Gjon F. Ivezaj/

Në historinë e kombit shqiptar ka figura që, edhe pse koha ka kaluar mbi ta me gjithë peshën e saj të rëndë, vazhdojnë të qëndrojnë si simbole të pathyeshmërisë dhe të besimit të palëkundur në të drejtën kombëtare. Ndër këto figura të shquara, një vend të veçantë zë Bedri Pejani, i lindur në qytetin e lashtë të Pejës më 10 dhjetor 1885, në një familje të njohur për tradita patriotike e qytetare. Që nga fëmijëria ai u rrit në një mjedis ku dashuria për vendin dhe shqetësimi për fatet e kombit ishin pjesë e përditshmërisë, duke ushqyer tek ai një ndjenjë të fortë përgjegjësie për atdheun që do ta shoqëronte deri në frymën e fundit.

Shkollimin fillestar e kreu në vendlindje, ndërsa vitet e adoleshencës do ta çonin drejt qendrave më të rëndësishme kulturore të kohës: Shkupit dhe Stambollit. Aty, në mjedisin shumëngjyrësh të kryeqytetit osman, ku bashkoheshin kulturat, idetë dhe aspiratat, Bedri Pejani u përfshi në rrethet përparimtare shqiptare. U lidh me figura të njohura si Hasan Prishtina, Bajram Curri, Nexhip Draga dhe shumë të tjerë, të cilët po përgatitnin terrenin për lëvizjen e madhe kombëtare që do të kulmonte me pavdekësinë e vitit 1912. Në Stamboll ai nuk ishte thjesht një student; ishte një mendje e ndritshme që punonte për të përhapur idetë e zgjimit kombëtar, për të mbështetur hapjen e shkollave shqipe dhe për të ngritur zërin e Kosovës, e cila në atë kohë gjendej nën trysninë e rëndë të politikave shtypëse.

Gjatë viteve 1908–1912, Bedri Pejani luajti një rol të rëndësishëm në lëvizjet politike të shqiptarëve. Ai mori pjesë me vendosmëri në organizimin e kryengritjeve të Kosovës, duke ndihmuar në krijimin e koordinimit ndërmjet prijësve të luftës dhe qarqeve politike që punonin për autonominë e Shqipërisë brenda Perandorisë Osmane. Kontributi i tij i atyre viteve u bë gur themeli në formimin e personalitetit të tij politik, duke e shndërruar në një nga zërat më të fuqishëm të kohës për çlirimin dhe bashkimin e shqiptarëve.

Në moshën vetëm 27-vjeçare, ai u thirr në detyrën më të lartë që mund t’i jepej një patrioti: përfaqësimin e Pejës në Kuvendin e Vlorës. Më 28 nëntor 1912, Bedri Pejani ishte ndër firmëtarët e Aktit Historik të Pavarësisë. Ai hodhi firmën e tij krahas burrave më të mëdhenj të kombit, duke lidhur përjetësisht emrin e tij me lindjen e shtetit shqiptar. Edhe pse i ri në moshë, ai ishte i pjekur në mendim dhe i pathyeshëm në ideal, duke u rreshtuar menjëherë përkrah qeverisë së Ismail Qemalit dhe përpjekjeve të saj për të mbrojtur kufijtë e vendit.

Me shpërthimin e Luftërave Ballkanike, kur trojet shqiptare u përballën me rrezikun e copëtimit, Bedri Pejani vazhdoi punën e tij të palodhur për të kërkuar mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve në arenën ndërkombëtare. Ai punoi në strukturat shtetërore të qeverisë së sapoformuar dhe njëkohësisht në terren, sidomos në veri dhe Kosovë, ku luftimet dhe represioni serb ishin më të ashpra. Për të, çështja e Kosovës ishte plagë e hapur dhe detyrë e shenjtë; ishte një borxh historik që duhej plotësuar, kushdo qoftë rrethanat.

Në vitet 1920–1930 ai vazhdoi jetën politike, shpesh në rrethana të vështira. Regjimi i Ahmet Zogut e shihte me dyshim aktivitetin e tij të lirë dhe fjalën e tij të drejtë, e cila shpesh kritkonte padrejtësitë, korrupsionin dhe mungesën e përkushtimit ndaj interesave kombëtare. Disa herë u burgos, disa herë u internua, por asnjë masë nuk ia thyeu shpirtin e lirë. Ai vazhdoi të shkruante dhe të fliste, të organizonte dhe të denonconte, duke mbetur zë i ndërgjegjes kombëtare.

Kur shpërtheu Lufta e Dytë Botërore, fati i trojeve shqiptare u bë edhe më i pasigurt. Pas kapitullimit të Italisë në vitin 1943 dhe kërcënimit të rikthimit të forcave jugosllave në Kosovë, Bedri Pejani ndërmori një nga nismat më të rëndësishme të jetës së tij: krijimin e Lidhjes së Dytë të Prizrenit. Në krye të kësaj organizate politikisht të fuqishme dhe historikisht të ngarkuar me simbolikë, ai kërkoi bashkimin e trojeve shqiptare dhe mbrojtjen e popullsisë së Kosovës nga represioni i përgjakshëm i politikave jugosllave. Edhe pse rrethanat e kohës e vendosën organizatën në bashkëveprim të detyruar me forcat gjermane, qëllimi i tij ishte i qartë dhe i pastër: shpëtimi i shqiptarëve të Kosovës nga zhdukja fizike dhe shpërngulja masive.

Pas përfundimit të luftës, hakmarrja politike nuk vonoi. Në vitin 1946, Bedri Pejani u rrëmbye nga shërbimet sekrete jugosllave dhe u dërgua në Beograd, ku u burgos dhe u torturua. Më 6 qershor të atij viti ai mbylli sytë në një qeli të ftohtë, i sfilitur nga dhuna dhe mungesa e çdo trajtimi njerëzor. Vdekja e tij mbeti e mistershme, por edhe e pashmangshme në atë kohë të errët që mori jetën e shumë patriotëve shqiptarë. Ai u largua nga kjo botë pa zhurmë, por me dinjitetin e atij që e dha jetën për idealin më të lartë: kombin e tij.

Sot, figura e Bedri Pejanit qëndron si një simbol i ri i historiografisë sonë, e lexuar me mendje të kthjellët dhe me sy të përqendruar te e vërteta. Ai ishte njëri nga bijtë më të devotshëm të Kosovës, një demokrat i hershëm, një publicist me penë të mprehtë, një politikan me vizion, firmëtar i Pavarësisë, krijues i një prej organizatave më të rëndësishme kombëtare të shekullit XX dhe martir i padrejtësive historike. Vepra e tij është e gjerë dhe e shumëanshme: që nga edukimi i brezave të rinj mbi rëndësinë e gjuhës shqipe, deri te organizimi i strukturave mbrojtëse për tokat shqiptare; që nga artikujt e tij të mirëfilltë politikë, deri te kontributi i jashtëzakonshëm në arenën diplomatike dhe organizative.

Jeta e Bedri Pejanit është dëshmi se një individ, i shtyrë nga dashuria e pakushtëzuar për atdheun, mund të bëhet forcë lëvizëse në kohërat më të errëta dhe shpresë në momentet më të vështira. Ai e jetoi jetën me idealizëm të pastër, me guxim të rrallë dhe me bindjen se kombi shqiptar meritonte një të ardhme të lirë e të dinjitetshme. Edhe pse diktaturat e kohës u munduan ta zbehin figurën e tij, e vërteta ka dalë në dritë si një flamur i çliruar nga pluhurat e harresës.

Emri i Bedri Pejanit sot nuk është vetëm kujtim; është një thirrje e fortë për të mos harruar rrugën e mundimshme të Kosovës dhe të mbarë trojeve shqiptare drejt lirisë dhe vetëvendosjes. Është një shembull i gjallë i sakrificës së një njeriu që i vuri interesat kombëtare mbi gjithçka tjetër. Ai mbetet në radhën e atyre burrave që e deshën Shqipërinë jo me fjalë, por me vepra, jo me premtime të zbrazëta, por me punë të palodhshme dhe me flijim të jetës së tyre.

Kongresi i Manastirit u shndërrua në themelin e parë të arkitekturës kombëtare. Ai krijoi kodin e komunikimit, simbolin e bashkimit dhe shenjtërinë e shkronjës. Ndërsa Pavarësia e Vlorës ngriti mbi këtë themel godinën e shtetit shqiptar, duke e bërë realitet politik ëndrrën që Manastiri e kishte artikuluar shpirtërisht.

Nga Prof.dr Skender ASANI

Në historinë e kombeve ka ngjarje që ndalojnë kohën dhe i japin drejtim fatit të një populli. Për shqiptarët, Kongresi i Manastirit i vitit 1908 është një nga ato ngjarje që e tejkalon përkohshmërinë e vet dhe bëhet dritare e shpirtit kombëtar. Ai nuk ishte vetëm mbledhje e dijetarëve e patriotëve, por një akt i madh i vetëdijes historike, një përpjekje për ta përkthyer identitetin e shpirtit në formë të shkronjës, për ta shndërruar fjalën në themel të shtetësisë. Në atë tryezë të Manastirit, shqiptarët u bashkuan rreth një ideje që i parapriu pavarësisë politike: bashkimi shpirtëror e kulturor nëpërmjet një gjuhe të përbashkët.

Në thelb, alfabeti i miratuar në Manastir ishte më shumë se një instrument shkrimi; ai ishte një akt besimi në qytetërim dhe përkatësi. Duke zgjedhur bazën latine, shqiptarët zgjodhën një drejtim të qartë orientimin drejt Perëndimit, drejt dritës së dijes dhe lirisë. Ishte një zgjedhje e ndërgjegjshme për të hyrë në familjen e kombeve të qytetëruara, për të ruajtur frymën e hapur të një populli që, ndonëse i ndarë në fe e krahina, ka ditur të qëndrojë një në shpirt e në gjuhë. Kjo është arsyeja pse Kongresi i Manastirit nuk mund të lexohet vetëm si akt kulturor, por edhe si manifestim i një harmonie të thellë shpirtërore, që buron nga vetë natyra e qenies shqiptare.

Ishte fjala e fuqishme dhe argumentuese e Gjergj Fishtës para delegatëve të Kongresit të Manastirit ajo që krijoi një situatë tejet emocuonuese në sallë. Fjalimin e tij ai përfundoi me këto fjalë:

“‘Nuk kam ardhë këtu ta mbrojë ndonjë alfabet të veçantë, por kam ardhë që të bashkohem me ju dhe ta pranoj alfabetin të cilin do ta zgjedhë Kongresi e që do të jetë më i dobishmi për ta zgjuar popullin’. Ai gjithashtu tha: ‘Armiqtë që e rrethojnë Shqipërinë janë të shumtë dhe të gjithë provojnë të na i marrin tokat, por nëse ne nuk mundemi ta mbrojmë atdheun tonë me fuqinë tonë morale, do ta mbrojmë me armë dhe nuk do t’i lejojmë armiqtë e Shqipërisë që ta marrin asnjë pëllëmbë të territorit tonë.’”

Pas këtyre fjalëve, të gjithë të pranishmit, myslimanë dhe të krishterë, u ngritën në këmbë dhe me lot në sy i duratrokitën Gjergj Fishtës, dhe kur po zbriste nga podiumi, hoxhë Hafiz Ibrahim efendiu, i cili e përfaqësonte klubin e shqiptarëve të Shkupit, i doli shpejt përpara, e përqafoi dhe e puthi duke i rrjedhur lotët nëpër faqe. Kjo skenë, sa emocionuese, po aq edhe dramatike për nga kuptimi i saj, sipas dëshmive të historiografisë shqiptare dhe të huaj, i dha kahje vendimtare rrjedhës së Kongresit të Manastirit, sepse një hoxhë po e përqafonte një prift në shenjë miratimi të vendimeve përfundimtare që shpien në unifikimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Jo rastësisht po e veçojmë këtë rast, sepse kishte tendenca nga qarqe të ndryshme të shteteve fqinje që iu pengonte suksesi i shqiptarëve në arritjen e alfabetit të përbashkët dhe një propagandë e tillë mundohej madje të mbillte defetizëm dhe përçarje te shqiptarët, duke i nxitur ata, sidomos muslimanët, që ta kundërshtojnë një alfabet latin, i cili sipas tyre ishte i krishterëve.

Ky akt i madh shpirtëror dhe intelektual shënoi pikënisjen e një procesi që do të përfundonte katër vjet më vonë në Vlorë, më 28 nëntor 1912. Midis Manastirit dhe Vlorës kalon një urë e ndërtuar nga dijetarë, mësues, klerikë e patriotë, të cilët e kuptuan se pavarësia politike duhej të paraprihej nga pavarësia shpirtërore dhe kulturore. Alfabeti i Manastirit i dha kombit mjetin për të shkruar veten, për të përkthyer unitetin në fjalë dhe për ta bërë atë të prekshëm në çdo cep të trojeve shqiptare. Pa atë alfabet, nuk do të kishte qenë e mundur as përhapja e arsimit shqip, as krijimi i shtypit kombëtar, as organizimi i lëvizjeve që çuan drejt pavarësisë.

Nga Normalja e Elbasanit (1909), e cila u themelua vetëm një vit pas Kongresit, e deri te organizatat e diasporës shqiptare në Bukuresht, Sofje, Kajro e Stamboll, të gjitha u ushqyen me frymën e Manastirit. Mësuesit dhe intelektualët që dolën prej saj u bënë bartësit e gjuhës së re të kombit, të një vetëdije që nuk njihte më ndarje. Pikërisht këta njerëz, të formuar në dritën e shkronjës shqipe, do të ishin ndër firmëtarët e Akteve të Pavarësisë në Vlorë. Ashtu si alfabeti kishte bashkuar fjalën, pavarësia bashkoi vullnetin dhe kështu fjala u bë shtet.

Në këtë vazhdimësi, Kongresi i Manastirit u shndërrua në themelin e parë të arkitekturës kombëtare. Ai krijoi kodin e komunikimit, simbolin e bashkimit dhe shenjtërinë e shkronjës. Ndërsa Pavarësia e Vlorës ngriti mbi këtë themel godinën e shtetit shqiptar, duke e bërë realitet politik ëndrrën që Manastiri e kishte artikuluar shpirtërisht. Nuk është rastësi që ndër delegatët e Vlorës gjendeshin shumë prej atyre që kishin qenë pjesë e Lëvizjes së Alfabetit dhe e shkollës së gjuhës shqipe. Manastiri dhe Vlora janë, kësisoj, dy kapituj të të njëjtit libër libri i identitetit shqiptar, që fillon me fjalën dhe përmbyllet me flamurin.

Në shekujt që pasuan, shqiptarët ruajtën me dinjitet këtë trashëgimi të dyfishtë të dritës dhe të besimit. Në çdo kohë të trazuar, kur interesat e huaja përpiqeshin të përçanin, ishte pikërisht kjo frymë që i mbante bashkë: shkronja që mëson, dhe feja që fal. Kështu, kultura shqiptare u bë mishërim i një humanizmi unik ballkanik, ku shqiptari mysliman, katolik apo ortodoks e shihte tjetrin si pjesë të vetes. Ky është triumfi më i lartë i qytetërimit shqiptar harmonia si vlerë morale dhe kombëtare.

Sot, në kohën e globalizimit dhe të identiteteve të lëngshme, Kongresi i Manastirit mbetet busull që na rikujton se identiteti fillon me shkronjën, ndërsa bashkimi fillon me shpirtin. Alfabeti që unifikoi fjalën shqipe është i njëjti që sot duhet të unifikojë vullnetin për dije, për kulturë dhe për bashkëjetesë. Një komb që ruan gjuhën e vet, por edhe harmoninë e vet shpirtërore, nuk ka pse të frikësohet nga e ardhmja sepse ai e ka gjetur prej kohësh mënyrën për të qëndruar i lirë në mendje dhe në zemër.

Në këtë dritë, përvjetorët e Kongresit të Manastirit nuk janë thjesht kujtesë historike, por janë akte vetëdijësimi kombëtar. Ata janë thirrje për të ruajtur atë që na bashkon gjuhën dhe shpirtin dhe për ta shndërruar në vlera diplomatike e kulturore të shekullit të ri. Sepse alfabeti i dritës që u ngrit në Manastir dhe feja e bashkimit që u rrit në zemrën e popullit janë dy shtyllat e përjetshme të identitetit shqiptar një identitet që bashkon tokën me qiellin, historinë me shpresën, fjalën me shpirtin.

Osjek, 15 nëntor 2025

(Fjalë e lexuar në akademinë kushtuar festave të nëntorit, organizuar nga komuniteti shqiptar në Osjek)

117-VJETORI I KONGRESIT TË MANASTIRIT

Shqipja e shkruar dokumentohet që nga shekulli XIV me alfabetin latin. Po këtë alfabet, të plotësuar me ndonjë shenjë greke, e përdorën edhe shkrimtarët arbëreshë. Duke qenë se greqishtja përdorej si gjuhë e kishës ortodokse, shqipja u shkrua edhe me shkronja greke. Nën trysninë e islamizmit dhe të pushtuesve osmanë, në shkrimin e shqipes, që nga fillimi i shekullit XVIII, u përdor edhe alfabeti turko-arab. Më të u shkruan krijimet letrare të bejtexhinjve.

Me fjalë të tjera, me alfabet latin janë shkruar dokumentet e para në gjuhën shqipe:
– Formula e pagëzimit, 1462; dhe
– Fjalorthi i Arnold fon Harfit, 1496)

. Dëshmia e parë me alfabet grek është “Ungjilli i Pashkëve” ose “Perikopeja e Ungjillit”, i shkruar në dialektin jugor të shqipes, në një fletë karte, të gjetur në një kodik të shekullit XIV.
Ka që thonë se ky shkrim i përket fundit të shekullit XV ose fillimit të shekullit XVI.
Libri i parë në gjuhën shqipe, “Meshari” i Gjon Buzukut i vitit 1555 dhe tekste të tjera të shekullit XVII dhe të gjysmës së parë të shekullit XVIII janë shkruar me alfabet latin,plotësuar me disa shkronja cirilike. Në shekullin XVIII autorët e letërsisë së bejtexhinjve përdorën alfabetin turko-arab.

Për shkrimin e shqipes, për të vënë në pah individualitetin e saj dhe të popullit shqiptar, u ndoq edhe një rrugë tjetër – ajo e krijimit të alfabeteve të veçanta. Nga shekulli XVIII, mbase edhe më parë, u krijuan disa alfabete të tilla. Orvatja më fatlume qe ajo e veprimtarit dhe e mësuesit të gjuhës shqipe Teodor Haxhifilipit (rreth vitit 1730-1805), i njohur me emrin Dhaskal Todri, shkrimi i të cilit pati njëfarë përhapjeje.
Në një frymë të re, thellësisht kombëtare, e shtroi dhe e zgjidhi çështjen e alfabetit të shqipes ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, mendimtari i shquar iluminist dhe veprimtari i shkollës shqipe Naum Veqilharxhi (Naum Bredhi, 1767-1846). Në vitet 1824 dhe 1825 ai e kishte nisur tashmë punën për një alfabet të tijin me 33 shkronja. Më 1844 ai shtypi një gjuhën shqipe një abetare prej tetë faqesh. Ky libër i vogël me titull “Fort i shkurtër e i përdorçim ëvetar shqip”, u shpërnda në mbarë Shqipërinë e jugut, nga Korça në Berat. Në vitin 1845, në një botim të dytë, kjo broshurë u zgjerua deri në 48 faqe, me titull ”Fare i ri abetor shqip për djelm nismëtore”.

Përpjekje të mëtejshme për caktimin e një alfabeti të përgjithshëm për gjuhën shqipe u bënë në vitet ’60 të shekullit XIX si dhe më pas, nga një grup atdhetarësh dhe veprimtarësh të shquar të Rilindjes Kombëtare, siç ishin: Kostandin Kristoforidhi (1872-1895) – lëvrues dhe studiues i dalluar i gjuhës shqipe; Pashko Vasa (1825-1892) – veprimtar i arsimit dhe i kulturës, poet dhe publicist patriot; Hasan Tahsini (1811-1881) – atdhetar i madh, filozof dhe mendimtar i shquar në fusha të ndryshme të diturisë; Jani Vreto (1822-1900) – atdhetar dhe mendimtar shquar; Sami Frashëri (1850-1904) – dijetar i madh, shkrimtar dhe publicist, rilindës i shquar, ideolog kryesor i Lëvizjes kombëtare shqiptare. Përpjekjet e tyre u kurorëzuan me sukses në kohën e Lidhjes së Prizrenit (1878).

Në fillim të vitit 1879 u pranua alfabeti i parashtruar nga Sami Frashëri (1850-1904), i bazuar në parimin “një tingull me një germë dhe një germë për një tingull”. Ky alfabet, i njohur me emrin “alfabeti i Stambollit”, u mbështet në alfabetin latin, duke u plotësuar me disa shkronja greke dhe me shkronja të tjera të veçanta. Me të u bënë shumë botime, u përhap gjerësisht dhe deri në fund të shekullit XIX ishte alfabeti kryesor i Rilindjes Kombëtare.
Nga fundi i shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX një përhapje jo të vogël pati edhe alfabeti i shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës, të cilin – me pak ndryshime – e përshtati edhe revista “Albania” e Faik Konicës (1875-1942), që botohej në Bruksel në vitet 1897-1902 dhe në Londër në vitet 1903-1909. Me shkrimet e saj, kjo revistë luajti një rol të rëndësishëm për zgjidhjen e alfabetit të përbashkët, të vendosur në Kongresin e Manastirit më 1908.

Kur numri i botimeve shqipe u shtua, ndërsa rrjeti i shtypjes së tyre u zgjerua, kushtet teknike dhe arsye të tjera bënë që të krijohen e të përdoren alfabete të ndryshme. Gjithnjë e më shumë u përdor alfabeti thjesht latin në variante të ndryshme, duke u plotësuar shkronjat e tij me diagrame (dyshkronjësha) ose me shenja diakritike (ç, ë). Numri i alfabeteve të përdorura në praktikën e botimeve erdhi duke u shtuar.
* * *
Shumë nacionalistë shqiptarë ushqyen besim te lëvizja e xhonturqve, e cila do të shpinte në revolucionin e korrikut të vitit 1908 dhe pas një viti, në përmbysjen e Sulltan Abdyl Hamidit II (1842-1918). Edhe shqiptarët luajtën një rol me rëndësi në revolucionin e xhonturqve, i cili e përshpejtoi fundin e kësaj periudhe të stagnimit të përgjithshëm, e që më 23.07.1908 i dha Perandorisë kushtetutë, ndërsa qytetarëve – kinse barazi. Por shpresat që shqiptarët kishin mbështetur te xhonturqit, u shuan shpejt. U bë e qartë se administrata e re ishte po aq centraliste sa edhe e vjetra, në mos dhe më shumë. Shqiptarët nuk do të bënin pjesë në atë valë nacionalizmi mbarëturk që po përhapej nëpër Evropë.

Veprimtari dhe publicisti i Rilindjes Dervish Hima (Ibrahim Naxhi, Ohër, 1875 – Tiranë, 1928) thoshte se “shqiptarët nuk janë tjetër veçse shqiptarë dhe nuk do ta ndjejnë veten të kënaqur veçse kur të jenë të lirë në një Shqipëri të lirë, si një pjesë e një konfederate shtetesh të pavarura ballkanike nën suzerenitetin e Sulltanit (Archives du Ministère des Affaires Etrangères de France, Shkodër, 26 gusht 1908, dhe Pinon 1909, f. 813).
Ndërsa shpresat për autonomi nuk po fuqizoheshin, shqiptarët arritën të përfitojnë nga reformat e xhonturqve dhe nga liberalizimi relativ në çështjet kulturore. Ngritën shkolla në gjuhën shqipe dhe themeluan gazeta në këtë gjuhë si dhe klube patriotike. Por, rrethi tragjik i shtypjes dhe i kryengritjeve të përgjakshme vazhdonte.

* * *
Po në këtë kohë, prej 14 deri më 22 nëntor 1908 u mblodh Kongresi i Manastirit, për të shqyrtuar në atë fazë disa çështje të rëndësishme të Lëvizjes Kombëtare, në radhë të parë për të zgjidhur çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe, njësimi i të cilit ishte bërë një problem i mprehtë politik, arsimor dhe kulturor dhe një kërkesë e ngutshme e Lëvizjes Kombëtare.
Për ta përmbushur këtë kërkesë, atdhetarët shqiptarë shpejtuan ta shfrytëzonin gjendjen e krijuar pas shpalljes së Kushtetutës në Perandorinë Osmane (23.07.1908).

Nismëtar i thirrjes së këtij kongresi kombëtar, që ka hyrë në histori si Kongresi i Manastirit, ishte klubi “Bashkimi” i Manastirit. Organizimi i kongresit të alfabetit u propagandua nga veprimtari politik, shkrimtari, publicisti dhe përkthyesi, i njohur edhe me pseudonimin Lumo Skëndo dhe Mali Kokojka – Mit’hat Frashëri (Janinë, 1880 – Nju-Jork, 1949) në revistën e tij “Liria”. Në një artikull të botuar në të, midis tjerash ai shkruan: “…ardhi një ditë e pëlqyer për istorinë tonë, që të nisim liruar’ e pa pengim të punojmë për mbrodhësin’ e lumturin’ e kombit tonë, jo me barut edhe me armë, po me kartë e pëndë, andaj kjo çështje e Abecesë lipsetë të jetë fillim, që pa atë nuk do mundim të arrijmë qëllimetë tona të lartëra për mbrodhësi të gjuhësë”.
Kongresi u mbajt në shtëpinë e veprimtarit të lëvizjes kombëtare, të lindur në Zavalan të Dangëllisë (rrethi i Përmetit) Fehim Zavalanit (1859-1935). Nën drejtimin e tij, pranë klubit “Bashkimi” të Manastirit, në vitin 1908 u formua një komitet i fshehtë që luftonte për autonominë e Shqipërisë. Fehim Zavalani ishte drejtuese i gazetës “Bashkimi i Kombit” që doli në Manastir në vitet 1909-1910. Në vitet 1911-1912 gazeta doli me emrin “Drita”, si organ i klubit “Bashkimi” të Manastirit.

Femi Zavalani qe ndër organizatorët kryesorë të thirrjes së Kongresit të Manastirit për njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Si kryetar i klubit “Bashkimi” të Manastirit, Fehim Zavalani bashkërendoi veprimtarinë e të gjitha klubeve shqiptare për mbrojtjen e alfabetit shqip, të kulturës dhe të të drejtave kombëtare të shqiptarëve kundër reaksionit xhonturk. Në Kongresin e Dibrës (1909), kundërshtoi përpjekjet e përkrahësve të xhonturqve për t’u imponuar shqiptarëve alfabetin arab.
Kongresi i Manastirit pra, u mbajt në shtëpinë e Fehim Zavalanit. Në Kongres morën pjesë 50 delegatë. Prej tyre, 32 delegatë ishin me të drejtë vote, ndërsa 18 delegatë, pa të drejtë vote. Delegatët vini nga të katër vilajetet e tokave shqiptare: i Shkodrës, i Janinës, i Manastirit dhe i Kosovës; delegatë të shoqërive, të klubeve dhe të organeve kombëtare të pjesës më të madhe të trevave shqiptare, si dhe të kolonive shqiptare në Stamboll, në Bukuresht, në Sofje, në Egjipt, në ShBA, midis tyre shkrimtarë e gazetarë, lëvrues të gjuhës dhe mësues të shqipes, veprimtarë të njohur të lëvizjes kulturore dhe politike kombëtare.

Për të studiuar çështjen e alfabetit dhe për të dalë me propozime, Kongresi zgjodhi një komision 11-anëtarësh, të përbërë nga përfaqësues të tre alfabeteve kryesore që ishin në përdorim.
Në komision bënin pjesë:

– Poeti, dramaturgu, prozatori, esteti, publicisti, kleriku i lartë dhe politikani Gjergj Fishta (1871-1940);
– Veprimtari i lëvizjes kombëtare dhe demokratike shqiptare, poeti e publicisti Luigj Gurakuqi (1879-1925);
– Botuesi i të përjavshmes shqiptaro-amerikane “Kombi” në Boston Sotir Peci (1873-1932);
– Veprimtari politik, shkrimtari, publicisti dhe përkthyesi Mit’hat Frashëri (1880-1949);
– Njëri ndër figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare në Sofje Shahin Kolonja (1865-1919);
– Deputet i Elbasanit në Kongres ishte farmacisti Dhimitër Buda (Taqi Buda). Kongresin e mbështeti edhe financiarisht. Më vonë mbështeti financiarisht edhe Normalen e Elbasanit. Është baba i historianit Aleks Buda (Elbasan, 1911 – Tiranë 1993);
– Poeti klasik dhe veprimtari atdhetar Ndre Mjeda (1866-1937);
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, publicisti, drejtuesi i shkollës së vashave në Korçë, Gjergj Qiriazi (1868-1912).
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, organizator dhe drejtues i çetave të armatosura për pavarësi në vitet 1906-1908 – Bajo Topulli (Gjirokastër, 1868 – Sarandë, 1930).
– Veprimtari i lëvizjes kombëtare, publicist i cili iu përkushtua përhapjes së mësimit dhe të shkrimit të gjuhës shqipe, si dhe ideve kombëtare në Berat – Nyzhet Vrioni (Nyzhet Vrioni, Berat, 1877 – Romë, 1920). Në Kongres mori pjesë së delegat i klubit “Bashkimi” të Beratit dhe u caktua anëtar i Komisionit të alfabetit;
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, mësuesi i Shkollës së Vashave në Korçë, i cili lindi në Vithkuq të Korçës dhe u shpërngul në Manastir – Grigor Cilka (1875-1919). Gruaja e tij, Katerina Cilka ishte mësuese e shkollës së parë fillore për vajza në Korçë.
Ndër pjesëmarrësit e shquar ishin edhe:
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare dhe i shkollës shqipe, publicisti Petro Nini Luarasi (Luaras i Kolonjës, 1865 – Ersekë, 1911). Për veprimtarinë patriotike, arsimore, shoqërore dhe propaganduese, u përndoq nga xhonturqit dhe Patrikana e Stambollit. Vdiq i helmuar prej tyre në Ersekë.
– Veprimtari i shkollës shqipe, studiuesi dhe publicisti nga Shkodra Mati Logoreci (1867-1941);
– Poeti dhe publicisti nga Shkodra Hilë Mosi (1885-1933);
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, i shkollës shqipe dhe i shtypit shqiptar, i lindur në Vodicë të Kolonjës Thoma Avrami (1869-1943);
– Veprimtari i kulturës dhe i arsimit kombëtar, gjuhëtari Simon Shuteriqi (1883-1951), i lindur në Elbasan; (Familjes Shuteriqi i takon edhe shkrimtari dhe historiani i letërsisë Dhimitër Shuteriqi (1915-2003));
– Veprimtarja e Lëvizjes Kombëtare, gazetarja dhe publicistja Parashqevi Qiriazi (Manastir, 1880 – Tiranë, 1970) e cila punoi për emancipimin e femrës shqiptare;
Shënim: Familja patriote kolonjare Qiriazi ishte vendosur në fshatin Tërnovë të Manastirit. Sevasti Qiriazi (Dako) (1871-1949), Gjerasim Qiriazi (1858-1894), Gjergj Qiriazi dhe Parashqevi Qiriazi (1880-1970) janë motra e vëllezër. Qenë veprimtarë të Lëvizjes Kombëtare. Vepruan për arsimimin dhe për emancipimin e popullit shqiptar, sidomos të femrës shqiptare.

* * *
Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Mati Logoreci, Luigj Gurakuqi dhe Hilë Mosi vinin nga Shkodra. Shahin Kolonja dhe Petro Nini Luarasi – nga Kolonja. Thoma Avrami – nga Korça. Bajo Topulli dhe familja Qiriazi – nga Manastiri. Sotir Peci – nga Bostoni.
Kryetar i Kongresit u zgjodh Mit’hat Frashëri, biri i Abdyl Frashërit (1839-1892). Ai u caktua edhe në Komisionin e alfabetit. Komisioni njëmbëdhjetë anëtarësh kryesohej nga Gjergj Fishta. Komisioni kishte për detyrë të studionte çështjen e alfabetit dhe të dilte me propozime.
U arrit menjëherë mendimi i përbashkët që, pavarësisht nga alfabeti që do të përcaktohej, kryesorja të ruhej uniteti kombëtar. Këtë ide Gjergj Fishta e shprehu duke thënë: “…sado që jam dërguarë prej shoqërisë Bashkim, s’kam ardhurë për të mprojtur atë abece, po për të gjeturë një mënyrë që të bashkohemi të tërë”.
Tre alfabetet kryesore që u morën në shqyrtim qenë:

– alfabeti i “Agimit”, i shoqërisë letrare “Agimi” të Shkodrës, i propozuar nga Ndre Mjeda;
– alfabeti i Bashkimit, i shoqërisë letrare “Bashkimi” të Shkodrës, i hartuar nga poeti dhe kleriku, i lindur në Bulgër të Mirditës Preng Doçi (1846-1917); dhe
– alfabeti i Stambollit, i hartuar nga Sami Frashëri.

Kishte shqiptarë, kryesisht të jugut, të cilët parapëlqenin alfabetin tradicional të Stambollit. Shqiptarët e veriut ndërkaq, pëlqenin alfabetin e “Bashkimit” të Shkodrës, i cili ishte më praktik për botime, ngase nuk kishte shkronja jolatine.
Në kongres u shqyrtuan gjithashtu edhe dy alfabete të tjera: alfabeti grek, i përhapur për përdorim të shqipes nga lëvruesi dhe studiuesi i gjuhës shqipe, veprimtari i Rilindjes Kombëtare në fushën e arsimit dhe të kulturës Konstandin Kristoforidhi (1872-1895) dhe alfabeti arab, të cilin një numër i caktuar i myslimanëve, sidomos në Maqedoni dhe në Kosovë, vazhduan ta shohin si të vetmen zgjidhje edhe për një kohë të caktuar pas kongresit.
Një prej tyre që përkrahu alfabetin arab ishte edhe veprimtari i lëvizjes kombëtare, kleriku Rexhep Voka (Shipkovicë, Tetovë 1847 – Stamboll 1917). Ai u përfshi në lëvizjen për çlirim kombëtar dhe për mbrojtjen e trojeve etnike shqiptare, për mësimin e shqipes dhe për përhapjen e diturisë, si rrugë e emancipimit kombëtar të shqiptarëve. Në vitin 1903 ishte myfti i vilajetit të Manastirit.

Përkrahu idenë e shkrimit të shqipes me alfabet arab, gjë që u kundërshtua nga veprimtarët e Rilindjes. Me këtë alfabet botoi dhe një abetare (“Elifbaja shqipe”, 1910) dhe një libër mësimi të shqipes dhe të normave të fesë islame (“Mendime”, 1911).
Pas disa ditësh të përshkuara me diskutime dhe duke marrë gjatë kësaj kohe edhe telegrame nga mbarë Shqipëria, me kërkesën që të vendosej njëri apo tjetri alfabet, Komisioni vendosi t’i pranojë variantet e modifikuara:
– të alfabetit të “Bashkimit”; dhe
– të alfabetit të Stambollit.

Tani, në shkolla dhe në botime mund të përdoreshin të dy alfabetet. Megjithëkëtë, pranimi nga të gjithë, i vendimit të Komisionit do të donte ende kohë. Pra, pas mjaft diskutimesh u krijua një alfabet i ri, i mbështetur i tëri në alfabetin latin, shkronjat e të cilit plotësoheshin me nëntë dyshkronjësha (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) dhe me dy shkronja me shenja diakritike (ç, ë). Në fund Komisioni dhe Kongresi vendosën që të lejohej përdorimi, si i alfabetit të Stambollit, që kishte një përhapje të gjerë ndër shqiptarë, ashtu edhe i alfabetit të ri. Dy alfabetet ndryshonin vetëm në shtatë shkronja.

Vendimet e kongresit që ishin kurorëzim i përpjekjeve të shumë brezave lëvruesish të shqipes për afrim e njësim, u mirëpritën nga rrethet kulturore shqiptare brenda dhe jashtë vendit dhe u vunë menjëherë në zbatim.
Brenda pak vitesh, alfabeti i shoqërisë letrare “Bashkimi” të Shkodrës i miratuar nga Kongresi i Manastirit, fitoi epërsi dhe u bë shpejt alfabeti i vetëm i shqipes. Njësimi i alfabetit ishte një hap i rëndësishëm për njësimin e drejtshkrimit dhe të gjuhës letrare shqipe.

Kongresi i Manastirit pati rëndësi të madhe jo vetëm për alfabetin dhe për gjuhën letrare kombëtare, për arsimin dhe për kulturën, por edhe për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në përgjithësi. Gjatë ditëve të kongresit u organizuan takime të veçanta dhe mbledhje të mbyllura me delegatët, ku u rrahën çështje të mprehta politike. Bisedimet e zhvilluara shërbyen për të afruar pikëpamjet, për të përcaktuar platformën politike të përbashkët të organizatave kombëtare dhe për të bashkërenduar më mirë veprimtarinë e tyre.
U hartua edhe një program kërkesash politike, kulturore dhe ekonomike prej 18 pikash, që iu dha deputetit të Korçës, Shahin Kolonjës (1865-1919), për ta paraqitur në emër të shqiptarëve – në parlamentin osman. Shahin Kolonja ishte një ndër figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare në Sofje.

Kongresi i Manastirit e ngriti lëvizjen kombëtare në një shkallë më të lartë. Për të janë bërë botime të posaçme, si përmbledhja “Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit” (1972) dhe studimi “Kongresi i Manastirit” (2004) nga gjuhëtari Shaban Demiraj (Vlorë, 1920 – Tiranë, 2014) dhe nga historiani Kristaq Prifti (Berat, 1932 – 2017).
Përcaktimi i kombit shqiptar për alfabetin latin kishte për të një rëndësi politike të jashtëzakonshme. Një përcaktim i tillë ishte i natyrshëm. Kjo dëshmoi qartë se shqiptarët janë një popull evropian – pjesë e pandarë e qytetërimit perëndimor.
Kongresi i Manastirit i priu shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, gjë që ndodhi katër vjet më vonë.

Çështja e alfabetit qe një temë politike e diskutuar gjatë Rilindjes, e kështu do të mbetej edhe për disa vjet me radhë, përkatësisht deri në vitin 1908. Me vendimin për të mbështetur një zgjidhje kompromisi, Kongresi shtroi rrugën për një kalim shkallëzor nga alfabeti i Stambollit te alfabeti i tanishëm i shqipes, i bazuar në shkronja latine, si dhe arriti të mënjanojë mjaft polemika dhe kundërshtime në vitet e mëvonshme.
Ndonëse një gjuhë letrare, me një drejtshkrim përfundimtar për të gjithë leksikun u vendos jo më parë se në vitin 1972 në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe të mbajtur në Tiranë prej 20 deri më 25 nëntor 1972, vendimet e miratuara 64 vjet më herët në Kongresin e Manastirit, e lehtësuan mjaft formimin e disa normave gjuhësore në fushën e botimeve dhe ndihmuan në ecjen përpara të një letërsie shqiptare më të njësuar.

Vitet e fundit, shqiptarët rregullisht e kremtojnë përvjetorin e Kongresit të Manastirit. Por, ata nuk duhet të harrojnë se qyteti i alfabetit – Manastiri historik, i cili dikur ka qenë qytet i banuar kryesisht me shqiptarë, sot është zbrazur në përmasa frikësuese, saqë është bërë vështirë të jesh shqiptar në këtë qytet. Pushteti sllavo-maqedonas, që nga viti 1945 e këndej ka bërë çmos për t’i privuar shqiptarët e Manastirit nga arsimimi në gjuhën amtare, nga e drejta për t’u punësuar dhe për të ushtruar çfarëdo veprimtarie ekonomike. Ndaj tyre është ndjekur politika e gjenocidit dhe e aparteidit të heshtur. Të getoizuar, të margjinalizuar dhe të privuar nga çdo e drejtë kombëtare dhe njerëzore themelore, shqiptarët e Manastirit u detyruan t’i marrin rrugët e migrimit, përtej deteve dhe oqeaneve, deri në ShBA, Australi, Zelandë të Re dhe Kanada, për të mos u kthyer kurrë më.

Vitet e fundit, shqiptarët e festojnë rregullisht përvjetorin e alfabetit, duke harruar se ndërtesa ku u mbajt kongresi historik, është sulmuar nga persona të panjohur, madje jo një herë. Sulmuesit nuk duket të jenë vandalistë të rëndomtë. Qeveria sllavo-maqedonase në të cilën bën pjesë edhe faktori politik shqiptar, kurrë nuk arriti t’i zbulojë sulmuesit e shtëpisë së alfabetit.
Shqiptarët është mirë t’i shënojnë datat e rëndësishme të historisë së tyre, por pa i mitizuar ato. Shqiptarët nuk duhet ta mitizojnë, as hapjen e shkollës së parë shqipe në Korçë të themeluar më 1887 dhe as Kongresin e Manastirit që ndryshe quhet edhe Kongres i alfabetit.

Nga mesi i shekullit XIX, popuj të caktuar të gadishullit i hartuan projektet e veta kombëtare. Shqiptarët ndërkaq, të gjendur nën sundimin osman, ia dolën të botojnë jo më shumë se një abetare prej tetë faqesh – “Ëvetari” (1844) i Naum Veqilharxhit (1797-1846). Ky ishte një nga figurat më të hershme që iu përkushtua krijimit të një alfabeti të ri të shqipes e njëherazi një nga të parët që formuloi idealet dhe objektivat e lëvizjes kombëtare shqiptare që në hapat e parë të saj.
Derisa shqiptarët përpiqeshin t’i kapërcenin pengesat që ua krijonin autoritetet e Portës së Lartë për të themeluar shkollë fillore me mësim në gjuhën amtare, në këtë periudhë, disa prej fqinjëve ballkanikë kishin themeluar universitete dhe institucione të tjera shkencore dhe arsimore.
Kroatët nuk janë popull ballkanik dhe nuk kanë qenë nën sundimin e Perandorisë Osmane, por të Austro-Hungarisë. Ky popull që kufizohet me Gadishullin Ballkanik, universitetin e vet e ka themeluar qysh në mbarim të shekullit XVII, përkatësisht më 23 shtator 1669.
Çdo popull, shkaqet e vonimit, duhet t’i kërkojë në radhë të parë në vetvete, e pastaj jashtë vetes.

Xhelal Zejneli

Gëzim Mekuli/

Që në fillim të viteve të 70 –ta hulumtuesit e shkencave të komunikimit pyesnin: pse disa tema sociale, politike dhe ekonomike që vërehen më lehtë, bëhen temë diskutimi në shoqëri e pse disa jo?! McCombs dhe Shaw (1972) thonë: “Mediat vetëvendosin se cila temë do jetë temë diskutimi dhe cila do të tërheqë vëmendjen në opinion. Këto vendosin se cilës temë do t’i japin prioritet e cilës jo”.

Dikur politika “lakmonte të dhunonte” mediat. Ky raport është duke ndryshuar. Prania mediale për politikanin është e pashmangshme dhe e domosdoshme. Mediat mund të mendohen të mbijetojnë pa përmbajtje politike, por politikanët pa mediat jo. Madje, nuk mendoj se e teproj nëse them se pa prezencën e kënaqshme të mediave masive, politikanët shqiptarë nuk do ishin politikanë, por “çobanë”.

Teoria e McCombs dhe Shaw në shkencat e komunikimit njihet si ”Agenda setting Theory”[1]. Në Kosovë kjo teori e përcaktimit të temave në debatin publik është duke dominuar. Këtu, për shembull, do të nënvizoja mediat të cilat përmes agjendës së tyre mënjanuan dhe larguan debatin rreth të drejtës për referendum, kurse në anën tjetër imponuan dhe fuqizuan shprehjen dhe debatin për ”standardet para statusit.”

Vendimet “demokratike” në Kosovë duket se nuk merren si rezultat i informacioneve dhe i fakteve të mjaftueshme, por si prodhimrezultat i “realiteteve” të cilat konsiderohen si “fakte”, sepse ato janë të paraqitura, të fokusuara dhe të ofruara ashtu nga mediat tona.

Shumë pranues medialë dhe shumë qytetarë pyesin: A jemi ne ai publiku që ndërmjetëson dhe që imponon temat ditore, sociale, politike e ekonomike, apo janë politikat ato që kryejnë këtë ndërmjetësim? Çfarë është roli i mediave në këtë organizim? Hulumtojnë, ndihmojnë mediat masive apo janë thjesht shërbëtore të politikës qeverisëse?

Të gjitha këto shqetësime të opinionit nuk janë të pabaza. Sipas rezultateve të arritura nga hulumtuesit e shkencave të komunikimit, ndër tjera, janë edhe katër modele klasike[2] që ndikojnë drejtpërsëdrejti apo tërthorazi në organizimin, në imponimin dhe në ndërmjetësimin e përmbajtjes politike.

*Modeli top – down [3]

Këtu aktorët politikë kanë një rol aktiv. Këta, nëpërmes vendimeve dhe qëndrimeve të tyre, ndikojnë në botën reale. Çdo ndryshim dhe ngjarje në kohë dhe në hapësirë regjistrohet prej tyre. Vendimet që ata marrin, u ofrohen pastaj mediave të cilat katërçipërisht janë të varura nga ky burim informacioni. Shprehjet ”standardet para statusit” dhe ”decentralizimi” janë tipike për këtë model. Politikat e bashkësisë ndërkombëtare, me ndihmën e bartësve të politikave kombëtare, imponuan një ”detyrë të re” për shqiptarët, një detyrë që nuk është mirëkryer nga shumë shtete demokratike evropiane. Standardet për Kosovën, të vendosura nga komuniteti ndërkombëtar, kanë për synim të tejzgjasin diskutimin për zgjedhjen e statusit të ardhshëm. Këto ”standarde” ideologjike janë duke penguar krijimin dhe funksionimin e një shoqërie të re demokratike. Fjalët ”standard” dhe “decentralizim” ka kohë që dominojnë në fjalorin dhe në porosinë e lajmit mediat. Pasi që kancelaritë, ku u pollën këto ”projekte” politike, për gazetarët tanë nuk ishin të depërtueshme, aktorët politikë, fillimisht, për opinionin shpërndanë informata të qëllimta dhe të përzgjedhura. Mediat këtu janë të varura nga aktorët politikë. Gazetarëve u është bërë e ditur paraprakisht se çfarë duhet të raportojnë dhe çfarë jo.

Ata lansojnë informacione që gatuhen nga politikat. Lajmet për shprehjen e vërejtjeve dhe të mospëlqimit ndaj ”standardeve para statusit”, lajmet mbi kritikat dhe pezmin ndaj decentralizimit në bazë etnike dhe defekteve të ngjashme demokratike, u shfaqën vonë dhe me shumë kujdes në opinionin tonë. Mediat, në këtë model, janë vetëm në rolin e ndërmjetësuesit. Andaj instrumentalizimi i tyre nga aktorët politikë është i përhershëm dhe i mundshëm.

*Modeli mediokrat[4]

Këtu mediat janë faktorë vendimtarë. Në këtë grup mediat kanë rol të fuqishëm. Madje, këto konsiderohen edhe si dhunë e katërt në aparatin shtetëror. Këto vendosin si nga lart në drejtimin politik, po ashtu nga poshtë në drejtimin të opinionit. Politika ditore thith informatat e gatuara nga mediat dhe të njëjtat i jep në opinion si vendime të aprovuara e të lansuara nga politika. Shembull: Një shtëpi mediale zbulon se mjeku i famshëm grek, Fotis Andropulos, organizonte trafikun e fëmijëve nga Shqipëria me qëllim të shitjes të organeve të tyre (organet më të kërkuara kanë qenë sytë dhe veshkat) në tregun e zi. Ky alarm publikohet në disa media greke. Mediat tjera i bashkëngjiten kësaj “afere” me po të njëjtin pompozitet. Pas disa ditëve ky skandal është temë e diskutimeve ditore dhe javore, reaksioni i publikut është i madh, prindërit shqetësohen.

Pompoziteti i mediave, i krijuar rreth kësaj teme, bën që skandali kombëtar “të kapërcejë” një shkallë më lart dhe të shndërrohet në skandal ndërkombëtar. Opinioni publik[5] sensibilizohet pa masë. Mediat në këtë grup janë njëkohësisht “kërcënuese” dhe hulumtuese të agjendave politike. Nëse politikanët kanë marrë ndonjë vendim apo jo, kjo është për opinionin krejt pa rëndësi derisa nuk emetohet dhe nuk bëhet i njohur nëpërmjet mediave. Një vendim i tillë, sado i rëndësishëm që të jetë, mbetet praktikisht i vdekur nëse mediat nuk ia japin atij mundësinë të bëhet “i dukshëm” për opinionin.

Në këtë mënyrë, modeli mediokret mbisundon politikën apo, siç shprehet Alemann: “Tashti kemi kaluar nga demokracia shikuese në demokracinë televizive”[6]

*Modeli bottom – up[7]

Në këtë grup opinioni publik është faktor vendimtar. Ai përcakton agjendat politike. Mediat, po ashtu, si në modelin top-down, kanë rolin transportues, por ndryshe nga modeli i mësipërm, ato nuk instrumentalizohen nga politika dhe në këtë mënyrë janë në shërbim të opinionit. Shembull domethënës për këtë grup janë dorëheqjet e njëpasnjëshme në ministrinë suedeze, datë 14 dhe 16 tetor 2006. Është folur shumë se disa qeveritarë u kishin ikur obligimeve tatimore. Po ashtu edhe Ministria e financave u kishte dërguar shumë letra anonime mediave të vendit. Korrupsioni ishte temë e bisedimeve në mjedisin suedez. Nga protestat dhe dërgimi i letrave u zgjua interesimi i opinionit. Mediat, tashmë në mënyrë besnike dhe nën “mikroskop”, raportonin opinionin rreth çdo aktiviteti të ministrisë suedeze. Nga raportimi profesional i mediave rreth fshehjes së tatimit u zgjua interesimi i opinionit. Kështu, pas vetëm një javë qëndrimi në detyrë, ministresha e Tregtisë së Suedisë, Maria Borelius, dha dorëheqjen pas akuzave të bëra në media për mospagimin e taksave. Kjo nuk ishte e tëra. Si rezultat i gjithë kësaj trysnie të madhe të opinionit dhe të bashkëpunimit me njerëzit përgjegjës brenda institucionit të financave për këtë aferë, detyroi edhe ministreshën suedeze të Kulturës, Sesilia Stego Çilo, që të paraqesë dorëheqjen. Edhe këtu shkak ishte fshehja e tatimit. Kjo ishte dorëheqja e dytë me radhë në Qeverinë suedeze, pas asaj të ministreshës së Tregtisë, Mari Borelius.

Pra, raportet e publikut me median në këtë model janë parësore.

*Modeli biotop[8]

Në këtë model kemi dy aktorë kryesorë: aktorin politik dhe aktorin mediat. Të dy këta aktorë vendosin marrëdhënie të ndërsjella të cilat funksionojnë mrekullisht. Ata vendosin së bashku se çfarë do të jetë “Top-temë” e ditës e çka jo. Pra, mediat dhe politika vendosin së bashku për agjendat politike. Si politika, ashtu edhe mediat janë të varura nga njëra-tjetra. Ato i japin këshilla dhe sugjerime njëra-tjetrës. Cilat tema duhet të jenë në qendër të vëmendjes të opinionit publik dhe cilat duhet të “varrosen”, varen nga “tandemi” – media dhe politika.

Publiku në këtë trekëndësh është qind për qind pasiv. Ai është përcjellës i thjeshtë, spektator i lënë jashtë lojës. Shembull domethënës për këtë model mund të marrim imponimin e termit “Kosova multietnike”.

A ka pyetur ndokush se cilët ishin ata mekanizma që e përpunuan dhe e instaluan këtë shprehje ideologjike? A është marrë ndonjëherë në konsideratë realiteti historik, shkencor, etnografik, demografik dhe politik i Kosovës? Po mendimi i vetë banorëve të këtij vendi?

Kjo shprehje ideologjike, së pari është gatuar nga aktorët politikë dhe pastaj është kopjuar dhe është transportuar “pa filtër”, ose, thënë më mirë, është pompuar nga mediat. Këto të fundit, në këtë rast, janë rrogëtare e shërbëtore të politikës, thuajse kanë nënshkruar një pakt të përbashkët me aktorët politikë.

Ndërmjetësimi politik nuk duhet të konsiderohet dhe as të kuptohet si njëdimensional dhe i njëanshëm. Është e qartë se ekzistojnë edhe shumë mënyra e forma tjera se si mund të ndërmjetësohen politikat, por si përfundim logjik do të rridhte se pa aktorin “enigmatik”, pra, pa mediat masive, ndërmjetësimi politik në shekullin 21 do të ishte joreal dhe i dënuar me abort.

*Pjesë nga libri i Mekuli, Gëzim. Mediat dhe Politika: 1999–2006. MekuliPress, 2006.

[1] Teoria e përcaktimit të lajmeve, (McCombs dhe Shaw)

[2] Ulrich von Alemann njihet si krijues i këtyre katër teorive

[3] Nga koka-poshtë

[4] Mediat sunduese

[5] Sipas filozofit gjerman, Habermas, opinioni publik është një ambient i jetës sociale, ku qytetaret janë të preokupuar me çështje që janë të interesave të përgjithshme dhe ku njeriu si subjekt është i plotësisht i lirë. Në parim, në këtë ambient social, çdokush mund të marrë pjesë dhe ku opinionet shprehen dhe kritikohen hapur dhe lirisht

[6] Vgl. nga Alemann (Anm.1), faqe 489

[7] Nga baza-lart

[8] Dy palësh

Dr. Nikollë Loka/

Gjatë epokës hamidiane, nacionalizmi në Perandorinë Osmane ishte një dukuri e përhapur si ndër popujt jomyslimanë edhe ata myslimanë dhe jo vetëm një projekt turk. Turqizmi ishte pjesë e një mozaiku të lëvizjeve identitare që reflektonin shpërbërjen e rendit osman dhe lindjen e ideve moderne të kombit. Në fund të shek. XIX, Perandoria Osmane po përballej me krizë të brendshme dhe me rritje të ndjenjave kombëtare te popujt e saj. Përpjekjet e reformave të Tanzimatit dhe më pas politika e centralizuar e Abdyl Hamitit II krijuan tensione mes identitetit osman dhe identiteteve etnike lokale. Kjo solli lindjen e shumë lëvizjeve që kërkonin autonomi kulturore ose politike.

Në këtë situate, turqizmi përpiqej të afirmonte identitetin turk brenda Perandorisë, etnitë që gjendeshin ende nën sulltanin: shqiptarët, arabët dhe kurdët zhvilluan ndjenja të ngjashme vetëdije për dallimet e tyre kulturore, gjuhësore dhe historike me turqit, madje edhe grupe më të vogla si çerkezët, që kishin ardhur si refugjatë, filluan të ruanin vetëdijen për origjinën e tyre. Por niveli i ndërgjegjes kombëtare ndryshonte. Shqiptarët kishin arritur në një fazë të pjekur që solli pavarësinë kombëtare, pra në një gjendje shoqërore kur ishin shtuar kërkesat e tij dhe ishte rritur vetëdija e përbashkësisë etnike, gjuhësore, historike dhe kulturore.

Lëvizja Kombëtare Shqiptare u zhvillua në rrethana tepër të vështira politike dhe diplomatike, sepse nuk gjeti mbështetje reale ndërkombëtare. Në atë kohë, Fuqitë e Mëdha europiane si: Britania e Madhe, Austro-Hungaria, Rusia, Franca dhe Italia e shihnin Shqipërinë ende si pjesë integrale të Perandorisë Osmane, prandaj çdo lëvizje shqiptare për autonomi apo pavarësi u konsiderua “si çështje e brendshme osmane” dhe jo si problem kombëtar më vete që duhej trajtuar në arenën ndërkombëtare. Nga ana tjetër, përçarjet krahinore dhe fetare e bënin të paqartë vizionin politik të Lëvizjes Kombëtare; një pjesë kërkonte autonomi brenda Perandorisë; një tjetër pavarësi të plotë.

Kjo e dobësoi qëndrueshmërinë e Lëvizjes antiosmane para opinionit ndërkombëtar. Ishte koha kur Fuqitë e Mëdha u angazhuan për ruajtjen e status quo-së, pasi diplomacia evropiane kishte frikë se shpërbërja e Perandorisë Osmane do të sillte një luftë të përgjithshme në Ballkan, prandaj preferuan ta ruanin integritetin e saj territorial përmes reformave dhe jo të nxisnin krijimin e shteteve të reja. Ndryshe mendonin shtetet fqinje ballkanike: Serbia, Greqia, Mali i Zi dhe më vonë Bullgaria, që kishin interesa të kundërta me ato të shqiptarëve. Ato mbështetën përkohësisht kryengritjet shqiptare në rastet kur këto dobësonin Perandorinë Osmane, por kurrë nuk i përkrahën kërkesat kombëtare shqiptare për autonomi apo pavarësi. Në fakt, planifikimet e tyre ushtarake dhe diplomatike kishin për qëllim ndarjen e territoreve shqiptare midis tyre, në përputhje me projektet e tyre nacionaliste.

Në gjysmën e dytë të shekullit XIX, pas Kongresit të Berlinit (1878), shqiptarët e panë qartë se fuqitë evropiane dhe shtetet fqinje nuk do ta mbronin çështjen shqiptare. Autonomia politike dhe kulturore brenda Perandorisë Osmane dukej e vetmja rrugë e mundshme për të shmangur copëtimin e trojeve shqiptare. Por për ta arritur këtë, duhej ndryshuar vetë sistemi politik i Perandorisë, i cili e mbante çdo komb nën kontrollin e rreptë të Sulltanit dhe burokracisë osmane. Kështu, një pjesë e intelektualëve shqiptarë të formuar në shkollat osmane ose evropiane si: Ismail Qemali, Nexhip Draga, Hasan Prishtina etj. e kuptuan se për t’u përmbushur objektivat kombëtare, duhej më parë të përmbysej regjimi absolutist i sulltan Abdyl Hamiti II dhe të vendosej një sistem kushtetues që do të garantonte të drejta politike për popujt e Perandorisë.

Politika e Sulltanit, që synonte t’i paraqiste shqiptarët si “kurorën e Perandorisë” dhe si element besnik të pushtetit osman, nuk arriti t’i largojë ata nga vetëdija e përkatësisë së tyre kombëtare. Përkundrazi, klasa e re intelektuale dhe politike shqiptare, e frymëzuar nga lëvizjet kombëtare europiane, e kuptoi se ardhmëria e kombit nuk mund të mbështetej më mbi strukturat e një perandorie në shthurje, por mbi krijimin e një shteti të pavarur kombëtar, sipas modeleve moderne të Evropës së kohës. Në këtë kuptim, lëvizja kombëtare shqiptare gjeti përkohësisht një pikë takimi me lëvizjen e turqve të rinj (xhonturqve), e cila synonte rikthimin e Kushtetutës së vitit 1876 dhe vendosjen e një monarkie kushtetuese.

Por, ky bashkim interesash ishte më shumë taktik sesa strategjik. Shqiptarët e shihnin përmbysjen e regjimit si një hap drejt autonomisë kombëtare dhe ruajtjes së tërësisë territoriale të Shqipërisë, ndërsa turqit e rinj synonin forcimin dhe unifikimin e Perandorisë nën një identitet të vetëm osman apo turk. Për shqiptarët, liria kishte kuptimin e autonomisë politike e kulturore, ndërsa për xhonturqit ajo nënkuptonte modernizimin e shtetit osman, pa e prishur unitetin e tij.

Revolucioni i vitit 1908 u perceptua fillimisht si një frymë e re lirie dhe reformash, që premtonte përmbysjen e autokracisë së Sulltan Abdyl Hamitit II dhe rikthimin e Kushtetutës së vitit 1876. Për shqiptarët, ky zhvillim dukej si mundësi për të fituar autonomi administrative, arsim shqip dhe përfaqësim politik, pa qenë e nevojshme shkëputja e menjëhershme nga Perandoria Osmane. Në këtë kontekst, bashkëpunimi me turqit e rinj kishte dy motive të qarta: Për të shfrytëzuar ndryshimet kushtetuese në dobi të zhvillimit kombëtar shqiptar brenda Perandorisë; për të forcuar pozitën politike të shqiptarëve në raport me fqinjët ballkanikë, që synonin copëtimin e trojeve të shqiptarëve. Mirëpo, ky bashkëpunim, qe në fillim i mbështetur mbi ideologjinë e osmanizmit (osmanlıcılık) dhe të konstitucionalizmit dhe kishte kundërthënie të brendshme. Për shqiptarët, osmanizmi ishte një mjet për të fituar barazi e liri; për xhonturqit, ishte një mjet për uniformizim dhe centralizim, që në praktikë do të nënkuptonte asimilim kulturor e politik të kombeve joturke. Kjo bëri që shumë shqiptarë ta kuptonin se osmanizmi binte ndesh me aspiratat e tyre për autonomi.

Të huajt kërkonin një shtet të unifikuar, ndërsa shqiptarët kërkonin njohje të veçantë për gjuhën, arsimin dhe administratën lokale. Koha e parë e sundimit të xhonturqve do të ishte më liberale në raport me çështjen shqiptare, sidomos në fushën e arsimit dhe të kulturës. Prej ngadhënjimit të revolucionit e deri në pranverën e vitit 1909, duke shfrytëzuar liberalizmin e jetës shoqërore dhe politike, patriotët shqiptarë u angazhuan në hapjen e klubeve dhe të shkollave shqipe. U nxorën shumë gazeta dhe revista shqipe që i dhanë hov zhvillimit të arsimit dhe kulturës kombëtare e krahas me të edhe ngritjes së vetëdijes kombëtare.

Revolucioni xhonturk do të bënte ndryshime të mëdha në Perandorinë Osmane. Ky revolucion do të sillte edhe ndryshime të theksuara te shqiptarët, të shoqëruara me përplasje të madhe midis nacionalizmit shqiptar dhe atij turk. Revolucion tregoi qartazi se Lëvizja Kombëtare Shqiptare nuk mund të priste që programi i saj politik të realizohet përmes lëshimeve të xhonturqve. Revolucioni kushtetues i vitit 1908 ishte një moment i dyfishtë në historinë shqiptare: njëherazi “shpresë për ndryshim” dhe “fillim i zhgënjimit politik”. Ai shënoi kulmin e afrimit me turqit e rinj nën flamurin e osmanizmit dhe konstitucionalizmit, por edhe pikën e kthesës, kur shqiptarët kuptuan se rruga e tyre drejt lirisë nuk mund të përputhej me interesat e një Perandorie që kërkonte uniformizim, dhe jo barazi.

Turqit e rinj filluan të ndalojnë hapjen e shkollave shqipe, të mbyllin gazetat dhe klubet shqiptare, dhe të centralizojnë administratën, duke e parë çdo kërkesë kombëtare si kërcënim ndaj unitetit të Perandorisë. Kjo solli zhgënjimin e shqiptarëve dhe kalimin nga faza e bashkëpunimit në atë të kundërshtimit të hapur, që do të shpërthente me kryengritjet e viteve 1909 -1912 dhe do të përfundonte me shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë më 1912.