Ndue Dedaj/

Historia e Lleshit të Zi vjen përmes rrëfimit në vetën e parë të farkëtarit të zot Qorr Gjoci, që është gjithashtu personazh kryesor i këtij romani, ku nuk mungon dhe figura e Ali Pashë Tepelenës, pasi romani është një histori mirditase e fillimeve të shekullit XIX nga Oroshi në Janinë etj. Edhe pse ka dy shekuj, Lleshi i Zi vazhdon të bëhet i “gjallë”, kryesisht për vrasjen prej tij të Marko Boçarit, mbase pa u shkoqitur sa duhet rrethanat e asaj vrasjeje të pazakontë mes dy strategëve të një gjaku, po që nuk është objekt i romanit të Ndue Gjikës, që vjen pas një rrugëtimi të gjatë në letërsi të këtij autori. Ai sikur ka dashur të na thotë se një figurë historike, komplekse, si Lleshi i Zi nuk mund të mbahet “peng” i një ngjarjeje, aq më pak i një episodi, sado dramatik e historik të ketë qenë ai. Romani “Gjurmë jete” (shtëpia botuese “Muzgu”, Tiranë 2025) na rrëfen se Lleshi i Zi nuk ka qenë vetëm një kryeluftëtar i “çartur” në rajonin ballkanik kundër pushtuesit të huaj, por në radhë të parë një prijës, kapidan i krahinës së tij, që përpiqej për zhvillimin e saj, siç ishte rasti i ndërtimit të kanalit vaditës të Ndërfanës, që ruhet dhe sot si monument kulture, etj.

Ndue Gjika është një prozator i njohur, edhe pse i pabujë, që ka botuar tregime herët në gazetën “Drita” e “Zëri i Rinisë”, që në vitet ‘80 të shekullit të kaluar, kurse librin e parë me prozë të shkurtër, me titullin “Dilema të pabraktisura”, e ka botuar “Eurorilindja” Tiranë më 1995, me ç’rast i është bërë dhe një promovim dinjitoz në Rrëshen, me shkrimtarë të ardhur nga kryeqyteti etj.

Dritëro Agolli shkruante se “vlerat dhe cilësitë e këtij libri zbulohen shkallë – shkallë”, se “filli që i përshkon tregimet e Ndue Gjikës është humanizmi”, pasi “në çdo tregim do ta takosh këtë ndjenjë, aq të domosdoshme për një shkrimtar të vërtetë”. Kurse Vath Koreshi do të shënonte: “Me një vrojtim të vëmendshëm dhe me një ritëm plot lëvizje të brendshme të botës së personazheve, tregimet e Ndue Gjikës dallohen për vizatime të shkathëta të karaktereve”. Këto tipare krijuese shprehën dhe në librat e tjerë artistikë të botuar më pas, në prozë të shkurtër e të gjatë, si romani “Zambakë në erë”, që kohë më parë është promovuar në Saint Louis të Amerikës, ku autori rron prej vitesh.

Nuk është çudi që Ndue Gjika i qaset në dy subjekte Oroshit, porse ky vend (kryeqendra historike e Mirditës) ka prodhuar histori dhe shkrimtari duket se është i prirur nga ndriçimi përmes letërsisë të ngjarjeve historike. Kështu romani i tij “Prapësi” (2008) trajton ngjarje jete në të quajturën “Republikë të Mirditës” të vitit 1921, që ishte një rebelim trazues i krerëve të kësaj krahine ndaj qeverisë qendrore, me gjithë disa paudhësi të kësaj të fundit ndaj krahinës. Kurse romani “Gjurmë jete” trajton figurën e Lleshit të Zi dhe të mirditorëve ndërmjet dy pashalleqeve shqiptare, të Veriut e të Jugut, të Shkodrës dhe të Janinës.

Mirditorët ishin në shërbim të Ali Pashë Tepelenës dhe romani mbase nuk do të shkruhej, nëse ata nuk do të kishin dëshmuar para botës shqiptare dhe asaj të huaj një virtyt të lartë, atë të mos luftimit të tjetrit, kur ai nuk ishte i armatosur si ata. Pra është ngjarja e famshme Kardhiqit të Gjirokastrës e vitit 1812, e përcjellë në disa kronika e botime. Aliu kishte vendosur t’i shfaroste kardhqiotët, por mirditasit nuk pranuan të qëllonin mbi ta. U kthyen në proverbiale fjalët e tyre: “Ne nuk shtiem mbi njerëz të lidhur. Jepuni atyre armët dhe ne jemi gati të luftojmë me ta”. Kjo ishte deviza historike e mirditasve atë fillim shekulli XIX, që ishte vazhdë e qendresës së tyre shekuj më parë. Merita e autorit nuk qendron se i është qasur një ngjarje të tillë unikale, porse e ka trajtuar atë me mjeshtri artistike. Ky mospranim sigurisht që kishte një çmim dhe ky ishte “tërbimi” i heshtur i pasha Aliut, që nuk ia kthente kush fjalën. Ka përjetim, tension, pasiguri, por asnjë dilemë nga mirditasit dhe vetë prijësi i tyre Lleshi i Zi, që lë peng djalin fëmijë tek Aliu, kur reparti i tij do të largohej.

Nëse lexuesi përqendrohet në frazat e para të romanit për të kapur çelësin e zbërthimit të veprës, do të gjëjë aty sintezën e asaj që shtjellohet më pas, ku Qorr Gjoci, me urtësinë e një burri malesh, thotë: “Në Janinë shkova si Pal Gjoci e u ktheva në Orosh si Qorr Gjoci. Edhe Llesh Lleshi i Derës së Gjomarkut, që tash së fundi i drejtoi trupat mirditore tek Ali Pashë Tepelena, u kthye me emrin Lleshi i Zi. Unë nuk e doja ketë emër, besoj se as Kapidani nuk e donte, por ja që i kemi, dhe kështu na thërrasin ngado”. Lufta të tjetërson, por nuk të zhbën.

Lleshi i Zi nuk glorifikohet nga autori, edhe pse një figurë legjendare, por jepet me natyrshmëri, duke shmangur një stil të tejkaluar “rapsodik” e patetik në dhënien e figurave të tilla, veti kjo e letërsisë moderne. Përkundrazi, romacieri hyn bindshëm në dramën që përshkon asokohe tragjikisht Gjomarkajt si derë, si familje princërore. Lexuesi nuk mund të mos pyesë me trishtim, si është e mundur që krerë të tillë që nuk përzihen në një gjakderdhje si ajo e Kardhiqit, që luftojnë për lirinë kombëtare, që shmangin konfliktet e ndryshme ndërkrahinore për kufij etj., nuk ndalojnë dot vëllavrasjen në shtëpinë e tyre? Por dinastitë me gjasë asnjëherë nuk u kanë shpëtuar tragjedive të veta të brendshme për prije e parí. Dhe çudia është se hakmarrjen e realizojnë gratë e Derës. Gruaja e Kapidan Nikoll Lleshit hakmerret për vrasjen e të shoqit dhe të tre djemve, duke vrarë me hjekësi Lleshin e Zi, kurse gruaja e këtij të fundit kryen në saraje një gjëmë të paparë, vrasjen e shumë prej meshkujve të familjes së madhe kapidanore, një hata, siç e quan autori. Mara, një nga gratë e Oroshit, i thotë Qorr Gjocit: “Lleshin e hoqi gruaja e Nikollës, këtë gjëmën e madhe e bëri gruaja e Lleshit”.

Pal Gjoci ishte farkëtar dhe armëtar, por dhe prerës parash false. Lufta i mori një sy, duke e lënë qorr, kurse prodhimi i parave në fshehtësi i mori jetën. Është një perzonazh që e pasuron prozën shqiptare me një tip dhe karakter interesant. Qëllimisht autori e ka dhënë si një figurë dinamike, në lëvizje, jo vetëm në Orosh e Ndërfanë, Shkodër e Janinë, Kosovë etj., por dhe bujtës në një han malesh, ku përflitën punët e pashalleqeve dhe në njëfarë mënyre të botës. Ai, ashtu si dhe sivëllau i tij i zejes armëbërëse Kol Skana, nuk është as mik e as armik me Lleshin e Zi, por në marrëdhënie reciprociteti, nëse mund të thuhet kështu, ashtu siç ishte vetë krahina e tij me dy pashalleqet e mëdha të kohës. Autori na ka treguar se pricnia kapidanore nuk ishte diçka e izoluar në “ishullin” e vet malor, por në marrëdhnënie politike, ushtarake dhe diplomatike me të tjerët.

Ndue Gjika është një përshkrues origjinal i mjediseve, rrethanave, karaktereve dhe psikologjisë së personazheve, të cilët mishërojnë tipologjinë autentike të malësorit mirditas. Falë gjuhës autoriale dhe mjeteve artistike të përdorura mjeshtërisht është krijuar një narrativë shprehëse, ku lexuesi bëhet “bashkështegtar” i personazheve, në fatin e tyre të pamëshirshëm.

Por këto pak radhë, më shumë se analizën e romanit, kanë për qëllim ta ftojnë lexuesin ta marrë në dorë këtë vepër.

Nga Frank Shkreli/

Është gjithmonë kënaqësi të takohemi këtu në sallën “Nenë Tereza” dhe të përshëndes Dom Pjetrin – i cili si gjithmonë ashtu edhe sot i mban dyert e Kishës Zoja e Shkodrës hapur për të gjithë ne – pa dallim feje e krahine – në traditën më të mirë të klerikëve të mëdhej të Kombit Shqiptar, në shërbim të të gjithë shqiptarëve, duke shtyr përpara veprimtaritë kombëtare e fetare me moton “Për Fe, Atdhe e Përparim”. Falë Dom Pjetrit, në këtë kishë e në këtë qendër të Nenë Terezës, ashtu si sot, të gjithë shqiptarët pa dallim, këtu, gjithmonë kemi gjetur identitetin tonë të përbashkët fetar e kombëtar – ashtu siç na do Gjergj Kastrioti -Skenderbe dhe Nenë Tereza.

Falënderoj gjithashtu Federatën Pan-Shqiptare Vatra për bashkpunimin me Qendrën Kulturore “Nënë Tereza” të Kishës Katolike “Zoja e Shkodrës” në promovimin e librit “Kryqtari i Fundit…”. Ju falnderoj për ftesën.

Zonja të nderueshme e Zotëri të ndershëm –

Përshëndetjet e mia të gjithë të pranishëmve – urime autorit të librit: “Gjergj Kastrioti-Skendërbeu – KRYQTARI I FUNDIT”, Z. Virgjil Kule për këtë vepër të rëndësishme historiko-diplomatike për Shqipërinë dhe shqiptarët.

Unë nuk jam historian, por kam nderin të jem këtu midis jush, të ndaj me ju disa fjalë — në lidhje me rëndësinë e këtij botimi voluminoz të Z. Kule – më shumë nga këndveshtrimi i një gazetari. Si i tillë, e konsideroj këtë promovim një ngjarje me rëndësi bashkohore, mediatike, jo vetëm këtu në Nju Jork, në Amerikën e largët, në Qëndrën e Nënë Terezës të Kisha Katolike Shqiptare – por edhe një ngjarje interesi historik për botën shqiptare në përgjithësi — përtej kësaj hapësire — m’atë anë të Atlantikut.

Në këtë promovim të veprës së tij, Z. Virgjil Kule — na bashkon këtu në frymën më kastriotiane për të kujtuar Heroin tonë, Kryetrimin e Kombit dhe veprimtarinë e tij epike djplomatiko-ushtarake, të përgjithmonshmin e Kombit shqiptar – Gjergj Kastriotin-Skënderbe. Këtu para bustit të tij në këtë sallë që, njëherazi, mban edhe emrin e Shën Nënë Terezës, ndërsa disa metra prej këtu qëndron monumenti madhështor i Heroit Kombëtar, në oborrin e Kishës Zoja e Shkodrës.

Por siç ka thënë edhe Aleksandër, Kryepeshkopi orthodoks shqiptar për Argjentinën dhe Amerikën Latine, i cili për fat të keq ndërrroi jetë, papritmas, kohët e fundit, “Skënderbeu nuk është vetëm në bronz. Skënderbeu është pjesë e identitetit tonë dhe qenie Shqiptare, është pjesë e gjeneve tona”.

Po e përmend ketë se sikur këto dy figura të Kombit, për ne dhe për të huajt, janë të pandashme në historinë e shqiptarëve, megjithse kanë jetuar e vepruar pesë shekuj nga njëri tjetri. Janë, njëkohësisht, edhe shembuj të shkëlqyer si përfaqësues të diasporës. M’u kujtua një deklaratë e ish-Sekretares së Shtetit, Madeleine Albright kur ishte pyetur se çka dinte ajo për shqiptarët: Albright është përgjigjur se ajo e njihte Shqipërinë dhe shqiptarët nepërmjet Gjergj Kastriotit-Skenderbe dhe Nenë Terezës. Prandaj, nuk besoj të ketë një vend më të përshtatshëm se — para bustit të Heroit kombëtar Gjergj Kastriotit, në Qëndrën Nenë Tereza – për të zhvilluar promovimin e librit: “Gjergj Kastrioti-Skendërbeu – Kryqtari i fundit”, të autorit Virgjil Kule. Në Kishën e parë Katolike Shqiptare në Amerikë, këtu ku 55-vjetë më parë, si shumë të tjerë, prej këtu edhe unë kam pas fatin të hedh hapat e parë drejtë një jete e karriere të lumtur në këtë vend të bekuar.

Natyrisht, se simbolikat e kanë rëndësinë e vet, por më të rëndësishme janë faktet historike – kur dokumentet flasin të vërtetën, shekuj më vonë, për Kryeheroin Kombëtar të shqiptarëve: “Për ta berë interpretimin mbi faktet në rrjedhshmërinë e tyre origjinale e ndërtova rrëfimin me kapituj vitesh dhe, brenda çdo viti, me referime ndaj dokumenteve sipas kalendarit të ditëve, javëve ose muajve kur ato janë prodhuar”, shkruan Z. Kule në librin e tij, duke shtuar se “u përftuar kështu për herë të parë një ditar analitik i veprimtarisë politike, diplomatike dhe ushtarake të Gjergj Kastriotit. Rrëfimi mbi bazën e ditarit” shton ai, “më siguroi pastaj narracionin e një historie koherente jo vetëm të veprimit, por kryesisht, të asaj që deri tani ka munguar – të mendimit të Skënderbeut”, pra, që autorit Virgjil Kule, e ka paraqitur me objektivitet të dokumentuar historik, shqiptarin e Madh Gjergj Kastriotin-Skenderbe.

Kjo vepër jo vetëm që e dokumenton me fakte rolin e Gjergj Kastriotit Skenderbe, “në përballjen evropiane të ofensivës osmane”, por, “ky studim e zgjëron hapësirën përtej kufijve të zotërimeve të tij”, duke arritur në përfundimin se Gjergj Kastrioti – Skenderbe, “Nga i pari në mes të barabartëve në Lidhjen lokale të Lezhës” — një akt kulmor i urtisë dhe strategjisë vizionare të tij — dokumentet e interpretuara në këtë vepër, sipas radhës kronologjike — e “vetparaqitën Skenderbeun, natyrshëm, pa ndërhyrje të sforcuar të autorit, si të barabartë, mes më të parëve edhe në plejadën e liderëve kryqtarë më në zë të kohës”. Jo vetëm në Ballkan por edhe në Evropë. Autori e siguron lexuesin gjithashtu se vepra e tij mbi “projektin madhështor” të Skenderbeut, është një libër i arsyetimeve të tija, ndonëse duke mbetur “rob” i dokumentit, një rrëfim me pasion dhe objektivitet për shqiptarin e mençur Skënderbe”.

Historiografia shqiptare moderne kishte nevojë për një libër të tillë të mirë-dokumentuar – duke marrë parasyshë burimet e reja të vleshme, por të pazbuluara deri tani, e që kërkuesit shkencorë e historianët si Virgjil Kule kanë në dispozicion, për një vepër si kjo, kushtuar Gjergj Kastriotit – Skenderbe. Për një vepër të shkruar nga një autor shqiptar, me objektivitet, qoftë edhe “rob” i dokumenteve të fakteve historike, siç shprehet autori — aq edhe më mirë, si një çeshtje me referencë faktologjinë historike.

Sepse historia e Shqipërisë dhe e shqiptarëve, sidomos në periudhën e lavdishme të Gjergj Kastriotit-Skenderbe por edhe e periudhës së errët të pushtimit turko-osman 500-e sa vjeçar, ajo që është shkruar nga të huajt, mbetet deri në ditët e sotëme mjaft e kapërthyer dhe e koklavitur, në një pjesë të madhe të saj.

S’do mend, pra, që paraqitja e fakteve dhe e dokumentacionit historik nga autorë shqiptarë si Z. Kule, hedhin dritë mbi të vërtetat e luftërave shekullore të shqiptarëve, në përgjithësi, për liri ndër shekuj. Por, në këtë rast, ky libër, hedh dritë, veçanërisht, mbi veprimtarinë dhe përpjekjet e figurës më të madhe kombëtare, Gjergj Kastrioti-Skenderbe, sidomos nga pikëpamja e veprimtarisë politike e diplomatike të Heroit Kombëtar të shqiptarëve, një kontribut që nuk ishte trajtuar më parë, siç trajtohet nga pikëpamja e një autori shqiptar, siç është Virgjil Kule.

Për këtë, unë si lexues i thjesht, i interesuar në histori, por më shumë edhe si admirues i Heroit të Përgjithmonshëm të Kombit shqiptar, e uroj dhe e falënderoj Z. Virgjil për këtë vepër — si një kontribut të rëndësishëm historik. Me këtë libër ju e kini paraqitur, bazuar në dokumentacion dhe fakte historike, figurën madhështore të Gjergj Kastriotit-Skenderbe, në “frymën më njerëzore, gjeniale, befasuese, tronditëse, kërshëruese, frymëzuese…por aspak tragjike e pasive sikundër është thënë jo rrallë”, në thonjëza.

At Zef Valentini, albanologu i njohur me origjinë italiane dhe autor i veprës së madhe Acta Albaniae Veneta ka shkruar në vitin 1968 se deri atëherë, mund të ishin shkruar rreth 600-libra dhe vepra të tjera, muzikore e drama, mbi Gjergj Kastriotin – Skenderbe. Sot, natyrisht, ky numër duhet të jetë shumë më i madh, ndërkohë që fqinjtë e shqiptarëve në Ballkan – dhe të huajt, në përgjithsi, shpesh kanë vazhduar të shkruajnë një histori aspak të vërtetë, qoftë për Gjergj Kastriotin – Skenderbe, qoftë për historinë e vërtetë të shqiptarëve. Pa fakte dhe dokumentacion historik të dorës së parë, historianë e studiues të huaj, janë pëpjekur shpesh të mohojnë – për interesat e veta gjeopolitike — jo vetëm veprimtarinë diplomatiko-politiko-historike të Heroit tonë Kombëtar, por deri në ditët e sotëme, jo vetëm që vazhdojnë të mohojnë origjinën arbëroro-shqiptare të Gjergj Kastriotit-Skenderbe, por edhe vet ekzistencën e Kombit shqiptar si njërit prej kombeve më të vjetra në botë. Atje ku, “në ato shekuj të kaluem, banonte ajo familja e madhe trako-ilire, në namë e në za, në histori të fiseve dhe të kombeve… por që sot ashtë bash ai populli i vogël shqiptar, aq pak i njohun dhe aq zi i qjykuem në Europë…I vjetër sa fosilet, sa stalaktitat e shpellave jehuese të maleve të veta vigane, dhe i lindun të thuesh prej vetë rranjëve të vjetra, ai asht sot zot autokton i pakundershtueshëm i tokave të veta”. (At Gjergj Fishta në fjalimin mbi të drejtat e shqiptarëve në Konferencën e Paqës, 1919).

Këtu, pra qëndron, ndër të tjera, rëndësia e kësaj monografie kronologjike e autorit Virgjil Kule,“Gjergj Kastrioti-Skendërbeu – Kryqtari i fundit”. Si një vepër me vlerë, e një studiuesi shqiptar, përpiluar, në bazë të një metode shkencore faktesh historike dhe dokmentacioni parësor– një vepër që ndikon pozitivisht në historinë e shqiptarëve, por edhe në rritjen dhe afirmimin e ndërgjegjes kombëtare – aq shumë e nevojshme në këtë periudhë tranzitore të brishtë politike dhe historike, nepër të cilën po kalon sot Kombi shqiptar.

Është interesant fakti se si historia, përsëritet. Virgjil Kule, me librin “Gjergj Kastrioti-Skendërbeu – Kryqtari i fundit”, na sjell mbrapa në periudhën e Gjergj Kastriotit-Skenderbe, tek marrëdhëniet e tija me Selinë Shejte – si qendra më e rëndësishme e botës perëndimore, atëherë dhe sot. Ai shkruan për përpjekjet e Gjergj Kastriotit për bashkimin e krerëve të principatave shqiptare në luftën kundër osmanlijve – por thekson gjithashtu diçka, për të cilënm ndoshta, shumë prej nesh nuk ishim të vetdijshëm. Për diplomacinë e Skenderbeut për të “ndërkombtarizuar” luftën kundër turqve dhe për të kërkuar ndihmë nga Perëndimi për mbrojtjen e Krujës dhe të trojeve arbërore. Gjergj Kastrioti-Skenderbe, pra, edhe si babai i ndërkombtarizimit të çeshtjes shqiptare në kohën e tij.

Më shumë se 5-shekuj më vonë — në vizitën e parë që Presidenti historik i Kosovës, Dr Ibrahim Rugova ka bërë në Washington në tetor, 1989 – më kujtohen fjalët e tija se gjëja më e rëndësishme në atë kohë — përballë shtypjeve dhe krimeve serbe në Kosovë — ishte siç e cilësonte ai: “Ndërkombtarizimi i çeshtjes së Kosovës”, që më vonë u bë edhe misioni i tij parësor që më në fund çoi në ndërhyrjen e NATO-s në Kosovë. Historianët mund të gjykojnë ndryshe, por përpjekjet e Rugovës për “ndërkombtarizmin e çeshtjes së Kosovës” në shekullin XX – që përfunduan në çlirimin dhe pavarsinë e Kosovës — mund të duken si një kopje e suksesshme e veprimtarisë diplomatike të Gjergj Kastriotit për ndërkombtarizimin e mbrojtjes së Krujës dhe krahinave të tjera arbërore nga otomanët. Nuk ka dyshim se Ibrahim Rugova e dinte historinë dhe jam i bindur që ai të ketë mësuar nga “gjenialiteti i Gjergj Kastriotit-Skenderbe, si diplomat e politikan”, siç e cilëson atë autori Virgjil Kule, duke vlerësuar aftësitë diplomatike dhe lidhjet e Skenderbeut me Vatikanin dhe me botën e atëhershme “perëndimore”. A nuk është ky një paralelizëm historik midis dy periudhave dhe dy udhëheqësve të mëdhej të Kombit”?!

“Si formula e partneritetit për bashkeveprimin me zotërit e principatave shqiptare ashtu edhe ndërkombëtarizimi i problemit të mbrojtjes së Krujës janë dy risi politike për të cilat Gjergj Kastrioti ka autorësi të padiskutueshme. Nga ana tjetër, shpjegimi i hollësishem i këtyre risive është pasuri ekskluzive e studimit tim. Ato flasin për gjenialitetin e Kastriotit si politikan e diplomat, tipare këto shumë pak të theksuara në shkrimet e deritashme”, është shprehur autori i librit, “Gjergj Kastrioti-Skendërbeu – Kryqtari i fundit!

Gjergj Kastrioti Skenderbe, themelues i shtetit arbëror, bashkues i princave të Arbërit, ndërkombtarizues i çeshtjes shqiptare si bashkpunues me aleatët perëndimorë të kohës së tij dhe mbrojtës i vlerave iliro-arbërore, shpëtimtari i Evropës e pse jo edhe i qytetërimit evropian dhe krishtërimit, si Kryqtari i fundit!

“Çfarë shembulli për mbretër! Çfarë detyre për pasardhësin dhe histori-shkruesin e tij.” (Den Store Castriotto af Albanian kallad Skanderbeg, Stockholm), 1788.

Shtyllat e kalbura të çardakut nuk do t’i mbajnë mohuesit modernë – të mbrendshëm dhe të jashtëm — të figurës dhe veprës së madhe të Gjergj Kastriotit-Skenderbe! Të nderuar të pranishëm, ju falënderoj nga zemra për durimin ndërsa autorit suksese të mëtejshme!

Nga Rafael Floqi/

Mjeshtrit e mëdhenj dhe tregtarët e drogës kanë një gjë të përbashkët: ata janë shumë hapa përpara rivalëve të tyre.

Teoria e mendjes është aftësia që ne të gjithë kemi për t’i parë gjërat nga këndvështrimi i tjetrit. Është thelbësore në të gjitha ndërveprimet tona. Një studim i ri nga Shkolla e Mjekësisë Mount Sinai tregon se sa larg e përdorim këtë kur bindim të tjerët. Manipulimi i të tjerëve përdor një pjesë të trurit tonë të përdorur shpesh në lojëra si shahu. Ndoshta të qenit më i mirë në njërën të bën më të mirë në tjetrin?

Takticienët më të mëdhenj janë ata që mendojnë përpara. Mjeshtrat e shahut, gjeneralët e famshëm, liderët e mëdhenj botërorë dhe bosët e mafias ndajnë të gjithë një aftësi: Ata janë të gjithë shumë më shumë hapa përpara se rivalët e tyre.

Secili prej nesh ka aftësinë për të menduar përpara. Në fakt, është e vështirë të imagjinohet një njeri funksional që nuk ka menduar përpara të paktën disa herë. Ju ndoshta keni planifikuar se çfarë të bëni sonte dhe me siguri e dini rrugën që do të bëni për të shkuar në shtëpi. Të menduarit përpara është një shenjë dalluese e inteligjencës. Pa të, ne jemi thjesht skllevër të instinkteve dhe reflekseve tona – paksa si një bimë apo një fëmijë.

Po roli i të menduarit përpara kur kemi të bëjmë me të tjerët? Është diçka e trajtuar në një studim të fundit nga Shkolla e Mjekësisë Mount Sinai. Tregon se sa larg mendojmë kur ndërveprojmë – dhe manipulojmë – me njerëz të tjerë.

Problemi me botën është se ajo është plot me njerëz të tjerë. Ndryshe nga ju (sigurisht!), ata njerëz janë shpesh të paparashikueshëm, të pavarur dhe jashtëzakonisht të palexueshëm. Nuk ka asnjë mënyrë që ne të futemi në kokën e tyre për të ditur se çfarë po mendojnë ose çfarë do të bëjnë. Por duke pasur parasysh se njerëzit janë një specie shoqërore, nuk është çudi që ne kemi zhvilluar mënyra për të llogaritur se çfarë mund të mendojnë njerëzit e tjerë.

Kjo njihet si “teoria e mendjes”, aftësia që shumica prej nesh kanë për ta vënë veten në vendin e dikujt tjetër. (Në shkallë të ndryshme, njerëzit me autizëm mund të mos e kenë këtë aftësi.) Teoria e mendjes është diçka që ne e mësojmë ndërsa rritemi. Fëmijët do të mësojnë se njerëzit e tjerë kanë jetën e tyre mendore – dëshirat e tyre, emocionet, e kështu me radhë – rreth 15 muajsh, por ata janë ende keq në kompensimin dhe përshtatjen me këtë për një kohë.

Për shembull, nëse një dyvjeçar sheh një person tjetër në ankth, ai do të kërkojë ta ndihmojë duke i dhënë lodrën ose gjënë e preferuar. Ata e kuptojnë se dikush ka ndjenjat e veta, por nuk mund të kalojnë përtej kësaj për të menduar se çfarë mund të dëshirojë personi tjetër.

Shumica e njerëzve kanë një teori jashtëzakonisht të sofistikuar të mendjes. Ja një shembull: Le të themi se unë dhe ti po flasim për diçka, dhe ti më sheh mua duke parë orën. Cilat supozime apo mendime kalojnë tani nëpër kokën tuaj? A po më mërzit mua? A duhet të jem diku? A ka një merimangë në orë? Në fakt, njerëzit që “mendojnë tepër” gjërat shpesh humbasin dhe bllokohen në këtë lojë të përpunuar të teorisë spekulative të mendjes. Ashtu si me shumë gjëra, një zakon i dobishëm i trurit bëhet toksik kur çohet shumë larg.

Gjithmonë dy hapa përpara

Çfarë studimi i fundit nga Na et al. i shton diskutimit shqetësimet se sa shumë ne e përdorim këtë teori të mendjes kur përpiqemi të bindim ose manipulojmë të tjerët. Ekipi nga mali Sinai kishte 48 pjesëmarrës të ulur në një skaner truri dhe të luanin një lloj “lojë ultimatum”. Në thelb, ata u ndanë në ekipe dhe u tha të ndajnë 20 dollarë me njëri-tjetrin. Në një version të lojës, nuk kishte asnjë rregull. Ata mund të bënin pazare, të negocionin, të manipulonin dhe të bënin pazare sa të donin.

Studimi zbuloi dy gjëra:

Së pari, pas një analize llogaritëse të të gjitha lojërave të përfunduara, ata zbuluan se rezultatet ishin ato që priten nga njerëzit që mendonin “dy, tre ose katër hapa përpara” nga të tjerët. Me fjalë të tjera, nëse njerëzit do të mendonin vetëm një hap përpara, ose vetëm nga reagimi, rezultatet do të dukeshin krejtësisht të ndryshme.

Së dyti, skanimet e trurit zbuluan se zgjedhjet e bëra gjatë negociatave u shoqëruan me aktivitet në korteksin paraballor ventromedial. Kjo është e njëjta pjesë e trurit që përdoret në shumicën e vendimeve që mendojnë përpara. Pra, të paktën në aspektin neurofiziologjik, manipulimi i të tjerëve është pothuajse i njëjtë me çdo komplot tjetër.

Çdo ndërveprim është një lojë shahu

Ka një skenë të paharrueshme nga The Wire, ku D’Angelo përdor botën reale të tregtisë së drogës për të shpjeguar rregullat e shahut. Ajo funksionon mirë, dhe tani mund ta dimë pse. Çfarë Na et al. tregojnë se kur ne përpiqemi të lëkundim ose manipulojmë të tjerët, truri ynë aktivizohet në të njëjtën mënyrë si kur luajmë shah.

Çdo ndërveprim shoqëror është një lojë shahu, duke u përpjekur për të hyrë brenda kokës së dikujt për të lundruar në atë që ata po mendojnë apo çfarë do të bëjnë. Është fatkeqësia e marrëdhënieve dhe burimi i shumë konflikteve. Pra, çka nëse mund të jemi më të mirë në të?

Ne e dimë se shahu na jep një mori përfitimesh, por ndoshta mund të shtojmë “ju bën më të mirë në rrugën tuaj në jetë” në listë?

Është koha për të hequr pluhurin nga tabela e shahut, me të vërtetë.

Prof. Dr. Fejzulla Berisha/

Në kontekstin e krijimit të shteteve kombëtare në shekujt XIX dhe XX në Ballkan, themelimi i institucioneve fetare të pavarura ishte vendimtar për ruajtjen dhe forcimin e identitetit kombëtar. Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare, e themeluar në vitin 1922, nuk përfaqësonte thjesht një akt fetar, por një strategji të vetëdijshme kombëtare për të mbrojtur shqiptarët ortodoksë nga asimilimi kulturor dhe politik. Ky studim shqyrton rolin e saj në mbijetesën kombëtare shqiptare, duke u ndalur te figurat historike, ngjarjet kyçe dhe krahasimet rajonale.

Fakti historik dhe sfida e autoqefalisë.Gjatë periudhës osmane, identiteti kulturor dhe kombëtar shqiptar ishte nën presion të shumëanshëm: nga sundimi osman dhe nga ndikimi i Patriarkanës së Stambollit, si dhe i kishave të tjera etnike, veçanërisht asaj greke. Kontrolli i jetës shpirtërore nga klerikë jo-shqiptarë, predikimi në gjuhën greke dhe mungesa e një kishe shqiptare përbënin një kërcënim serioz për asimilimin e shqiptarëve ortodoksë.

Fan Noli dhe dimensioni kombëtar i autoqefalisë.Fan Noli, një nga figurat më të rëndësishme të historisë shqiptare, e trajtoi çështjen e kishës me një qasje thellësisht politike dhe kombëtare. Në fjalimet pas Kongresit të Beratit, ai theksonte se autoqefalia nuk ishte vetëm reformë fetare, por një instrument jetik për mbrojtjen e ekzistencës kombëtare, përballë pretendimeve territoriale dhe kulturore greke.

Shembuj konkretë: Durrësi dhe Shkodra.Në fillim të shekullit XX, shumë shqiptarë ortodoksë në Durrës dhe Shkodër kishin humbur përdorimin e shqipes në jetën kishtare dhe përballeshin me presione për t’u identifikuar si grekë ose sllavë. Vetëm përmes ndërhyrjes së veprimtarëve shqiptarë dhe, më pas, të Kishës Autoqefale, u arrit ndalimi i këtij procesi të asimilimit.

Mid’hat Frashëri: Gjuha si mjet mbrojtjeje kombëtare.Mid’hat Frashëri theksonte se përdorimi i gjuhës shqipe në jetën shpirtërore ishte më shumë se një çështje kulturore — ishte një akt politik për mbrojtjen e identitetit kombëtar.

Përkthimi i liturgjisë në shqip.Veprimtarë si Kostandin Kristoforidhi u angazhuan në përkthimin e librave liturgjikë në shqip. Kjo nismë ndikoi ndjeshëm në ruajtjen e ndërgjegjes kombëtare, veçanërisht në jug të vendit, ku ndikimi grek ishte i fortë.

Kostandin Kristoforidhi dhe domosdoshmëria e predikimit në shqip.Kristoforidhi, përkthyesi i Biblës dhe mbrojtësi i shqipes në shërbesat fetare, theksonte domosdoshmërinë e lidhjes midis fesë dhe kombësisë përmes gjuhës së popullit.

Shembull konkret: Himara dhe rrethinat.Në Himarë dhe zonat përreth, predikimi në greqisht dhe përdorimi i librave liturgjikë grekë kishin krijuar një boshllëk kulturor, duke ndikuar në identifikimin kulturor të brezave të rinj me Greqinë. Futja e liturgjisë në shqip shënoi një kthesë vendimtare në këtë drejtim.

Kongresi i Beratit dhe shpallja e Autoqefalisë.Në prill 1922, në Kongresin e Beratit, delegatët shpallën autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare. Ky akt ishte një manifestim i fuqishëm kombëtar, që garantonte integritetin shpirtëror dhe kombëtar të shqiptarëve ortodoksë.

Shembull konkret: Shkëputja nga Patriarkana e Stambollit.Pas shpalljes së autoqefalisë, komunitetet ortodokse shqiptare filluan të çliroheshin nga varësia e Patriarkanës së Stambollit dhe Mitropolive greke, duke ndërtuar një administratë shpirtërore të pavarur.

Përvoja krahasimore ballkanike.Në të gjithë Ballkanin, krijimi i kishave kombëtare ishte i lidhur ngushtë me formimin e identiteteve kombëtare:Greqia: Në vitin 1833, krijimi i Kishës Autoqefale Greke ndihmoi në konsolidimin e identitetit kombëtar dhe në shkëputjen nga Patriarkana e Stambollit.Serbia: Rikthimi në pavarësi i Kishës Ortodokse Serbe në shekullin XIX luajti rol kyç në organizimin e rezistencës kundër Perandorisë Osmane.Bullgaria: Shpallja e Exarkatit Bullgar më 1870 ishte vendimtare për emancipimin kombëtar dhe përgatitjen e pavarësisë.

Shembull konkret: Lufta për gjuhën në Bullgari.Bullgarët motivuan krijimin e kishës së tyre me argumentin se predikimi në greqisht po asimilonte kulturën bullgare, një situatë me ngjashmëri të qartë me rastin shqiptar.

Roli i diasporës shqiptare në Amerikë.Një faktor kyç ishte veprimtaria e komunitetit shqiptar në SHBA. Fan Noli, së bashku me bashkatdhetarë të tjerë, themeloi kishën e parë ortodokse në gjuhën shqipe në Boston më 1908, duke e kthyer atë në një qendër të rëndësishme të organizimit kombëtar.

Shembull konkret: Kisha “Shën Gjergji” në Boston.E themeluar nga komuniteti shqiptar, kjo kishë u shndërrua në simbol të ruajtjes së gjuhës dhe identitetit kombëtar përtej Atlantikut dhe kontribuoi ndjeshëm në konsolidimin e autoqefalisë në Shqipëri.

Rasti i shqiptarëve ortodoksë dëshmon qartë se pa një institucion të pavarur fetar dhe pa përdorimin e shqipes në jetën shpirtërore, vetë ekzistenca e kombit do të vihej në rrezik. Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare ka qenë dhe mbetet një shtyllë thelbësore e mbijetesës kombëtare shqiptare.

Fjala e Fan Nolit, “Pa Kishën Ortodokse Shqiptare, kombi rrezikon zhdukjen”, mbetet një thirrje e fuqishme jo vetëm për të kaluarën, por edhe për të ardhmen.

Sot, Maqedonia e Veriut ndodhet në një udhëkryq ku shumëçka duket e qetë në sipërfaqe, por shumëçka lëviz nën të. Në këto rrethana, vetëm ata që dinë ta lexojnë këtë qetësi jo si paqe, por si sfidë, mund të ndërtojnë politika që qëndrojnë përtej të përditshmes. Shqiptarët janë ndër ata që mund ta bëjnë këtë – nëse zgjedhin të jenë faktor i qëndrueshmërisë dhe jo thjesht pjesë e ekuilibrave të përkohshëm

Nga Prof.dr. Skender ASANI

Koha, si gjithmonë, është një aktor i heshtur, por thellësisht i drejtë. Ajo nuk mbështet asnjë agjendë dhe nuk jep paralajmërime për vendimet që dikush duhet t’i marrë sot për të mos paguar çmime nesër. Në shoqëri të ndjeshme si Maqedonia e Veriut, ku pluralizmi etnik është pasuri por edhe provë e vazhdueshme pjekurie, kjo heshtje e kohës mund të bëhet gjykim i ashpër për ata që nuk arrijnë të kuptojnë drejt drejtimin e saj. Në një sfond ku zhvillimet globale kërkojnë pozicionime të qarta, dhe rajoni më shumë se kurrë ka nevojë për vlera të përbashkëta, fragmentimi politik i brendshëm mbetet një luks i padurueshëm. Për vendet që nuk e kanë ende të konsoliduar arkitekturën e tyre të brendshme demokratike, mungesa e një vizioni gjithëpërfshirës nuk është vetëm dobësi taktike – është një rrezik strategjik.

Në këtë mozaik politik, shqiptarët nuk janë më thjesht një “pjesë integrale e sistemit”. Ata janë një shtyllë që ndihmon në ekuilibrimin e gjithë ndërtesës. Por kjo shtyllë nuk mund të qëndrojë fort nëse e përbëjnë pjesë që lëvizin në drejtime të ndryshme. Sot, më shumë se kurrë, shqiptarët nuk kanë luksin të jenë spektatorë të një loje politike që shpesh zhvillohet pa ta, por në emër të tyre.

Fatkeqësisht, në vend që të vlerësohet investimi historik i shqiptarëve në ndërtimin e një shoqërie stabile dhe funksionale, në disa raste, kjo pjesëmarrje po devalvohet përmes një narrative të rrezikshme që tenton t’i paraqesë ata si faktor destabiliteti. Po abuzohet me deatomizimin e politikës shqiptare – një dukuri që mund të jetë pjesë e një pluralizmi të brendshëm, por që sot po përdoret për të fragmentuar imazhin e përfaqësimit dhe për të delegjitimuar kontributin e shqiptarëve në procese shtetformuese.

Kjo qasje është jo vetëm e padrejtë, por edhe kontraproduktive për vetë shtetin.

Në vend që të shfrytëzohej angazhimi i kahershëm i shqiptarëve për stabilitet, për respektimin e identitetit shtetëror të Maqedonisë së Veriut dhe për mbështetjen e proceseve integruese evropiane, po tentohet të ndërtohet një skemë e re faji politik që nuk i ndihmon askujt. Shqiptarët e kanë dëshmuar për dekada se janë faktor lojal dhe shtetformues, dhe në këto momente historike, duhej të vlerësohej ky kontribut – jo të zëvendësohej me aludime që shtrembërojnë të vërtetën.

Ka një moment kur politika ndalon së qeni garë për pozicione dhe fillon të bëhet përgjegjësi për drejtimin. Ky moment ka ardhur. Dallimi midis një përfaqësimi simbolik dhe një bashkëhartimi real të së ardhmes qëndron në thellësinë e reflektimit dhe guximin për të thënë të vërtetën – edhe kur ajo nuk është e lehtë për t’u dëgjuar. Të jesh pjesë e një qeverisjeje nuk është njëherësh të jesh pjesë e një zgjidhjeje. Zgjidhja fillon kur ajo përfaqësim politik arrin të krijojë platforma të përbashkëta, që nuk mbyllen brenda cikleve zgjedhore, por ndërtojnë urë për vizion kombëtar dhe shtetformues. Përndryshe, roli shndërrohet në statist, ndërkohë që vendimmarrja e vërtetë kalon diku tjetër – e padukshme, por shumë reale.

Nëse Marrëveshja e Ohrit e vitit 2001 do të ishte trajtuar me seriozitetin dhe përkushtimin që meritonte, sot, pas më shumë se dy dekadash, diskutimi ynë do të duhej të përqendrohej në avancimin e saj përmes mekanizmave të diskriminimit pozitiv dhe thellimit të barazisë substanciale. Fatkeqësisht, mospërmbushja e afateve të parapara, mungesa e vizionit politik dhe neglizhimi i natyrës së saj si një bazë identitare dhe shtyllë e stabilitetit shtetëror, krijuan hapësirë që kjo marrëveshje të degradojë në një mjet të instrumentalizuar për interesa të përkohshme politike. Në vend që të shërbente si një platformë për zhvillim të qëndrueshëm shoqëror, ajo u banalizua dhe shpeshherë u keqpërdor për arritje të pushtetit, duke e zhveshur gradualisht nga përmbajtja e saj themelore. Përgjegjësia për këtë devijim i takon të gjitha hallkave të politikbërjes që nga viti 2001 e deri më sot, të cilët, me veprime ose mosveprime, kontribuuan në një rrjedhë të pasigurtë, të shoqëruar me tensione ndëretnike dhe ndërfetare që, në vend të kapërcimit, janë thelluar.

Shembujt më të fundit, si shfuqizimi i mekanizmave të balancimit dhe ndërhyrjet në arkitekturën e gjuhës, nuk janë veçse sinjale shqetësuese të një trajektore që, nëse nuk reflektohet me mençuri, rrezikon të godasë vetë themelet e stabilitetit shtetëror dhe të mbyllë horizontet e perspektivës së përbashkët. Është imperative që Marrëveshja e Ohrit të trajtohet jo si një kapitull i mbyllur, por si një proces i gjallë dhe i domosdoshëm për bashkëjetesën, përndryshe pasojat e kësaj moskujdesjeje do të rëndojnë mbi të ardhmen e përbashkët të shtetit.

Nëse politika shqiptare në Maqedoninë e Veriut vazhdon të operojë në logjikën e ndarjes së të njëjtit segment, ajo rrezikon të humbasë mundësinë për të ndikuar në ndërtimin e një shteti ku barazia nuk vjen si kompromis, por si parim. Bashkëhartimi i së ardhmes, në këtë kuptim, nuk është thjesht një ideal – është një përgjegjësi që matet në aftësinë për të bashkërenduar zëra, për të qartësuar qëllime dhe për të mos harruar se koha ecën, por nuk kthehet.

Sot, Maqedonia e Veriut ndodhet në një udhëkryq ku shumëçka duket e qetë në sipërfaqe, por shumëçka lëviz nën të. Në këto rrethana, vetëm ata që dinë ta lexojnë këtë qetësi jo si paqe, por si sfidë, mund të ndërtojnë politika që qëndrojnë përtej të përditshmes. Shqiptarët janë ndër ata që mund ta bëjnë këtë – nëse zgjedhin të jenë faktor i qëndrueshmërisë dhe jo thjesht pjesë e ekuilibrave të përkohshëm.

Sepse historia nuk e ka zakon të presë ata që vonohen.

Shkup, 28 prill 2025