Nga Rafael Floqi /

Hyrje

Rënia e Perandoria Osmane dhe lindja e Shqipëria së pavarur në fund të vitit 1912 përbëjnë një nga momentet kryesore të transformimit të Ballkanit. Ky proces nuk ishte thjesht një ndërrim politik, por një metamorfizëm i thellë ushtarak, etnik, psikologjik dhe institucional. Identiteti dhe struktura ushtarake osmane në trojet shqiptare u shkatërruan pjesërisht nga katastrofa ushtarake dhe pjesërisht nga prishja e besnikërisë kombëtare. Kjo ese analizon faktorët themelorë të rënies së ushtrisë osmane në Shqipëri, vakumin ushtarak të krijuar, dhe lindjen e shtetit shqiptar, duke integruar edhe një fragment italian të kohës për të ndriçuar përjetimin e komunitetit ushtarak osman në fushëbetejë.

1. Konteksti historik: Ushtria Osmane në trojet shqiptare para 1912

Gjatë shekujve, shqiptarët mbetën element kyç në strukturën ushtarake osmane – si jeniçerë, si oficerë, si komandantë provincash. Mirëpo, në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, Perandoria Osmane u përball me nënshtrimin e brendshëm, me nacionalizmat në rritje, dhe me presione ndërkombëtare. Siç argumentojnë Fischer dhe Schmitt, zona shqiptare ndodhej në një krizë të qartë në periudhën 1800-1912. (Cambridge University Press & Assessment)
Trojet shqiptare kishin qenë pjesë e Otomanëve për rreth katër/ pesë shekuj. Në këtë kohë, ushtria osmane kishte humbur jo vetëm aftësinë ofensivë, por edhe vijën morale dhe orientimin institucional. Një përçarje etnike dhe një humbje e efektivitetit institucionit ushtarak u shfaqën në mënyrë të qartë në frontet ballkanike.

Në vitet 1910–1912 veprimtaria e nacionalizmit shqiptar u rrit ndjeshëm — protesta politike, kërkesa për autonomi dhe rebelime të ndryshme. Ushtria osmane, e përbërë nga oficerë dhe ushtarë shqiptarë, u përball me dilema besnikërie që më pas do të provoheshin vendimtare.

2. Luftërat ballkanike, disfatat dhe shpërbërja ushtarake osmane

Festa e fillimit të fund-rrëzimit ushtarak të Otomanëve në Ballkan ishte përfshirja në Lufta e Parë Ballkanike në tetor 1912. Aleanca e vendeve ballkanike (Serbi, Mali i Zi, Greqi, Bullgari) iu kundërvu Perandorisë Osmane në një front të përbashkët.
Në trojet shqiptare, forcat osmane u sulmuan nga verilindja dhe veri: garnizonet në Kosovë, Manastir, Shkodër dhe Janinë u zhytën në një cikël humbjesh. Për shembull, rrethimi i Shkodër nga tetor 1912 deri në prill 1913 përfundoi me kapitullimin e forcave osmane.
Siç shpjegon burimi: Pas shpërthimit të Luftërave Ballkanike, ushtria osmane u gjend në një situatë strategjikisht të pamundur. Për shkak të mungesës së një komande të përqendruar dhe të një plani të bashkërenduar midis komandantëve të fushave të ndryshme, ajo u detyrua të tërhiqej ose të merrte pozicione mbrojtëse të improvizuara. Siç vëren një analizë bashkëkohore e arkivuar në dokumentet britanike: “Without a coordinated plan and in the absence of a unified command, the Ottomans were forced either to retreat or to take defensive positions” (British War Office, 1913, p. 214). Kjo mungesë kohezioni jo vetëm që çoi në disfata të njëpasnjëshme, por thelloi përçarjet brenda oficerëve turq, siç i përshkruan edhe korrespondenti italian në kampin e Fierit. Kjo tregon se struktura ushtarake osmane në Shqipëri nuk ishte më funksionale – komandimi ishte i përçarë, trupat shpërndaheshin, dhe morali po zbriste. Në këtë gjendje, shumë ushtarë shqiptarë refuzuan të luftonin kundër bashkatdhetarëve të tyre ose u larguan nga uniforma osmane. Gjendja gjeografike dhe logjistike e ushtrisë osmane ishte katastrofike: mungesë municionesh, rrugë furnizimi të pambrojtura, dhe prani të huazuar në front.

3. Kriza e besnikërisë, identiteti ushtarak dhe përçarja etnike

Një nga faktorët më fuqishëm të rënies ushtarake ishte ndryshimi i orientimit ushtarak nga besnikëria ndaj sulltanit te identiteti i ri kombëtar shqiptar. Ushtarë dhe oficerë shqiptarë u përballën me dilema thelbësore: të vazhdonin të shërbenin për Perandorinë Osmane apo të ndihmonin në ndërtimin e një shteti shqiptar?
Në shumë raste, garnizonet në Shqipëri u përballën me dezertime dhe fshehje të urdhrave – një problem jo vetëm tregues i moralit të ulët, por edhe i një ndryshimi në vetëdijen kolektive. Ky fenomen u dokumentua nga burime të shumëfishta. Në anën tjetër, lindja e nacionalizmit shqiptar ndërtoi idenë se ushtari nuk ishte më “i sulltanit”, por “i kombin shqiptar”. Në këtë kontekst, shpallja e pavarësisë më 28 nëntor 1912 nga Ismail Qemali në Vlorë u bë kulmi i ndërtimit të këtij identiteti të ri kombëtar. Si rezultat, ushtria osmane nuk vetëm humbi luftën, por humbi pjesërisht edhe garën për identitet — element kyç për një forcë të qëndrueshme ushtarake.

Por ky akt do të shoqërohej me një sërë masash të tjera, herë të ndërmarra në bashkërendim ndërkombëtar e herë njëanshmërisht, për të realizuar shkëputjen e shtetit të pavarur nga perandoria, pjesë e së cilës kishte qenë për pesë shekuj.

4. Ndarja e ushtarëve shqiptarë nga ushtria osmane

Pas formimit të kabinetit qeveritar, një nga hapat e parë do të ishte krijimi i Forcave të Armatosura të Shqipërisë së pavarur.
Në fund të vitit 1912, në territorin e Shqipërisë ndodheshin shumë garnizone të ushtrisë osmane.
Menjëherë pas shpalljes së Pavarësisë, ushtarët shqiptarë që shërbenin në këto garnizone hoqën uniformën osmane dhe u nisën për në Vlorë për t’u vënë në shërbim të qeverisë së re.

Uniformat e tyre të reja u siguruan nga italianët, ndërsa riorganizimi do të ndihmohej nga gjenerali holandez De Veer.
Po ashtu, edhe shqiptarët që vinin nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës do të bëheshin pjesë e forcave të armatosura të qeverisë së re.

Këto forca të reja morën nën kontroll armët që qeveria osmane kishte në Berat, duke i shtuar atyre një pjesë armatimesh që erdhën nga Italia. Në këtë mënyrë, Shqipëria krijoi ushtrinë e saj të parë kombëtare.

5. Si u nda ekonomikisht Shqipëria nga Perandoria Osmane 

Pas formimit të qeverisë dhe drejtorive të rëndësishme, një tjetër akt i ndërmarrë nga Ismail Qemali ishte shpallja e gjuhës shqipe si gjuha zyrtare për çdo punonjës shtetëror, duke i dhënë fund përdorimit të osmanishtes në zyrat e shtetit.
Çdo nëpunës shqiptar duhej të zotëronte gjuhën shqipe, me shkrim dhe me lexim, për të vazhduar detyrën.

Për këtë qëllim, të gjithë punonjësit iu nënshtruan një testi për njohuritë e tyre.
Ata që nuk e kalonin testin kishin mundësinë e dytë për të mësuar shqipen, në mënyrë që të vazhdonin ushtrimin e funksionit publik.

Me shpërbërjen e mekanizmave ushtarakë osmane dhe me tërheqjen e tyre gradualisht nga Shqipëria, u krijua një vakum serioz ushtarak. Shteti i ri shqiptar nuk kishte ende formuar përfundimisht ushtrinë e vet, ndërsa trojet ishin të ekspozuara ndaj fqinjëve dhe trupave të huaja. Sipas burimeve, teksti i qeverisë përkohshme tregon se në mesin e dhjetorit 1912 në rajonin Vlorë-Lushnjë-Berat ishin të pranishëm rreth 30,000–35,000 ushtarë turq të mbeturi nga ushtria perandorake. (DergiPark)
Kjo periudhë u përshkrua si bashkëjetesë e dy botëve: e ‘pushtetit të ri shqiptar’ dhe mbetjeve të ‘pushtetit osman’. (DergiPark)
Njëkohësisht, qeveria e përkohshme shqiptare filloi krijimin e ministrisë së luftës, xhandarmërisë kombëtare dhe organizimin edhe të konservimit të uniformave të mbetura osmane për t’i kthyer në strukturë kombëtare. Mirëpo, mungesa e mjeteve, përçarjet e brendshme dhe ndërhyrjet e huaja penguan konsolidimin e shpejtë të forcës ushtarake.
Në ndërkohë, shtete fqinje si Kosovë nën sundim serb, Mali i Zi, dhe Greqia, shfrytëzuan boshllëkun që krijohej për të avancuar në territore shqiptare. (University of Central Arkansas)
Ky vakum ushtarak shpjegon pse shteti shqiptar në fillim nuk kishte forcën ushtarake për të mbrojtur të gjithë kufijtë dhe pse shumica e projekteve për ushtri kombëtare vazhduan dekada.

6. Agonia turke në kampin e Fierit

Më poshtë sjellim fragmentin në italisht që ju përmendët, dhe më pas përkthimin e tij në shqip:«L’agonia turca al campo di Fieri” shkwputur nga “  I popoli Balcanici nell’anno della guerra: osservati da un italiano” Gualtiero Castellini, Fratelli Treves, Milano, 1913 ,– “Në spitalin ku vdisnin dyqind e pesëdhjetë burra në ditë…. Tani shpirtërat janë ndryshuar: por jo në atë mënyrë që të bëjë të mundur atë që në Vlorë dukej gjithmonë si kërcënim, zbarkimi i ushtrisë. Shumë mëshirime të brendshme i sjellin këta oficerë; Ali Rizai dhe Xhavid Pasha janë në armiqësi. Kur një oficer mundet, jep dorëheqje dhe niset. Kështu eksodi, edhe i më të mirëve, vazhdon prej disa ditësh. Municioni është i mangët: njëqind fishekë për çdo njeri të vlefshëm; artileria e reduktuar në një tridhjetë mitraloza dhe në katër bateri, pas humbjeve të tmerrshme në Kumanovë. Të gjithë ushtarët e vlefshëm nga Anatolia. Dhe tani këta njëzetepesë mijë aziatikë, në të cilët është riorganizuar ushtria e Perëndimit, pas tradhtisë së divizioneve shqiptare që nga ditët e para, dhe pas rrëzimeve, urisw dhe mizërisë presin të nisen. Më në fund! Ngarkimi duhet të fillojë në ditë; një kënd çdo i sëmurë, ai i madh, do të dërgohet nga këtu në deltën e Semanit, ku do t’i presin anijet e marra me qira për ta çuar në shtëpitë e largëta të Anadollit. Pas të sëmurëve, të shëndoshët  ushtarët e fundit turq që Perandoria i mbajti në perëndim të transheve të Çataldzhës, të humbur në gadishullin e madh tashmë të liruar, do të shkojnë. Në kampin e Fierit tani gjithçka flet për eksod. Nga kodrat që e rrethojnë, njolla me çadra të bardha të panumërta, larg nga shtëpitë fshatare që ndodhen jashtë fshatit, zbresin çdo mbrëmje në grupe ushtarësh për të pyetur: — Kur? — Pritja e tyre nuk është nervoze as zhurmshme si ajo e perëndimorëve; ata ndiejnë përgjigjen, gëzohen në shpirtrat e tyre të shtypur nga shtatë muaj dhe kthehen me hap të ngadaltë në pritjen që është bërë më e shkurtër. A doni të dëgjoni diçka që do t’ju duket kot, e megjithatë shpreh gjendjen e tmerrshme të vetmisë në të cilën jeton kjo ushtri, shtypur nga ankthi i shtatë muajve? Kudo që kam parë në ecjen time dhe gjatë qëndrimit në Fier një ushtar turk, nuk kam parë kurrë as një buzëqeshje as një të qeshur.”

Ky fragment pasqyron në mënyrë të ndritur aspektin human dhe psikologjik të rënies osmane: mungesë shprese, shpërbërje e radhëve, mungesë hedhje të uniformës dhe ankth për të ardhmen. Në kontekstin e Shqipërisë, ky rrëfim ndihmon të kuptojmë se çfarë niveli kishte marrë disfatën: jo vetëm ushtarake, por morale dhe identitare.

7. Ndërthurja e rënies osmane me lindjen e shtetit shqiptar

Fragmenti vjen në një moment të ndjeshëm historik – kampi i Fierit simbolizon fundin e ushtrisë osmane në Shqipëri dhe në të njëjtën kohë mosheqjes së ushtrisë së një shteti të ri shqiptar. Nga njëra anë, perandoria po tërhiqej; nga ana tjetër, shteti shqiptar ishte ende në lindje.
Historianët shqiptarë dhe të huaj kanë vënë në pah këtë mundësi historike: shqiptarët nuk ishin vetëm viktima e shpërbërjes Osmane, por aktorë të ndërmarrjes së shtetit të tyre. Siç shpreh Zain Al-Abidin: “Albania was born with difficulty at the end of 1912, thus obtaining its complete independence from the Ottoman Empire.” (Edu S.J.)
Kjo ndërlidhje – midis fundrrëzimit ushtarak të Perandorisë Osmane dhe lindjes së shtetit shqiptar – nuk është thjesht kronologjike, por ka një thelb: ushtria osmane që angazhohej në Shqipëri u transformua nga forcë pushtuese në fuqi që largohej, ndërkohë që shqiptarët krijuan vetë strukturat e tyre. Kjo përfshin edhe hapin ekonomik: vendosja e masave të nxehta për ndarjen nga sistemi financiar osman (p.sh., mbyllja e ‘Ziraat Bankasi’ në Shqipëri). (Vox News Albania)
Kështu, shteti shqiptar del jo vetëm për shkak të humbjes së Otomanëve, por si produkt i ndërthurjes toleruese të pushtetit të brendshëm dhe presioneve të jashtme.

8. Trashëgimia ushtarake dhe institucionale

Vetë struktura ushtarake shqiptare të para luftës (1913–1914) mori shumë elemente nga tradita osmane – gradat, disiplinën, terminologjinë. Kjo tregon se rënia nuk krijoi një tabula rasa, por një përzierje. Sipas burimeve, ushtria shqiptare nuk u ndërtua nga fillimi pa referenca historike – ajo mori përvojën osmane dhe e riformatoi në një kontekst kombëtar.
Nga ana tjetër, vetë figura të rëndësishme ushtarake osmane të origjinës shqiptare  si Esad Pashë Toptani – u përfshinë në procesin e shtetndërtimit shqiptar, megjithë natyrën e tyre kontradiktore. Kjo ndodh sepse, në mungesë të një ushtrie osmane, elitat shqiptare përdorën aty-këndej kapacitetin ushtarak të vjetër për të ndërtuar të riun.
Në një plan më të gjerë, rënia e ushtrisë osmane simbolizon edhe fundin e një modeli shumëkombësh dhe fillimin e një rendi kombëtar. Kjo vlerësohet edhe nga studiuesit europianë – përfshirë Malcolm dhe Vickers – që argumentojnë se shqiptarët përjetuan transformimin nga “imperial subject” në “citizen of a nation”.

9. Përfundim

Procesi i rënies së ushtrisë osmane në Shqipëri nuk ishte thjesht humbje e territorit, por humbje identitare dhe strukturore. Në të njëjtën kohë, lindja e shtetit shqiptar përbën një fillim të ri – por jo të lirë nga trashëgimia e së kaluarës. Ushtria osmane u shua në Shqipëri, por ajo la elemente që u ripërdorën në strukturat shqiptare.
Fragmenti nga kampi i Fierit tregon se humbja osmane nuk ishte vetëm ushtarake, por një krizë morale: “Kudo … nuk kam parë kurrë as një buzëqeshje as një të qeshur.” Ndërkohë, në Vlorë, shqiptarët ngritën flamurin e pavarësisë, duke hapur kapitullin e ri të shtetit kombëtar.
Në këtë mënyrë, historia nuk përfundon me humbjen – ajo gjithnjë ka një tjetër faqe. Rënia e Perandorisë Osmane dhe lindja e Shqipërisë së pavarur shënojnë fundin e një epoke dhe fillimin e një tjetër. Në këtë ndërthurje, ushtria nuk ishte thjesht instrument force – ajo ishte simbol i përkatësisë, identitetit dhe besnikërisë. Kur ai ndryshoi, gjithçka tjetër u ndryshua.

Bibliografi

Frashëri, K. (2008). Historia e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Tiranë: Toena.
Malcolm, N. (1998). Kosovo: A Short History. London: Macmillan.
Vickers, M. (1995). The Albanians: A Modern History. London: I.B. Tauris.
Zain Al-Abidin, Z. (2025). Albanian independence from the Ottoman Empire 1912. Journal of Education for the Humanities, 5(192), 969-985. https://doi.org/10.33899/jeh.2025.188254 (Edu S.J.)
Fischer, B. J., & Schmitt, O. J. (2022). Ottoman Arnavutluk in Crisis, 1800–1912 [in A Concise History of Albania]. Cambridge: Cambridge University Press. “

British War Office. (1913). Report on the Military Situation in the Balkan Peninsula. London: HMSO.

Gualtiero Castellini, I popoli Balcanici nell’anno della guerra: osservati da un italiano” Fratelli Treves, Milano, 1913
Csaplár-Degovics, K. (2019). The policy of the Provisional Government of Vlora between December 1912 and April 1913. Journal of Balkan and Black Sea Studies, 2(3), 97-128. (DergiPark)

Prof.dr.Muhamet Racaj,Gjeneral-Major
Universiteti”Nënë Tereza”,Shkup

Ky artikull analizon sfidat aktuale të sigurisë në Republikën e Kosovës dhe thekson domosdoshmërinë e miratimit të trajnimit ushtarak të detyrueshëm si pjesë e reformës mbrojtëse kombëtare. Në fokus është hendeku ushtarak mes Kosovës dhe Serbisë, rritja e kapaciteteve ushtarake të fqinjëve, paqartësitë mbi efektivitetin e misionit të NATO-s (KFOR), si dhe orientimi strategjik i Kosovës drejt mbrojtjes gjithëpërfshirëse. Përmes analizës krahasuese me modelin kroat, artikulli argumenton se trajnimi i detyrueshëm do të shërbente si instrument për përgatitjen e popullsisë, krijimin e rezervës aktive të Forcave të Armatosura, si dhe forcimin e vetëqëndrueshmërisë strategjike të vendit.

Republika e Kosovës përballet aktualisht me një sërë sfidash sigurie që burojnë nga konteksti rajonal dhe pozicioni i saj i ndjeshëm gjeopolitik. Tensionet e vazhdueshme në veri të vendit, ndërhyrjet politike dhe ndikimi ushtarak serb në rajon, kërkojnë një strategji gjithëpërfshirëse të mbrojtjes. Trajnimi ushtarak i detyrueshëm, në këtë kuptim, përbën një politikë të mundshme për të garantuar përgatitjen bazë të qytetarëve për situata emergjente dhe për nevoja mobilizuese në rast konflikti të armatosur.

1. Sfida aktuale e sigurisë në Kosovë

Konteksti i sigurisë në Kosovë është karakterizuar nga një hendek strukturor në raport me Serbinë, si në aspektin financiar ashtu edhe atë ushtarak⁽¹⁾. Sipas raportit “Rikthimi i Udhëheqjes Britanike në Ballkanin Perëndimor”, i përgatitur në kuadër të Procesit të Berlinit dhe të nënshkruar nga ish-sekretari i përgjithshëm i NATO-s, Lord George Robertson, ekziston “një paqartësi strategjike mbi gatishmërinë e misionit të KFOR-it për t’u përgjigjur në rast të një pushtimi territorial të Mitrovicës Veriore nga Serbia, e mbështetur nga Rusia”⁽²⁾. Raporti thekson më tej se Kosova, për shkak se nuk është anëtare e NATO-s, nuk mbulohet nga Neni V i Traktatit të Aleancës së Atlantikut të Veriut⁽³⁾.Kjo situatë strategjike pasqyron mungesën e garancive të menjëhershme ndërkombëtare për mbrojtje kolektive. Për rrjedhojë, aftësia vendore e Kosovës për reagim të shpejtë dhe përfshirje qytetare në sisteme mbrojtjeje është kufizuar. Ngjarjet e Banjskës, ku humbi jetën rreshteri Afrim Bunjaku, shërbyen si pikë kthese për reformimin e strukturave operacionale⁹.
Kosova përballet me rreziqe sigurie të brendshme dhe të jashtme që kërkojnë një sistem më të strukturuar për trajnimin mbrojtës⁶. Mungesa e një kornize ligjore për trajnimin e detyrueshëm mund të ndikojë në dobësimin e kapacitetit mbrojtës operativ. Sipas dokumenteve të fundit të Ministrisë së Mbrojtjes, një grup pune është themeluar për hartimin e projektligjit për shërbimin ushtarak të detyrueshëm, në bashkëpunim me institucione ndërkombëtare si Zvicra⁷. Kjo nismë ka për qëllim ngritjen e një baze ligjore që do të lejonte organizimin e një trajnimi bazik për qytetarët, i cili mund të zgjaste dy muaj me theks në edukimin fizik, disiplinën dhe ndërgjegjen mbrojtëse⁸.

2. Modeli i Kroacisë dhe aplikueshmëria për Kosovën

Kroacia ka rikthyer trajnimin ushtarak të detyrueshëm pas më shumë se një dekade, duke përcaktuar që trajnimi themelor të zgjasë dy muaj dhe të përfshijë të rinjtë që mbushin 19 vjeç⁹. Përjashtime parashikohen për studentët, sportistët profesionistë dhe personat me detyrime ushtarake jashtë vendit¹⁰. Qeveria kroate i konsideron këto ndryshime si domosdoshmëri për mbushjen e rezervave ushtarake dhe përgatitjen e kombit për mbrojtje gjithëpërfshirëse¹¹. Një model i tillë është i aplikueshëm edhe për Kosovën, nëse kapacitetet ekzistuese të Forcës së Sigurisë së Kosovës (FSK) forcohen dhe mbështeten me program trajnimi kombëtar¹².

3. Përfitimet e trajnimit ushtarak në Kosovë

Trajnimi i detyrueshëm mund të sjellë disa përfitime themelore për sistemin e sigurisë së Kosovës:
         ●  Krijimi i një rezerve funksionale që mund të mobilizohet në situata emergjente ose krize¹³.
         ●  Rritja e ndërgjegjësimit të qytetarëve për rolin e tyre në mbrojtjen kombëtare dhe për forcimin e identitetit shtetëror¹⁴.
         ●  Krijimi i kushteve për barazi gjinore, duke i dhënë mundësi edhe grave të trajnohen dhe të kontribuojnë në mbrojtje¹⁵.
         ●  Ndërtimi i një strukture operacionale që do të forcojë bashkëpunimin midis institucioneve civile dhe ushtarake.

4. Sfidat dhe debatet në zbatim

Ndër sfidat kryesore janë mungesa e infrastrukturës, buxhetet e kufizuara dhe nevoja për përputhje me standardet e NATO-s. Aktualisht, FSK është në proces transformimi drejt një ushtrie profesionale deri më 2028, me 5000 trupa aktive dhe 3000 rezervistë. Zbatimi i trajnimit të detyrueshëm duhet të harmonizohet me këtë proces për të shmangur mbivendosje institucionale. Debatet politike përfshijnë edhe dilema mbi efektivitetin e këtij trajnimi në raport me nevojat reale të sigurisë së vendit. Megjithatë, nga një perspektivë strategjike, ky reformim mund të përmirësojë aftësitë operacionale të Kosovës në bashkëpunim me aleatët e NATO-s dhe me forcat e tjera rajonale.

5. Masat e reja të modernizimit ushtarak

Pas incidentit në Banjskë, Qeveria e Kosovës ndërmori blerje të gjera të armatimit modern, duke përfshirë raketa Javelin dhe lansues amerikanë me vlerë 72 milionë dollarë, si dhe dronë turq Bayraktar⁽⁴⁾. Këto investime u interpretuan nga Pentagoni si dëshmi e një kërcënimi të mundshëm territorial ndaj Kosovës⁽⁵⁾.Në gusht 2025, Kosova nënshkroi një marrëveshje ushtarake me Shqipërinë dhe Kroacinë, duke hapur rrugën për blerje të përbashkëta nga tregtarët perëndimorë të armatimeve dhe municioneve⁽⁶⁾. Po ashtu, në shtator të këtij viti, Kosova alokoi 1.1 miliard dollarë për zhvillimin e industrisë vendore të dronëve dhe modernizimin e ushtrisë⁽⁷⁾. Të gjitha këto masa dëshmojnë një qasje të qartë drejt autonomisë mbrojtëse dhe operacionale.

Përfundim dhe rekomandime

Në përfundim, rikthimi i trajnimit ushtarak të detyrueshëm në Kosovë nuk duhet të shihet vetëm si politikë sigurie, por si strategji shtetërore për ndërtimin e kapaciteteve vetëmbrojtëse. Në një kontekst rajonal dinamik, ku hendeku ushtarak me Serbinë mbetet sfidues, kjo nismë përbën garanci për qëndrueshmëri afatgjatë.Rekomandohet që Kuvendi i Kosovës të shqyrtojë miratimin e një Ligji për Trajnimin Ushtarak të Detyrueshëm, të përcaktuar qartë në aspektin kohor (dy mujor), ekonomik dhe social, duke marrë për bazë modelin kroat të vitit 2025. Kjo do të siguronte një popullsi të trajnuar, një ushtri me rezervë funksionale dhe një shtet më të qëndrueshëm ndaj kërcënimeve të jashtme.

Literatura e shfrytëzuar:

1.  Lord George Robertson, Restoring British Leadership in the Western Balkans, Procesi i Berlinit, 2025.
2.  Hina Agency, Changes in the Croatian Defense Law, 2025.
3.  Qendra Kosovare për Studime të Sigurisë (QKSS), Is a Compulsory Military Service Feasible for Kosovo?, 2024.
4.  NATO-KFOR Reports, Operational Readiness Summary, Tetor 2025.
5.  Koha.net, Mbrojtja Gjithëpërfshirëse si Zëvendësim për Shërbimin e Detyrueshëm Ushtarak, 2024.
6.  Gazeta Reale, Kosova me Sfida të Mëdha Sigurie, 2025.
7.  UK Defence Journal, UK Extends NATO Peacekeeping Role in Kosovo to 2028, 2025.
8.  Koha Ditore, Reforma e Ligjit të Mbrojtjes në Kroaci, 2025.
9.  BalkanWeb, Kosova nënshkruan aleancë me Shqipërinë dhe Kroacinë për modernizim ushtarak, 2025.
10. Wikimedia Foundation, Kosovo Force & Security Analysis Report, 2025 

Mrika Krasniqi/

Illyria is rising again—this time in the pages of a sweeping new novel that braids ancient Balkan lore with cosmic destiny. Illyria Star Nation — Part I has officially been published, inviting readers into a world where prophecies echo across mountains, shields gleam with ancestral insignia, and a scattered people remember who they are.

Written and directed—on the page—with a filmmaker’s eye, the book blends fantasy, adventure, and deep-time history. It opens the gates to Illyra, a realm inspired by Illyrian heritage and painstaking world-building: sacred sites and seafaring warships, omens and oracles, constellations and kings. At its heart is a pulse-quickening premise: when hunger and war stalk the land, only an ancient covenant—tied to thirteen long-guarded mysteries—can restore balance.

A cinematic novel that reads like a legend retold

Rather than presenting mythology as static backdrop, the story treats Illyrian cosmology as living texture—rituals, symbols, and landscapes move with the plot. Mountain passes and sanctuaries feel inhabited; councils and clans carry modern emotional stakes. The result is an epic that’s at once grounded and visionary: a hero’s-journey arc threaded with political intrigue, family loyalties, and the pull of destiny that is bigger than any single character.

The world-building is meticulous. Readers will encounter warships like the Lembi and Liburni skimming along contested coasts; hear the whisper of sacred groves; walk into shrines where a star-fallen stone anchors the very axis of belief. Even the language of titles and offices is recast to fit the era and region, reinforcing the novel’s commitment to cultural specificity over generic medieval tropes.

A trilogy with momentum—and a screen future in sight

Part I is designed as the opening movement of a three-part symphony. It establishes the lore, maps the alliances, and sets key players on intersecting trajectories—then leaves just enough unanswered to make the next volumes feel inevitable. The author has signaled that Parts II and III are on the way, with a television adaptation in development to bring Illyria’s highlands, harbors, and star-lit rites to the screen. In other words: this isn’t a one-off. It’s the foundation of a saga.

Themes that resonate now

Beneath the banners and battle standards, Illyria Star Nation asks questions that feel urgently contemporary: How does a people remember itself after dispersal? What happens when power forgets its promises? Can tradition evolve without breaking faith with the past? The novel’s answer isn’t nostalgic or naive; it’s about renewal. Lineage matters here, but so does choice—the brave, costly kind that turns a birthright into a future.

For readers who love both history and high stakes

If you savor the mythic sweep of classic epics, the cultural depth of historical fiction, and the momentum of modern fantasy, this book sits squarely at that intersection. It’s paced to entertain and layered to reward re-reading, complete with a growing back matter ecosystem—glossaries of names and terms, notes on places and ships, and context for the cosmology—that helps new readers step into Illyra without losing their footing.

At a glance

• Title: Illyria Star Nation — Part I

• Genre: Fantasy · Adventure · History

• Format: Paperback and eBook

• Series: Book 1 of 3 (Books II and III forthcoming)

• Extras: Lore glossary and world notes to support readers

About the author

Mrika Krasniqi is a filmmaker, festival director, and author whose work bridges storytelling traditions: cinéma vérité documentary, scripted narrative, and literary world-building. As founder of a New York–based international filmmaker festival and a producer with a global network, she brings a collaborative, visual sensibility to the page—prioritizing immersive settings, rhythmic dialogue, and scenes that play like a camera is already rolling.

Comic:

The comic edition of Illyria Star Nation—under the same title—is in active development and slated for release next year (2026). It adapts the saga’s most cinematic beats into high-contrast sequential art—storm-lit passes, shield-lit councils, star-fallen rites—while threading in select character backstories and lore sidebars. Issue breaks mirror the novel’s major turning points so fans can experience Illyra’s pulse in ink, frame by frame.

Game:

A story-forward game—also titled Illyria Star Nation—is in development now and planned for launch next year (2026). Built around exploration, alliances, and consequential choices, it lets players scout sacred sites, navigate clan politics, outfit coastal expeditions, and test fate against the thirteen mysteries. The gameplay blends dialogue-driven decisions with encounter challenges—same world, same stakes—giving you new ways to carry Illyria’s banner yourself.

TV series:

Offers and proposals are on the table for a television adaptation of Illyria Star Nation. Our intent is to move forward, with exploratory development already in motion and materials being refined. To respect ongoing conversations, details remain confidential, but the current aim is to begin work sometime in 2026, pending partner timelines and formal greenlights. Further updates will be shared when appropriate.

Where to read

Illyria Star Nation — Part I is now available online in both print and digital formats. Readers can begin the journey today and follow official channels for news on the forthcoming volumes and the TV series in development.

[Illyria Star Nation — Part I on Amazon] (https://www.amazon.com/dp/B0FWT9F8SX)

Frano Kulli/

Mendoj se Shqipëria e ka kuptuar gjithherë mirë Fishtën. Ajo Shqipëria që e ka ndjerë në palcë nevojën shtetformuese, nevojën për shtetin e së drejtës, nevojën për shtetin e shtetasve. Por Fishtën se kanë dashtë asnjiherë ata njerzit e pushtetit, për të cilët ai shkruan:

Ju rrugaça sallahana / vagabonda shakllabana / rriqna t’ndyet, mikrobe të kqi / qi të mjerës k’saj Shqipni / kthelltë hi i keni në mushkni / pa dhimbë gjakun tuj ia pi, / por der kur, bre batakçi! / Bre coftina, kalbë mbi dhè / der kur ju, tu tallë n’për ne, / do t’na qelbi fis e atdhè?

Koncepti i tij për shtetin përmblidhet pak a shumë kështu: “M’shka pështetet ndryshimi ndërmjet një shteti civil e institucional e një tjetri barbar, autokrat e despotik ?- pyet, e në mënyrë retorike përgjigjet:

Mbas mendimit tonë të gjithë ndryshimi përmblidhet m’kta qi shtetent e gjytetnueme e konstitucional ligjt i kanë të preme mbas nevojet reale të popullit, me relacion ndaj kohet, ndaj mendorjeve të vendit, ndërsa ndër shtete barbare e autokrate kto ligj përgjithsisht vendohen vetëm…mbas egoizmit t’sunduesve e rrallë e kurr mbas nevojve të popullit, që lanë e kjanë…nuk asht ligja që formon popullin por populli formon ligjen” por, për me sundue [drejtue] një shtet, nuk asht mjaft dhelpnia, dredhia, intriga, batakçillëku, rrena, tradhtia: duhet nder, dije, urti, burrni, qe se ç’ka duhet. Po, por dija, urtia, nderi, burrnia, po u zéjshin [mësoheshin] në shkollë e, madje, me shumë mund e djersë, e jo ndër kafeshantana të Europës, e mejhane e paçexhihane të Tiranës, tue luejtë “tavëll” e “bixhoz”, e tue pi “mastikë”- shkruan Fishta .

Sipas Fishtës pra, u dashka edhe morali si kategori e sjelljes së udhëheqësive, prijësve të shtetit. Por sot fytyra e moralit të prijësve të shtetit… as nuk skuqet as nuk zverdhet.

Fishta është i pari personalitet shqiptar, miti i të cilit qe krijuar qysh në gjallje të vet. Qe thirrë “Poet kombëtar” kur ende shkruante e vepronte intelektualisht dhe kjo nuk kishte ndodhë deri atëherë e nuk ka ndodhë asnjëherë me asnjë shkrimtar tjetër. Ndër shqiptarët po e po, por edhe në Europë, gjithashtu. “Secili nesh ka kuptue se Gjergj Fishta kishte me të vërtetë lartësinë e Poetit Kombëtar …”, do të shkruante Luigi Federzoni, kryetar i akademisë italiane dhe ministër i jashtëm, në telegramin dërguar Vëllezërve françeskanë shqiptarë me 31 dhjetor, në ditën e varrimit të Fishtës.

Fishta qe thirrë kështu për gjithçka ai qe e për gjithçka ai bëri në dobi të kombit të vet. Me gjenialitetin e vet. Mitin përreth tij e veprës së vet e krijuan elitat e bashkëkohësisë dhe qe i gjithpranuar, gjithaq prej popullit të vet. Por aspak prej udhëheqësive. Sidomos rregjimi që u vendos pas luftës së dytë, kur ai i kishte mbyllë sytë e ishte nisë në botën e qiellit, i cili siç e vertetoi koha e ushtrimit të tij nuk qe as popullor as kombëtar. Diku heret, në vitin ’45 ka pasë një porosi të udhëheqësit jugosllav për diktatorin shqiptar, që Fishta të mënjanohej. Shkaku qe atdhetarizmi i tij dhe kundërshtia e shovinizmit sllav , që përshkon gjithë veprën e veprimin e tij publik, përgjatë gati katër dekadave të jetës së tij aktive. Por keqkuptim po kaq i madh u ushqye prej prijësave edhe për shkak të cilësisë dhe thellësisë së satirës së tij shpartalluese, sidomos për prijësitë e korruptuara e jo demokratike. Dhe kjo ka ndodhë në të dy mënyrat; me censurën e gjatë, ku për t’u ruajt nga fjala e tij e nga librat, madje edhe nga përmendja e emrit të tij u hapën dyer burgjesh. Kurse në kohën postrregjim kjo ka ndodhë e ndodh me heshtim, me heshtje. Ndaj tij e sidomos ndaj veprës së tij.

Politika, pa dyshim ka frikë nga kujtesa…Vetë shoqëria jo. Në Muzeun kombëtar të fotografisë Marubi në Shkodër, është një foto e vitit 1921. Të fotografuarit janë tre deputetët parakë të Parlamentit të parë shqiptar; Gurakuqi, Mjeda dhe Fishta në mes. Përveç versionin origjinal të fotos ka edhe një tjetër version ku personi në qendër të fotos [Fishta pra], nuk është. Në vitet e rregjimit fotoja është ritushuar, pra Fishta është fshirë, nuk është. Sot nuk ndodh taman kështu. Sot Fishta përmendet, po radhë, Fishtës i është rindërtuar shtëpia e viteve të fëmijërisë, po prej 4 vjetësh është e mbyllur dhe oborri i saj është i mbuluar me ferra; është ndërtuar një memorial multifunksional për té, aty në vendlindje, po edhe ai është i mbyllur. Ato, kishte me qenë e mira me u kthye në qendra pelegrinazhi, se vetëm ky mund të ishte destinacioni i tyre; vetëm kështu ata do “trembnin” harresën e kujtesa për to e veprën e tyre do të shërbente përcjelljen e vlerave të trashëgimisë sonë tek brezat e sotëm e ata që do të vijnë. T’u bëhen me dije atyre këto vlera të idenditetit tonë kombëtar dhe kjo do ta shërbente më mirë se shumëçka ndërtimin e së ardhmes. Tashmë, i gjithë korpusi i veprës së Fishtës është i botuar, po ndër shkolla nuk studiohet; emri i tij vetëm sa çeket, përmendet si autor i traditës. Ndërkohë që janë thurë e thuren mite për shkrimtarë socrealistë, ca syresh edhe periferikë si kualitete letrare.

E gjitha kjo nuk ndodh rastësisht. “Nuk don pasha kallaballëk”- thuhej në kohën e perandorisë osmane. Prijësat e shtetit shqiptar, piedestalet i ruajnë për vete…

Ditën që përurohej ky memoriali multifunksional, 4-5 muaj më parë, për të cilin shkrova më lart, , kishte ardhë edhe kryeministri shqiptar. Ishte prag i fushatës elektorale. Dhe kur dikush më prezantoi mua tek ai si botuesi i Fishtës, bisedën me mua ai e filloi me pyetjen: “Për ke do të votonte Fishta ?”…Thua ky është vlerësimi i meritueshëm i të parit të vendit sot, për Fishten ? Sa për një…votues ?

Nga Evarist Beqiri/

Gjykimi special në Hagës i Hashim Thaçit dhe drejtuesve të tjerë politikë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës është jo vetëm një sfidë juridike, por edhe një betejë për narrativën morale të Luftës së Kosovës. Ai ngre pikëpyetje thelbësore mbi mënyrën se si drejtësia ndërkombëtare po e zbaton parimin e “përgjegjësisë së komandës”. Ky parim lindi në Nurenberg kundër nazistëve, në një kontekst krejt të ndryshëm historik dhe etik.

Pas Luftës së Dytë Botërore, gjyqet e Nurenbergut vendosën një standard të ri gjykimi. Komandantët nuk mund të justifikohen me faktin që thjesht “zbatuan ligjin” apo me padijen për krimet e vartësve të tyre. Ata mbajnë përgjegjësi, nëse e dinin ose duhej që ta dinin se krimet po kryheshin, dhe nuk morën masa për t’i parandaluar. Ky parim u vendos në themelet e së drejtës penale ndërkombëtare. Ai u përfshi në statutet e Tribunalit për ish-Jugosllavinë, për Ruandën dhe në Statutin e Romës të Gjykatës Penale Ndërkombëtare.

Por aplikimi i këtij standardi kërkon një element thelbësor. Ai kërkon një strukturë komandimi të qartë dhe efektive. Disiplinë dhe përgjegjësi shtetërore. Pikërisht këtu qëndron dilema në rastin Thaçi, Veseli, Krasniqi dhe Selimi.

Ekziston një dallim thelbësor mes këtij kazusi dhe atyre të Nurenbergut apo Millosheviçit. Komandantët nazist e serb, kishin një aparat shtetëror represiv të mirë organizuar. UÇK ishte një ushtri pa shtet. UÇK nuk ishte një forcë e armatosur klasike. UÇK ishte pa një strukturë të qartë hierarkike, pa një zinxhir formal komande të dokumentuar.

UÇK-ja u farkëtua në kudhrën e flakëve të luftës për liri. Ajo u ngjiz në kulmin e gjenocidit serb, me qëllimin fisnik për të mbrojtur popullatën civile shqiptare, nga masakrimi i pamëshirshëm i aparatit shtetëror serb. Ajo ishte një lëvizje guerile që veproi në kushtet e një pushtimi ushtarak. Struktura e saj ishte e fragmentuar dhe komunikimi ishte i vështirë. Prandaj, përgjegjësia e Thaçit si “komandant politik” është më shumë e natyrës simbolike sesa juridikisht e dokumentuar.

Ndërkohë, prokuroria speciale në Hagë po e trajton sikur ai të kishte pasur kontroll të plotë shtetëror. Ndërsa në realitet, UÇK ishte një organizëm luftarak i decentralizuar. Autoriteti ishte i shpërndarë dhe kishte shumë zona autonome.

Në këto rrethana, është e vështirë që të provohet se Thaçi ka pasur kontroll efektiv mbi çdo akt apo veprim individual luftarak. Dhe pikërisht ky është standardi që e dallon drejtësinë penale nga përgjegjësia morale. Drejtësi nuk do të thotë barazi artificiale përpara ligjit.

Drejtësia përpiqet që të mos bëjë dallime mes fitimtarëve dhe humbësve. Por në rastin e Kosovës, ky neutralitet është bërë asimetrik. Serbia është një agresore, tashmë e mirë provuar. Por, krimet e saj mizore kundër civilëve, janë ndëshkuar me dënime selektive. Serbia akoma nuk ka kërkuar zyrtarisht falje për masakrat e saj në Kroaci, Bosnje dhe Kosovë. Pavarësisht, se ishin ata që rikthyen në mes të Europës, krimet dhe masakrat naziste.

Ndërsa, pala që u ngrit për lirinë gjendet sot në bankën e të akuzuarve. Ky është një barazim moral i rrezikshëm. Kjo është një përpjekje për të rishkruar historinë, duke vendosur shenjën e barazisë midis agresorit dhe viktimës.

Procesi ndaj udhëheqësve të UÇK-së, duket më tepër si një përpjekje për të ruajtur simetrinë formale të drejtësisë, sesa për të zbatuar parimet e saj të vërteta. Ligji është mjeti dhe drejtësia ideali. Ky ideal duhet që ti bashkojë njerëzit, jo ti përçajë. Kosova dhe i gjithë rajoni ka sot nevojë për unitet, jo ndasi. Drejtësia pa kontekst humbet kuptimin. Drejtësia është një ideal në mbrojtje të njerëzimit, jo një instrument qetësimi tensionesh të diplomacisë rajonale.

Në realitet, ky gjykim është një gurë prove për vetë parimet mbi të cilat është ngritur dhe funksionon drejtësia penale ndërkombëtare. Gjykata po zbaton një standard të përgjegjësisë penale ndërkombëtare të aplikuar mbi aktorët shtetëror, mbi një lëvizje çlirimtare jo-shtetërore.

Ky fakt krijon një dilemë etiko-morale. A mund që të trajtohet një luftë çlirimtare me të njëjtat kritere si një regjim shtypës? A rrezikon ky proces moralin e luftës çlirimtare, duke vendosur në të njëjtin plan agresorin dhe viktimën? Ekziston një dallim thelbësor midis atyre që luftojnë për të nënshtruar dhe atyre që luftojnë për të çliruar. Atyre që luftojnë për liri dhe atyre që luftojnë për pushtim. Nuk mund të barazohet rebelizmi për lirinë me tiraninë e pushtuesit. Drejtësia ndërkombëtare nuk mundet dhe nuk duhet që të jetë moralisht e verbër.

Pyetja që shtrohet këtu natyrshëm është: A ka pasur drejtësi për krimet serbe Kosovë? A është vendosur drejtësi për ato qindra masakra mbi popullatën civile shqiptare, mbi fëmijët, gratë dhe pleqtë, për qindra varre masive, për mijëra civil të pafajshëm të vrarë, për qindra mijëra të shpërngulur, për mijëra civil të zhdukur dhe akoma pa një gur varri?

Ku është forca e drejtësisë ndërkombëtare këtu!? Për aq kohë sa kambanat e drejtësisë ndërkombëtare vazhdojnë që të kumbojnë, shpirti i atyre mijëra viktimave të pafajshme të gjenocidit serb nuk ka për të gjetur paqen e merituar. Ky është një gur i rëndë mbi ndërgjegjen e botës mbarë.

NATO ndërhyri në Kosovë për arsye humanitare. Ajo përkrahu UÇK-në, në luftën e saj të drejtë, duke shpëtuar një popull të tërë nga shfarosja. NATO me ndërhyrjen e saj mbrojti parimin e humanizmit në marrëdhëniet ndërkombëtare.

Pavarësisht arsyeve se pse, ky gjykim po vijon pas njëzetë e gjashtë viteve nga përfundimi i luftës, ne nuk duhet që të harrojmë se në Hagë nuk po gjykohen individualisht vetëm ish-krerët e UÇK-së. Aty po gjykohet një epokë, një ideal, një përpjekje kombëtare për liri. Aty po gjykohet një luftë çlirimtare që korrigjoi një padrejtësi historike. Nëse gjykata nuk arrin që ta dallojë këtë dimension të drejtësisë, ajo rrezikon që të përsërisë një gabim historik, duke barazuar rebelizmin me tiraninë.