Dr. Nikollë Loka/

Figurat kryesore të Rilindjes Shqiptare në dekadat e fundit të shekullit XIX shprehën në shkrimet e tyre besimin në domosdoshmërinë e emancipimit të femrës shqiptare përmes arsimit. Në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, një numër i vogël grash që kishin marrë arsim jashtë vendit, si në Lindje ashtu edhe në Perëndim, filluan procesin e shndërrimit të këtyre aspiratave në realitet. Pavarësia u pa nga femrat e shkolluara, si motrat Qiriazi etj., si një mundësi për gratë e arsimuara që të kontribuonin në çështjen e arsimit (Musaj, Nicholson, 2011: 181). Shkollimi i femrës shqiptare pas vitit 1912 nisi në kushte shumë të vështira, si pasojë e prapambetjes arsimore të trashëguar nga sundimi osman. Në atë periudhë, në vend funksiononin rreth 250 shkolla të huaja, ku femrat ishin thuajse të privuara nga arsimi. Qeveria e Vlorës, pavarësisht nga rrethanat e vështira, synoi krijimin e një sistemi arsimor kombëtar, laik dhe demokratik. Një ndër prioritetet kryesore ishte përfshirja e vajzave në shkollim. Për këtë qëllim, u parashikua hapja e shkollave shtetërore për femra dhe hartimi i programeve mësimore të përshtatura për to. Këto përpjekje shënuan fillimin e emancipimit të femrës shqiptare përmes arsimit.

Një arritje tjetër e madhe për qeverinë ishte hapja e shkollave për vajza. Në përgjithësi, shumica e femrave ishin analfabete. Në fakt, edhe meshkujt ndodheshin në të njëjtën situatë, por ata kishin privilegjin të përfshiheshin më shumë në jetën shoqërore, gjë që nuk vlente për gratë. Hapja e shkollës për vajza vetëm në Korçë nuk mjaftonte për të arsimuar gratë në mbarë vendin. Ashtu si në të gjitha vendet me shumicë myslimane, edhe në Shqipëri gratë jo vetëm që nuk përfshiheshin në aktivitetet shoqërore, por për to ishte pothuajse e pamundur të merrnin arsim. Hapja e shkollave për vajza, ndonëse më e pranueshme për pjesëtarët e dy besimeve të tjera (katolikë dhe ortodoksë), hasi në disa kushte edhe prej tyre. Klerikët katolikë pranuan të arsimonin gratë, por ishin kundër shkollave të përziera (vajza dhe djem së bashku) (Mehmeti, 2023: 71).

Sipas të dhënave arkivore, shkolla e parë fillore femërore shtetërore në Shqipëri u hap në vitin shkollor 1913–1914 në qytetin e Lushnjës, duke shënuar një hap të rëndësishëm drejt përfshirjes së vajzave në procesin arsimor. Kjo shkollë filloi me një kapacitet prej 30 nxënëse dhe përfaqësonte një përpjekje konkrete të qeverisë së kohës për të zbatuar politikën arsimore në kushte të vështira politike, ekonomike dhe shoqërore. Në të njëjtin vit, në qytetin e Korçës u riçel shkolla e njohur e vashave “Qiriazi”, e themeluar më parë nga motrat Sevasti dhe Parashqevi Qiriazi. Kjo shkollë, me orientim kombëtar dhe kulturor perëndimor, kishte si qëllim edukimin e vajzave shqiptare në frymën e patriotizmit, dijes dhe qytetarisë. Megjithatë, ajo u përball menjëherë me presione të forta nga qarqet shoviniste greke, të cilat kundërshtonin si shkollimin e femrës shqiptare, ashtu edhe përdorimin e gjuhës shqipe në arsim.

Gjatë Luftës së Parë Botërore, autoritetet austro-hungareze shpallën arsimin fillor të detyrueshëm për fëmijët e moshës 7–12 vjeç në fshatra dhe 7–15 vjeç në qytete (Dabërdaku, 2012: 199) dhe shkollat e qyteteve frekuentoheshin nga të dy sekset, por me paralele të ndara: veçmas për djem dhe veçmas për vajza. Në shkollat e fshatrave mbizotëronin nxënësit meshkuj, por kishte edhe vajza. Negativisht kishte ndikuar mungesa e elementit femër si mësuese (Historia e Arsimit, 2002: 359). Një kontribut të veçantë dhanë mësueset, të cilat inkurajuan shkollimin e vajzave. Gjatë kësaj periudhe, Vjena ofroi bursa studimi në Austri, duke mbështetur arsimin e mesëm dhe të lartë për djem dhe vajza. Në vitin 1916, vazhdonin studimet në Vjenë Justina Ljarja, Gargjiola Maza, Angjelina Leka dhe Ilda Çurçija, si përpjekje për krijimin e modelit të femrave të emancipuara shqiptare.

Gjatë pushtimeve austro-hungareze, franceze dhe italiane, u hapën në vend disa shkolla femërore. Në vitin shkollor 1917-1918 u riçel shkolla e vashave në Korçë dhe u hap një shkollë femërore në Pogradec. Po atë vit, shkolla fillore për vajza u hap edhe në Tiranë, Durrës dhe Përmet. Në vitin 1919-1920 u hap shkolla femërore në Gjirokastër, ndërsa në Shkodër u hap shkolla fillore femërore në lagjen “Serreq”. Të dhënat tregojnë se një shkollë fillore femërore ishte hapur edhe në qytetin e Krujës. Këto arritje të viteve 1912–1920 shërbyen si bazë e rëndësishme për zhvillimin më të gjerë të arsimit femëror në Shqipëri.

Arsimi femëror mori vëmendje edhe në Parlamentin shqiptar të viteve 1921-1924, ku u kërkua hapja e shkollave fillore dhe e një shkolle normale femërore në shkallë vendi. Si rezultat, në vitin 1922 u hap instituti femëror privat “Qiriazi” në Kamëz të Tiranës nga motrat Sevasti dhe Parashqevi Qiriazi, dy prej figurave më të shquara të lëvizjes arsimore dhe kombëtare shqiptare.

Ky institut ishte një vazhdimësi e përpjekjeve të tyre që kishin nisur që në fundin e shekullit XIX për të përhapur arsimin në gjuhën shqipe për vajzat. Instituti u ngrit në Tiranë dhe shpejt u kthye në një vatër moderne arsimimi, ku përveç mësimdhënies bazë, i jepej rëndësi edhe edukimit moral, kulturor dhe atdhetar të vajzave. Mësimi zhvillohej në gjuhën shqipe dhe me programe që synonin përgatitjen e grave si mësuese, edukatore dhe qytetare aktive. Përkundër paragjykimeve të kohës, Instituti “Qiriazi” arriti të fitojë respekt dhe mirënjohje të gjerë brenda dhe jashtë vendit (Kume, 2024: 36).

Dega femërore në Shkollën Shqiptaro-Amerikane të Kavajës u hap më 20 shtator 1926. Dega për vajza përgatiste mësuese, si dhe amvisa të shkolluara që do të përshtateshin me një shoqëri në modernizim e sipër. Deri në vitin 1933, dega femërore funksionoi si institucion i specializuar pedagogjik pesëvjeçar, me programe amerikane të miratuara nga Ministria e Arsimit, kurse prej vitit 1934 deri në vitin 1937 zbriti në shkollë dyvjeçare, që përgatiste punonjëse për ekonomi shtëpiake dhe ekonomi bujqësore. Megjithatë, edhe ato nxënëse që mbaruan programin dyvjeçar, falë formimit të shëndoshë që morën në shkollë, dolën mësuese të afta (Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, 2003: 490).

Gjatë viteve 1921-1927 u shënua një rritje e ndjeshme e përfshirjes së vajzave në arsimin fillor dhe të mesëm në Shqipëri. Fillimisht, përqindja e nxënëseve ishte ende e ulët, por me kalimin e viteve numri i tyre u rrit në mënyrë të qëndrueshme. Në mesin e viteve 1920 funksiononin dhjetëra shkolla fillore për vajza dhe ishin hapur edhe institucionet e para të arsimit të mesëm dhe profesional për to. Në Tiranë u hap shkolla e infermierëve, ndërsa në Kavajë u hap dega femërore e Shkollës Bujqësore Amerikane. Ky zhvillim tregoi një ndryshim pozitiv në qëndrimin shoqëror ndaj shkollimit të femrës.

Rezultate më të mira u arritën në Shqipërinë e Jugut, ndërsa më pak në Shqipërinë e Mesme, për shkak të fanatizmit dhe prapambetjes sociale, ku zakonet si mbyllja e vajzave në shtëpi në moshë të re pengonin vazhdimësinë e shkollimit. Kurse në Shqipërinë e Veriut mungesa e shkollave femërore ishte e theksuar, përveç qytetit të Shkodrës. Për herë të parë, e drejta për arsim u përfshi si e drejtë themelore në Statutin Themeltar të Mbretërisë Shqiptare në vitin 1928. Ligji organik i arsimit i vitit 1928 synoi të krijonte një sistem ku shkolla fillore të ishte masive, e detyrueshme dhe falas. Ky ligj parashikoi për herë të parë arsimin si të drejtë-detyrë për qytetarët shqiptarë, si meshkuj ashtu edhe femra (Miço, 2019: 10-13).

Në opinionin shoqëror të viteve njëzet ishte e vështirë që vajzat të dërgoheshin në shkolla së bashku me djemtë, ndaj arsimi i ndarë për meshkuj dhe femra ishte shumë i përhapur (Nathanaili, 2016: 60). Shkollimi i përzier djem–vajza nuk kishte traditë në Shqipëri dhe për herë të parë filloi me reformën Ivanaj të vitit 1933 në arsimin fillor (Koliqi, 2002: 366). Sipas nenit 68 të Dekret-ligjit Organik të Arsimit: “Shkollat fillore janë të veçanta për djem e të veçanta për vajza. Por, ku do të kërkohet nevoja, mund të jenë edhe të përziera. Drejtimi i shkollave të përziera dhe i shkollave mashkullore i ngarkohet një mësuesi; ai i shkollave femërore, mundësisht një mësuese” (Dekretligji Organik i Arsimit, 1937: 29). Ky organizim pasqyronte traditat dhe vështirësitë shoqërore të kohës në lidhje me arsimimin e femrave.

Ligji i detyrimit shkollor vepronte njësoj për nxënësit meshkuj dhe femra (Dekretligji Organik i Arsimit, 1937: 16), por shkollat fillore për vajza hapeshin vetëm po të sigurohej mësuese femër (Beqja, 1963: 88). Në vitin shkollor 1933–1934, në prefekturën e Dibrës, në shkollat e përziera vazhdonin shkollën 106 nxënëse. Në Krujë, në vitin shkollor 1932–1933, vazhduan mësimet 108 vajza (AQSH, F.435, viti 1938, D.232, f.240). Në prefekturën e Shkodrës, shkollat e përziera u zhvilluan jo vetëm në nënprefekturën e Qendrës, por edhe në nënprefekturat Malësi e Madhe, Lezhë dhe Pukë, ndërsa në Dukagjin dhe Mirditë nuk pati asnjë shkollë të tillë. Në nënprefekturën e Lezhës, në vitin 1927 kishte dy shkolla të përziera: e Nënshtatit që e mbanin motrat Stigmatine, ku në klasën e parë vazhdonin mësimet 32 djem dhe 30 vajza, dhe në klasën e dytë 8 djem dhe 8 vajza. Jepte mësim motra Amalia me dy murgesha të tjera. Shkolla e përzier e Lezhës kishte në klasën e parë 16 djem dhe 3 vajza, dhe në klasën e dytë 6 djem dhe 1 vajzë. Rendi i tretë kishte vetëm 5 djem. Shkolla e përzier e Kallmetit kishte 45 djem dhe vajza bashkë: 18 në klasën e parë, 7 në klasën e dytë, 10 në klasën e tretë, përveç 21 djemve dhe vajzave që ndiqnin azilin. Në shkollën e Pukës, në vitin shkollor 1931–1932 ishin regjistruar 54 nxënës meshkuj dhe 4 femra, dhe vazhdonin rregullisht mësimet 53 nxënës meshkuj dhe 3 femra (AQSH, F.295, viti 1931, D.29, f.127).

Gjendja në krahinat e Lumës mbeti shumë e vështirë, me mungesë shkollash dhe mësuese, që pengonte arsimin femëror për mbi 200 vajza. Autoritetet lokale kërkuan Ministrisë së Arsimit hapjen e shkollave fillore femërore në Bicaj, Topojan dhe Krumë për të rritur përfshirjen e vajzave në arsim. Megjithatë, deri në vitin 1939 në ato zona nuk u hap asnjë shkollë femërore. Duke parë gjendjen, Ministria e Arsimit dha 20 bursa për vajzat e Lumës për të studiuar për mësuese në Institutin Femëror të Tiranës. Këto të dhëna reflektojnë sfidat e vazhdueshme sociale dhe organizative për arsimimin e femrave në zonat më pak të zhvilluara.

Arsimi femëror në nënprefekturën e Lumës u zhvillua në disa fshatra në shkollat e përziera. Edhe internati “Kosova” u kthye në shkollë të përzier me vajza dhe djem. Në Mat, internati “Mati” kishte 174 nxënës, prej të cilëve 18 ishin vajza, dhe shkollimin e tyre e mbështeste mësuesja Kristina Zaka. Në të katër shkollat femërore të prefekturës së Dibrës, në Peshkopi, Homesh, Trebisht dhe Zerqan vazhdonin mësimet 169 vajza (Musaj, 2001: 54-55).

Në zbatim të reformës arsimore të vitit 1932–1933, u shënua një rritje e ndjeshme e pjesëmarrjes së vajzave në arsimin fillor dhe të mesëm në Shqipëri. Në qytetet kryesore, si Tirana dhe Elbasani, u hapën shkolla fillore femërore, si dhe u shtuan edhe 40 shkolla të përziera në të gjithë vendin. Në vitin shkollor 1934–1935, numri i vajzave në shkollat fillore arriti në 14.944, një rritje e madhe krahasuar me vetëm 5.082 vajza në vitin 1926-1927. Në vitin 1933, me ligjin për reformën arsimore dhe shtetëzimin e shkollave, u mbyllën disa institucione private femërore, si institutet “Qiriazi”, “Stigmatine” dhe “Naim Frashëri”, si dhe normaleja shtetërore në Korçë. Nxënëset e shkollave të mbyllura vazhduan studimet në shkolla qytetëse dhe në degën femërore pranë gjimnazit të Shkodrës. Në të njëjtin vit, u hap në Tiranë Instituti Femëror “Nana Mbretneshë”, me programe normale dhe gjimnaziale tetëvjeçare, ku u përqendruan forcat më të kualifikuara dhe u emëruan mësuese edhe nga vende perëndimore. Ky institucion pati një ndikim të rëndësishëm në përmirësimin e cilësisë së arsimit femëror, por gjithashtu kufizoi numrin e vajzave që mund të vazhdonin studimet, për shkak të mundësive ekonomike të kufizuara dhe distancës gjeografike.

Përveç këtij instituti, rol të rëndësishëm në arsimin e mesëm të vajzave luajtën edhe licetë dhe gjimnazet e përziera. Në qytete të ndryshme, si Korça, Gjirokastra, Shkodra dhe Elbasani, u vu re një rritje e ndjeshme e numrit të vajzave në shkollat e mesme gjatë viteve 1933-1934, rritje e cila vijoi në vitet pasuese (Kume, 2024: 36). Shteti i kushtoi vëmendje të veçantë shkollimit të femrave jashtë vendit. Në vitin 1923, në Vjenë, vazhdonin arsimin e mesëm katër vajza nga Shqipëria. Në konviktin e Barit, ku trajtoheshin 60 studente të huaja me bursë të plotë dhe 72 të tjera me gjysmë bursë, kishin përfituar edhe 48 shqiptare, krahas 2 malazezeve, 2 turkeve, 1 egjiptianje etj. Investimi në arsimin e femrave jashtë vendit synonte ngritjen e nivelit të edukimit dhe aftësive të tyre për t’u kthyer dhe kontribuar në zhvillimin e vendit.

Edhe brenda vendit, numri i bursisteve femra u rrit gradualisht nga viti në vit. Kjo tregon një përpjekje për të balancuar mundësitë arsimore mes gjinive dhe për të përgatitur më shumë profesioniste femra, duke reflektuar një ndryshim pozitiv në trajtimin e arsimit të femrës në periudhën e parë të shekullit XX në Shqipëri. Në përgjithësi, arsimi i femrës në këtë periudhë mbeti më shumë përjashtim sesa rregull, por ai hodhi themelet për emancipimin e mëvonshëm të gruas shqiptare.

Rafael Floqi/

Sekretari i Mbrojtjes Pete Hegseth mbajti një konferencë për shtyp në orën 8 të mëngjesit sipas Orës Lindore të dielën në lidhje me bombardimin e objekteve bërthamore të Iranit. Hegseth u shoqërua nga Gjenerali i Forcave Ajrore Dan Caine, kryetari i Shtabit të Përbashkët.

Pentagoni thekson se ‘ndryshimi i regjimit’ nuk ishte qëllimi i sulmit iranian

Administrata Trump tha se sulmi i saj ndaj tre objekteve bërthamore iraniane nuk kishte për qëllim rrëzimin e qeverisë së vendit. “Ky mision nuk ishte dhe nuk ka qenë për ndryshimin e regjimit”, tha Sekretari i Mbrojtjes Pete Hegseth në një konferencë për shtyp të dielën.

Gjenerali i Forcave Ajrore Dan Caine, kryetari i Shefave të Përbashkët të Shtabit, theksoi se qëllimi i “Operacionit Çekani i Mesnatës” kishte shkatërruar sitet  bërthamore në Fordo, Natanz dhe Isfahan.

“Dëmi përfundimtar i betejës do të zgjasë pak, por vlerësimet fillestare të dëmeve të betejës tregojnë se të tre vendet pësuan dëme dhe shkatërrime jashtëzakonisht të rënda”, tha Caine.

Sekretari i Mbrojtjes i SHBA-së Pete Hegseth tha të dielën se pavarësisht një sulmi të papritur gjatë natës në vendet bërthamore iraniane, Amerika “nuk kërkon luftë”. 

Hegseth tha se ishte e rëndësishme të theksohej se sulmet e SHBA-së nuk kishin në shënjestër trupat iraniane apo popullin iranian, një përpjekje e fshehur për t’i treguar Iranit se nuk dëshiron hakmarrje ndaj objektivave amerikane në rajon.

Hegseth tha se një zgjedhje për të zhvendosur një numër bombarduesish B-2 nga baza e tyre në Missouri më herët të shtunën kishte për qëllim të ishte një karrem për të larguar iranianët.

Ai shtoi se SHBA-të përdorën edhe metoda të tjera mashtrimi, duke vendosur luftëtarë për të mbrojtur bombarduesit B-2 që hodhën 14 bomba bunker-shkatërruese në vendin më të fuqishëm bërthamor të Iranit. Ai tha se të gjitha këto taktika ndihmuan SHBA-në të hidhte bombat pa paralajmëruar avionët luftarakë të Iranit apo sistemet e tij të raketave ajrore.

Në përfundim të informimit të tij, shefi i mbrojtjes i SHBA-së u përpoq të përsëriste edhe një herë mungesën e gatishmërisë që ndërhyrja e Amerikës në Iran të shndërrohet në një luftë të zgjatur dhe i etiketoi sulmet e natës si “të kufizuara qëllimisht”.

“Do të thoja vetëm, siç e ka udhëzuar dhe e ka bërë të qartë presidenti, kjo sigurisht nuk është e pafundme”, tha Sekretari i Mbrojtjes Pete Hegseth, duke shtuar se kjo nuk e kufizon aftësinë e SHBA-së për t’u përgjigjur dhe do ta bëjë këtë nëse është e nevojshme.

“Ushtria më e fuqishme në botë është e pozicionuar dhe e përgatitur për të mbrojtur popullin tonë”, tha Hegseth.

Orë pasi diplomati më i lartë i Iranit zbuloi se linja e komunikimit midis Uashingtonit dhe Teheranit mbetet e hapur, Sekretari i Mbrojtjes i SHBA-së Pete Hegseth i bëri jehonë vërejtjeve të tij në një konferencë për shtyp. “Mund të konfirmoj vetëm se ka mesazhe publike dhe private që u dërgohen drejtpërdrejt iranianëve në kanale të shumta, duke u dhënë atyre çdo mundësi për t’u ulur në tryezë,” tha Hegseth.

Ndërsa SHBA-të dhe rajoni presin përgjigjen e Iranit ndaj sulmeve të natës, Hegseth tha se gjeneralët ushtarakë kanë rritur masat e mbrojtjes së forcave në të gjithë rajonin, veçanërisht në Irak, Siri dhe Gjirin Persik.

“Forcat tona mbeten në gatishmëri të lartë dhe janë plotësisht të pozicionuara për t’iu përgjigjur çdo hakmarrjeje iraniane ose sulmesh të ndërmjetme, gjë që do të ishte një zgjedhje tepër e dobët”, u tha Hegseth gazetarëve.

Kur Trump thotë se do të bëjë një gjë ai e bën,- tha Hegseth.

Dr. Dorian Koçi/

Nëse ka një term që përmbledh më së miri ndikimin, përmasën dhe trashëgiminë që vendet përreth Detit Mesdhe kanë dhënë në historinë e qytetërimeve njerëzore, ky është “gramatika e qytetërimeve”. Ky togfjalësh nënkupton jo vetëm burimin e formimit të qytetërimeve, por edhe strukturën konceptuale që ato qytetërime kanë ndërtuar dhe kanë transmetuar brez pas brezi. Mesdheu nuk ka qenë vetëm një hapësirë ujore që ndante kontinente, por një arenë ku kultivat e mëdha të Egjiptit të lashtë, Greqisë antike, Romës perandorake, Ilirisë dhe Trakisë ndërvepruan duke krijuar themelet e botës perëndimore që njohim sot. Në këtë rrjedhë të gjatë historike, territoret në të cilat jetoj ë sot shqiptarët kanë qenë jo thjesht një zonë kalimtare, por një aktore e rëndësishme dhe shpesh përcaktuese e shumë zhvillimeve që ndërlidhen me qytetërimin mesdhetar.

Shpesh, kur flitet për historinë e qytetërimeve të mëdha, territoret shqiptare përfshihen më shumë si periferi të luftërave të mëdha, si fushëbeteja të konflikteve romake apo osmane, por rrallë si qendra kulturore apo vendimmarrëse. Megjithatë, një vështrim më i thelluar historik dhe një analizë e kujdesshme e burimeve e nxjerr territoret në të cilat sot ne banojmë – veçanërisht pjesën e saj bregdetare – si një pikë kyçe në zhvillimet politike, ekonomike, kulturore dhe shpirtërore të Mesdheut. Qyteti i Durrësit, i njohur si Dyrrhachium në kohën romake, ishte një ndër portet më të rëndësishme të Adriatikut, një pikë kyçe e rrugës Via Egnatia që lidhte Perëndimin me Lindjen, Romën me Konstantinopojën.

Nuk është rastësi që një nga veprat më interesante të letërsisë kalorsiake të shekullit XII, “Romani i Florimontit”, e vendos Durrësin si një qendër narrative të rrëfimit. Autori Turoldus, që vjen nga Franca e largët, zgjedh Durrësin si vendlindjen dhe qendrën e veprimtarisë së heroit të tij, Florimontit, një zgjedhje që dëshmon se qyteti nuk ishte thjesht një emër i panjohur për lexuesin evropian mesjetar, por përkundrazi një vend i njohur dhe me reputacion të lartë kulturor dhe strategjik. Florimonti lëviz mes kryeqendrave të Mesdheut, dhe në këtë itinerar Durrësi është jo vetëm pikënisje por edhe pikë referimi i civilizimit dhe i botës shpirtërore.

Kultura mesdhetare është një bashkësi traditash, simbolet dhe zakonesh që formësojnë jetën e popujve përreth Mesdheut. Ajo përmbledh stile arkitekturore, zakone kulinare, mënyra të jetesës dhe modele bashkëjetese që janë të dukshme edhe sot në jetën shqiptare. Tre aspekte themelore që përbëjnë thelbin e kulturës mesdhetare në hapësirën shqiptare janë:

a) Trashëgimia urbane dhe arkitektonike

Qytete si Durrësi, Apollonia, Butrinti, Shkodra, Lezha dhe Vlora përfaqësojnë nivele të larta zhvillimi urban që datojnë nga koha ilire, romake, bizantine dhe më tej. Butrinti, për shembull, është një nga qytetet më të rralla ku mund të ndiqet kontinuiteti i jetës qytetare që nga periudha helenistike deri në mesjetën e vonë. Muret, teatrat, tempujt, kështjellat dhe kishat e ndërtuara në këto qytete dëshmojnë një ndërthurje të qartë të stilit mesdhetar që përfshin ndikime nga Greqia, Roma, Bizanti dhe më pas edhe Venecia.

b) Tradita kulinare dhe bujqësore

Kuzhina shqiptare, e ndikuar thellë nga ajo mesdhetare, është një përzierje harmonike e shijes së vajit të ullirit, perimeve të freskëta, erëzave, mishit të pjekur dhe peshkut të Detit Adriatik dhe Jon. Ulliri, hardhia dhe gruri – tri nga produktet më themelore të Mesdheut – janë pjesë e pandashme e kulturës bujqësore shqiptare. Kjo dëshmon jo vetëm për praninë e traditës mesdhetare por edhe për ruajtjen e saj përmes shekujve si një mënyrë jetese.

c) Festa, mitologjia dhe muzika

Festat fetare dhe pagane që festohen në Shqipëri, si p.sh. Dita e Verës në Elbasan apo festa e Shën Kollit në bregdetin jugor, ruajnë një frymë të qartë mesdhetare që lidhet me ciklet e natyrës, me agrokulturën dhe me ritmet e jetës komunitare. Edhe muzika polifonike e Shqipërisë së Jugut, e njohur nga UNESCO si pasuri botërore, ngërthen në vete tonalitetin, rrëfimin dhe strukturën që lidhen me traditat më të hershme të këngës mesdhetare.

Shqipëria si pjesë organike e qytetërimit evropian

Kur flasim për identitetin evropian të Shqipërisë, shpesh përmendim aspekte moderne si integrimi në Bashkimin Evropian apo bashkëpunimet me vendet perëndimore. Por kjo është vetëm maja e ajsbergut. Në të vërtetë, rrënjët e identitetit evropian të Shqipërisë janë të vendosura thellë në histori dhe në gjeografinë shpirtërore të kontinentit. Në ndërtimin e narrativës së qytetërimit evropian, historia shqiptare nuk është një periferi, por një shtyllë mbështetëse. Këtë e pohon edhe fakti se shumë studiues të huaj – nga historiani francez Georges Castellan te bizantinologët modernë – kanë theksuar rolin e trojeve shqiptare si urë lidhëse mes Lindjes dhe Perëndimit, mes Bizantit dhe botës latine, mes traditës helene dhe përvojës osmane.

Në këtë mënyrë, Shqipëria e ka “pasaportën europiane” që në lindjen e saj historike. Ajo nuk është një vend që kërkon të bëhet evropian, por një vend që kërkon të njihet si i tillë. E shkuara e saj mesdhetare është një dëshmi e gjallë e këtij identiteti.

Narrativat kombëtare shpesh janë produkt i një politike historike që synon të ndërtojë vetëdijen e një kombi rreth origjinës dhe vendit të tij në botë. Në këtë kuptim, Shqipëria ka nevojë të rikthejë në vëmendje rolin e saj në qytetërimin mesdhetar, jo vetëm për të ruajtur trashëgiminë e vet, por edhe për të forcuar identitetin e saj si pjesë e pandarë e Evropës.

Romani i Florimontit është një shembull i mrekullueshëm për të reflektuar mbi mënyrën se si një qytet shqiptar si Durrësi shfaqet në hartën imagjinare të Mesdheut mesjetar. Ai tregon se në mendësinë e Evropës së asaj kohe, Shqipëria nuk ishte një margjinë, por një qendër – një pjesë e gramatikës së qytetërimeve. Nëse duam të ndërtojmë një Shqipëri moderne, evropiane dhe me vetëbesim, duhet të fillojmë nga historia jonë e thellë mesdhetare.

Burimet

1-Moikom Zeqo “Një dorëshkrim i vjetër për shqiptarët dhe Durrësin” dhe nëntitull “Pak dritë mbi enigmën e kulturës së lashtë shqiptare”,Koha Jone, 21 Shtator 1994

2- Fernand Braudel, La Mediterranee: l’espace et l’historie, les hommes et l’heritage FLAMMARION, 1986.

3-Georges Castellan, Histoire des Balkans, XIV au XX siècle, Fayard

Imer Xhemail Lladrovci/

Javën e kaluar isha në New York me ftesë të “Vatrës” për të përuruar atje librin tim “Linja politike, diplomatike dhe shtetformuese”. Sivjet në korrik, bëhen plotë 26 vjet nga vrasja e Vëllezërve Bytyçi në Serbi, pra më tepër se një çerekshekulli, një kohë me të vërtetë e gjatë. Si shqiptar nga Europa, që ka kaluar Atlantikun e gjerë, e kisha si detyrim moral që t‘u bëja nderim te varret e tyre këtyre shqiptarëve idealistë që erdhën në Kosovë për të luftuar, eshtrat e të cilëve prehen në tokën e largët amerikane, në Nju Jork që nga marsi i vitit 2003, kur u rivarrosën pas nja 3 vjet pas vrasjes së tyre në korrik të vitit 1999. E njihja mirë historinë e tyre familjare dhe individuale, luftën e tyre në UÇK dhe vrasjen banditeske të tyre prej zyrtarëve serbë nga libri i Uk Lushit “Shqiptaro-Amerikanët e UÇK-së: Kronikë e Batalionit “Atlantiku”. Në këtë libër jepen shumë të dhëna për jetën e tyre dhe për kohën kur ata më s‘jetonin, por si çështje e madhe e të drejtave të njeriut si qytetarë amerikanë ishin me interes për publikun.

Kufijtë shtetërorë, siç dihet, janë barriera që pengojnë qarkullimin e njerëzve, të ideve dhe mallërave. Gjithmonë kanë qenë të tillë. Ata u shpikën në epokën e shtetit kombëtar, kinse për të mbrojtur ekonominë dhe kulturën e kombeve. Një bilanc i më vonshëm i këtyre parametrave tregon se dëmet jorrallë ishin më të mëdha se përfitimet, sepse kështu u krijuan provinca të zhvillimit të të mendjes dhe të ekonomisë kombëtare. Por kufijtë kanë edhe një anë tepër të pazakontë, sepse mund të shërbejnë edhe për gjëra makabre, siç janë vrasjet si një sanksion ekstrem për shpërfilljen e tyre. Nga pikëpamja formale, shkelja e tyre, nuk paraqet ndonjë gjë të madhe. Por nuk është vetëm forma publike që e përcakton ndëshkimin. Ana formale e ndëshkimit nuk mund të jetë më shumë se kundërvajtje, gjë që edhe ndodhi kur u dënuan Vëllezërit Bytyçi me nga 15 ditë burg. Por, ajo që ngjau pastaj në burg, i kalon kufijtë e përfytyrimit tonë për legalitetin, sepse ndëshkimi ishte në shpërputhje të plotë me peshën e veprës. Vrasja e Vëllezërve Bytyçi në Prishtinë u kthye në një lëndë për lloj-lloj legjendash.

Një Zot e di se çfarë u sajua nga nevoja për të futur pak logjikë në këtë kaos, e çka ishte produkt i agjenturave që përmes legjendës i mbulonin gjurmët e tyre të krimit shtetëror. Disa thonin se Vëllezërit Bytyçi ishin në një mision të fshehtë në Serbi. Kundërargumenti se sikur këto hamendësime të ishin të vërteta, ata do të mund të dënoheshin me shumë vjet burg, por jo të vriteshin, i hiqte këtyre spekulimeve çdo të drejtë. Operacione të fshehta ka pasur gjithmonë, por protagonistët nuk janë vrarë kështu me gjakftohtësi si në rastin e Vëllezërve Bytyçi. Kështu mbetet vetëm mendimi i vetëm i arsyeshëm se kufiri shtetëror i Kosovës me Serbinë i shërbente pengimit të njëanshëm të qarkullimit të njerëzve dhe ideve. Ky ishte qëndrimi i atëhershëm i politikës serbe ndaj Kosovës, ku ajo e kishte humbur nga 12 qershori i vitit 1999 çdo të drejtë për përcaktuar rrjedhat politike dhe sociale atje. Serbët bëheshin sikur e kishin fituar luftën, por ata thellë-thellë e dinin se e kishin humbur atë, madje, për më keq, kishin kapitulluar. Kjo vetëdije për poshtërimin shkaktonte një pezm të madh ndaj fitimtarit dhe shqiptarëve. Ky qëndrim politik i Beogradit zyrtar ndaj kufirit ndryshonte kur vinte puna te qarkullimi i mallërave serbe: Serbia nuk donte që ta humbte tregun lukrativ kosovar për gjërat që prodhonte ajo. Vetëm se edhe ky qarkullim nuk duhej të përcaktohej nga parimi i reciprocitetit. Në ato vite Kosova kishte një ekonomi të shkatërruar, kështu që vështirë se do të mund të prodhonte diçka të denjë për eksport. Por gjendja mund të ndryshonte me kalimin e viteve. Sot, edhe pas një çerekshekulli nga përfundimi i luftës, ka më shumë qarkullim të njerëzve dhe të ideve, por mallërat nuk qarkullojnë ende sipas parimit të reciprocitetit.

Serbia përmes tyre fut në Kodovë sasi të madhe mallërash, por nuk lejon hyrjen e mallërave kosovare në tregun e saj me masa të ndryshme administrative në kufi. Kosovarët jashtë dërgojnë me qindramilionë euro në vit në Kosovë, por kjo para nuk qarkullon brenda Kosovës, për të shtuar aty mirëqenien ekonomike të banorëve të saj, por në pjesën më të madhe shpenzohet për blerjen e mallërave ushqimore serbe. Kështu që mund të thuhet deri në njëfarë mase se vetë shqiptarët tërthorazi e financojnë politikën kundërshqiptare të Beogradit, pa llogaritur këtu edhe dëmin që shkaktohet prej konsumit të mallërave jo cilsorë, ndonjëherë edhe helmues. Para pak kohësh shumë vende të BE-së dhe Rusia i kthyen shumë mallëra bimore në Serbi për shkak të tejkalimit të normës së materjeve toksike në to. Fermerët serbë përmes blerjes së pesticideve të lira pa dashur i kishin helmuar bimët që i eksportonin në BE e në Rusi. Shkurt, ne mblejmë mallëra serbe, por nuk ndodh edhe e kundërta. Mungon ende reciprociteti si parim themelor këmbimi mes palëve të barabarta. Ky është realiteti ekonomik që prodhojnë kufijtë tanë me Serbinë edhe në ditët e sotme. Në vitin 1999 ishte shumëherë më keq se tani.

Por, për Vëllezërit Bytyçi, rrjedhojat e këtyre kufijve ishin edhe më të drejtëpërdrejta, sepse lidheshin me jetën e tyre. Ata u vranë, pse patën guximin ta thyejnë një ligj të pashkruar, një tabu: të kalonin kufirin kosovaro-serb në një kohë kur zemërimi serb për brakisjen e plotë të Kosovës nga forcat policore dhe ushtarake ishte në kulmin e tij. Ky kalim atyre iu kushtoi me jetë. Formalisht, ashtu siç e parashihnin ligjet serbe, ata u dënuan vetëm me nga 15 ditë burg, por pastaj ajo që ngjau në burg ishte e jashtëzakonshme. Ata u rrëmbyen nga burgu dhe u ekzekutuan në një vend e datë të panjohur deri më tani në Serbi dhe pastaj i varrosën në një varr masiv të të vrarëve shqiptarë gjatë luftës në Kosovë, në Petrovosello. Unë i dija këto gjëra, por historia e tyre ka edhe një pjesë të ngatërruar postmortale, sepse ende asnjë gjykatë serbe nuk ka shpalllur një dënim për dorasit, emrat e të cilëve nuk njihen ende. Ekziston edhe një rezolutë e Kongresit Amerikan për këtë çështje. Kongresmeni Eliot Engëll ( Eliot Engel) ka pas thënë se „dua t’i them Serbisë se ky është një mësim i rëndësishëm, se pas 20 vjetësh ne (Shtetet e Bashkuara) nuk kemi harruar dhe nuk do të harrojmë kurrë. Ne do të këmbëngulim që drejtësia të triumfojë“. Por në 26 vjetorin e vrasjeve të Vëllezërve Bytyçi ende drejtësia nuk ka triumfuar.

Kongresmeni Eliot Engëll nuk jeton më dhe çështja e gjetjes dhe dënimit të dorësve apo dorasit nuk ka bërë asnjë hap përpa. Sidoqoftë, ne nuk e harrojmë asnjëherë shembullin e tyre fisnikë, ndaj dhe pikërisht për këtë gjë shkova edhe unë për t’u bërë homazhe te varret e tyre në Nju Jork. Për mua si shqiptar, befasia nuk ishte e vogël kur pashë me sytë e mi stemën e UÇK-së të gdhendur në gurin e secilit prej varreve të tre Vëllezërve dëshmorë. Kisha menduar se këtë stemë mund ta hasja vetëm në gurëvarret e dëshmorëve dhe heronjëve që i kishin varret e tyre në Kosovë, por, ja, që, areali i shpërnarjes së kësaj steme që tregon diçka të madhe paska shtrirje ndërkontintale. Në Europë nuk gjen askund varre të tilla. Jo pse nuk ka shqiptarë që janë varrosur në ato vende dhe që kanë rënë në fushën e betejës në një kohë kur, edhe po të doje, nuk mund të varroseshe në atdhe, por sepse vendet mikpritëse nuk e lejonin një formë të tillë të varrimit „provokues“. Në Europë, me sa duket, ka ende një tjetër ndjeshmëri për miniimperializmin serb. Disa shtete druajnë nga politika e jashtme serbe, nga reagimet e saj fulminante, disa të tjera ende ruajnë një lloj mirëkuptimi të fshehtë për imperializmin rajonal serb, sidomos kur ai lidhet me shqiptarët.

Vëllezërit Bytyçi ishin lindur dhe rritur në Amerikë dhe, pavarësisht se kishin luftuar për çlirimin e Kosovës nga serbët, ende nuk i njihnin mirë marrëdhëniet serbo-shqiptare. Ata kujtonin se lufta tashmë kishte përfunduar me një epilog të qartë, kështu që nuk shihnin asnjë arsye për një hakmarrje serbe. Vëllezërit Bytyçi, siç e dimë në ndërkohë, u vranë nga shteti serb. Një proces gjyqësor që filloi kundër dy serbëve nja 5-6 vjet pas aktit të vrasjes, u ndërpre me arsyetimin se i akuzuari kryesor nuk gjendej në Serbi. Supozohej se ai kishte ikur nga Serbia në Rusi, por, pas një kohe mediat zbuluan vendqëndrimin e tij në Budvë të Malit të Zi, në një kohë kur Mali i Zi nuk ishte më pjesë e shtetit jugosllav, por shtet më vete. Shihet, qartazi që mungon vullneti politik për dënimin e krimeve të luftës.

Ylli, Agron dhe Mehmet Bytyçi ishin pjesëtar të batalionit „Atlantiku“. Ata morën pjesë nė luftën e Kosovës nga prilli i vitit 1999 e deri në fund. Në korrik të vitit 1999 i përcollën në Serbi dy familje jevge që ishin kujdesur për shpëtimin e një pjese të familjes së tyre që jetoi gjatë luftës në Prizren. Jevgjët shpëtuan nga vrasja nënën e tyre Bahrije, vëllaun Fatos e motrën Bukurije Bytyçi gjatë luftës, por donin tė shpërnguleshim në Serbi në një kohë kur në Kosovë ekzistonte një klimë e egër hakmarrjeje ndaj jevgjëve që kishin bashkëpunuar me serbët.

Prof. Dr. Lush Culaj/

Mark Palnikaj, Bajram Curri-Origjina dhe familja ( botohet me rastin e 100 vjetorit të vrasjes), Tiranë, 2025.

  Kohë më parë studiuesi i njohur në arealin mbarëkombëtar Mark Palnikaj na befasoj edhe një herë këndshëm me botimin edhe të një libri të ri. Redaktor i librit është gjithashtu një emër i njohur i letrave shqipe,  profesori Anton Nikë Berisha. 

  Studiuesi Mark Palnikaj i dha vetit edhe një detyrë të vështirë të  studimit të rrjedhës së familjes  Curri. Për një studim sa më përmbajtësor ai ka konsultuar libra, punime, përmbledhje dokumentesh si dhe shtypin e kohës për Bajram Currin duke u filluar nga kujtimet e Niman Ferizit.

Qëllimi i studiuesit Palnikaj ishte që të mos përsëriteshin gjërat e njohura në opinion për këtë përsonalitet dhe origjinën e tij, por që të ofronte risi, gjëra të pa njohura deri më tani por mbështetur kryesisht në burime arkivore. Fokusi i Palnikajt ishte hulumtimi kronologjik i kësaj familje nga përiudha historike kur Currajt dëshmohen si pasardhës të Mark Bibës dhe të Nikajve. Deri në vitin 1775 familja ka jetuar në fshatin Curraj ku Palnikaj na jep të dhëna të rëndësishme nga relacionët e dërguara në Vatikan për Currajt me rrethinë. Ai shpreh mendimin se mbiemrin Curri familja e mori pasi u vëndosën në Gjakovë.

 Historia e kësaj familje është një histori qëndrese që fillon  me gjyshin e Bajram Currit, Hysen Kurtin, për të vazhduar më të atin e tij Shaqir Currin. Palnikaj thekson se vrasja e Haxhi Zekës nga Adem Zajmi, nga Bajram Curri u prit me hidhërim të madh, madje ai konkludon se Bajram Curri dhe motra e tij Nazmia, nëna e Adem Zajmit, janë distancuar publikisht nga kjo vrasje. Natyrisht që Palnikaj nuk mund ta anashkalonte edhe kontributin e Bajram Currit, Bajram Daklanit, Zefit të Vogël, Mahmut Zajmit etj. në kryengritjen e përgjithshme të vitit 1912 në Kosovë. Kufijtë e Shqipërisë, të caktuar më 22 mars 1913, në Konferencën e Londrës qenë ratifikuar nga Fuqitë e Mëdha më 26 mars 1913. Pas tri javësh, më 12 prill, ambasadorët e Rusisë dhe të Austro-Hungarisë qenë pajtuar me një përshkrim të ri të këtyre kufijve, që paksa e ndryshonin atë të 22 marsit. Sikurse njerëzit e gjymtuar që ndjejnë ankth nga gjymtimi i tyre, kjo ndjenjë e ankthit u bart në  shoqërinë shqiptare ku ndjehet një bezdi nga të qenit një komb i ndarë. Krijimi i shtetit shqiptar në fakt është zanafilla e lindjes së asaj që sot quhet çështje kombëtare. Qeveria e Xhafer Ypit e kishte favorizuar Bajram Currin duke i dhënë titullin e kolonelit të nderit dhe e ngarkoi me ruajtjen e kufirit dhe me mbajtjen e rendit dhe të qetësisë në cepin perëndimor shqiptar. Më vonë angazhimi i Bajram Currit në kryengritjen e marsit 1922 ndikoi sadokudo në rënien e lëvizjes çlirimtare në Kosovë. Ishte ky një synim për ta rrëzuar me forcë Qeverinë e Tiranës, por forcat kryengritëse të Bajram Currit nuk arritën dot deri në Shkodër, ku edhe e kishin objektivin. Shtypi evropian i asaj kohe shkruante se opinioni publik ishte i tëri kundër rrugës jokushtetuese që po ndiqte Bajram Curri dhe ai u tërhoq pa shkaktuar gjakderdhje.

Pas ardhjes së Zogut si kryeministër në mes drejtuesve të Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës” u zhvilluan debate lidhur më qëndrimin që do të mbante kjo organizatë. Bajram Curri, Hasan Prishtina e disa të tjerë ishin kundër çdo lloj bashkëpunimi me Qeverinë e Zogut duke u treguar të vendosur të fillonin një kryengritje të armatosur kundër kësaj qeverie. Pjesa tjetër e nacionalistëve kosovarë si Bedri Pejani, Rexhep Mitrovica, Beqir Vokshi etj, kërkonin arritjen e një marrëveshjeje me qeverinë, duke u deklaruar se ndërmarrja e veprimeve të armatosura kundër saj dëmtonte interesat e shtetit dhe kombit shqiptar. Bajram Curri, Hasan Prishtina, Sadik Rama, Hysni Curri etj, të pa kënaqur me pushtetin që kishte Zogu, dhe duke mos u pajtuar me qëndrimet e tij politike, të cilin e akuzonin si filoserb, organizuan në janar të vitit 1923 një goditje të re të armatosur kundër forcave qeveritare në Prefekturën e Kosovës. Ata zunë Tropojën dhe rrethuan Krumën, por edhe kjo kryengritje dështoi. Pasi u thyen nga forcat qeveritare kryengritësit kaluan në Zonën Neutrale të Junikut. Prania e tyre në kufi përbënte shqetësim për qeverinë shqiptare. Kryeministri Zogu hodhi poshtë dy propozime të qeverisë të Beogradit për një aksion të përbashkët në Zonën Neutrale të Junikut ose për lejimin e ndërhyrjes të forcave jugosllave. Qeveria e Beogradit dhe ajo e Tiranës, në fund të dhjetorit të vitit 1922 dhe në fillim të janarit të vitit 1923, i kishin kërkuar Konferencës së Ambasadorëve shqyrtimin e Zonës Neutrale. Të dy qeveritë ekzistimin e kësaj zone dhe veprimet antiqeveritare kundër tyre i konsideronin të dëmshme për stabilitetin e brendshëm shtetëror.

Me 13 prill 1923, qeveria miratoi kërkesat e drejtuesve të forcave ushtarake në terren për t’i sulmuar kryengritësit por udhëzoi që, nëse pranonin Bajram Curri dhe Hasan Prishtina t’u jepej leje që të dalin jashtë shtetit, kurse mbeshtetësit e tyre të çarmatoseshin. Pas edhe disa përpjekjeve të tjera për kryengritje në tetor 1923, Prokuroria i kërkoi Ministrisë së Drejtësisë zbatimin e dënimit me vdekje për Hasan Prishtinën. Diplomatët italianë ndërhynë tek kryeministri Ahmet Zogu  dhe ai u dha garanci që krerët e kryengritjes të largoheshin pa probleme nga Shqipëria. Kështu më 25 tetor Bajram Curri dhe Hasan Prishtina u larguan nga Shëngjini për Brindizi të Italisë. Në fakt në këtë periudhë kohore përsonalitete të njohura të Kosovës si Bajram Curri dhe Hasan Prishtina, quheshin “prijës cubash”  nga ministri fuqiplotë britanik në Beograd. 

Në fakt Curri priste vetëm momentin e përshtatshëm politik për tu rikthyer në Shqipëri dhe për t’a vazhduar luftën kundër Zogut. Në prag të kryengritjes së qershorit ai ishte në Shqipëri duke e mbështetur lëvizjën e Fan Nolit. Më 24 maj Curri mori nën kontroll Krumën, e cila ishte qendra e Prefekturës së Kosovës, duke mundur forcat proqeveritare të toger Muharrem Bajraktarit dhe Ceno Bej Kryeziut. Në vijim Curri theu forcat qeveritare në Bicaj, në Bytyç dhe në Kalanë e Dodës. Edhe Noli mori masa kundër nacionalizmit shqiptar. E shkarkoi nga çdo funksion edhe Bajram Currin, i cili, siç mund të thuhet, e solli në pushtet Fan Nolin. Noli kërkoi nga Komiteti i Kosovës që ata të qëndrojnë mirë, sepse një shtet i vogël si i yni, i dobët dhe i varfër nuk mund t’ia lejojë vetes një konflikt. Noli gjithashtu kërkoi nga Qeveria e Beogradit që t’i trajtonin mirë shqiptarët në Mbretërinë S.K.S. 

Kronika për ngjarje nga familja Curri nga Albion Curri e plotëson një mozaik të këtij libri të përgatitur me kujdes nga studiuesi Palnikaj. Përveç trajtimit kronologjik Palnikaj, përqëndrohet në dy segmente kryesore, në vrasjën e Bajram Currit dhe në kultin që ngriti regjimi në Shqipëri. Natyrisht që një kult i tillë nga Shqipëria u bart në Kosovë dhe viset e tjera shqiptare në ish Jugosllavi.

Vrasjen dhe jo vetëvrasjën e Currit, studiuesi Palnikaj e mbështet edhe në dëshminë e Shefqet Dragës, bashkëluftëtar i Bajram Currit i cili kishte dhënë deklaratë se pas një beteje të ashpër ku Curri rezistoi me armë, ai u vra. Gjithashtu kishte dëshmuar se pas vrasjes së Currit, ai  për të shpëtuar jetën u dorëzua tek nëntoger Kadri Mehmeti si udhëheqës i sulmit. Vlen për tu theksuar se në atë periudhë detyrën e ministrit të punëve të brendshme në Tiranë e kryente Hasan beg Kryeziu. 

Palnikaj jep mëndimin se pse u quajt vetëvrasje e jo vrasje. Sipas tij kjo i shërbente regjimit të Zogut për mos shkaktimin e tensioneve dhe stabilizimin e tij vetëm tre muaj pas rikthimit në Tiranë dhe rimarrjes së pushtetit.

Edhe për ngritjën e kultit të Bajram Currit, studiuesi Palnikaj konkludon më të drejtë se shteti komunist ka paguar njerëz për të shkruar libra që i konvenonin sistemit. Ç’do gjë që ishte kundër Zogut përpiqëj të paraqitej si demokratike e progresive. Madje edhe kryengritjën filoturke të Haxhi Qamilit të vitit 1914 e cila kërkonte rikthimin e babës (Sulltanit) u quajt levizje popullore revolucionare. Kështu ndodhi edhe më Bajram Currin që sipas Palnikajt regjimi e shpalli Hero i popullit dhe i dha qytetit Kolgecajt emrin e Bajram Currit.

Studiuesi Palnikaj shpjegon edhe për shumë të diskutuarën letrën e Bajram Currit për Leninin. Këtë letër Marku e quan sajesë të disa pushtetarëve komunist të Tropojës. Zatën kjo legjendë i shërbente regjimit komunist në Shqipëri. Pra ndonëse nuk ishte e vërtetë, e publikuan në gazeta, radio dhe televizion për ta lidhur Bajram Currin me komunistët. Në fakt dokumentacioni sipas Palnikajt dëshmon se nga Vjena iu shkrua një letër qeverisë ruse pa u përmendur emri i Leninit, shkruar nga sekretarët e tij në gjuhën frengjisht dhe të firmosur me gisht nga Bajram Curri.

Meritë e punës së paloshme të studiuesit Palnikaj ishte se mbështetur në dokumentacionin më të ri arkivor na e dëshmon një vit tjetër të lindjës së Bajram Currit, pra jo vitin 1862 siç e kemi mësuar deri tani por vitin 1866. Kjo na ofron tani dëshmi se Bajram Curri kur u vra nuk ishte në moshë të pleqërisë por kishte 59 vjet. Arsyet e armiqësisë ekstreme  të Bajram Currit ndaj qeverisë të Zogut  ishin komplekse. Këtu ndikonte edhe armiqësia përsonale me Ahmet Zogun si dhe qëndrimi i moderuar i qeverisë ndaj Kosovës. Bajram Curri nuk luftonte për pushtetin e tij përsonal,  por për idealin e tij, për Kosovën. Vlen për tu theksuar se Curri nuk e kuptonte mënyrën  e funksionimit të një shteti modern dhe nuk arrinte ta ndante opozitarizmin nga armiqësia ekstreme politike e personale. 

Për studiuesin Palnikaj, hulumtimi dhe studimi i personalitetit të Bajram Currit nuk mund të ishte i plotë pa shtjellimin e rrethanave shoqëroro-politike paraprake. 

Për rrethanat politiko-shoqërore që ndërlidhen në një formë apo tjetër me veprimtarinë e Bajram Currit autori ka shfrytëzuar dokumente arkivore  të cilat japin shpesh herë informacione për rrethanat. Ato u bënë material bazë për t’i ndriçuar aspektet kryesore të qëndrimeve të shtetit shqiptar ndaj çështjes kombëtare.

Mendoj se libri “ Bajram Curri-Origjina dhe familja”, përgatitur me kujdes  nga Mark Palnikaj, është me interes si për lexuesin e rëndomtë, për një publik më të gjerë, ashtu edhe për studiuesit e historisë dhe në mënyrë të veçantë për ata që janë të interesuar për zhvillimet e asokohshme politiko-shoqërore të përpjekjeve në rrafshin kombëtar.

Leximi i librit na nxit të konstatojmëë që autori, me këtë vepër, ka bërë një punë të vlefshme studimore në historiografinë shqiptare.