Nga Visar Zhiti/

Nuk mund të rrija pa shkruar, pa sjellë dhe poezinë…

Vepra monumentale, e madhe, me simbolikë universale: “Çelësi shqiptar” – i artistit Alfred Mirashi Milot, sapo u përurua në hyrje të qytetit të Shkodrës.

Lajm i bukur… Pritej… Ai “Çelës”, ashtu dhe ndryshe, gjithmonë vepër arti, i hijshëm dhe intrigues, është vënë dhe në vende të tjera, në qytete të Italisë, ku jeton dhe punon artisti shqiptar, iku që fëmijë atje me dyndjet e mëdha për një jetë më të mirë, mbi të gjitha për një ëndërr dhe ia doli, mbaroi Akademinë Brera të Milanos, ku ishte lauruar dhe piktori i famshëm, Maestro Ibrahim Kodra, i ikur që në kohën e mbretërisë apo ku jeton dhe artisti tjetër me njohje botërore Adrian Paci, pak më tej, buzë një liqeni magjepsës është dhe piktori po ashtu i njohur Gjergj Kola. Ka dhe të tjerë… Miqësia me ta është një tjetër vepër arti.

Njohën artin e madh botëror, u bënë pjesë e tij dhe po ia japin dhe AtDheut…

Dhe ja, erdhi “Çelësi” i Alfred Mirashit, që i ka shtuar emrit të tij dhe vendlindjen-Milot, tashmë i bërë i njohur si emri i tij artistik deri edhe në Kinë, ku ai jep dhe leksione arti. Të shumta janë çmimet dhe vlerësimet që ka marrë nga bota. Ai na dha një “Çelës” universal, me porosinë e artit që të hapim dyer dhe zemra dhe horizonte, ndërkohe dhe na thotë: mjaft me çelësa, jo më mbyllje dhe sikur i shtrembëron ata. Kështu janë vendosur në disa qytete të huaja. Dhe bëhet një punë e madhe, ngrihet një kantier, vijnë vinça, sikur po ndërtohet një uzinë, janë çelsa të mëdhenj, rëndojnë, me tonelata…Çelësi shqiptar i Shkodrës ka dhe një hark të madh si urat, me atë arkitekturën tradizionale tonën, por dhe si hark triumfi i munguar…

…që pastaj të shkojmë né qendër të qytetit, ku duhet të ngrihet madhërishëm Rozafa – e legjendës për nënat, më e bukura në botë…

Ndërkaq unë kam qenë në ekspozita të Alfred Mirashi Milotit dhe në Itali apo në ceremoni çmimesh e takimesh arti me atë, madje kisha shkruar dhe një poezi për “Çelësat” e tij, që është futur në albume dhe së fundmi në librin tim me poezi, i sapo botuar në Itali, dy gjuhësh, shqip dhe italisht. Po e sjell këtu dhe nga dëshira e bukur e përurimit të Çelësit Shqiptar në Shkodrën e dashur.

VISAR ZHITI

ÇELËSAT

– fjalë për piktorin

Alfred MIrashi MILOT –

Çelësat s’e di a vuajnë,

por na bëjnë

të vuajmë…

Na mbrojnë dhe na mbyllin,

ah, na ndajnë.

Gjithë ato dyer, kur dashuria

s’ka derë,

sipas meje është hapësirë

e pafundme.

Edhe lirinë s’mund ta ndash

nëpër qelira dhe t’i japësh Djallit

çelësat e burgut.

Një tufë me çelësa të së mirës,

që janë bërë nga e keqja jonë

dhe çelësat e së keqes

që e kyçin të mirën…

Por era që s’ka fare çelësa-

do të më thoshte im bir,

as dallgët, as kurioziteti, as qeni,

as kali, as dëshirat,

as mali… as dhëmbjet njerëzore, –

do të thosha unë, as…

mbase të gjitha këto janë vetë çelësa

për zbulimin e vetes

dhe të botës.

Po kur u shpik çelësi,

para apo pasi kryqëzuan Krishtin?

Një miku im piktor mban penelin

si një çelës arti

dhe hakmerret ndaj të gjithë çelsave

që na bëjnë të vuajmë,

që na mbyllin dhe na ndajnë…

i shtrembëron në vizatimet e tij,

për të kuptuar

se duhet drejtësi më shumë,

i bën të shëmtuar si monstra,

që të mos i duam…

të kemi frikë, ngjajnë me prangat,

me gozhdët e kryqit…

çelës do të thotë të mos besosh

në njerëz…

çelësi nuk di të qajë…

Ne lindim pa çelësa në duar,

por me 10 gishta,

aq sa janë dhe 10 porositë Qiellore.

Hija e Njeriut ka formën e një çelësi

të madh

që të guxojë të kyçë portat

e errësirës,

kurse agimi s’ka çelësa fare, rrjedh

si kataraktet e së ardhmes.

Le të jenë çelës ngjyra dhe fjala! – mërmëris unë.

Çelës le të jenë loti dhe gëzimet! Dashuria

është i vetmi çelës prej drite. Amen!

VISAR ZHITI

LE CHIAVI

– A pittore Alfred Mirashi MILOT –

Non so se le chiavi soffrano,

ma ci fanno soffrire…

Ci proteggono e ci rinchiudono, ah,

ci separano.

Tutte quelle porte, eppure l’amore non ha porte,

che per me è uno spazio infinito.

Anche la libertà non puoi segregarla

tra le celle

e dare al Diavolo le chiavi del carcere.

Un mazzo di chiavi del bene,

costruite dal nostro male

e le chiavi del male

che sprangano il bene…

Ma il vento che non ha chiavi, –

mi direbbe mio figlio,

nemmeno le onde, la curiosità,

il cane, il cavallo, i desideri,

né la montagna… né le sofferenze

umane, – direi, né…

forse queste sono solo chiavi

per scoprire

te stesso e il mondo.

Ma quando si inventó la chiave,

prima o dopo la crocifissione

di Cristo?

Un mio amico pittore stringe

il pennello come chiave dell’arte

e si vendica di tutte le chiavi

che ci fanno soffrire,

che ci rinchiudono e ci separano…

le deforma nei suoi disegni

per capire

che ci vuole più giustizia,

le stravolge come mostri,

per detestarle…

per impaurirci, somigliano ai ferri,

ai chiodi della croce…

chiave vuol dire non fidarti dell’uomo…

la chiave non sa piangere…

Noi nasciamo senza chiavi in mano, ma con 10 diti,

tanti quanto sono

i 10 Comandamenti.

L’ombra dell’Uomo ha la forma

di una grande chiave

per osare di chiudere

le porte delle tenebre, mentre l’alba

non ha chiavi, scorre come le cascate

del futuro.

Che siano chiavi il colore e la parola! – sussurro.

Chiavi siano le lacrime e le gioie! L’amore

è l’unica chiave di luce. Amen!

Traduzione di Elio Miracco

Nga: Fran Gjoka

(Me sociologun Gëzim TUSHI,

“Mjeshtër i MADH”, “Kalorës i Urdhërit të Skënderbeut”)

– Shqipëria po përjeton një situatë të dhimbshme kriminale, ku del në pah një dhunë e pashpjegueshme ndaj femrës. Si mund ta konsideroni ju këtë situatë dhe cilat do të ishin rrugët për ta kapërcyer këtë gjendje? 

-Realitetet sociale në shoqërinë shqiptare kanë kohë që janë të inonduara nga shumë dukuri shqetësuese, të cilat tregojnë dobësimin deri në nivele kritike të shëndetit, kohezionit dhe funksionalitetit të saj. Për nga gjerësia e shtrirjes dhe intensiteti i shfaqjes së disa dukurive, si dhuna, krimi, neurotizmi social, konfliktet në familje, fenomeni i bullizmit në shkollë, divorci në zgjerim dhe dekompozimi i strukturës dhe funksionalitetit në shumë familje, zgjerimi i përdorimit të drogës, alkoolit dhe substancave psikotrope nga të rinjtë, rritja e krimit minor dhe abuzimi seksual në moshat e reja, trajtimi i keq i të moshuarve në familje dhe braktisja e tyre në vetmi, bashkuar këto me patologjitë e politikës shqiptare dhe nivelet alarmante të korrupsionit e bëjnë tablonë të dyshimtë dhe fare pak optimiste. Në këtë tablo të problemeve të shumta sociale, më të cilat po përballet shoqëria shqiptare, në mënyrë evidente dhe shumë shqetësues paraqiten dhuna dhe krimi në familje. Sidomos dhuna dhe krimi mbi gratë për shkak të dominimit të koncepteve maskiliste dhe modeleve autoritariste, të cilat jo vetëm nuk janë zbutur, por përkundrazi janë në një proces agravimi të akseleruar, duke e bërë situatën e familjes dhe statusin e gruas shumë të prekshëm. Në jo pak raste, për shkak të dhunës permanente fizike, psikologjike, verbale dhe emocionale që ushtrojnë meshkujt mbi femrat, burrat mbi gratë e kanë bërë familjen “burg për gratë”. Nëse në mënyrë sintetike dhe sociologjike do të përkufizonim situatën e dhunës mbi gratë në familjen dhe shoqërinë e sotme shqiptare, padyshim do të themi se me këto përmasa alarmante në gjerësi, thellësi dhe intensitetin me të cilin ajo shfaqet, duhet konsideruar si një “betejë e pafituar” nga gratë. Burimet dhe gjeneratorët e vazhduar e të “pashtershëm” të dhunës ndaj grave janë disa faktorë me natyrë të ndryshme fizike dhe metafizike, konceptuale dhe materiale, historike e kulturore, biologjike e psikologjike. Sikur të tentonim të bënim diagnostikimin e këtyre shkaqeve në mënyrë enumerative, do të na duhej shumë kohë dhe investim më strategjik. Por në kuadrin e sensibilitetit për gazetën e nderuar “Nacional”, mund të themi se të gjithë këta faktorë kanë secili peshën e tyre në ekzistencën e dhunës mbi gratë. Një gjë është e sigurt: ne jemi para nevojës që pasi kemi bërë këtë diagnostikim të shkaqeve të dhunëqs mbi gratë, duhet të mendojmë, të ofrojmë dhe propozojmë edhe “terapitë” e duhura politike, psikologjike, kulturore e materiale. Në këtë kontekst, gjykoj se paradigma që është instruktive, në këtë rast ka të bëjë dhe lidhet ngushtë me punën që duhet bërë nga institucionet e edukimit dhe formimit human e qytetar, sikurse janë familja, shkolla, media, institucionet fetare. Por natyrisht edhe ato të parandalimit dhe ndëshkimit të dhunës mbi gratë, e cila, sikurse ka thënë me të drejtë Hillari Klinton në Konferencën e Pekinit në 1995, nuk duhet konsideruar si difekt kulturor, por si veprim i hapur dhe i pastër kriminal, i cili duhet trajtuar dhe ndëshkuar si i tillë. Unë mendoj se bashkimi kompakt i këtyre dy hallkave të procesit të luftës kundër dhunës mbi gratë, domethënë i punës së institucioneve të formimit dhe edukimit me ato të ndëshkimit, kthimi i tyre në një strukturë operacionale kompakte, do të ishte rruga e duhur dhe ajo që imediatisht kërkohet për të mbrojtur gratë tona nga patologjia e dhunës, për t’u garantuar atyre liritë dhe të drejtat njerëzore, duke shmangur kështu paragjykimet e korracuara, arkaike e bashkë me to edhe arketipet maskiliste të trashëguara nga e kaluara dhe që akoma “frymojnë” edhe në ditët tona. Gratë duhet të luftojnë kundër çdo shfaqje mizogjene në familje, shkollë, vendin e punës, politikë, komunitet, familje e kudo që shfaqet. Ato janë në kohën e tyre dhe kanë të drejtë të trajtohen me dinjitet si qënie njerëzore të barabarta. Identiteti seksual i tyre nuk ka pse të jetë “mallkim” për to. Përkundrazi, ky identitet në një shoqëri të emancipuar mund të kthehet në një lloj të veçantë të “privilegjit social”, pikërisht për shkak të gjinisë së tyre. Dhe më në fund, gratë nuk duhet të heshtin ndaj dhunës, përkundrazi ato duhet ta denoncojnë atë pa hezitim. Heshtja është kundër tyre dhe në çdo rast ajo bëhet aleat i dhunës mbi gratë. Ndoshta kjo kërkon edhe një sulm qytetar dhe të qytetëruar edhe kundër indiferencës sociale, që shfaqet shpesh në shoqërinë tonë, e cila ushqehet nga koncepti semplist, i cili dhunën mbi gratë nuk e konsideron problem. Madje e konsideron si problem anësor dhe “çështje rutinore”. Një qëndrim social e qytetar më i angazhuar do t’i ndihmonte gratë në kauzën e tyre të përbashkët kundër dhunës në familje e shoqëri.

Ne foto: Sociologu Gëzim Tushi

–Ngjarja në Shkodër ka tronditur gjithë opinionin publik shqiptar. Cili është mendimi juaj, si profesionist, ndaj shkaqeve dhe arsyeve që çuan në këtë krim?

-Ngjarja e ndodhur para pak ditësh në Shkodër është tejet tronditëse dhe makabre. Në historinë e ngjarjeve kriminale është ndoshta më e rënda, sepse kemi të bëjmë me një kompleks kriminaliteti, ku bashkohet paradoksalisht vetëvrasja me krimin. Këto ditë, me të drejtë, kjo ngjarje ka kapur apogjeun e sensibilitetit social dhe reagimit mediatik. Por shpesh, në analizat e ngjarjes, të shkaqeve dhe përgjegjësive individuale e sociale, në interpretimin e faktorëve janë shfaqur shumë pasaktësi, njëanshmëri e sensibileitete të deformuara. Që jo vetëm nuk të lejojnë të kesh optikë të qartë për shkaqet, por edhe që japin mesazhe të gabuara sociale për rrethanat dhe përgjegjësitë. Ngjarja është e rëndë dhe perceptimi i saj ka qenë tejet tronditës për familjet e viktimave, por dhe opininonin publik. Por nëse duam që të bëjmë analizë objektive dhe të nxjerrim mësime sociale për të ndihmuar në parandalimin dhe “zgjidhjen ndryshe” të kontradiktave dhe konflikteve sociale brenda dhe jashtë familjes, duhet të fillojmë që me objektivitet të bëjmë analiza pa sentimentalizëm dhe gjërave t’u vëmë emrat e duhur. Sepse kjo ngjarje, aq shumë tragjike, në thelbin e vet dhe tronditëse për familjet e viktimave dhe opinionin publik, u bë një lloj “casu beli” për trajtime kakofonike mediatike, me shumë deformime e ambiguitete interpretative. Shpeshherë media në vend të ruajë pavarësinë në analizën dhe gjykimin e rastit është bërë aleate me gjykime apo paragjykime të natyrës empirike apo shkaqeve të improvizuara. Duhet folur shqip, nëse duam të ndihmojmë për të parandaluar dhe shmangur ngjarje të tilla. Pavarësisht se viktimat nuk gjykohen, por përgjegjësia sociale na detyron të themi se sido që të kenë qenë rrethanat, motivet, presionet materiale e agresionet psikologjike që kanë ndikuar si faktor i brendshëm në këtë veprim, nëna ka kryer krim. Së pari, që ka bërë vetëvrasje, që është një akt i papranueshëm dhe i dënueshëm në çdo rrethanë, qoftë nga feja apo edhe shoqëria. Askush nuk ka të drejtë, në asnjë rrethanë t’i marrë jetën vetes me vetëvrasje. Kjo është e para. E dyta, nëse është e vërtetuar se ajo është vrasësja e fëmijëve të saj, ky është krim i rëndë dhe duhet cilësuar pa mëdyshje si i tillë. Megjithatë, tani, pasi ngjarja ka ndodhur, na takon të mendojmë se çfarë duhet të bëjmë për të parandaluar akte të tilla. Dy janë burimet e krimit dhe vetëvrasjeve: shkaqet e brendshme me natyrë psikologjike, mentale e shpirtërore, të cilat janë delikate dhe shpesh e bëjnë të pamundur parashikimin e vetëvrasjes. Por familja, shkolla, komuniteti dhe sidomos rrjeti kapilar i institucioneve mjekësore ka mundësi të dallojë, të marrë masa, të ndihmojë dhe parandalojë ngjarje të tilla. Nuk duhet ndonjë mënçuri e madhe që të dallosh njeriun kur shfaq gjëndje ankthi, pasigurie, dëshpërimi, makthi, paqëndrueshmërie emocionale, etj., që janë shënja të sigurta të fillimit të procesit të destabilitetit mendor, që mund të çojnë njeriun drejt suicidit apo krimit. Ndërhyrja në këtë rast mund të jetë shpëtimtare, rikuperuese dhe rehabilituese, duke shmangur tragjedinë e menduar apo të planifikuar të vetëvrasjes apo krimit. E dyta, janë rrethanat sociale, apo faktori i jashtëm që ndikojnë në situate të tilla, që lidhen me statusin e familjes, gjendjën ekonomike, marrëdhëniet bashkëshortore apo lidhjet midis pjesëtarëve të familjes, konfliktet e mundshme, situatat e agravuara nga përdorimi i lëndëve psikotrope, drogë apo alkool, etj. Këtu është roli i institucioneve sociale dhe atyre të përkujdesit shëndetësor. Sidomos të nevojës për të patur ekipe mobile për të ndërhyrë në momentin e duhur dhe për të intervenuar me instrumente profesionale adekuate për ndryshimin e situatës materiale, psikologjike e sociale në familje.

– A ndikojnë negativisht përplasjet e politikës, që dhuna të bëhët prezente në çdo celulë të shoqërisë dhe si mund te ndikohet mbi një fenomen të tillë?

– Besimi se sa më shumë të përparonte demokracia në Shqipëri, aq më i zhvilluar, qytetar dhe qytetërues do të ishte gjuha dhe dialogu politik, nuk po vërtetohet. Përkundrazi gjëndja linguistike, retorike e oratorike e saj, në gjuhën e politikanëve të pozitës dhe opozitës, është duke u degraduar deri në nivele alarmante. Sidomos në këto ditë të nxehta klimatike dhe politike, marrëdhëniet e pozitës me opozitën kanë qenë të jenë të vështira. Nuk bëhet fjalë për mungesën e logjikës së kompromisit, që në politologji konsiderohet si “lavdia e demokracisë”, por thjeshtë për deformimin e standardeve dhe rrugullat e “gjuhës politike” në Shqipëri.  Në Parlament dhe sidomos mediatikisht, ajo është banalizuar deri në limitet e fundit të etikës dhe ka marrë një rrugë të mbrapshtë në dialogun interaktiv të politikanëve kundërshtarë. Madje ajo është deformuar keq jo vetëm tek politikanët profesionistë, ndikimi i saj si refleks ngjitës ka filluar të ndihet në media dhe e reflektuar gjerësisht edhe në gjuhën komunikuese dhe dialogun neurotik tek publiku i gjerë. Nuk është fjala për të bërë teori për rolin e gjuhës në politikën moderne, por ama kur shikon këtë situatë të shpërdorimit ekstrem, nuk mund të mos evidentosh të vërtetën për nivelin e mjeruar të “gjuhës politike”, për këtë mjet kryesor, në mos të vetëm, me të cilin bëhet politika e kohës demokratike. Një mjet që është pasqyrim i faktit, që politika në këtë vend, në vend të emanciohej si instrument i komunikimit politik, kulturor e publik, po ecën drej degradimit dhe banalizimit të saj. Nuk e di nëse politikanët tanë kanë nivelin e duhur dhe konceptin adekuat për të kuptuar se forca dhe vlera e gjuhës politike, si mjet komunikimi në shoqërinë demokratike, është shumë e madhe. Duket që politikanët, shumica e tyre më saktë, nuk e kanë të qartë “përgjegjësinë e gjuhës politike”. Këtë të vërtetë e kupton kur përballesh me atë që po ndodh në politikën shqiptare, në të cilën ka shpërthyer “epidemia” e një fushatë gjuhësore politike banale, e shfrenuar, e dalë nga kontrolli etik, nga vetëpërmbajtja demokratike. Përgjithësisht politika jonë, tradicionalisht në tre dekada, ka qenë e ashpër, jo tolerante nga pikëpamja fizike, konceptuale e gjuhësore. Sipas mendimit tim, artikulimi gjuhësor ka rënë kaq poshtë, gjuha e politikanëve të këtij vendi duket se ka percepituar në “fundin e lejueshëm saj”, duke e reduktuar debatin jo me instrumentet adekuate e elokuente të saj, por në gjuhë të ashpër, të drunjtë, të fortë, jo etike. Padyshim, atmosfera politike në Shqipëri duket se është e tensionuar për shkaqe thelbësisht ekstragjuhësore. Kjo ndihet dhe kuptohet lehtë nga qytetari, sepse është ai që po përballet përditë nga “bombardimi politik” me gjuhën e “drunjtë”, madje të hekurt, që ka mbuluar politikën tonë. “Eteri” i jetës publike është inonduar nga fushata dhe kundërfushata retorike paralele, të goditjeve dhe kundërgoditjeve gjuhësore politike të pozitës dhe opozitës. Vrazhdësi e skajshme, brutalitet i dukshëm, gjuhë politike devijante, e cila para se të shfaqet në ekran, gati ka nevojë për “pullë të kuqe”. Fytyra të acaruara, grimasa të pakontrolluara të politikanëve e kanë inonduar keq situatën qytetare. Kjo gjëndje e sjelljes dhe e gjuhës politike është duke e cënuar keq dinjitetin e politikës shqiptare, e cila për fat të keq, jo vetëm që nuk po frenohet, por ka marrë rrugën e degradimit moral dhe profesional kreshendo. Një bezdi e vërtetë qytetare, që na vjen si “peshqesh”nga politika, të cilës të paktën mungesën e etikës së sjelljes politike dhe artikulimin banal gjuhësor, nuk ja kemi borxh. Sepse një politikë me gjuhë frenetike, të pa ekulibruar, nuk dëmton vetëm cilësinë dhe performancën e politikës, por pengon qytetarët të jenë në gjëndje të dallojnë, ca më shumë, të ndajnë thelbin e vërtetë të debatit politik, esencën e çështjes nga objekti i artikuluar i “gjuhës politike” që përdoret. Kaq intensive është bërë të folurit me tone banale dhe ofenduese, sa që është bërë e vështirë për qytetarin të dallojë se ku është “argumenti” dhe ku fillon “shpifja”, ku është dhe sa është e vërteta e konfliktit pozitë-opozitë dhe ku mbaron retorika gjuhësore si mjet që fsheh objektin e vërtetë të konfliktit politik, pas “ambalazheve” gjuhësore të përdorura nga politikanët. Gjuha e politikanëve ka humbur sensin, elegancën, argumentin dhe është lëshuar brutalisht në “fushën e vet”. Madje, tani lëviz e lirë, pa asnjë “censurë etike”, sepse ka dalë e lirë në qejfin e saj. Në vend të gjuhës që duhet të ketë argument politik mbushamendës, ne po përballemi me një “fjalamani” të tepërt, me abuzime të shëmtuara me faktet dhe të vërtetat, me shkelje të rregullave dhe standardeve të komunikimit politik. Në historinë e politikës moderne, jo vetëm në Shqipëri, ka raste kur objekti delikat i një debati mund të çojë në degjenerime të përkohshme të gjuhës politike. Por kjo që po ndodh në politikën tonë është ndryshe. Nganjëherë të duket më shumë si qëllim në vetvete, nga që nuk ka aq “lëndë ontologjike”, që të justifikojë këtë gjuhë me logjikë politike sakate, të artikuluar keq, e cila jo vetëm po rëndon situatën e vet, por veçanërisht gjëndjen psikologjike të qytetarit. Nuk është gjuhë politike ajo që kanë përdorur politikanët kundër njëri-tjetrit, sepse në esencë nuk kemi gjuhë që pasqyron të vërtetën politike, por një gjuhë që ka marrë forma të shëmtuara, dredharake, që nuk të tregon as thelbin e debatit, sepse është një gjuhë që nuk është e lidhur drejtpërdrejtë me përmbajtjen e debatit dhe objektin e të menduarit, madje as me standardet elementare, mbi të cilat duhet bazuar të folurit politik. Kjo e ka cënuar rëndë nevojën dhe detyrimin gjuhësor elitist të politikanëve. Në politikën e sotme moderne ka një normë edukate gjuhësore, që politikës i vjen si imperativ kategorik i brendshëm, të paktën që nga koha e Aristotelit, sipas të cilit punët e shtetit dhe të politikës duhet të udhëhiqen nga ata që kanë edukim dhe formim sa politik, etik edhe gjuhësor. Politika është art i vështirë, sidomos kur duhet lufta për gjetjen e argumentit dhe përdorimin adekuat të gjuhës, sepse plotësimi i këtyre standardeve kërkon formim intelektual. Politikanët tanë kanë filluar të flasin pa doganë, pa kujdes etik. Si qytetar i këtij vendi, mendoj se duhet frenuar kjo gjuhë banale, që nuk është natyrale apo organike, për të zhvilluar politikën në një vend të qytetëruar. Nuk është modeli gjuhësor i duhur që duhet përdorur, sidomos nga ata që udhëheqin punët e politikës në këtë vend. Por askush nuk beson se e keqja është vetëm këtu dhe problemet e ditës për politikën tonë janë vetëm “probleme gjuhësore”. Çështja është ca më e thellë. Por atmosfera gjuhësore që ka krijuar politika shqiptare, duke u marrë në frontin më të gjërë të mundshëm me banalitete, po ndikon shumë në deformimin e opinionit demokratik të qytetarëve, të cilët janë bombarduar me gjuhë politike banale, e fshehur në emër të moralitetit politik. 

– Sapo ndodh një krim, çdo shqiptar bëhët gjykatës dhe vë dorë “me kompetencë” mbi fajtorin. Si e shpjegoni këtë gjë?

– Është e vërtetë që shoqëria shqiptare, për shkak të së kaluarës së vet kolektiviste, vazhdon inercinë e gjykimeve populiste dhe reagimeve instiktive, bazuar në arketipet e gjykimeve dhe paragjykimeve të ardhura si module të gatshme të reagimit. Shpesh të parakohshëm apo instiktiv. Kjo është një nga shënjat e nevojës së formimit dhe konsolidimit modern të shoqërisë shqiptare, për të mbajtur distancën nga gjykimet e improvizuara apo konkluzionet e parakohshme. Shqiptarët e kanë qejf gjykimin e personalizuar dhe konkluzionet e “instancës së fundit” për çdo ngjarje apo raste.  Këtu kanë ndikimin e tyre kontroversal edhe sistemet e informimit dhe gjykimit, të cilat gjithashtu nuk kanë reagime adekuate dhe informacione definitive e të bazuara në fakte. Kjo bën pastaj që të kemi”çarje të brendshme” të opinionit publik, gjykime të diversifikuara, të cilat, në jo pak raste, shoqërohen me konflikte të përhapura, të cilat përplasen në të njëjtën kohë me paradigmat morale dhe gjykimet e secilit, të lidhura këto pastaj me nivelin e tyre kulturor, traditën e kulturën familjare, paradigmat rrethanore jetike dhe stuatat e habitateve komunitare. E kemi patur, për fat të keq, në AND e shoqërisë tonë procedimin dhe gjykimin e ngjarjeve, fakteve, ndodhive duke i vënë nën “panoptikonin” e njohur të “vijës së masave” dhe të drejtës së kujdo për të “gjykuar për gjithçka e për çdo gjë”. Besoj se koha e sotme ka si gurë caku të drejtat e njeriut dhe gjykimin e fajtorit nuk e bëjnë as masat, as opinion publik, por organet e drejtësisë. A, kur është fjala për gjykim moral të një akti që ka peshë, interferim dhe ndikim social, po, kushdo ka të drejtë të gjykojë e të mbajë qëndrim. Qoftë në nivel social apo në plan të personalizuar. 

– Përfundimisht, a shihni ju mundësi dhe rrugë për t’i shëruar këto plagë sociale në Shqipëri?

– Situata sociale në Shqipëri këto kohët e fundit është bërë shumë e agravuar. Në sipërfaqe të saj kanë dalë shumë probleme. Të reja dhe të vjetra, të njohura e të panjohura, të cilat duket sikur e kanë zënë shoqërinë në befasi sociale dhe e kanë “kapur për fyti” dhe nuk po e lënë të marrë frymë. Shoqëria po shfaq doza të larta neurotizmi dhe konfliktualiteti shoqëruar me zgjerim të dhunës dhe shtimit të mosmarrëveshjeve sociale. Probleme të shumta në familje, e cila në disa raste duket se ka pësuar rupturë të forta në strukturë, funksionalitet e komunikimet interpersonal brenda saj. Në vend që të jetë një qendër e paqes sociale për pjesëtarët e saj, ajo po bëhet një vatër e konfliktualitetit midis bashkëshortëve, prindërve dhe fëmijëve, të rinjve dhe të moshuarve. Probleme ka edhe shkolla, e cila gjithashtu po vuan patologjitë e saj jo vetëm në aspektin professional e cilësor të mësimdhënies e mësimnxënies, por sidomos në “thelbin deontologjik” të përgjegjësive të saj formuese dhe edukative për formimin qytetar të nxënësve. Probleme kanë edhe institucionet sociale, shëndetësore, strukturat e shtetit dhe pushtetit vendor. Megjithatë, unë mendoj se ka një rrugë për të ndalur këtë kaos social dhe anarki të jetës urbane. Sipas mendimit tim, është e udhës të investojmë për të forcuar ato që përbëjnë bazën e formimit dhe rregullimit të “amortizatorëve” të shoqërisë. Kjo do të thotë që politika, shteti, bashkë me ata që shoqëria i ka zgjedhur apo të përzgjedhur në strukturat e politikëbërjes apo në “bordin e shoqërisë”, duhet të mendojnë dhe të investojnë për të rregulluar funksionimin normal të institucioneve të autoritetit social. Kjo do të thotë që për të sjellë në normalitet jetën shoqërore, duhet të forcojmë ato institucione ku mësohet, edukohet, formohet, por dhe ndëshkohet, sikurse janë familja, shkolla, institucionet fetare, media, shoqëria civile, por dhe institucionet e autoritetit shtetëror. 

– Është degjeneruar familja shqiptare aq shumë, sa tradhëtia bashkëshortore është bërë shqetësim i ditës. Në gjykimin tuaj, si e shikoni ketë fenomen tronditës?

– Padyshim, një nga dukuritë që po e trondit familjen shqiptare dhe po i shton problemet dhe kostot sociale shoqërisë, është zgjerimi i përmasave të divorcit. Në shikimin tim, divorci duhet parë me kujdes në të dy “kahjet” e veta. Nga njëra anë, ai është “kazma e martesës”, por nga ana tjetër, është edhe shprehje e emancipimit të saj, si zgjidhje e qytetëruar në rastet kur lidhja martesore nuk funksionon. Megjithatë, fakti që sasia e divorceve është rritur në përmasa alarmante dhe me shifra socialetronditëse, të detyron të mendosh se shkaqet e këtij fenomeni janë të lidhura me martesën, me kulturën e martesës. Sepse shumë martesa bëhen shpeshherë me mëndjelehtësi dhe pa përgjegjësi, në mënyrë të parakohshme ose nën tundimet e seksualitetit. Krahas tyre, dhe shumë evidente, është tronditja e monogamisë martesore (martesa seksualisht e mbyllur) dhe përhapja e lidhjeve jashtëmartesore apo e lidhjeve paralele. Pasojat e numurit të divorceve në shoqërinë shqiptare janë të shumta, të shumëfishta e të shumëllojshme. Ato rëndojnë mbi familjen, gratë, fëmijët dhe të moshuarit. Megjithatë kemi nevojë të përmirësojmë edukatën për martesën, kulturën e saj dhe kulturën e divorcit, në mënyrë që ato së pari, të jenë zgjidhje humane, të qytetëruara e konsensuale për ato martesa që nuk funksionojnë apo që janë në situata të parikuperueshme konsensualiteti. Ndërkaq është e udhës që partnerët e divorcuar, por që kanë fëmijë nga martesa e tyre, duhet të kuptojnë dhe të pranojnë se ata, nga divorci, nuk janë më bashkëshortë, por statusi i prindit dhe përgjegjësia sociale e prindërimit ndaj fëmijëve që kanë sjellë nga martesa, mbetet një detyrim i pandryshuar. Ky është një problem që po e shqetëson situatën e fëmijëve, të cilët nga divorci nuk duhet të mbeten “jetimë socialë”, kur i kanë prindërit biologjikë. Qoftë edhe të divorcuar…  

– Sa e rëndësishme është marrja serioze e shëndetit mendor dhe sa e vlerësojnë sot institucionet shtetërore dhe sociale? 

– Filozofët, psikologët, sociologët dhe psikoterapistët kanë parashkiuar se për shkak të ndryshimeve thelbësore që po ndodhin në jetën e sotme, ekzistenca e një shoqërie me natyrë liberale dhe individualiste e gjithnjë e më pak solidare e humaniste, thellimi i natyrës egoiste dhe ambicioze të njeriut, etja e shfrenuar për para, sukses, karrierë, celebritet e famë kanë krijuar kushtet e shfaqjes së problemeve dhe shqetësimeve të shëndetit mendor. Kudo në shkollë dhe në vendet e punës, në rrugë e jetën komunitare përballemi me njerëz që shfaqin shënja pasigurie e dëshpërimi, ankthe e makthe, tronditje shpirtërore dhe çrregullime psikologjike. Është një situatë që duhet vlerësuar, duke evidentuar shkaqet e kësaj dukurie sociale e psiko-patologjike si dhe masat që duhen marrë për të parandaluar agravimin e sëmundjeve dhe kalimin e tyre nga niveli i shqetësimit psikologjik, në standardin e vështirë të sëmundjeve psikiatrike. Duhet treguar kujdes me fëmijët, por dhe njerëzit e tjerë, kur ata shfaqin shenja sikurse janë vetmia, mbyllja në vetvete, asocialiteti, mungesa e dëshirës për t’u përfshirë në jetën sociale, ndërprerja e lidhjeve komunitare, mungesa e dëshirës për të shkuar në shkollë apo për t’u përfshirë në punë aktive, mungesa e oreksit e plot shenja somatike paralajmëruese. Në këtë rast, në mënyrë evidente, është e nevojshme që prindërit, mësuesit, familjarët duhet të kenë kulturën dhe vigjilencën e duhur për të dalluar në horizont fillimet e shfaqjes së problemeve psikologjike, duke bërë ndërhyrjen e domosdoshme përmes trajtimit familjar dhe sidomos psikologjik të shenjave të para të anomalive shpirtërore apo psikologjike. Parandalimi i sëmundjeve mendore është plotësisht i mundur dhe shërimi plotësisht i sigurt, nëse i diktojmë simptomat tek njerëzit dhe bëjmë intervenimet e duhura psikosociale për të rikuperuar shëndetin e tyre mendor. Tani i kemi njohuritë, kushtet, institucionet dhe një armatë të gjerë me punonjës të specializuar, sikurse janë psikologët gjëneralistë e të specializuar, punonjësit socialë, psikoterapistët, sociologët, që kanë “pushtetin e dijes” dhe kompetencën profesionale. Na duhet një kulturë tjetër, duke shmangur stigmën që akoma në pjesë të caktuara të shoqërisë ekziston, që shfaqet në frikën nga kontakti me figura të tilla profesionale, sikurse janë psikologët, sociologët apo edhe psikiatrit. Tendenca globalisht në zgjerim e problemeve të shëndetit mendor, që po agravohen në këtë shoqëri turbokapitaliste e likuide (sikurse thotë Zygmunt Bauman), të konkurencës dhe rivalitetit të pandërprerë, me punë stresuese dhe me orë të gjata, kërkon një tjetër kulturë dhe trajtim preventiv, paraprakisht diagnostikues dhe pastaj edhe terapeutik e rikuperues nga familja, shkolla dhe institucionet e specializuara të shëndetit mendor. Një rishikim më me përgjegjësi i Strategjisë së Shëndetit Mendor dhe aktivizimi më kompakt i strukturave dhe institucioneve me funksione specifike të drejtpërdrejta apo të tërthorta, është një detyrë immediate dhe konditë “sine qua non”, për t’u përballur me situatën aktuale, por dhe tendencat e së ardhmes në këtë fushë delikate të jetës sonë sociale.

Flet ambasadori i parë shqiptar në SHBA pas rënies së komunizmit

Bashkëbisedoi: Eneida Jaçaj/New York

Rruzulli tokësor rrezikon të shndërrohet në “fuçi baruti” ashtu siç ndodhi në Luftën e Parë Botërore, pasoja e së cilës solli shkatërrime të mëdha dhe një numër të lartë humbje njerëzish. Situata politike ndërkombëtare paraqitet shumë e tensionuar dhe e nxehtë, për shkak të mosmarrëveshjeve mes shteteve, të cilët po legjitimojnë luftën dhe jo konsensusin. Lufta Rusi-Ukrainë, Israel-Palestinë, konflikti i SHBA-ve kundrejt Kinës dhe Rusisë, konflikti i kahershëm në Lindjen e Mesme dhe tensionet në Ballkanin Perëndimor, duket se do të ndryshojnë rrjedhën e politikës ndërkombëtare dhe mentalitetin e shteteve të botës. Duket se bota po i afrohet më shumë se kurrë Luftës së Tretë Botërore. Politika e jashtme mes shteteve ndryshe mund të quhet “biznes me interesa të larta”, por ata që vuajnë pasojat janë popujt. SHBA dhe Perëndimi, si dy gardiane të sigurisë dhe paqes në botë, po përpiqen të vendosin rregullin dhe qetësinë, por, në fund të fundit do të triumfojnë interesat e shteteve më të fuqishme, ashtu siç e ka treguar historia me Shqipërinë, e cila u përdor “mish për top” për të kënaqur shtetet që morën pjesë në Luftën e Parë Botërore. Nëse shpërthen një luftë botërore, Shqipëria dhe Kosova hyjnë te shtetet që mund të preken, dhe duhet të marrin masa për shkak të rrezikut të jashtëm. Rreth zhvillimeve politike në arenën ndërkombëtare flet ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, ambasadori i parë shqiptar në SHBA, Roland Bimo, i cili, si njohës i mirë i fushës së diplomacisë dhe politikës së jashtme, jep një qasje apo një reflektim mbi mosmarrëveshjet që gjenden shtetet sot mes tyre. 

-Marrëdhëniet diplomatike Shqipëri-SHBA kanë nisur zyrtarisht në vitin 1922, pas mbështetjes së çështjes shqiptare që i dha Presidenti Woodrow Wilson, në Konferencën e Paqes së Parisit, 1919-1920, ndërsa gjatë periudhës së komunizmit nuk shkeli asnjë këmbë amerikani në Shqipëri, dhe ata që ishin u dëbuan. Mbi çfarë kriteresh u ngrit kjo marrëdhënie diplomatike, dhe si u shndërrua SHBA nga një shtet armik, në një shtet kaq të dashur për shqiptarët?

Marrëdhëniet e popullit shqiptar me ShBA janë shumë të veçanta, jo pa shkak jemi quajtur një nga kombet më pro amerikane në botë. Përgjigja ndaj pyetjes kërkon reflektim për një periudhe më shumë se 100 vjeçare, dhe më duket e vështirë të përmbledh në pak rreshta gjithë sa mendoj se ka ndodhur. Por, parë nga larg e lart dhe në “hindsight”, dalja në skenë si fuqia më e madhe botërore e gjigantit SHBA në fillim të shekullit të 20, koinçidon edhe me kurorëzimin me një fitore gjysmake të luftrave shekullore të popullit shqiptar për liri e pavarësi. Them gjysmake, sepse Kosova mbeti jashtë kufijve politikë të Shqipërisë në vitin 1912. Epërsia amerikane në shfronësimin e fuqive të mëparshme shfaqej në dominimin ushtarak, ekonomik dhe politik, por edhe si fuqia më emancipuese në marrëdhëniet ndërkombëtare. Kjo u duk qartë në parimet e reja që do të duhej të rregullonin marrëdhëniet ndërkombëtare, të koncentruara në të famshmet 14 pika paraqitur nga Presidenti Wilson, së pari në Kongresin Amerikan dhe më pas në Konferencën e Paqes në Paris. SHBA shpalosën idetë më përparimtare për kohën lidhur me vetvendosjen e popujve dhe konsideronte politikat imperialiste të fuqive evropiane si shkakun kryesor të luftrave. Nga ai moment, Shqipëria e populli shqiptar, në përpjekjet e tij për liri e pavarësi, kanë gëzuar mbështetjen e SHBA. Edhe në Luftën e Dytë Botërore, përpjekja për liri e popullit shqiptar ishte e integruar fort me aleancën antifashiste, pjesë e rëndësishme e të cilit ishin SHBA. Por, vitet e akullit në marrëdhëniet midis dy vendeve dhe vetizolimi total i Shqipërisë, pasuan vendosjen e komunizmit në Shqipëri. ShBA janë konsideruar për më shumë se gjysëm shekulli armiq, nga regjimi komunist në Shqipëri, por në asnjë rast nga populli shqiptar. Kujtim i mbështetjes së SHBA për pavarësinë e Shqipërisë, vlerat themelore amerikane të lirisë e demokracisë, mënyra amerikane e jetesës, muzika, letërsia, filmi e gjithshka që hyn në kategorinë “fuqi e butë” kanë luajtur rol në ruajtjen e dashurisë e respektit të shqiptarëve për SHBA dhe rezistencën kundër e deri në rrëzimin e komunizmit. Sa sipër nuk do të kishte kuptim pa përmendur ndikimin e jashtëzakonshëm që ka patur në Shqipëri suksesi i diasporës në ShBA. Adhurimi i presuar e i heshtur ndër vite, gjeti rastin e shpërtheu në mikpritjen e treguar ndaj ish-Sekretarit të Shtetit Baker, gjatë vizitës së tij në Tiranë, më 21 qershor 1991. Në themel të marrëdhënieve qëndron mbështetja parimore e SHBA për luftën e një populli të vogël për liri e pavarësi, mbrojtja e tërësisë territoriale të Shqipërisë nga lakmitë e vendeve fqinjë dhe fuqitë e mëdha mbështetëse të tyre, si dhe përpjekjet e përbashkëta për paqe e zhvillim bazuar në demokracinë dhe liritë e njeriut. Thirrja e z. Baker në Tiranë “Freedom ëorks”, rezonoi fuqishëm te një popull i ndrydhur dhe i dërrmuar nga diktatura komuniste. 

-Cili ka qenë roli i SHBA-së në këto 32 vite demokraci, në politikën e brendshme, por sidomos në atë të jashtme?

ShBA kanë luajtur rol vendimtar në çrrënjosjen e komunizmit, demokratizimin e vendit, funksionimn e shtetit ligjor dhe avancimin e pozicionit të Shqipërisë në arenën ndërkombëtare. 

Elitat politike shqiptare, në mungesë të një tradite demokratike dhe të një ekonomie të zhvilluar, shumë shpesh gjatë të 32 viteve të funksionimit të demokracisë, jo rrallë e klasifikuar nga institucione të ndryshme ndërkombëtare, si “hibride” apo me probleme, kanë shfaqur dukshëm tendenca autoritarizmi dhe prirjen për të kufizuar të drejtat e opozitës, lirinë e fjalës, të shtypit, të grumbullimit etj. Shoqëruar me mungesa të dukshme në efikasitetin e luftës kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar. Këtë e dëshmojnë një numër raportesh të Organizatave Ndërkombëtare si dhe raporte të specializuara të Departamentit Amerikan të Shtetit. Në këtë këndvështrim, ndonëse me interesa politike e gjeostrategjike shumë të përafërta ose edhe të njëjta, SHBA nuk kanë munguar në asnjë moment të shprehin kritikat e tyre ndaj autoriteteve shqiptare për korigjimin e praktikave që bien ndesh me parimet demokratike. Kjo mund të ketë çuar edhe në episode të pakëndshme personale për politikanë shqiptarë, por kanë rritur më tej besimin e shqiptarëve te SHBA. Mbeshtetja e SHBA për Shqipërinë, është e gjithanshme. Vështirë të thuhet se Shqipëria do të kishte bërë ndonjë hap serioz drejt anëtarësimit në BE pa nxitjen dhe mbështetjen e SHBA. Vetë ekzistenca dhe suksesi i deritanishëm i Bashkimit Evropian i dedikohet mbështetjes që SHBA i kanë dhënë Evropës gjatë gjithë periudhës së Luftës së Ftohtë. Suksesi më i madh i bashkëpunimit në politikën e jashtme është mbështetja e SHBA për anëtarësimin e Shqipërisë në NATO, moment i cili për nga rëndësia është i krahasueshëm me vetë datën e pavarësisë. Së fundi, mbështetja amerikane për reformën në drejtësi dhe luftën kundër korrupsionit kanë rritur më tej pozitivitetin dhe respektin e popullit shqiptar për ShBA.

-A është sot diaspora shqiptare po aq e zjarrtë dhe aktive në mbrojtjen e të drejtave të komunitetit shqiptar dhe adresimin e çështjeve pikante në instancat më të larta të shtetit amerikan, sa ajo e viteve 20-30 kur lobonte për çështjen e kombit shqiptar?

Nuk është i njëjti efikasitet i punës, por kontributi i saj mbetet domosdoshmëri. Që nga koha kur imzot Fan Noli lëshonte thirrjen drejt Shqipërisë “mbahu Nëno, mos ki frikë se ke djemtë në Amerikë” ka kaluar shumë kohë, jo vetëm si vite por edhe si zhvillime. Është një periudhë ku revolucioni teknologjik e në mënyrë të veçantë ai në fushën e informacionit dhe komunikimit ka kthyer përmbys shumë raporte dhe mënyra pune. Nga ana tjetër, gjatë kësaj kohe edhe Shqipëria ka bërë progres të dukshëm në të gjithë drejtimet dhe reputacioni i saj ndërkombëtar është forcuar ndjeshëm. Ndërkohë në diasporë janë forcuar kapacitetet profesionale e organizative me breza të rinj. Bazuar në sa sipër do të duhet të bëhet më tepër për të gjetur e përdorur rrugë e mënyra të ndryshme organizimi e komunikimi, që të arrihet efiçenca e dikurshme e ndikimit të diasporës shqiptare në ShBA. Shqiptarët mbeten të lidhur me atdheun dhe shprehin një dashuri e dhimbsuri të veçantë për vendin dhe të afërmit e tyre. Ajo që ndoshta duhet përshtatur në kushtet e reja, është që ky aktivizim individual e parokial të harmonizohet e koordinohet në një shkallë më të gjerë, me pjesëmarrje më të madhe, pa dallime krahinore apo partiake. Modelet e organizimit aplikuar edhe nga kombe të tjerë, janë nga më të ndryshmet. Para shumë vitesh, SHBA përmes USAID kanë ndihmuar projekte të organizimit të Diasporës Shqiptare në ShBA dhe Evropë, kryesisht në formën e nxitjes së bashkëpunimit të entiteteve ekonomike në diasporë. Këto eksperienca mund të analizohen dhe përsosen më tej. Mendoj se duhet të piqemi më tej politikisht për të dalluar ndryshimin ndërmjet interesave afatshkurtër politike të momentit dhe të partive dhe atyre afatgjatë të kombit dhe komunitetit. Situatat ndërkombëtare pritet të jenë aspak të qeta e të qarta. Ndihma e diasporës mbetet më e nevojshme se asnjëherë për të mbështetur vendlindjen. 

-Dihet tashmë se pa rolin e SHBA-së, Kosova nuk do të arrinte pavarësinë. Politika aktuale e Kosovës gjendet shumë e tensionuar për shkak të projektit europian për themelimin e asociacionit të komunave me shumicë serbe. Kryeministri Albin Kurti ka vendosur disa kushte për realizimin e këtij projekti, ndërsa po has në presionin e SHBA-së për të nxituar në themelimin e asociacionit. A do të krijohej një Serbi e vogël në Kosovë nëse ky projekt do të realizohej, dhe si do të ndikonte më pas Beogradi në politikën e brendshme dhe të jashtme të Kosovës?

Nuk ka shqiptar në vendlindje apo diasporë të mos shqetësohet për pozicionime të ndryshme të faktorit shqiptar apo pjesëve të rëndësishme të tij, në raport me SHBA. Është pothuaj e pamundur të kujtojmë se çfarë kemi menduar deri sa filloi fushata ajrore e NATO-s për zmbrapsjen e agresionit serb në Kosovë, mbrëmjen historike të 24 mars 1999. Serbët e Millosheviçit me siguri nuk e kanë besuar se do të ndodhte angazhimi i fuqisë më të madhe botërore dhe aleancës më të sukseshme të mbrojtjes dhe sigurisë, NATO, në mbrojtjen e një populli dhe të parimeve të së drejtës ndërkombëtare. Por historia nuk është deterministe. Fati nuk është i paracaktuar. Rrallë herë në historinë e ndërhyrjeve ushtarake ka patur një përputhje të imperativit moral, (ndalimi i spastrimit etnik) dhe interesi i fuqisë së madhe SHBA për të forcuar sigurinë europiane. Kombinim që nuk besoj se do të shfaqet në një rrethanë tjetër. Duhet shumë mençuri e largpamësi për të parë në të ardhmen. Se si mund të funksionojë Kosova me asociacion apo pa të, është e pamundur të parashikohet me saktësi. Por mund të flitet për pasojat negative që vijnë për Kosovën dhe popullin shqiptar prej mosmarrëveshjeve me SHBA. Aktualisht, situata e faktorit shqiptar në rajon është përtej zenithit, më pak i bashkuar se para disa vitesh. E ardhmja është e pasigurt me armatimin e vazhdueshëm të Serbisë, rritje tensioni, provokime si ai në Banjska, mosmbajtje premtimesh apo mosrespktim të marrëveshjeve nga ana e Serbisë. Në çdo rast do të duhet të mbajmë parasysh se për mirë apo keq, nacionalizmi do të vazhdojë të jetë forcë shtytëse në marrëdhëniet ndërkombëtare në të ardhmen e parashikueshme dhe se SHBA nuk janë superfuqia e pasfidueshme sikurse 20 vite më parë. Në këtë proces të lëvizjes së pllakave tektonike të sigurisë botërore, të konfigurimit të aleancave antiamerikane dhe antiperëndimore, nuk do të ishte i tepërt një debat ndërshqiptar për këputjen sa më shumë të një varësie nga Serbia, si në transport, tregti, energjetikë dhe shqiptarët të orientohen më shumë drejt Detit Adriatik.

-A po e dobësojnë marrëdhëniet diplomatike me SHBA-në deklaratat nacionaliste të kryeministrit të Kosovës, Albin Kurti, në një kohë kur shteti më i fuqishëm i kërkon të avancojë me asociacionin e komunave me shumicë serbe?

Marrëdhëniet diplomatike Kosovë-SHBA janë dukshëm të influencuara negativisht për shkak të mosrealizimit të asociacionit të komunave me shumicë serbe. Të thuash ndryshe është të mos shikosh realitetin. Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë përgjegjësi të jashtëzakonshme për paqen dhe sigurinë në botë. Shqiptarët si aleatë të ngushtë do të duhet të mbështesin sa të kenë mundësi Shtetet e Bashkuara në këtë pjesë të vogël të rruzullit ku jetojnë. 

-OKB votoi rezolutën për përkujtumin e genocidit në Srebrenicë. A është ky një ogur i mirë për njohjen e genocidit serb mbi popullin e Kosovës?

Rezoluta ishte një hap i mirë në drejtimin e duhur dhe ndoshta pak i vonuar. Para dhe pas miratimit të kësaj resolute, ata që duket se nuk duan të njohin realitetet e pasojave të hidhura të politikave të tyre, tentuan politizimin e skajshëm të rezolutës. Nuk ishin Kombet e Bashkuara, përkundrazi, ishin autoritetet e Serbisë që insistuan të identifikoheshin me autorët e genocidit në Bosnie Herzegovinë, Srebrenicë. Rezoluta nuk dënon kombe apo etni, por thjesht ata që kryen genocid. Përballë një politizimi të skajshëm të çdo veprimi në arenën ndërkombëtare, nuk besoj se dënimi i genocidit serb në Kosovë mund të ndodhë së shpejti, por gjthsesi do të duhet të mbetet në prioritetet e punës të diplomacisë së të dy shteteve shqiptare dhe diasporës aktive. 

-Për shkak të lëvizjeve demografike, popullsia e Kosovës është tkurrur me 8 për qind. A mendoni se populli kosovar nuk ka besim te politka aktuale, dhe, kjo tkurrje, a është në favor të Serbisë?

Tkurrja e popullsisë është problem në të gjithë Ballkanin, madje edhe më gjerë në Evropë. Serbia vuan ndoshta edhe më shumë këtë fenomen. Disa projeksione të Kombeve të Bashkuara bëjnë fjalë se brenda 20 vjetësh, Serbia do të ketë pak më shumë se 5 milionë banorë.

Largimi nga vendi i të rinjve është problem shumë i mprehtë edhe në Shqipëri, dhe objekt i një debati të ashpër politik. Është evidente se cilado forcë politike që të ishte në pushtet do të ndeshej me të njëjtin fenomen. Mendoj se shqiptarët besojnë se kjo është një çështje themelore e interesit kombëtar dhe që meriton një debat përtej ndarjeve partiake, për të identifikuar shkaqet dhe adoptuar politikat e përshtatshme. Nevoja për fuqi punëtore e vendeve të Bashkimit Evropian është një magnet i fuqishëm, i cili mund të neutralizohet vetëm me politika të përshtatshme nga Kosova dhe Shqipëria. Nuk kam shumë besim se elitat politike në Kosovë apo në Shqipëri do të mësojnë të reagojnë më shpejt se sa realitetet në terren.

-Situata në arenën ndërkombëtare paraqitet shumë e tensionuar, sa i takon luftës Rusi-Ukrainë në njërën anë dhe në anën tjetër lufta Israel-Palestinë. SHBA-të i kanë refuzuar mbrojtjen ajrore Ukrainës, ndërsa kanë rrëzuar raketat dhe dronët mbi Israelin, për të cilin po shkojnë miliarda dollarë në armë dhe municione. Si e shihni rolin e SHBA në këto dy situata lufte?

Tmerret e luftrave, vkitimat e pafund të civilëve të pafajshëm, shkatërrimet e paimagjinueshme që është në gjendje të shkaktojë makineria ushtarake sot, si pasojë e tekonologjive moderne të vrasjes, ushqejnë tek opinioni botëror një ndjesi të papërgjegjshmërisë së elitave për të mbajtur nën kontroll reflekset politike. Gjykatat Ndërkombëtare, si Gjykata e Krimeve apo Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë po mundohen të japin kontributin e tyre, duke bërë përgjegjës për krime lufte liderat si Putin në Rusi apo Netanjahu në Izrael. Shtetet e Bashkuara janë në një pozicion delikat dhe përpiqen me gjithë sa munden të ruajnë paqen dhe rendin botëror bazuar në rregulla dhe ligjin ndërkombëtar. Njihen nevojat e Ukrainës për mbrojtje kundërajrore dhe një pjesë e konsiderueshme e ndihmës amerikane prej 61 miliardë dollarësh miratuar nga Kongresi Amerikan pak javë më parë, do të shkojnë pikërisht në këtë drejtim. 

-A do të ishte kërcënim për SHBA-në fitorja e Rusisë mbi Ukrainën? 

Varet shumë nga definicioni i fitores, çfarë quhet fitore për Rusinë. Humbja e kaq shumë njerëzve në front nga ana e Rusisë, pothuaj një gjeneratë të rinjsh, futja e ekonomisë ruse në binarët e ekonomisë së luftës, izolimi ndërkombëtar, varësia nga Kina, etj, vështirë se mund të kualifikohen si fitore të Rusisë. Imponimi nga ana e Rusisë i mentalitetit të saj për Rendin Botëror dhe mënyrën se si zgjidhen problemet ndërkombëtare, është kërcënim serioz për paqen dhe rendin botëror, natyrisht dhe për SHBA që janë garantorët e këtij rendi. Kërcënim për SHBA dhe gjithë Bashkësinë Ndërkombëtare demokratike është shkelja e ligjit ndërkombëtar nga ana e Rusise dhe legjitimimi i përdorimit të forcës për zgjdhjen e mosmarrëveshjeve ndërkombëtare.

-Rusia dhe Kina po i shesin armë Serbisë. A mendoni se po Rusia dhe Kina po vijojnë përgatitjet për të shtrirë ndikimin e tyre në Ballkanin Perëndimor, dhe sa do t’ia arrijnë?

Përdorimi i armëve në Ballkan do të ishte çmenduri, por provokacionet si ai në Banjska, Kosovë, tregojnë se provokatorët nuk mungojnë. Siguria erdhi nga veprimet profesionale të policisë së Kosovës, ndërkohë që reagimi i Bashkësisë Ndërkombëtare ishte i vakët dhe ende nuk ka një qëndrim zyrtar për ngjarjen. Siguria më e madhe vjen nga prezenca e NATO-s në Kosovë dhe trupave të BE në Bosnje-Herzegovinë. Kosova dhe Shqipëria do të duhet të mendojnë më seriozisht për mbrojtjen, çka duhet të reflektohet në buxhetet e tyre ushtarake. 

-Si e shihni përballjen në kuadër të fushatës elektorale për zgjedhjet e ardhshme presidenciale, mes Xho Baiden dhe Donald Trump?

Si një admirues i SHBA, ndjej keqardhje që në këtë kompeticion mungon e ardhmja, në kuptimin e moshës së pretendentëve në përballjen politike më të rëndësishme të SHBA në çdo 4 vjet. Pronari i përkohshëm i Shtëpisë së Bardhë është padyshim njeriu më i rëndësishëm dhe i pushtetshëm në botë, por besoj se demokracia dhe zbatimi i ligjit janë më të fuqishme në SHBA se sa instinktet politike të kujtdo që do të donte të deformonte parimet demokratike.

-Çfarë roli pritet të ketë Amerika në dy frontet e luftës, Ukrainë-Rusi, Israel Palestinë, nëse zgjedhjet i fiton Trump?

Mendoj se në mbrëmjen e 5 nëntorit 2024 merr fund debati dhe pasiguria se çfarë do të ndodhë në të ardhmen me pozicionimin e SHBA për problemet më të mprehta që shqetësojnë botën dhe për të cilat pretendentët kanë opinione të ndryshme. Është një praktikë e njohur që diferenca midis premtimeve elektorale dhe realiteteve është shpesh jo e vogël. Ndoshta kufijtë e Jugut të SHBA do të marrin më shumë vëmendje. Me shumë keqardhje, por për momentin nuk duket asnjë kuadër marrëveshje, për të cilën palët në konflikt si në agresionin e Rusisë kundër Ukrainës ashtu edhe të Luftës së Izraelit në Gaza të kenë ndonjë kuadër marrëveshjeje, për të cilën palët të jenë disi afër. Europianët janë në trajektoren e eskalimit dhe Izraeli nuk po tregon ndonjë projekt politik se si do të zgjidhë çështjen Gaza. Kushdo që të jetë në Shtëpinë e Bardhë do të ndeshet me sfida të vështira dhe do duhet të mbështetet nga një bashkëpunim sa më i gjerë ndërkombëtar.

“Zëri i Amerikës”/

• Leonat Shehu

---

Asambleja Parlamentare e NATO-s miratoi të hënën vendimin për ngritjen e statusit të Kosovës në anëtarë të asociuar në këtë organizatë.

Shumica e vendeve votuan për, një ishte kundër ndërsa 14 abstenuan.

Që nga viti 2014 Kosova kishte statusin e anëtares vëzhguese ndërsa me ngritjen e statusit tashmë parlamentit të Kosovës i lejohet të marrë pjesë në të gjitha veprimtaritë e Komiteteve dhe nënkomiteteve, seminaret e Rose-Roth dhe seancat plenare ku mund të paraqesë rezoluta dhe ndryshime në rezoluta.

Vendet e asociura megjithatë nuk kanë të drejtë të votojnë për raportet, rezolutat apo udhëheqjen e Asamblesë Parlamentare dhe as nuk kontribuojnë në buxhetin e saj.

Ngritja e përfaqësimit të parlamentit të Kosovës në këtë organizatë është kundërshtuar ashpër nga Serbia, përfaqësues të së cilës kanë thanë se statusi i asociuar për Prishtinën është shpërblim, ndërsa ajo po bën gjithçka që është në fuqinë e saj për të penguar dialogun ndërmjet Beogradit dhe Prishtinës dhe për të mos përmbushur detyrimet e saj nga marrëveshja e Brukselit.

Presidetja e Kosovës Vjosa Osmani në reagimin e saj në rrjetet sociale tha se NATO është fati i Kosovës dhe kjo lëvizje do të sigurojë që zëri i njerëzve më pro NATO-s në tokë të dëgjohet. “Ne do të vazhdojmë përpjekjet tona së bashku me aleatët tanë për të çuar përpara edhe rrugën tonë drejt anëtarësimit në NATO”, shkroi ajo.

Asambleja Parlamentare e NATO-s shërben si organizatë ndërparlamentare këshilluese për NATO-n dhe përfaqësohet prej 281 delegatëve nga 32 vendet anëtare të NATO-s.

Xhelal Zejneli/

FJALA DHE PJESËT E SAJ  – Fjalët mal, det, di përbëhen vetëm prej një pjese që quhen rrënjë. Rrënjës mund t’i shtohen parashtesa, prapashtesa dhe mbaresa, që ndryshe quhen morfema ndajshtesore. Pjesët përbërëse të fjalës ndryshe quhen morfema. Morfemat ndahen në morfema rrënjore dhe në morfema ndajshtesore. Te fjala përhap, fshatar mbartëse e kuptimit të fjalës janë morfemat rrënjore hap, fshat, ndërsa pjesët për-, ar janë morfema ndajshtesore. Me morfemat ndajshtesore krijojmë fjalë të reja. 

RRËNJA E FJALËS – Fjala pa parashtesë, pa prapashtesë dhe pa mbaresë është rrënjë e fjalës. Kur rrënjës i shtojmë morfema ndajshtesore (parashtesa, prapashtesa dhe mbaresa) atëherë krijojmë fjalë të reja. P.sh. prej fjalës dorë krijojmë: dorezë, dorëz, dorëzim, dorëzoj, dorëzues, përdor, përdorim, i përdorshëm, përdorues, i përdorur, i papërdorur, i papërdorshëm etj. 

TEMA E FJALËS – Temë e fjalës është pjesa që mbetet pasi të hiqen mbaresat dhe prapashtesat trajtëformuese që shërbejnë për formimin e shumësit të emrave. Mbaresë është morfema që i ngjitet fjalës në fund për të ndërtuar format e lakimit: lis-i (i-ja është mbaresë). P.sh: nën+shtet+as+i: shtet (rrënja), nënshtetas (tema), i (mbaresa).

Te fjalët pa parashtesa dhe prapashtesa tema përputhet me rrënjën e fjalës dhe quhet temë e parme. Tema të këtilla: dash-i, shok-u, lis-i, nip-i. Te fjalët fshatar, nëpunës tema nuk përputhet me rrënjën dhe ajo quhet temë jo e parme. Kemi edhe temë fjalëformuese: fshat+ar. Nga kjo fjalë krijojmë fjalën fshatarësi.

PARASHTESAT DHE PRAPASHTESAT – Parashtesa është pjesë e temës që i shtohet para temës së parme. Prapashtesa është pjesë e temës që i shtohet pas temës së fjalës. Parashtesa, rrënja dhe prapashtesa përbëjnë temën e fjalës. 

MËNYRA E FORMIMIT TË FJALËVE – Për nga përbërja, fjalët ndahen në dy grupe: në fjalë të parme dhe në fjalë jo të parme. Fjalë të parme quhen fjalët që nuk janë formuar nga një fjalë tjetër: dorë, buzë, sy, nip etj. Tema e këtyre fjalëve përbëhet vetëm nga rrënja. Fjalë jo të parme quhen fjalët që janë formuar prej temës së një fjale tjetër me anë të parashtesave dhe prapashtesave. P.sh fjalët fisnik, bukuri, lindje janë fjalë jo të parme ngase janë formuar në bazë të temave fis, bukur, lind. 

Fjalët jo të parme formohen me anë: të prejardhjes, të paranyjëzimit, kompozimit, përngjitjes, konversionit. Fjalët formohen edhe me mënyra të përziera. Varësisht nga mënyrat e fjalëformimit, fjalët mund të jenë: të prejardhura, të përbëra, të përngjitura. 

FJALËT E PREJARDHURA 

1. Formimi i fjalëve me parashtesa – Formohen me parashtesa, me prapashtesa dhe me parashtesa e prapashtesa njëkohësisht. Parashtesa janë: për-, pa-, mos-,, nën-, mbi-, jo-, ndër-, stër- etj. P.sh. pa+aftësi, mos+pajtim, për+buz, jo+shkencor, nën+shtrim etj. Parashtesa janë edhe fjalët: bashkë-, para-, kundër-, sipër- etj. P.sh. bashkë+punoj etj. Si parashtesa për formimin e fjalëve të reja shërbejnë edhe tingujt: ç-, sh-, zh-, s-, z-. P.sh. ç+lodhje, sh+paloj, zh+duk, s+kuqje, z+bardh. 

2. Formimi i fjalëve me prapashtesa – Numri i prapashtesave është rreth tri herë më i madh se numri i parashtesave. Janë mbi 160 prapashtesa: -ar, -as, -atar, -e, -es, -shë, -ë, -im, -isht, -shëm etj. P.sh. det+ar, dimër+or, bes+nik, i ar+të, lir+isht, kalim+thi, punë+tor, anë+tar, i fam+shëm etj. 

3. Formimi i fjalëve me parashtesa e prapashtesa – P.sh. më+sy+sh, për+fund+o+j, s+kuq+je, z+but+je, nën+det+ëse, i për+bashkë+t etj.

PARANYJËZIMI – Fjalë të reja formohen edhe me anë të nyjës së përparme. P.sh. laj, larë, i larë; hap, hapur, i hapur. Flas, folur, të folurit, ha, ngrënë, të ngrënët, jam, qenë, të qenët.

FJALËT E PËRBËRA (KOMPOZITAT) – Përbëhen prej dy a më shumë temave. P.sh. at+dhe, botë+kuptim, mirë+sjellje, krye+qytet. Kompozitat formohen me bashkimin: e dy emrave: bukë+pjekës; e një emri me një mbiemër: belhollë; e një ndajfoljeje me një emër: keq+bërës; e një numërori me një emër: dy+anshmëri; e një përemri me një emër: vet+dije; e një ndajfoljeje me një folje: keq+kuptoj; e një emri me një folje: buzë+qesh. Disa kompozita shkruhen me vizë në mes: hyrje-dalje, vajtje-ardhje, tekniko-shkencor, ideo-estetik; qytet-hero. Por, kompozitat si: verilindje, marrëdhënie, shitblerje etj. shkruhen bashkë. 

FJALËT E PËRNGJITURA – Janë fjalë që janë formuar me anë të përngjitjes së dy a më shumë fjalëve që dikur janë përdorur si togfjalësh. P.sh. togfjalëshi atë herë është ngjitur dhe është bërë një fjalë e vetme atëherë; se pse=sepse, mire dita=mirëdita, farë e fis=farefis, gjë e gjëzë=gjëegjëzë, dy mbi dhjetë=dymbëdhjetë, në se=nëse, nga që=ngaqë, se cili=secili, ndo kush=ndokush etj.

FORMIMI I FJALËVE ME KONVERSION – Konversion është kalimi i një fjale prej një pjese të ligjëratës në pjesë tjetër të ligjëratës, pa ndryshime fonetike e morfologjike. Në këtë mënyrë formohen emra prej mbiemrave (emërzim) si dhe mbiemra prej emrave (mbiemërzim). Në këtë mënyrë formohen edhe disa pjesë të pandryshueshme të ligjëratës. 

Emërzimi – P.sh. i ligu – emër i formuar nga mbiemri i ligë; e mira – emër nga mbiemri e mirë; e bukura (nga e bukur), e vërteta (nga  e vërtetë). 

Mbiemërzimi ose shndërrimi i emrave në mbiemra: besnik, bujar, fisnik, dinak. Këto fjalë përdoren edhe si emra edhe si mbiemra. Kur përdoren pa ndonjë emër tjetër, janë emra. Kur gjenden pas ndonjë emri, atëherë janë mbiemra. P.sh. luftëtar (emër), popull luftëtar (mbiemër), plak (emër), burrë plak (mbiemër).

Shndërrimi i fjalëve në ndajfolje – P.sh. Ditën punojmë, natën pushojmë (emrat ditën dhe natën në rasën kallëzore janë ndajfolje kohe). Në ndajfolje shndërrohen edhe mbiemrat duke ua hequr nyjën e përparme, foljet në pjesore dhe në përcjellore. 

SINONIMET – Fjalë me forma e përbërje tingëllore të ndryshme , por të njëjta për nga kuptimi leksikor. P.sh. rrugë-udhë; krye-kokë; hap-çel; tavolinë-tryezë; shikoj-vështroj; gjel-këndes; litar-konop-tërkuzë; vajzë-çupë-çikë-cucë-gocë-vashë. 

vatan, ndikim-influencë, përvojë-eksperiencë, fqinj-komshi, përfundim-konkludim. Në këto raste duhet të përdoren fjalët shqipe. 

ANTONIMET – Janë fjalë me përbërje fonetike të ndryshme dhe me kuptim të kundërt: gëzim-hidhërim, dritë-errësirë, verë-dimër, dritë-natë, rini-pleqëri, blej-shes, marr-jap, këndoj-vajtoj, i ri-plak, i mirë-i keq, afër-larg etj.

HOMONIMET – Janë fjalë me përbërje tingullore të njëjtë, por ndryshojnë nga kuptimi:  zë, vesh, verë, bredh, pres etj. P.sh. Zë një vend të mirë. S’më zë gjumi (zë – folje); Ai ka zë të bukur  (zë – emër). Rina vesh rroba të mira (vesh – folje); Rona ka vesh për muzikë (vesh – emër). Gjyshi pi verë (verë – folje); Gresa në verë shkon në Sarandë (verë – emër). 

Ka fjalë që ndryshojnë për nga theksi, p.sh. Rita ka shumë para (para – emër); Dalina doli para teatrit (para – parafjalë). Bari duhet kositur. Në bjeshkë pamë një bari.

NDËRKOMBËTARIZMA. Shumë fjalë të huaja janë zëvendësuar me fjalë shqipe si: subjekt me kryefjalë, predikat me kallëzues, nominativ me emërore, evitoj me shmang, abonim me parapagim, aprovoj me miratoj, angazhim me zotim etj. 

ARKAIZMAT – Janë fjalë të vjetruara që janë përdorur në të kaluarën, e që sot kanë dalë nga përdorimi. Në vend të tyre janë krijuar fjalë të tjera. Arkaizma: kut (metër), okë (kilogram), mokër (gur mulliri) etj. HISTORIZMAT – Fjalë që janë përdorur në një periudhë historike, e që sot nuk janë në përdorim. P.sh. aga, be, pasha, kryeplak, alltie, nagant, martinë, patllake, bandere, gjyle, fishek, topuz, kobure, shishane, bajrak etj. DIALEKTIZMAT dhe KRAHINORIZMAT – Fjalë që përdoren vetëm në një dialekt e që nuk janë bërë normë letrare quhen dialektizma. P.sh. gegërisht: korit-turpëroj, varrë-plagë, dollap-dritare, çikë-vajzë, qeramide-tjegull; toskërisht: nakatos-përziej. Po qe se këto përdoren në rajone më të ngushta gjuhësore, atëherë quhen krahinorizma. Me krahinorizma zëvendësohen fjalët e huaja dhe ndërkombëtarizmat, si p.sh. emnak (adash), brezore (tarracë), gjedhe (model), përkushtoj (dedikoj), ballor (frontal), hulli (brazdë) etj. NEOLOGJIZMAT – Janë fjalë dhe shprehje të reja që sapo kanë filluar të përdoren në gjuhën letrare. P.sh. bashkëjetesë, bashkëbisedim, drejtshkrim, drejtshqiptim, përligj etj. Me fjalët e reja zëvendësohen arkaizmat, huazimet dhe ndërkombëtarizmat. P.sh. i vetëdijshëm për koshient, sasi për kuantitet, cilësi për kualitet, sasior për kuantitativ, cilësor për kualitativ, novitet për risi etj. Fjalët e reja formohen me parashtesa dhe prapashtesa apo me përngjitjen e dy a më shumë fjalëve. P.sh. mbifitim, mbikalim, ujësjellës, përçues, gazsjellës, naftësjellës, mbikalim etj. PROFESIONALIZMAT – Fjalë që janë karakteristike për një profesion apo lëmë të caktuar. Bujku ka përdorur fjalët: lesë, lesoj, umb etj.; bariu: laro, kuqal, syskë, kërluk etj. në shtypshkronjë: linotip etj. Në leksikun (fjalorin) profesional përdoren fjalët profesionale. Në gramatikë: emër, kryefjalë. prapashtesë etj.; në matematikë: zbritje, shumëzim, pjesëtim, thyesë etj. në gjeografi: gji, baticë, etj. 

NJËSITË FRAZEOLOGJIKE (frazeologjizmat) – Funksionin e një fjale mund ta kryejnë dy a më shumë fjalë që përdoren si shprehje gjuhësore. P. sh. besoj – zë besë, harroj – më del nga mendja etj. Frazeologjizmat kanë fuqi shprehëse shumë më të madhe se fjalët e rëndomta. P.sh. thika në gjalpë, dhëmb për dhëmb, gacë e mbuluar, shkel e shko, thur e shthur, çan dërrasa, ua mbathi këmbëve, më bëhet zemra mal. E bëri hi e pluhur. I vari buzët. I hedh hi në sy. Flet në tym. Iku nga shiu ra në breshër. Është bërë koc e lëkurë. Hoq të zitë e ullirit. etj.

FJALORËT – Janë dy lloje: fjalorë enciklopedikë dhe fjalorë gjuhësorë (linguistikë). Në fjalorët enciklopedikë shpjegohen në formë të shkurtër gjëra nga lëmi i shkencës, i artit, i letërsisë, i filozofisë etj. Fjalorët gjuhësorë ndërkaq, janë disa llojesh: shpjegues, dygjuhësh, shumëgjuhësh, drejtshkrimor, frazeologjik, etimologjik, terminologjik, dialektor, fjalor i fjalëve të huaja etj. Fjalori i gjuhës së sotme shqipe përmban 41000 fjalë dhe një numër të madh njësish frazeologjike. Fjalori i parë etimologjik i gjuhës shqipe është ai i albanologut gjerman Gustav Majer, i botuar më 1891.

NDRYSHIMET FONETIKE TË TINGUJVE – Në gjuhë, sipas ligjeve gjuhësore, me kalimin e kohës, ndryshojnë tingujt. Ndryshime fonetike janë: asimilimi (përngjashmimi), qiellzorizimi (palatalizimi), metafonia, apofonia, rotacizmi etj. 

ASIMILIMI (përngjashmimi) – Është ndryshimi fonetik kur dy tinguj të ndryshëm pranë njëri-tjetrit bëhen të njëjtë ose të ngjashëm. P.sh. dëgjoj-dëgjoj=dëgjoj, mbasi- bbasi-basi-pasi; s+kuq=skuq, por s+but=zbut (dhe jo sbut), s+bardh=zbardh dhe jo sbardh, sh+vendos= zhvendos dhe jo shvendos.

ELIZIONI – Rënia e zanores fundore të pjesëzës të apo të nyjave të, së kur gjenden para trajtave të shkurtra i dhe u si dhe rënia e zanores ë trajtave të shkurtra më, të kur bashkohen me trajtën e shkurtër i dhe me pjesëzën u. P.sh. Dua t’i (të i) them…Nuk bën t’u (të u) tregosh…Rina m’i (më i) dha biletat. Nuk kemi elizion në rastet: në arë, të egra, në ujë, të anës tjetër etj. Pra nuk thuhet: n’arë, t’egra, n’ujë, t’anës tjetër. 

APOSTROFI – Është shenjë që shënon rënien e ë-së fundore: 

a) Të trajtës së shkurtër të përemrave vetorë më dhe të kur gjenden para trajtave të shkurtra i dhe u dhe pjesëzës u të foljeve joveprore. P.sh. M’i jep librat, e pasi t’i lexoj, t’i kthej. M’u plotësuan dëshirat. T’u dha rasti…t’ia kthesh të mirën.

b) Të pjesëzës të të mënyrës lidhore…: P.sh. t’i ndihmosh, t’ia shpjegosh, t’i kuptojë, t’ju them, Dua t’u drejtohem, t’ua  numëroj …Për t’u edukuar…

c) Porosinë e t’et, kujtimet e s’ëmës

ç) S’e merr me mend, ç’ndodhi, Ai s’mund t’ia falë vetes, s’më tregove, s’iu përgjigje, s’mungon, s’është, ç’bën, ç’të bësh. Përemri i pacaktuar çka dhe përemri pyetës çfarë shkruhen pa apostrof.  

METAFONIA – Është ndryshimi i zanores a në e dhe të e-së në i. P.sh. dash-desh, kunat-kunetër, mëzat-mëzetër, natë-net, plak-pleq etj. Unë dal- ti del, unë marr-ti merr. Në vetën e dytë shumës e-ja kthehet në i: dilni, flitni, ngitni, vritni, dilja, flitja, ngitja.

Ndërrimi i e-së në i: breg-brigje, shteg-shtigje. Ndërrimi i o-së në e: njoh-njeh, shoh-sheh.

APOFONIA – Shndërrimi i a-së dhe e (je-së) te koha e tashme e foljes në o kur folja ndodhet në të kryerën e thjeshtë. Koha e kryer e thjeshtë: dola, mora, hodha, brodha, nxora, vola, solla. Foljet te të cilat a-ja apo e-ja e rrënjës ndryshon në o quhen folje apofonike. Foljet apofonike që mbarojnë me l, ll dhe rr në trajtën e pashtjelluar nuk marrin ur por ë. për të dalë, për të marrë, për nxjerrë, për të mbjellë dhe jo për të dalur, për të marrur, për të nxjerrur, për të mbjellur. 

Foljet apofonike që mbarojnë me rr, në të kryerën e thjeshtë shkruhen me r dhe jo me rr.

QIELLZORIZIMI (palatalizimi) – Kur tingujt k dhe g ndodhen para i-së dhe e-së kalojnë në q, gj: ka-qe, mik-miq, peshk-peshq, zog-zogj, burg-burgje, breg-brigje, murg-murgj, lëng-lëngje. Qiellzorizim kemi edhe në rastet: ndjek-ndiqni, ndiqja, pjek-piqni, djeg-digjni, dogja. qiellzorizohet edhe ll-ja fundore: buall-buaj, kërcell-kërcej, yll-yje, portokall-portokaj etj. 

ROTACIZMI – Kalimi i n-së në të folmet toske në pozicionin midis dy zanoreve, në r. Është dukuri e vjetër fonetike. P.sh. te fjalët huni druni, vena, kunora, peni, freni n-ja ka kaluar në r dhe kemi: huri, druri vera, kurora, peri, freri etj. Edhe fjalët drapër, dhelpër, emër, femër, lakër përdoren në formë të rotacizuar. Nuk kemi rotacizëm te fjalët hëna, puna, nëna etj. 

METATEZA – Këmbimi i vendit të tingujve në disa të folme popullore: leblebi-elbebi, lëshoj-shloj, bajrak-barjak, mullar-murall, llagap-gallap, kthej-thkej etj. Format e dyta nuk përdoren në gjuhën letrare. 

RËNIA DHE SHTIMI TINGUJVE – Në të folmen popullore ka raste të rënies së tingujve: Agim-Gim, Fatoni-Toni, Afërdita-Dita, Mehmet-Met, shtëllungë-shllungë,shtëpi-shpi, erdhi-erdh, pati-pat, fjeti-fjet. Për ta lehtësuar shqiptimin, shtohen tinguj h, j, v: bela-belaja, kala-kalaja, ide-ideja, afrohem-afrohem. Këtë dukuri nuk e kemi te fjalët: liri-liria, rini-rinia, shtëpi-shtëpia.

NDARJA E FJALËVE NË RROKJE NË FUND TË RRESHTIT – Fjalët njërrokëshe nuk ndahen: bujk, dash, ah, mal, kopsht, lëng, shkëmb etj. Fjalët dyrrokëshe: bo-ta, do-ra, li-si. Fjalët trerrokëshe: po-pu-lli, zha-pi-ni. Fjalë katërrokëshe: xi-xë-llo-nja. Fjalët me dy ose më shumë bashkëtingëllore ndahen: ko-dra ose kod-ra, hu-dhra ose hudh-ra, ka-fsha-ta ose kaf-sha-ta, i vo-gli ose i vog-li etj. Togjet prej tri bashkëtingëlloresh ndahen: lu-ndra,lun-dra, lund-ra. Fjalët me dy zanore njëra pas tjetrës: mi-ell, blu-aj, ku-adër; më-sue-si, i shkël-qye-shëm. Fjalët e përbëra ndahen: nën-shkrim, për-cak-tim. Një shkronjë e vetme nuk mund të qëndrojë as në fund të rreshtit, as në fillim të rreshtit: udha dhe jo u-dha; ba-bai dhe jo ba-ba-i; bu-rri dhe jo bur-ri, do-gja dhe jo dog-ja. Fjalët në thonjëza nuk ndahen: “Gjimnazisti” dhe jo “Gjimna-zisti”. Nuk ndahen fjalët – shkurtesa: ShBA, OKB, NATO, BE.

Xhelal Zejneli