgjë, dëshmi e vlerave të tij.

Ishte i gjatë e i pashëm, elegant, me një shikim të ëmbël, gjithnjë i natyrshëm, asnjëherë pozant ose kërcënues. Vishte kostume me ngjyra te çelura. Gjatë muajve të dimrit vishte një pardesy, ose pallto të hollë të leshtë. Dimër e verë mbante kapelë republikë. Kur ecte i vetëm, ecte shpejt me hapa të gjatë, si atlet. Pëshëndetja e tij na bënte përshtypje: të shikonte në sy dhe pasi perulte kokën, e çonte pak kapelën me dorën e djathtë. Në sallën e leksionit, ose në korridoret e fakultetit, si dhe gjatë viteve që punova në institut, nuk e pashë kurrë të parruar dhe asnjëherë nervoz. (Nervoz e pashë vetëm një herë gjatë një mbledhjeje në Institutin e Gjuhësisë e të Letvrsisë, që do ta tregoj më poshtë.) Gjithnjë i matur në të folur, madje pak i ngadalshëm. Na trajtonte sikur ishim të barabartë me të. Leksionet i mbante gjithnjë duke folur në këmbë tek katedra, kurse fragmentet që sillte për ilustrim të mendimeve të studjuesve të tjerë, i lexonte. Kur lexonte, vinte syzet. Vënia dhe heqja e syzeve e bënte dhe më tërheqës. Disa fjalë kyçe të leksionit i shkruante në dërrasën e zezë. Fliste me zë jo të lartë, gjë që e shtonte qetësinë në sallë. Ato që shqiptonte ai, ne përpiqeshim t’i përpinim. Në pamjen dhe sjelljen e tij kishte diçka madhështorer që të tërhiqte e të bënte për vete. Leksionet e tij, ndonëse trajtonin probleme të vështira, ishin plotësisht të kuptueshme. Në to sundonte analiza logjike dhe argumentimi, rrallë përdorte fjalë të huaja, gjithçka ishte e qartë.

Profesori përdorte disa shprehje të vetat, midis të cilave më kanë mbetur në mendje dy. Shprehjen: Për hir të së vërtetës, duhet pranuar se…, e përdorte për të miratuar një mendim të kundërshtuar më parë, kurse shprehjen: Këtë, një Zot e di, e përdorte për të treguar dyshim ndaj një mendimi ose hipoteze të pazgjidhur. Këtë shprehjen e dytë, e cila ishte një shprehje popullore shumë e vjetër, e shqiptonte duke ngritur deri te balli i tij gishtin tregues të dorës së djathtë. Shprehjen e parë filluan ta përdornin me gojë e me shkrim dhe disa pedagogë, studiues e studentë, por shprehjen e dytë nuk guxonte ta thoshte askush tjetër veç tij. Për bindjet e tij fetare ishte e vështirë të krijoje një mendim të qartë. Ai asnjëherë nuk hapi ndonjë bisedë me temë fetare. Botëkuptimi dhe sjellja e tij ishin brumosur që në rini gjatë jetës në Austrinë e qytetëruar, prandaj ishte i çliruar prej shumë dobësive që manifestonin shqiptarët e lindur dhe plakur brenda atdheut. Më 1920, pasi kishte mbaruar shkollën fillore, kur ishte 12 vjeç ishte dërguar në Grac të Austrisë, me bursë të shtetit austriak, ose me shpenzime të familjes së tij. Gjatë vitit të parë kishte jetuar në një familje katolike, burrë e grua, që nuk kishin fëmijë. Pra ai kishte marrë pjesë në lutjet që bënte i zoti i shtëpisë para ngrënies së çdo vahti. Si në sjelljen dhe në pamjen e tij binin në sy tipare te një europiani të vërtetë, tipare që nuk i gjeje as te të krishterët e as te muhamedanët e përkorë.

Ora e fundit e mësimit me të, qe na mbajti nga fundi i dhjetorit 1965, më ka mbetur në mendje. Atë orë, profesori nuk shpjegoi lëndë te re, por duke na konsideruar kolegë, na dha disa këshilla për jetën tonë të ardhëshme. Për të krijuar afrimitet me ne, atë orë ai foli ulur. Këshillat e asaj ore më kanë lënë mbresë, ndoshta sepse, kujtimi i mjaft prej tyre më bën të ndjehem fajtor. Ndjehem fajtor, sepse në rininë time dhe më vonë nuk i vlerësova sa duhej dhe nuk i zbatova si duhej… 

Mbasi u vendos qetësia, profesori filloi: 

-”Ju do të bëheni mësues. Mësuesia nuk është profesion, ajo është mision. Ju do të punoni për formimin e njeriut. Gabimet që mund të bëni ju me nxënësit, janë të pakorrigjueshme. Po ta formosh shtrembër karakterin e një njeriu, është shumë, shumë e vështirë, në mos e pamundur, ta ndreqësh atë.

Ju duhet të edukoni përmes sjelljes suaj, përmes shëmbullit tuaj. Në rast se ju silleni keq, edhe sikur të mbani dhjetra leksione morali, ose leksione për nevojën e sjelljes së mirë, nxënësit nuk do të përfitojnë asgjë, ata do të ndikohen kryesisht prej sjelljes suaj. Shembulli të bën ta ndjekesh njeriun.

Kur punoni, punoni seriozisht dhe me ritmin e duhur. Mos u merrni me biseda gjatë punës. Kur të pushoni, pushoni vërtet. Mos e përzieni kohën e punës me kohën e pushimit dhe as kohën e  pushimit me atë të punës. Ata të cilët gjatë punës bëjnë muhabete dhe gjatë pushimit përpiqen të kryejnë ndonjë punë të mbetur në mes, nuk arrijnë rezultatet e duhura.  

Mos jini kategorikë kur shprehni mendimet tuaja.

Gjithçka shikojeni me sy kritik.

Kur mendoni ndryshe, mos e konsideroni veten tepër të rinj dhe të paformuar për të shprehur dyshime, për të hapur diskutime.

Mos kini turp të pyesni për gjëra që nuk i keni të qarta. Gjërat e paqarta nuk mbahen mend.

Mos bëni asnjë punë shkel e shko.

Mos filloni të shkruani diçka pa e pasur të qartë në kokën tuaj.

Mos lini asnjë punë pa e përfunduar plotësisht dhe si duhet. 

Mos merrni dhe mos lejoni t’ju marrin dinjitetin nëpër këmbë.

Jeta e njeriut është një fragment i planeve, dëshirave dhe ëndrrave të tij, prandaj kushtojuni planeve, dëshirave dhe ëndrrave tuaja kyreysore…”

Profesor Çabej nuk i pëlqente djallëzitë dhe jetonte thjesht

Mbasi mbarova fakultetin, në verë të vitit 1966 u emërova redaktor në Radio Tirana. Në vitet 1967-1969 punova në redaksinë e kulturës  dhe përgatisja emisionet Enciklopedia e Radios, Në Botën e Shkencës dhe Teknikës, Universiteti Popullor i Radios, Përkujtim Ngjarjesh Historike, etj. Midis bashkëpunëtorëve që më ndihmonin për materiale të ndryshme kisha aktivizuar edhe agronom Ilia Mitrushin, specialist i dendroflorës shqiptare. Ai kishte studjuar në Grac të Austrisë. Aty për më se një vit, ai, Eqremi e Lasgush Poradeci, kishin qenë studentë në degë të ndryshme e jetonin në shtëpi të ndryshme nëpër familjet e vendasve.

Një herë ing. Mitrushi (ky nuk e quante veten agronom, por ingjinier) e solli materialin në fund të orarit zyrtar dhe iu luta të shkonim bashkë. Po ecnim drejt lumit Lana. Ilia më tregoi se Prof. Norbert Jokli, albanologu më i shquar i kohës, i ftonte këta tre studentë shqiptarë një herë në dy javë të djelave për vizitë në shtëpi të tij. Aty ai hapte diskutime për probleme të gjuhës shqipe. Eqremi ndonjëherë mungonte. 

-”Unë me Lasgushin, shtoi Ilia, mendonim se Eqremi mungonte sepse si student i regullt i Joklit i kishte dëgjuar ato diskutime në leksione. Mirëpo Jokli një të djelë tha:

–Çabeu është i ri, për të ka më shumë rëndësi një shëtitje me një vajzë të bukur sesa diskutimet e mia që i ka dëgjuar në auditor.” (Ing. Mitrushi, profesor Aleks Buda dhe Lasgush Poradeci, e përdornin formën e shquar të mbiemrit: Çabeu /  Çabeut /  Çabeun, njësoj si Skënderbeu / Skënderbeut / Skenderbeun dhe jo si e përdorim ne sot: Çabej / Çabejt / Çabejn).

Ing. Mitrushi desh të më tregonte me këtë thënie të Prof. Joklit, se Eqremi i ri nuk kishte qenë një student i mbyllur, si ata që ne i quanim “peshkop”, por kishte qenë dhe qejfli e modern, që dinte ta vlerësonte shoqërinë me vajzat e bukura. Unë kisha idenë se Çabej kishte qenë gjithnjë si tani, njeri i përkorë dhe i përkushtuar pas studimeve. Për ta ngacmuar zotin Mirtushi, thashë:

-”Profesor Eqremi më duket pak naiv dhe njeri i padjallëzuar.

–Eqremi dhe ne të tjerët që kemi studiuar në Austri dukemi naivë, por nuk jemi të tillë. Ne i kuptojmë fare mirë djallëzitë e të tjerëve, por nuk bëjmë vetë djallëzira. Ne u rrijmë larg djallëzive, sepse e kemi të qartë ku të shpien ato…”, më sqaroi ing. Mitrushi.

Kjo përgjigje ma qartësoi më tepër karakterin e profesorit dhe ma shtoi dashurinë e respektin për të. Një gjë e ngjashme më ndodhi edhe në një nga takimet me z. Nush Shllaku, i cili kishte qenë nxënës i gjimnazit të Shkodrës rreth vitit 1935. Padër Gjergj Fishta i ftuar prej pedagogut Eqrem në një nga orët e mësimit të letërsisë shqiptare, u kishte thënë nxënësve në fund të orës:

-”Eqremi ka le m’ u ba klerik, por i asht’ kushtue shkencës.” 

Si redaktor i Radjos, për të përgatitur emisionet unë shfrytëzoja përveç bashkëpunëtorëve të jashtëm dhe nja dy revista të huaja që vinin në bibliotekën e atij institucioni. Një ditë shtatori të vitit 1969, duke shfletuar revistën franceze “Science et Vie” (Shkenca dhe Jeta), pashë brenda saj një disk me inçizime. Mësova se në Francë kishte filluar krijimi i enciklopedive zanore, me inçizime të personaliteteve të artit, shkencës, kulturës, politikës, etj.  Më shkoi mendja se mund ta filloja dhe unë një punë të tillë sado modeste me disa njerëz të shquar të botës shqiptare. Disa ishin inçizuar prej kolegëve të mij, ose prej meje në emisione të ndryshme, por shiritat nuk i ruanim. I sugjerova shefit të redaksisë, Ruzhdi Pulaha, që t’i ruanim disa disqe me inçizime me këtë synim, por ai më tha se shiritat janë mall importi dhe sot për sot ruhen vetëm inçizimet e fjalimeve të udhëheqësve kryesorë të partisë. Në Shqipëri nuk ka filluar hartimi i enciklopedisë së shkruar me fjalë, enciklopedisë zanore kushedi kur i vjen radha…

Atëhere mendova të bëja diçka vetë, së pari me profesorin më të dashur, Prof. Çabejn. E takova dhe i thashë se doja të inçizoja një leksion përmbledhës të tij, me synimin që ta ruante ai e familja për kohën kur mund të krijohej një enciklopedi zanore. Ai më tha se i kishte të inçizuar disa leksione të “Historisë së Gjuhës Shqipe” prej gazetarit Skifter Këllici. Më ftoi për t’i dëgjuar dhe pastaj të vendosnim ç’duhej bërë. Vend takimi ai la apartamentin e tij, tek një pallat mbi Unazën e Tiranës, në lagjen Varri i Bamit.

Aty, gjatë ditëve te djela në tetor-nëntorit ‘69, njoha familjen e profesorit. Zonja Shyhret, nikoqirja e shtëpisë, në minutat e para të pritjes vinte rrotull me lëvizje të shpejta, na qiraste regullisht me ëmbëlsira të bëra vetë e ndonjë shurup frutash, pastaj ulej për të dëgjuar dhe ajo. Ishte elegante dhe shumë e kujdesëshme. Ishte një dibrane e vërtetë, shtëpinë e mbante shumë pastër, në biseda ishte e shpejtë, hazër xhevap, si i thonë fjalës; gjykimet i formulonte shpejt e saktë. Kuzhina dhe dhoma e pritjes ku pata rast te rrija, ishin mobiluar thjesht, me disa kolltuqe, divane e karrike të bëra dikur nga marangozët privatë, që ndryshonin prej mobiljeve uniforme që prodhonte kombinati “Misto Mame”, të cilat i gjeje në apartamentet tona.

Djali, Artani 16 vjeçar, i gjatë, i ngjante babait. Kishte qejf të konsultonte herë pas here fjalorin francez “Petit Larousse”. Ndjehej se kishte lexuar shumë për moshën e tij. Mori pjesë vetëm në dëgjimin e leksionit të parë, herët e tjera, pas përshëndetjeve, shkonte te dhoma e vet, ku lexonte e studionte.

Vajza, Brikena 12 vjeçe, ngjante nga të dy prindërit. Ishte elegante dhe e shkathët si mamaja, por vështrimin e kishte të qetë e meditativ si të babait. Ajo kishte qejf të lexonte në dhomën e vet, ose të luante jashtë me shoqet. Nuk erdhi kurrë për të dëgjuar leksionet. 

Pata rast të njihja dhe tre nga nipat e profesorit, Tanushin, Hysenin dhe Fatosin, djem të gjatë, seriozë dhe të pashëm, nuk ngjanin midis tyre. Hyseni kishte diçka të ngjashme me profesorin në qëndrim dhe buzëqeshje. Ata erdhën herë njëri herë tjetri, herë dy bashkë. Një të djelë rastisi të vinte për vizitë në atë orë dhe mjeku Flamur Topi, i cili ishte mik i familjes. Unë e njihja, sepse ai ishte gazetar i jashtëm në “Radio Tirana”.

Për disa të djela me radhë dëgjuam nga një leksion, një orë e gjysëm. Prej z-njës Shyhret mësova se ditët e djela profesori i shfrytëzonte zakonisht për të shkruar letra, për të bërë ndonjë vizitë a shëtitje. Ai mbante korrespondencë të rregullt me shumë studiues e miq austriakë, gjermanë, francezë, rumunë, italianë, etj. Nuk dij a i shkruante lertat duke përdorur letër kopiativ për të ruajtur një kopje për vete, apo jo. Mësova gjithashtu se profesori pëlqente të lexonte shpesh herë duke qëndruar në shtrat gjysëm shtrirë e duke vendosur librin në një copë kartoni, të cilën e mbante me dorën e majtë mbështetur mbi gjoks. Kurse për të shkruar, më shpesh ai ulej te tavolina e punës.

Shyhreti e qortoi veten se tani që kishin ardhur në këtë apartament larg pazarit nuk gjente kohë për të shkuar shpesh për të blerë peshk të freskët, ushqimin e nevojshëm për bashkëshortin e saj.

Të djelën e parë të dhjetorit ’69 dëgjuam leksionin e fundit. U thashë se inçizimet kishin cilësi të mirë dhe duheshin ruajtur me kujdes. Prej tyre mund të riprodhohej një material më i shkurtër, duke e hedhur në një bobinë të re, etj.

Para se të ngrihesha për të ikur, profesori tha se kishte dëgjuar që zyra e kuadrit të Universitetit po kërkonte të merrte disa kuadro të rinj, midis të cilëve ishte përmendur dhe emri im, pra unë mund të transferohesha nga Radio Tirana tek Instituti i Historisë e i Gjuhësisë (në atë kohë ky institut varrej nga Universiteti i Tiranës). Pastaj më pyeti nëse kisha kërkuar unë që të transferohesha, apo drejtoria e Institutit po më kërkonte me që kisha mbaruar fakultetin me nota të larta. I thashë se puna në Radio ishte shumë robotike, aspak shpirtërore dhe nuk më pëlqente. Unë kisha kërkuar disa herë të vija me punë në institut, sepse më pëlqente të merresha me studimin e jetës dhe krijimtarisë të rilindasve tanë, të cilët i admiroja. 

-”Gëzohem, që ke kërkuar vetë të vish aty. Nuk ka më mirë sesa ta zgjedhësh punën vetë. Kur ta zgjedhin punën të tjerët, shpesh herë bëhen gabime, tha ai dhe shtoi: Unë fëmijët e mij i nxis të mësojnë, të lexojnë dhe të luajnë me shokët, por nuk iu imponoj asnjë lloj drejtimi, atë duhet ta gjejnë vetë…”

Kur punoja në Institut, Prof. Çabejn e admironim të gjithë.

Në janar të vitit 1970, u realizua transferimi im nga “Radio Tirana” në “Institutin e Historisë e të Gjuhësisë”. Në Radio punën e fillova me qejf, por shumë shpejt e ndjeva se nuk ishte e ardhmja ime në atë punë. Mezi i shtyva tre vjet e gjysëm. Natyrisht përfitimi ishte i madh, u njoha nga afër me gazetarë të aftë e të talentuar, si Fuat Bozgo, Ruzhdi Pulaha, Kiço Blushi, Nasi Lera, me spikerë të talentuar si Haki Bejleri, Vera Zheji, Kiço Fotiadhi, Meropi Xhai, Luiza Papavangjeli, etj. Aty mësova proceset e inçizimit e të daktilografimit; u njoha me intelektualë që ishin formuar jashtë shtetit e që punonin si përkthyes  si Viktor Kraja, Abaz Xhomo, etj. Puna e atjeshme ma shkundi ngathtësinë. Në institut fillova punë në sektorin e letërsisë shqiptare, ku ishin punësuar para meje Klara Kodra, Jorgo Bulua, Luan Kokona, Floresha Haxhia (Dado) me shef Koço Bihikun.

Profesor Çabej, për të më uruar fillimin e punës në Institut, më ftoi një ditë për kafe. Shkuam bashkë tek një ëmbëltore në rrugën e Kavajës karshi kishës katolike, të cilën në atë kohë e kishin transformuar në pallat sporti dhe nga jashtë i kishin bërë disa maskime që të kujtonte kamjonët që parakalonin për festën e 1 Majit. Eqremi mori një tas të vogël me hashure, unë një kafe, të dyja kushtonin nga 7 lekë të asaj kohe. Më sqaroi se hashurja i kujtonte fëmijërinë, familjen e Gjirokastrës. Pastaj më uroi për punën e re:

-”Bëre mirë që kërkove të vish në Institut, këtu është vendi më i mirë për të vijuar formimin tënd shkencor. Tani je në moshën më të mirë për të mësuar gjuhë të huaja…”

Unë i thashë se ndoshta do të ishte më mirë të kisha ardhur menjëherë nga bangat e shkollës, tani jam gati 26 vjeç dhe më duket se jam vonë për të mësuar gjuhët e huaja, të cilat i dij jo mirë.

-”Jo, ma preu ai, ti ke ardhur në moshën më të mirë. Vitet e punës në Radio Tirana të bënë mirë, ke njohje më të gjerë për jetën, ke tjetër horizont. Kujtesën e ke akoma të freskët, pastaj tani je më i pjekur. Pjekuria të bën më të ndërgjegjshëm dhe ta shton vullnetin për studim”.

Unë, pas pak, për t’u treguar i zgjuar, formulova një ankesë ndaj mbreti Zog, se ai duhej të kishte bërë më shumë për ekonominë, arsimin dhe shkencën.

-”Mbreti Zog nuk duhet fajësuar shumë, tha profesori, në atë kohë ishte zor të bëhej më tepër. Ai u përpoq t’ia kthente fytyrën Shqipërisë nga Europa, por shqiptarët nuk ishin të gatshëm. Mbaj mend se mbreti kishte dhënë urdhër që të punësoheshin vajzat dhe gratë. Mirëpo në tërë Tiranën mezi pranoi një grua, a vajzë e moshuar, që të punësohej tek zyra e postës. Kur u ktheva nga Shkodra në Tiranë, pashë se shumica e meshkujve bënin xhiro duke kaluar nga ajo rrugë për ta parë fytyrën e asaj femre te dritarja e punës. Për ta ishte diçka dëfryse, ose e çuditshme.”

“Ne shqiptarët gjejmë gjithnjë shkaqe jashtë vetes sonë për prapambetjen tonë. Në kohën e Mbretit Zog e dëgjoja shpesh thënien “fajin na e ka Turqia që na la shumë prapa”, pas Luftës (ai nuk e përdorte togfjalshin Luftës Nacional Çlirimtare), kemi shtuar dhe thënien “fajin na e ka Ahmet Zogu që na la prapa”. Ne duhet t’i shohim shkakqet e prapambetjes sonë së pari te vetja jonë, duhet të punojmë më shumë.

Pasanikët shqiptarë, në kohën e Turqisë dhe të Mbretërisë i kishin qypat plot me florinj, por asnjëri prej tyre nuk bëri ndonjë investim në bujqësi ose industri.

Çdo gjë do kohën e vet…”

Herën tjetër e ftova unë profesorin për kafe. Ia kujtova me respekt treshen shkodrane Pashko Gecin, Anton Krajën dhe Filip Fishtën.

-”Ata u nxorrën në pension për arsye moshe, por aftësitë e tyre nuk u shfrytëzuan si duhej, tha profesori. Njeriun e kualifikuar, vijoi ai, po ta vësh të bëjë punë të thjeshta, e shkualifikon. Kështu ndodhi dhe me ta. Pashko Geci dhe Filip Fishta mund të hartonin fjalorë të pasur gjermanisht – shqip dhe latinisht – shqip, ose mund të hartonin dhe artikuj shkencorë në fushën e leksikografisë. Kurse Anton Krajni ishte një enciklopedi e vërtetë, njohës i thellë i historisë së disa vendeve europiane. Ai na mahniste me kujtesën e tij për histori e ngjarje të ndryshme, që i tregonte bukur. Bisedat e mia me ta mund t’i quaj biseda pune. Shpesh diskutonim bashkë edhe për origjinën e fjalëve të shqipes…”

Me fjalë të tjera profesori desh të thoshte se shteti i diktaturës së proletariatit duke vënë politikën në plan të parë, zgjodhi bij e bija punëtorësh e fshatarësh të varfër për t’i kualifikuar si punonjës shkencorë, kurse bijtë e borgjezisë që ishin kuadro të gatshëm shkencorë të formuar në vendet e Europës Perëndimore, nuk i shfrytëzoi, por i shkualifikoi, ose më keq akoma i burgosi dhe i internoi.

Gjatë atyre minutave u hap biseda për punën e tij lidhur me etimologjinë e fjalëve të shqipes. U çudita kur tha se edhe gjuhëtarë të tjerë mund të merren me studime të tilla, mjafton pasioni dhe këmbëngulja. Tha se atë e bëri etimolog jo shkolla, po puna e vazhdueshme e me pasion. Pastaj shtoi:

-”Shumë shpjegime të mia për origjinën e fjalëve mund dhe duhet të diskutohen, studimet etimologjike në fushë të shqipes duhet të pasurohen edhe nga të tjerë…”

Në vitin 1974 u hartua regullorja e kualifikimit shkencor, u dhanë orjentime se si do të kandidonim për të mbrojtur gradat shkencore “Kandidat i Shencave Filologjike” dhe “Doktor i Shkencave Filologjike”.  Ne që do kandidonim në fushën e letërsisë për gradën e parë na u caktuan katër provime dhe hartimi i një vepre studimore si disertacion. Për provimin e zgjeruar të historisë së letërsisë na u dha një listë shumë e gjatë veprash letrare, ku pëfshiheshin edhe veprat e disa autorëve të ndaluar si Ernest Koliqi, Pader Gjergj Fishta, Faik Konica, etj. Mirëpo midis veprave me studime nuk na u dha asnjëra prej veprave studimore të Prof. Çabejt ku trajtoheshin probleme të letërsisë si “Për gjenezën e literaturës shqipe”, “Studime italo-shqiptare” dhe “Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe”. Kur ia hapa bisedën rreth këtij problemi, profesori nuk shprehu asnjë shqetësim dhe nuk dha asnjë sqarim mbi arritjet e tij në studimet letrare. Ai nuk donte të më impononte mendimet e tij. Unë duhej t’i lexoja e gjykoja vetë ato. 

Në sjelljet, veprimet, bisedat e tij binte në sy karakteri burrnor. Ndryshe nga ne të tjerët, profesor Çabej në biseda e shkrime nuk i përmendte emrat parti dhe Enver. Koha kur u shfaq edhe më dukshëm karakteri i tij i fortë ishte koha mbas vdekjes së djalit të tij. Vdekje tepër tronditëse, por që ai nuk e lëshoi veten, ruajti po atë temperament, po atë dashuri për punën, po atë sjellje me njerëzit.

Mirëpo fakti që ne, ish studentët e tij ndjenim për të një admirim të hapur, nuk durohej prej drejtorisë dhe instancave partiake. Në vitin 1973-74, kur udhëheqja e partisë rimori luftën kundër shfaqjeve të huaja, në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë u organizua një mbledhje, për të luftuar shfaqje të tilla. Në fakt, punonjësit e Institutit ishin njerëz të thjeshtë, pa pretendime, shikonin punën, mirëpo dhe midis tyre duheshin gjetur ndikimet e huaja, dhe organizata bazë e partisë, sipas orientimeve, i kishte gjetur. U kritikua së pari zonjusha Beatriçe Keta për mbajtje të fundeve të shkurët. Beatriçja ishte vajzë e gjatë e pamartuar, fundet deri tek gjunjët i shkonin për bukuri. Të gjithë e pëlqenim atë pikërisht për ato fundet që i sajonte e i qepte vetë me gusto, por ja që duhej kritikuar. Kritika vijoi, jo më kundër ndonjë punonjësi, po me sulm ndaj fëmijës së vetme të profesor Çabejt. U kritikua vajza e tij, atëhere 16-17 vjeçe, se mbante minifunde.

Për herë të parë e pashë profesorin të reagonte i revoltëuar e nervoz. U ngrit me furi dhe tha me zë të lartë: 

-”Këto janë shpifje, ime bijë hodhi shtat shpejt këto dy vjet dhe fundet e fustanet i rijnë tek gjuri, këtë nuk e bën për ndjekje mode.”

Nja tre vjet më vonë, kur Brikena, vajza e tij, që ishte studente, shkoi në aksion ku i mblodhi gjuri ujë, në fakultet i varrën një fletë-rrufe, ku e kritikonin se mbante flokët e gjata, si ndikim i modës perëndimore… 

Për të tilla sulme ndaj vajzës, fëmijës së vetme, që i kishte mbetur profesorit pas vdekjes tragjike të djalit, ne na vinte turp, por nuk guxonim të flisnim. Përmes terrorit partia shtet na kishte kallur frikën në mendjet e në zemrat tona dhe ne ishim pajtuar me mbyllagojën si të ishte një ndjenjë e qëndrim i moralshëm. Kuptohej se të tilla sulme synonin që të na e shkulnin nga zemrat tona admirimin që ushqenim për profesorin.

Për turpin e politikës së partisë, Eqrem Çabej nuk u sulmua vetëm si person e si familje, por edhe në plan shkencor. Kështu, në fund të viteve 50-të Eqremi mbaroi transkiptimin dhe transliterimin shkencor të veprës monumentale “Meshari” të Don Gjon Buzukut. Mirëpo kjo vepër datë botimi vitin 1962, sepse u dërgua me vonesë në Bukuresht, ku u botua po atë vit. Kurse sjellja e saj në atdhe u vonua edhe disa vjet të tjerë, sepse amabasada jonë e Bukureshtit e niusi më 1967, kur kishte filluar lufta kundër fesë. Ballkanologët rumunë ishin shprehur me superlativa, por në atdhe kjo vepër nuk u shit askund edhe pse ishte model për punën tektologjike. 

Për t’i treguar botës së huaj se partia e vlerësonte shkencën, kësaj vepre iu dha “Çmimi i Republikës” i klasit të parë. Kopjet e kësaj vepre u mbajtën në depo të institutit me pretekstin se ajo mund të përdorej si vepër liturgjike nga besimtarët e krishterë…

Vepra, së cilës ky studjues i kushtoi pjesën më të madhe të jetës dhe me të cilën dëshmoi aftësitë e ralla, formimin e lartë si komparativist, pasionin dhe talentin e vet, është puna për shpjegimin e origjinës së fjalëve të shqipes. Mbas botimit të shumë artikujve në revistën shkencore “Studime Filologjike” dhe në revista të huaja, ai ndërmori ripunimin, zgjerimin dhe përgatitjen për botim të veprës madhore “Studime Etimologjike në Fushë të Shqipes” në disa vëllime. Në vitin 1975 dorëzoi për botim dy vëllimet e para, prej të cilëve, më 1976 u botua vetëm vëllimi i dytë. Vëllimi i parë nuk u lejua të botohej me pretekstin se autori përmendëte aty me respekt Faik Konicën dhe Mustafa Merlika Krujën, si eruditë shqiptarë që kishin dhënë ndihmesë në fushën e etiomologjisë së gjuhës shqipe. Ky fakt u quajt gabim ideologjik, mbivlerësim i dy figurave reaksionare, por profesori nuk pranoi t’i hiqte emrat e tyre dhe vlerësimet për ta. Kështu vëllimi i parë u pezullua dhe u botua vetëm mbas vdekjes së tij më 1982, kur nxënësit e tij ia redaktuan (hoqën) ato fjalë e shprehje. Vëllimet e tjera, ndonëse ishin pothuaj gati, u botuan pak nga pak por jo të gjitha deri më 1990. Kjo punë vijoi deri vonë…

Kuptohet se përpjekjet për ta përulur Himalajën e shkencave albanologjike, duke mos ia botuar veprat, duke ia vonuar botimin e tyre, ose duke ia nxjerrë me shume vonese në qarkullim, bëheshin me dijeni dhe urdhër të diktatorit. 

Marrëdhëniet e Eqrem Çabejt me Enver Hoxhën.

Pas këtyre shënimeve, ku u sqarua se partia shtet, madje drejtperdrejt diktatori, ndoqi edhe ndaj këtij studiuesi të shquar strategjinë e mbajtjes nën terror, mund të riprodhoj kujtimet e ish të përndjekurit politik Serian Ahmeti, që m’i dërgoi në fb nipi i tij, poeti Zija Basha:

“Kur u godit me bombë Ambasada sovjetike një mbrëmje të shkurtit 1951 u bënë shumë arrestime. Të nesërmen pasdite më sollën në qeli në burgun e Tiranës Eqrem Çabejin. E kishin arrestuar në rrugë kur kthehej nga puna për në shtëpi. U njohëm si gjirokastritë që ishim. Nuk dinte arsyen pse e kishin arrestuar. Nuk folëm shumë, dinte shumë pak për arrestimet e natës së shkuar. 

E lanë me pranga gjithë natën. Të nesërmen në orën 8 të mëngjezit policët e morën dhe u larguam me të. Pas 4 orëve e prunë prapë po në qelinë time dhe ia hoqën hekurat. E lanë disa orë aty para se ta lironin.

Gjatë asaj kohe Eqremi më tregoi: 

– “Më shpunë të lidhur në zyrë të Enverit. Me të jam rritur nga fëmijëria deri sa ika në Austri. 

  – “Hë, miku im i vjeter”! – më pyeti, dhe priti t’i lutesha. 

  Unë i thashë: – “M’i hiq hekurat që të fjalosemi si burrat”. Hekurat mi hoqën e unë vazhdova:

  –Vëllanë ma vratë, vritmëni dhe mua, po ju bëj dëm! 

  Enveri më pa në sy mendueshem dhe më tha: – “Jo ti do t’i shërbesh arsimit e shkencës e shkollarëve shqiptarë. Sillu mirë!” 

  Pa më thënë ai lamtumirë, dy policët me morën për krahu e më sollën këtu me makinë.

Pastaj Eqremi më këshilloi: – “Serian! Unë të njoh që je kokëfortë, por me këta duhet 7 hile e një trimëri e të shikosh punën tende! Lut zotin që s’ ke shkollë se me këtë kokë që  ke ti, sot do ishe në varr.”

* * *

Profesor Çabejn, sa qe gjallë, e respektuan dhe e gëzuan si e meritonte intelektualët dhe zyrtarët shqiptarë të Kosovës, sidomos punonjësit shkencorë të “Institutit Albanologjik të Prishtinës” dhe të “Fakultetit Filozofik”. Shtëpia botuese Rilindja botoi një përmbledhje të veprës së tij në gjashtë vëllime, botim lluksoz, me format të madh, lidhur me kapakë të fortë ngjyrë çokollatë. Punonjësit shkencorë, pedagogët si dhe studentët e Kosovës me pritjet shumë të përzemërta plot respekt, që i bënin prof. Çabejt gjatë vajtjeve të tij për leksione në Prishtinë, i krjijuan atij emocione dhe gëzime të mëdha, të cilat na i tregonte me një ngazëllim të përmbajtur. 

Në vitin 1975 mua më komunikuan qarkullimin, meqënëse kisha qenë martuar me vajzën e zv. ministrit të tregëtisë, Vasil Katit, i cili u arrestua atë vit me grupin e shpallur  “armiq në ekonomi”. Kur e morëm vesh këtë fatkeqësi kuptuam se na priste internimi. E pyeta bashkëshorten: – “Ti si do veproje po të ishte arrestuar im atë”? Ajo ma preu: “Do të të ndaja. Dhe ti nuk ke c’ të bësh. Edhe për djalin është më mirë ta ketë njërin nga prindërit të lirë”. Bëra kërkesën për ndarje dhe gjyqi na ndau shpejt e shpejt. Por ky veprim i imi edhe pse nuk isha anëtar partie, nuk e kënaqi sa duhej organizatën e partisë së institutit, dhe mori vendim që të më qarkullonte. Dosja ime dërgohej sa në një rreth në tjetrin por që andej vinin përgjigje se nuk kishin vend bosh për mësues…

Një ditë, mbas punës, kur po ecja vetëm në rrugën e Kavajës drejt qendrës, m’u afrua profesor Çabej dhe e bëmë rrugën bashkë. Zakonisht ai punonte nga ora 8:00 deri 13:00, atë ditë ndoshta kishte pasur ndonjë mbledhje që po shkonte në shtëpi me vonesë. Duke ecur e pyeta pse nuk e merrte autobuzin e Unazës për të mos u lodhur.

-”Më pëlqen të eci në këmbë, e konsideroj si fiskulturë. Pastaj kam mendimin se ne që na bie rruga të kalojmë nga Qendra e Tiranës, se njihemi të parët me ndryshimet që mund të ndodhin në qendër. Këtë favor nuk e kanë ata që kalojnë rrugëve anësore.

Për të më dhënë kurajë, hapi bisedën rreth qarkullimit. U çudita kur tha pa drojtje:

– “Qarkullimi, për kuadrot e rinj është i dëmshëm, sepse ua shkëput procesin e kualifikimit. Qarkullimi për rastin tënd është çkualifikim. 

Ndoshta këtë mendim ai e kishte thënë edhe gjetkë… Im vëlla, Viktori, kur dëgjoi prej meje mendimin e profesorit, mori kurajë dhe shkoi e u ankua tek një punonjës i Komitetit të Partisë së Tiranës, te z. Bujar Kolaneci, i cili kishte punuar më parë në Kinostudio si ekonomist / drejtor filmi. Bujari ndërhyri dhe organizata bazë e partisë së Institutit nuk nguli këmbë për të realizuar qarkullimin tim. Pra profesori me idenë e çkualifikimit dhe Bujar Kolaneci me ndërhyrjen e tij, më shpëtuan nga qarkullimi, se kushedi si do më kishte shkuar filli, po të kisha shkuar diku mësues fshati.

Figura e profesor Çabejt ishte shumë autoritare. Me personalitetin e tij, pa qenë kurrë shef, pa pasur asnjë pushtet administrativ, ai ndikonte tek ne punonjësit më tepër se drejtori, sekretari i partisë dhe shefat e sektorëve. Mbi të gjitha ai na bënte për vete me praninë e tij, me sjelljen korekte, me kulturën profesionale dhe thellësinë e analizave shkencore. Ai rezatonte kulturë jo vetëm me pamjen elegante dhe veshjen e kujdesëshme, por dhe me çdo lëvizje, me çdo fjalë. Rezatimi i kësaj kulture ndjehej tek të gjithë punonjësit e Institutit, madje nuk e teproj të them se kultura e autoriteti i tij ndikonin edhe tek komunistët e sigurimsat e atij instituti. Nuk ishte e rastit që valët e qarkullimit në vitet 1967-68 dhe 1973-74 në Institutin tonë u kaluan më lehtë se në institutet e tjera shkencore. Sejcili prej punonjësve përpiqej të ishte sado pak më zotni, sado pak më Eqrem. Kjo përpjekje deri diku i kishte fisnikëruar ata. Në atë institut, mendoj se jo rastësisht, nuk realizohej plani i arrestimeve, asnjë punonjës i tij nuk u arrestua gjatë mëse 30 vjetëve…  

Vite më vonë, pasi kishte vdekur profesor Çabej, erdhi në Shqipëri z. Henrik Genscher, Ministër i Jashtëm i Gjermanisë Federale dhe tha se Gjermania është gati t’i japë Shqipërisë vit për vit nga 4.000 (katërmijë) bursa studimi për shkolla të mesme profesionale, për shkolla të larta dhe studime pasuniversitare. Unë, si simpatizant i kuadrove me kulturë gjermane, e pyeta drejtorin e institutit, Prof. Androkli Kostallarin, kur u ndodhëm bashkë në një sesion shkencor jashtë Tiranës:

– “Pse nuk e pranoi udhëheqja e partisë sonë propozimin e z. Genscher? Të studjojnë katërmijë shqiptarë në Gjermani do të thotë të rigjenerohet inteligjenca shqiptare.

–Po në Shqipëri kishte vetëm disa kuadro me kulturë gjermane dhe ne nuk i mposhtëm dot, ma ktheu ai. Të formohen 4.000 kuadro në Gjermani vit për vit, do të thotë që fëmijët e udhëheqjes, që janë formuar e po formohen në Francë, të mos kenë më vlerë dhe drejtimin e Shqipërisë ta marrin njerëzit me kulturë gjermane. 

  Eqrem Çabej e jepte opinionin e vet për të tjerët me fjalë jo fyese.

Në mbledhjet e sektorit dhe në mbledhjet e Këshillit Shkencor të Institutit, sa herë bëheshin diskutime artikujsh ose veprash të punonjësve shkencorë, binte në sy ndryshimi midis diskutimeve të profesor Çabejt dhe studiuesve të formuar në shkollën sovjetike, ose në atë të vendit që ishte një shkollë në formim e sipër. Profesori, së pari përpiqej të vinte në dukje vlerat e punimit dhe vështirësitë që kishte kaluar studiuesi, pastaj ndalej për të vënë në dukje dhe dobësi e mangësi, pa hyrë në hollësira, jepte dhe ndonjë rrugë për kapërcimin e tyre. Raporti midis pjesës vlerësuese dhe asaj kritike ishte gati në proporcion të barabartë. Kurse profesorët dhe shefat e sektorëve që ishin formuar në shkollën sovjetike ose që po formoheshin gjatë punës në Institut, shquheshin për vëmendjen e madhe që i kushtonin diskutimit të dobësive, për të cilat ndaleshin në shumë hollësira, kurse vlerat e punimeve i përmendnin me dy a tre fjali. Kjo frymë diskutimi duke i dhënë rëndësi të dorës së parë kritikave, mendoj se ishte krijuar nën presionin e ideologjisë sunduese të luftës së klasave, ose ndoshta fshehte egoizmin e diskutantëve dhe dëshirën për të treguar se ata ishin shumë të aftë, kurse artikullshkruesi ishte inferior, etj.

Kultura europiane sipërore manifestohej tek profesori në çdo veprim e bisedë. Ai nuk merrej kurrë me thashetheme dhe nuk komentonte punën ose karakterin e dikujt. Nervozizmi, hakmarrja, mosmirënjohja, ishin të huaja për të.

Kur u kthye profesor Dhimitër Shuteriqi prej Italie, ku kishte bërë një ekspeditë kërkimore nëpër fshatrat arbëreshe, na mbajti te “Lidhja e Shkrimtarëve” një bisedë. Na tregoi për rezultatet e kësaj ekspedite. Midis tjerash ai tregoi se kishte gjetur, pra se i kishin dhënë për të dorëzuar në Arkivin e Shtetit, mjaft dorëshkrime poezish dhe veprash të poetëve arbëreshë. Profesor Shuteriqi e mbylli bisedën duke thënë:

– “E shikoni këtë çibuk, dhe tregoi çibukun me të cilin pinte vetë duhan, ky është çibuku i Jeronim De Radës, ma dhanë bashkë me dorëshkrimet dhe penën e poetit, të cilat i dorëzova në Arkivin e Shtetit…”

Ne që e dëgjuam ulëm kokat. Nuk na erdhi mirë që ky personalitet i letërsisë dhe i shkencës shqiptare kishte mbajtur për vete një relike me vlerë muzeale të De Radës. Të nesërmen rastisi që të pinim kafe me profesor Eqremin dhe ia treguam ato që dëgjuam prej Dhimitër Shuteriqit. Po prisnim që dhe ai ta quante atë “hajdut”, si e kishim quajtur ne në bisedat tona. Mirëpo profesori e formuloi mendimin e tij pa fjalë fyese:

– “Nuk është mirë që njeriu të mos dijë ç’është e tia dhe ç’është e shtetit.” 

Vizitat e fundit: Kujtimet për jetën e profesorit duhen shkruar

Në nëntor të vitit 1979 profesor Çabej u sëmur rëndë. Sapo ishte kthyer nga Vjena, ku ishte dërguar për të mbajtur leksione, i shoqëruar prej leksikologut Jani Thomai. Apartamenti ku i kishte strehuar ambasada jonë nuk kishte ngrohje. Mushkëritë i kishin mbledhur ujë. Doktorët e përcaktuan sëmundjen: “kamcer në mushkëri”, sëmundje që në atë kohë ishte e pashërueshme dhe përparonte shumë shpejt.

U pikëlluam të gjithë kur mësuam se ai nuk e kishte të gjatë. Filluam t’i bënim vizita për t’i dhënë kurajo. Jani Thomai, Minella Totoni, Gjovalin Shkurtaj dhe unë, që jetonim bashkë në një pallat të bërë me punë vullnetare anës lumit Lana, shkuam për vizitë. Profesori rrinte i qetë, nuk ankohej, tregonte ndonjë përshtypje nga Vjena, ndonjë plan për punën e ardhëshme. Ishte periudhë dimri, ndaj ai rrinte në kuzhinë, i vetmi ambjent me ngrohje. Aty na priti z-nja Shyhret sipas zakonit të saj.

Mbas disa ditësh a javësh, profesorin e dërgoi shteti në Romë, ku e operuan. Kur u kthye, shkova për vizitë sërisht, kësaj radhe me bashkëshorten time, Julian. Shyhreti po lante disa tufa me spinaq te çezma. Kur i takuam duart ndjemë se i kishte akull të ftohta.

– “Doktorët këshilluan që Eqremi të hajë sa më shumë zarzavate, tha Shyhreti. Atij dhe neve na pëlqejnë zarzavatet, por ti Julia e di sa punë do spinaqi, dhe tregoi duart e skuqura prej ujit te ftohtë.”

Kësaj radhe, profesori rrinte dhe më i qetë. Shyhreti e kishte shoqëruar në Romë dhe thoshte se mjekët italianë, me sjelljen e tyre shumë xhentile, me të folurën e qetë me zë të ulët, me ato rrobat e tyre shumë të bardha, i ishin dukur si “engjëj”.

Unë dhe Julia nuk ngopeshim së pari “engjëllin” që kishim para syve tanë, të cilin nuk kishim për ta parë më…

Ceremonia e varrimit të tij u zhvillua me një pjesëmarrje njerëzish shumë më të madhe se ceremonia e varrimit të djalit të tij. Gjithçka u zhvillua si atëhere me seriozitet, askush nuk qau me zë, lotët rrëshqisnin nëpër faqe, ose gëlltiteshin me ngashërim. Disa njerëz rrinin brenda në apartament, shumë të tjerë tek shkalla e pallatit, akoma më shumë rreth pallatit dhe të tjerë në rrugë. Kortezhi u bë shumë i gjatë, pikëllimi ishte shumë i madh. Ndjehej se Tirana dhe gjithë Shqipëria kishin humbur një personalitet vërtet të madh, që e donte pa ndërhyrjen e organeve të shetit…

Profesor Çabej u nda nga jeta më 13 gusht 1980 72 vjeçar pa e humbur bukurinë fizike e shpirtërore, duke na lënë në kujtesë figurën e një njeriu madhështor dhe ndikues.

Me rastin e dyvjetorit të vdekjes, më 13 gusht 1982, në institut nuk po ndjehej se do të shkonte kush tek familja e profesorit, si një vit më parë. Atëhere vendosa të shkoja me Palok Dakën, mikun më të mirë të profesorit dhe timin. Paloka kishte punuar me profesorin që kur ishte krijuar “Instituti i Shkencave”, ruante shumë kujtime për të, madje dhe shumë intimitete. Ai më kishte treguar se si e kishin sulmuar profesorin në vitet e mbrapta 1967-1968. Në mbledhjen e organizuar në institut për të dënuar shfaqjet e huaja, në prani të Manush Myftiut, anëtar i Komitetit Qendror të PPSH-së dhe Fadil Paçramit, sekretar i parë i Komitetit të Partisë të Tiranës, drejtori i institutit, Androkli Kostallari e sulmoi profesor Çabejn duke e quajtur “kuadër që i nënshtrohej shkencës borgjeze”. Si argument ai përmendi se Çabej në studimet e tij nuk citonte rezultatet e arritura të shkencës shqiptare që po zhvillohej nën kujdesin e partisë; dhe se me rastin e vdekjes së albanologut gjerman Maximilian Lambertz, ai kishte shprehur në shkrimin nekrologjik vetëm lavdërime, kur dihej se ky studjues borgjez kishte përkthyer në gjermanisht poemën “Lahuta e Malsisë” të poetit “reaksionar” Gjergj Fishta.

Profesori e kishte mbrojtur veten me pak fjalë:

– “Për citimet në veprat e mia shkencore unë ndjek parimin ndërkombëtar, sipas të cilit citohen vetëm veprat e botuara në shtypin e lartë, pra në libra dhe revista shkencore. Unë nuk kam cituar e nuk mund t’i citoj rezultatet e studjuesve tanë që janë botuar nëpër dispenca, sepse artikujt e botuar në to konsiderohen jo përfundimtare, mbasi janë në përpunim e sipër. Botime të tilla nuk i ruan as Biblioteka Kombëtare. 

Kurse për studjuesin Maximilian Lambertz dhashë vlerësime pozitive, sepse në shkrime nekrologjike nuk shprehen kritika e rezerva”.

I ndodhur ngushtë Manush Myftiu e mbylli diskutimin duke thënë se partia e ka vlerësuar Lambertz-in me titull të lartë dhe në nekrologji vërtet shprehen vetëm vlera dhe jo kritika…

Duke kujtuar të tilla momente gjatë ecjes në këmbë i thashë Palokës se duhej t’i shkruante kujtimet e tij për profesorin dhe t’i thoshte z-njës Shyhret, se ajo dhe njerëz të tjerë të afërt duhej të shkruanin kujtimet për profesorin. Kur arritëm në shtëpi nuk gjetëm njerëz të tjerë përveç zonjës së shtëpisë dhe një vëlla të profesorit, avokatin Ferid, një burrë që i ngjante atij, por ishte më i shëndoshë. Ai jetonte në Lushnjë bashkë me vëllain tjetër Ihsanin, mjek.

Paloka e gjeti rastin dhe tha se mbledhja e kujtimeve për jetën e profesor Çabeut është punë me vlerë dhe duhet bërë sa më parë. Z-nja Shyhret nënqeshi, dhe tha: “po, po ke të drejtë”, duke na lënë të kuptonim se e vlerësonte mendim dhe se një ditë do të ulej për të shkruar kujtimet e saj… 

Profesor Çabej më ndihmoi edhe i vdekur.

Kur erdha në Amerikë më 1996, 52-vjeçar kisha gradën Doktor i Shencave Filologjike dhe titullin Profesor i Asocuar. Duke mos ditur anglishten u detyrova të punoja pjatalarës, ndihmës kuzhinier, pastrues, roje, punëtor fabrike në turnin e tretë, etj. Shkova në shkollë nate dhe munda të mësoja anglisht në nivelin që ta flisja dhe ta shfrytëzoja për studime. Atëhere thashë me vete: ky është ai qarkullimi që më mbeti pa bërë në rini. Tani nuk jam më fillestar, ky qarkullim nuk do të më çkualifikojë, prandaj duhet të filloj të merrem dhe me punë shkencore. Dhe fillova të lexoja e të grumbulloja materiale për sqarimin e problemit se a kishte punuar apo jo shën Pali gjatë udhëtimeve të tij në trojet ilire, gjë që ai vetë e kishte pohuar në letrën drejtuar besimtarëve të Romës.

Pas gati tetë vjet pune me përqendrim të lartë arrita të provoja e ta shpija përpara traditën gojore shqiptare, e cila thoshte se shën Pali kishte punuar në territore shqiptare (atë kohë ilire). Këtë mendim para meje e kishin formuluar me disa të dhëna, por pa sjellë prova bindëse disa historianë, si italiani Daniele Farlato (1817), amerikani E. Jacques (1995) dhe shqiptarët Marin Barleti (1520) e Kristo Frashëri (2001). Unë e shpura këtë rezultat më tej, duke provuar me shumë argumente se shën Pali jo vetëm kishte punuar për krijimin e kishave të para të krishtere në troje ilire, por dhe kishte shkruar dy letra në Durrës (Dyrrach) dhe një letër në Nikopol të Epirit.

Duke ditur se në mbarë Mesdheun, pra dhe në gadishullin Italik deri në shekullin e IV përdorej greqishtja si gjuhë predikimi midis besimtarëve dhe se latinishtja u bë gjuhë fetare, gjuhë e kishës, vetëm mbasi u përkthye Bibla prej shën Jeronimit në fund të shek IV fillim i shek V, më lindi një mendim. Përhapja e Krishtërimit në qytete ilire prej vetë shën Palit e nxënësve të tij që në shek. I dhe pastaj në shek. II-IV duhej të ishte kryer në gjuhën greke, gjuha e predikimeve fetare të atyre shekujve, herë herë duke përdorur dhe përkthyes nga greqishtja në ilirisht. Në këtë proces predikimi, terminologjia fetare në ilirisht duhej të kishte hyrë fillimisht prej greqishtes duke u përshtatur në gjuhën vendase. Pra duhej që të vërtetoja se disa fjalë nga kjo terminologji, gjuha ilire (prej së cilës u trashëguan te pasardhësja e saj, shqipja) i kishte marrë, ashtu si latinishtja, drejtpërdrejt nga greqishtja e lashtë që në shekujt I-IV dhe jo nga latinishtja, ndikim i së cilës në këtë fushë kishte filluar vetëm gjatë shek V e më pas. 

Mirëpo, hipoteza se shqipja i kishte marrë fjalët e terminologjisë fetare prej latinishtes ishte formuluar prej disa studjuesve gjermanë në kohën kur sundonte mendimi se krishtërimin në popullin ilir e kishin sjellë misionarë të ardhur prej kishës së Romës. Këtë mendim e kishte pranuar dhe profesor Çabej. Me një fjalë më duhej që për origjinën e disa fjalëve kishëtare të jepja një shpjegim ndryshe nga ai që kishte dhënë idhulli im. Mendo e stërmendo. Herë pas here sillja në mend fjalët e tij: 

– “Kur mendoni ndryshe, mos e konsideroni veten tepër të rinj dhe të paformuar për të shprehur dyshime, për të hapur diskutime. Shumë shpjegime të mia për origjinën e fjalëve mund dhe duhet të diskutohen, studimet etimologjike në fushë të shqipes duhet të pasurohen”.

Shkova në Shqipëri dy herë, bleva gjashtë vëllime të fjalorit etimologjik të Çabejt dhe lexova e rilexova vëllimin e parë (hyrja teorike) mbajta shënime, lexova me kujdes shpjegimet për shumë fjalë. Lexo e vra mendjen, kujto profesorin e prapë lexo, prapë vra mendjen dhe më në fund dhashë shpjegimet e mia se disa fjalë si apostull-i, ungjill-i, engjëll-i, kish,ë-a, e disa fjalë të tjera të Krishtërimit, të cilat latinishtja i kishte marrë vetë prej greqishtes, edhe ilirishtja (nëna e shqipes) i kishte marrë drejtpërdrejt prej greqishtes dhe jo prej latinishtes.

Më 2007 e botova librin tim “Kur dhe Ku u Shkrua Dhiata e Re” dhe shkova në Tiranë ku u organizua promovimi i tij te Muzeu Kombëtar. Aty kisha trajtuar dhe këtë problem. Mirëpo punonjësit e institutit, pikërisht ata që merreshin me studime gjuhësore, si Seit Mancaku, etj, vlerësuan aspekte të ndryshme të veprës, por u stepën, nguruan të jepnin gjykime për nënkapitullin ku jepja sqarimet e mia etimologjike për këto fjalë. Dukej se ata vuanin nga mendimi se brezi ynë ishte i papërgatitur për të dhënë ndihmesë në fushën e etimologjisë. Ata e kishin kthyer Çabejn në një tabu, gjë që ai vetë nuk e kishte dashur, madje e kishte luftuar. Ai vetë kishte thënë në praninë time dhe të kolegëve të tjerë se edhe gjuhëtarë të tjerë mund dhe duhet të merren me studime të tilla, mjafton pasioni dhe këmbëngulja. Tha se atë e bëri etimolog jo shkolla, por puna e vazhdueshme e me pasion.

– “Shumë shpjegime të mia për origjinën e fjalëve mund dhe duhet të diskutohen, na thoshte ai, studimet etimologjike në fushë të shqipes duhet të pasurohen edhe nga të tjerë…”

Me të tilla këshilla dhe me punën e tij, profesor Çabej më ndihmoi edhe mbas vdekjes, këtu në Amerikën e largët, duke më dhënë kurajon e nevojshme për të punuar edhe në fushën e tij, aq të vështirë…

Studiues si Prof. Bardhyl Demiraj dhe Prof. Kolec Topalli kanë kontribuar me sukses në fushën e studimit të origjinës së fjalëve të gjuhës shqipe. I ndjeri Akademik Kolec Topalli që u nda nga jeta më 24 maj 2018, botoi para vdekjes veprën e tij më të madhe “Fjalor Etimologjik i Shqipes” përmbledhur tre vëllime në një, duke u treguar një nxënës i suksesshëm i Profesor Çabejt.

  Këto vitet e fundit po shfaq mendime të guximshme lidhur me etimologjinë e fjalëve të shqipes studiuesi i ri Agron Dalipaj. Ai i bën shpjegimet e veta duke u mbështetur në pjesëzat morfema që e përbëjnë fjalën shqipe në gjendjen e sotme, pa marrë parasysh se si mund të ketë qenë forma e fjalës në fillimet e krijimit të saj.

Ai nuk i bind studiuesit, sepse ende nuk ka krijuar e botuar teorinë e vet shkencore të cilën duhet ta diskutojë me studiuesit që merren me etimologji të shqipes, studiues shqiptarë dhe të huaj. Ndërkohë ai hedh poshtë arritjet e Prof. Eqrem Çabejt dhe etimologëve të tjerë të shqipes, madje e quan punën e tyre “punë armiqësore”, sepse sipas tij ata kanë mohuar origjinën shqiptare të shumë fjalëve të gjuhës sonë.

Ledio Xhoxhi/

Më 12 gusht 1901 u nda nga jeta Françesko Krispi (Francesco Crispi), personalitet politik e shtetëror italian me origjinë arbëreshe. Lindi në Ribera (Sicili), në vitin 1818. Bashkëpunoi me Garibaldin në revolucionin sicilian (1859) dhe u bë këshilltar politik i tij. U zgjodh deputet i parlamentit të parë italian që u hap në Firence (1861). Kryeministër i Italisë në vitet 1887-1891 dhe 1893-1896. Në politikën e jashtme përkrahu Aleancën Tripalëshe (Gjermani-Austro-Hungari-Itali) dhe depërtimin kolonial të Italisë në Afrikë, ku u formua kolonia italiane e Eritresë (1890). Si kryeministër përkrahu në vitet ‘90 të shekullit XIX politikën e depërtimit ekonomik, politik e kulturor të Italisë në Shqipëri. Gjatë qeverisjes së tij u përpunua ideja e qarqeve politike të Romës për një “Shqipëri të pavarur” nën protektoratin e Italisë dhe u hap në Shkodër shkolla e parë katolike shtetërore italiane (1888). Nga viti 1896, kur kryeministër ishte Françesko Krispi, filluan të ngrihen shkolla të tjera italiane, fillore e profesionale në Shkodër, në Durrës, në Janinë e në Vlorë. Në të gjitha këto shkolla mësimi jepej në fillim në gjuhën italiane, ndërsa në fillim të shekullit XX u fut në këto shkolla edhe mësimi i gjuhës shqipe. Me nismën e Françesko Krispit dhe falë dashurisë së arbëreshëve për gjuhën amtare shqipe, më 1895 u mblodh në Koriliano Kalabro (Corigliano Calabro) Kongresi gjuhësor i Arbëreshëve të Italisë, ku u themelua “Shoqëria Kombëtare Shqiptare” (“Societa Nazionale Albanese”), e drejtuar nga Anselmo Lorekio.

Avni Alcani/

Historianët që janë marrë me figurën e Skënderbeut, kanë përmendur në veprat e tyre Princin e famshëm arbër, Gjergj Aranit Komnenin. Jo vetëm se ai ishte vjerri i Skënderbeut, por sepse ai kishte qenë i pari princ arbër që ishte ngritur kundër pushtimit otoman. Gj. Araniti i mundi keqas turqit. Bile, disa herë. Ushtria turke ishte fuqia më e madhe ushtarake e botës dhe konsiderohej në atë kohë si e pamposhtur. Fama e fitoreve të Aranitit i kishte kapërxyer kufijtë e Arbërisë. Ai mori përgëzime e lëvdata nga Papa i Romës dhe nga kancelaritë më të rëndësishme të Europës (Burimë tregimtare bizantine për historinë e Shqipërisë, shek 10-15, 1975, f. 326-327).

Në vitin 1742, një prift italian nga Breshia (Itali), i quajtur Xhanmaria Biemi, kishte botuar librin “Istoria di Giorgio Castrioto detto Scander-begh”. Prifti pretendonte se kishte shkruar një histori të heroit të shqiptarëve, Gjergj Kastriot Skënderbeut, kushtuar bëmave kundër pushtuesve otomanë. Libri i tij, sipas Biemit, ishte mbështetur në një vepër “të humbur” i një autori shqiptar nga Tivari, i njohur si “Anonimi i Tivarit”. Ai shkruante se Gjergj Araniti ishte Princi i Kaninës. Një pjesë e historianëve shqiptare të shek. 19-20, ndër ta edhe Fan S. Noli, i ndikuar nga libri i abatit breshian, në librin e tij “Gj.K.Skënderbeu. 1405-1968”, kur radhit princët shqiptarë që morën pjesë në Beslidhjen e Lezhës, shkruan: “Gjergj Aranit Topia Komneni i Kaninës dhe Shpatës (Noli: “Gj.K.Skënderbeu. 1405-1968”, 1967, f. 96,). A ishte në të vërtetë Gjergj Araniti Princi i Kaninës? Për t’i dhënë një përgjigje sa më të saktë kësaj pyetje, le t’u referohemi burimeve dokumentare, si dhe shkrimeve historike, të cilat dëshmojnë të kundërtën, se trevat e aranitëve shtriheshin në Shqipërinë e Mesme dhe pikërisht në krahinat e Çermenikës, Shpatit dhe Mokrës.

* * *

Marin Barleti jep dëshminë e parë se Gjergj Araniti ishte Zot i vendit, në trevat e Elbasanit. Barleti. Në librin e tij “Historia e Skënderbeut, 1983), kur përshkruan ngritjen në vitin 1467 të kalasë së Elbasanit nga Sulltan Mehmeti II, shkruan: “Ai (Sulltani) e ngriti kampin ushtarak në një fushë të gjërë të madhe afër lumit Shkumbin, ku princi Aranit Komneni, vjerri i Skënderbeut, ishte i parë i vendit… (faqe 645). Në të njejtën kohë osmanlliu përtëriti dhe rindërtoi… Qytetin e Valmëve” (Po aty). Dhe këtu ai kishte parasysh fushën rreth qytetit të Elbasanit të sotëm, që është “afër lumit Shkumbin” dhe ku “princi Aranit Komneni ishte i parë i vendit” (nënvizimi im-A. A.). Kurse Qyteti i Valmëve, nuk është gjë tjetër veçse emri i vjetër i Qytetit të Elbasanit, qytet në të cilin kishte lindur edhe princi Moisi Golemi Araniti. Dhimitër S. Shuteriqi, në shkrimin e tij: “Aranitët-Zotërimet” (Rev. Studime Historike, Nr. 1, 1967), shkruan për Moisi Golemin se “Barleti na mëson se Moisiu kishte lindur në qytetin e Valmëve të Epirit (Elbasani i Sotëm)” (faqe 64).

Dëshminë e dytë, se Gjergj Araniti ishte Zot i trevave të Çermenikës, Shpatit dhe Mokrës, e kemi nga Gjon Muzaka, Despoti i Beratit dhe bashkëkohës i Aranitit. Ai shkroi në vitin 1510 një testament, të quajtur “Memorie” (Tiranë 1996). Familja e Muzakajve dhe ajo e Aranitëve ishin shumë të lidhura me njëra-tjetrën. Për Gjergj Aranitin, i cili kishte qenë i martuar me Maria Muzakën, e cila ishte motra e babait të Gj. Muzakës, shkruan: “Zonja Maria e lartpërmendur, motër e tim eti, pati për burrë Zot Aranit Komnenin, që ishte Zot i Çermenikës (Cermenica) dhe i Mokrës (Mochino) dhe i Shpatit (Spatenia)… (faqe 19). Një motër e Gjon Muzakës, Zonja Suina, ishte martuar me Muzak Komnenin, vëllanë e Gj. Aranitit, i cili kishte pronat e tija në Çermenikë: “Zonja Suina, pati për burrë Zot Muzak Komnenin, të birin e Komnen Arianitit, i cili kishte shtet të tij në pjesën e Çermenikës dhe në pjesën e Mokrës. Fshati i parë (i tij) quhet Librazhdi (Liborasi), një tjetër Drago (Drago), një tjetër Stunja (Stugna), një tjetër Dorësi (Dorisa), një tjetër Qukësi (Zuchisi), një tjetër Guri dhe fshatra të tjerë” (faqe 35). Motra e dytë e Muzakës, Zonja Maria, ishte martuar me Muzak Aranitin, nipin e Gj. Aranitit, që thirrej ndryshe edhe Muzaka i Angjelinës, pasi kishte nënë Angjelinën, motrën e Skënderbeut: “Zonja Maria, pati për burrë Muzak Komnenin, që thirrej nga populli i Angjelinës, i cili kishte një kështjellë që quhej Bjeshka (Biescha) dhe mjaft fshatra të tjerë që janë në Çermenikë dhe Tomadhi” (faqe 36). Edhe një motër e katërt e Gjon Muzakës, Zonja Komita, ishte e martuar me Zotin Aranit, që e kishte Principatën e tij në Çermenikë: “Zonja Komita, pati për burrë Zotin Aranit, të birin e Muzak Aranitit, i cili kishte një Principatë të mirë në Çermenikë… (faqe 37).

Në vitin 1960 historiani gjerman Fanz Babinger shkroi librin “Fundi i arianitëve” (Tiranë 2004), kushtuar kryesisht Kostandin Komnen Aranitit, djalit të dytë të Gj. Aranitit. Në këtë libër Babingeri i bën fajtorë studiuesit shqiptarë për trajtimin jo dinjitoz që i kanë bërë figurës së Gjegj Aranitit. Ai shkruan se “roli i Gjergj Aranitit është errësuar në mënyrë të dyshimtë në të mirë të dhëndërit të tij, të mbiquajtur së fundi “capitano generale dei Signori d’Albania” (Gj. Muzaka) Gjergj Kastrioti, i quajtur Skënderbej” (faqe 9). Në lidhje me trevat që zotëronin aranitët në shek. XV, F. Babinger shkruan: “Fisi i Arianitëve e ka prejardhjen nga Shqipëria e Mesme dhe, me një farë sigurie, mund të pohohet se Gjergj Arianiti, për të cilin këtej e tutje do të bëhet fjalë, duhet të ketë qenë rreth viteve 1443 zot i Çermenikës (në skajin jugor të malësisë, në territorin e Rrapunit), i pjesëve nga Mokra dhe Shpati (nënvizimi im-A.A.) e gjithashtu kishte prona” (faqe 17).

Te historianët e shek. të 20-të ka pas ekzistuar një tezë, të cilën e patën mbështetur edhe Babinger, Noli, Shuteriqi etj., që aranitët kanë qenë të ndarë në dy degë: një pjesë që zotëronin toka në Shqipërinë e Mesme dhe pjesa tjetër në Shqipëri të Jugut. Në lidhje me shtrirjen e shtetit të Aranitëve në Jug të Shqipërisë, Babinger shkruan te libri i tij “Fundi i Aranitëve”: “Megjithatë, duket se Arianitët zotëronin prona të mëdha tokësore edhe në Mallakastër, ku gjendet sot fshati Aranitas, që të kujton fisin e vjetër të zotërinjve. Këto toka shtriheshin deri në det…” (po aty). Kjo tezë nuk ka patur mbështetje, pasi nuk ekzistojnë dokumenta që ta mbështesin atë. Babingeri, në librin e sipërpërmendur, pohon se, për shtrirjen e shtetit të Aranitëve në Jug të Shqipërisë, “Unë nuk mund të sjell ndonjë dëshmi të qartë të dokumentuar” (po aty). Kurse Dh. S. Shuteriqi, në lidhje me supozimin se zotërimet e Gjergj Aranitit shtriheshin në Kaninë, shkruan: “Nuk ka të dhënë arkivale që të pohojnë se Aranitët kishin në zotërimin e tyre Vlorën dhe Kaninën” (faqe 74).

Dhimitër S. Shuteriqi, në tre nga studimet e tij më të spikatura për aranitët: “Aranitët-Emri dhe gjenealogjia” (1965), “Aranitët-Zotërimet” (1967) dhe “Aranitia në vitin 1467” (1981), kishte dëshmuar me fakte dhe dokumente që “Aranitia”, shteti ose principata e Aranitëve shtrihej në Shqipërinë e Mesme dhe e kishte qendrën në trevat e Librazhdit të sotëm. Shuteriqi shkruan:“S’ka asnjë dyshim se, më 1454, me emrin e Aranitisë kuptoheshin domenat e Aranitëve në viset e Librazhdit të sotëm… me kryeqendër Komnenovilin, “Qyteti i Komnenit” … që s’ishte tjetër veçse Polisi, apo Vilani i sotëm, lagje e Polisit (faqe 129-133).

Në tekstin e Historisë së Shqipërisë (Tiranë 2002), një nga emrat e familjes së aranitëve ishte “Çermenika”. Në lidhje me këtë fakt (emri “Çermenika” të aranitëve – A.A.), prof. dr. Dh. S. Shuteriqi shkruan: “Emri Çermenika, ka të bëjë sigurisht me zotërimet e Aranitëve në krahinën e Çermenikës së sotme” (faqe 130).

* * *

Siç e pamë edhe më sipër, i vetmi historian, që ka pohuar se Gjergj Araniti ishte Princ i Kaninës, ka qenë një prift italian nga Breshia (Itali), Xhanmaria Biemi. Shuteriqi, në një shkrim të botuar kohët e fundit (2002) për aranitët, në lidhje me veprën e Biemit shkruan se “Biemi…ka fantazuar shumë” (faqe 3). Franz Babinger është më i ashpër në qëndrimin ndaj Biemit. Studiuesi gjerman e etiketon priftin breshian “mashtruesi i pacipë” dhe librin e tij si “vepra mashtruese e hileqare e abatit breshian” (faqe 9). Ai i këshillon historianët shqiptarë që “studimet historike shqiptare (duhet) të çlirohen nga vepra mashtruese e hileqare letrare e Istoria di Giorgio Castrioto detto Scander-begh e Gianmaria Biemit” (po aty). Të njejtin qëndrim me historianin gjerman mban edhe historiani i shquar shqiptar, Aleks Buda, i cili, në parathënien e librit të cituar të F.S. Nolit, shkruan: “Një e metë që mbështetet akoma në në punimin e ri të Nolit është fakti se ai vazhdon të përdorë si burim të dorës së parë disa burime tregimtare shumë të dyshimta. E kemi fjalën për historinë e të ashtuquajturit “Tivaras”, për të cilin historianë me autoritet kanë shprehur mendimin e argumentuar se kemi të bëjmë me një fallsifikim të një fallsifikatori profesionist të shek. XVIII, Xhanmaria Biemi” (faqe .

Është e vërtetë që një pjesë (jo të gjithë) e historianëve bashkëkohorë shqiptarë (F. Noli, K. Frashëri etj.) e pranojnë Biemin dhe veprën e tij, por asnjëri prej tyre (veç Nolit) nuk e pohojnë se Gj. Araniti ishte Princi i Kaninës. Me gjithë vlerat e pamohueshme dhe të jashtëzakonshme të librit të F. Nolit “Gj. K. Skënderbeu 1405-1468”, kushtuar figurës së Skënderbeut, por përsa i përket Gj. Aranitit, burimeve historike që ka shfrytëzuar Noli për të (megjithëse ka lexuar edhe Memorien e Gj. Muzakës), ai i paraqet të cunguar dhe jo të plota. Këtë të metë të Nolit e ka vënë në dukje edhe Aleks Buda në parathënien e librit të Nolit, ku shkruan: “Noli lë qëllimisht pas dore një burim si biografinë e hartuar nga shqiptari Marin Barleti, të cilin kërkimet e reja po e vërtetojnë gjithnjë e më tepër si një burim në kuptimin e plotë autentik e të dorës së parë” (po aty). Në librin e Nolit figurë qëndrore ishte Skënderbeu dhe është e kuptueshme që për Gj. K. Skënderbeun autori kishte hulumtuar më shumë sa ç’kishte hulumtuar për Gj. Aranitin. Përsa i përket veprës së Biemit dhe vlerësimeve që jep Babingeri për të, Noli shkruan se studiuesi gjerman nxjerr “përfundime të nxituara” dhe se Babingeri “ka shumë të ngjarë ta ketë lexuar tek-tuk librin e Biemit” (faqe 84 dhe 160). Nuk mendoj se Noli ka të drejtë. Franc Babinger është i njohur në botë si një “historian me autoritet” (A. Buda) dhe si i tillë ai nuk mund të nxirrte “përfundime të nxituara” nga një lexim “tek-tuk” i librit të Biemit (po aty)

Ndryshe ndodh me dy biografët e Gj. Aranitit, gjermanit F. Babinger dhe shqiptarit Dh. S. Shuteriqi, që e patën Aranitin protagonist në veprat e tyre. Për pasqyrimin e figurës së tij ata kanë hulumtuar shumë më tepër dokumenta arkivore dhe shkrime historike, duke sjellë dëshmi më të plota dokumentare rreth figurës së Gj. Aranitit. Janë pikërisht këta dy autorë, që, me studimet e tyre për aranitët, kanë kanë nxjerrë përfundimin, se Gjergj Araniti ishte Princ i trevave të Çermenikës, Shpatit dhe Mokrës.

BIBLIOGRAFIA:

A. Buda: Fan S. Noli, historian i Skënderbeut”, parathënie e librit “Gj.K.Skënderbeu. 1405-1968”, Tiranë 1967.

Burimë tregimtare bizantine për historinë e Shqipërisë (Shek 10-15), Tiranë 1975.

F. Noli: “Gj.K.Skënderbeu. 1405-1968”, Tiranë 1967.

F. Babinger : “Fundi i arianitëve” (Përkthyer në gjuhën shqipe), Tiranë 2004.

Dh. Shteriqi: “Aranitët-Emri dhe gjenealogjia”, Studime historike, Tiranë 1965.

Dh. S. Shuteriqi: Aranitët-Zotërimet”, Rev. Studime Historike, Nr. 1, Tiranë 1967.

Dh. Shuteriqi: “Aranitia në vitin 1467”, 1981.

Gj. Muzaka: “Memorie”, (Botim shqip), Tiranë 1996.

M. Barleti: “Devita et gestis Scanderbegi, praeclarissimi epirotarum principis, botuar më 1508 (Botim shqip në vitin 1983).

Xh. Biemi: “Istoria di Giorgio Castrioto detto Scander-begh”, Breshia, Giam, Battista Bossino 1742 (cituar sipas veprës së F. Nolit “Gj.K..Skënderbeu. 1405-1968”, Tiranë 1967).