Arian Galdini/

Koha e shpalosjes, nevoja për një gjuhë të re. Opozita shqiptare ndodhet në udhëkryqin më vendimtar që prej viteve ’90. Nuk është më çështje votash, por vlerash. Jo më luftë për pushtet, por betejë për besim. Në një vend ku politika ka humbur moralin dhe publiku ka humbur durimin, Opozita duhet të rikthejë ndershmërinë si normë dhe shërbimin si detyrim moral. E djathta shqiptare, nëse do të ripërtërihet e tia rinisë, duhet të rifitojë qytetarin, jo të ndjekë pas pushtetin.

Sepse pushteti pa besim është dekor i kotë, ndërsa besimi pa pushtet është energji që pret përmbajtje. Siç ndodhi me CDU-në e pasluftës në Gjermani, morali para pushtetit, vlera para llogarisë. Rrënjët e humbjes, kur pushteti bëhet qëllim. Kundër një regjimi të sofistikuar, që e njeh frikën si mjet dhe kontrollin si siguri, Opozita shpesh është kundërpërgjigjur me improvizim. Ka ndërruar flamuj, por jo doktrinë. Ka ndërruar emra, por jo sjellje. E kështu, është bërë pjesë e një rrethi vicioz që pretendon të luftojë.

Nëse e majta ndërton pushtetin mbi aparatin, e djathta duhet të ndërtojë moralin mbi qytetarin. Nëse e majta mobilizon frikën, e djathta duhet të ngrejë besimin. Asnjë opozitë nuk fiton dot kurrë, nëse nuk fiton ndërgjegjen e vet. Parimi si fillim, rindërtimi mbi themele. Fiton ai që ofron fillim, jo riparim. Që ndërton drejtësi, jo hakmarrje. Që sjell qartësi, jo zhurmë. Opozita duhet të ndalë së foluri si aktore në një dramë që e ka humbur publikun. Duhet të shpallë një rinisje nga e para, të bazuar mbi doktrinë, virtyt dhe drejtësi.

Një opozitë që reagon është pasqyrë. Një opozitë që mendon është alternativë. Siç e nisi Pjetër Bogdani, nga libri, jo nga karrigia. Shqiptarizmi dhe Dalëzotësia, si boshti moral. Doktrina e së djathtës duhet të ketë në themel Shqiptarizmin, jo si nacionalizëm folklorik, por si kulturë përgjegjësie, etikë besimi dhe vetëdije shërbimi. Shqiptarizmi është ndriçim që bashkon, jo thirrje që përjashton. Dalëzotësia është përkthimi moral i kësaj fryme, të dalësh zot për familjen, për dinjitetin, për kombin, për të vërtetën. Ajo është prova që e ndan të djathtën nga çdo tjetër.

Jo thjesht program, por sjellje. Jo thjesht mjet, por përkushtim. Siç Bogdani, Konica dhe At Gjergj Fishta përçuan vetëdijen kombëtare me pendë dhe sakrificë, po ashtu e djathta duhet ta rifillojë rrëfimin nga fjala që ringjall, jo nga britma që mbulon. Shteti i qytetarit, nga doktrina në institucion. Shteti i përket qytetarit vetëm kur ligji është më i fortë se pushteti, dhe transparenca më e fortë se propaganda.

Parime programatike përbashkuese:

• Transparencë fiskale në çdo qindarkë publike.
• Qeverisje vendore që raporton çdo 3 muaj publikisht.
• Kontroll kushtetues mbi çdo akt ekzekutiv, sipas modelit të Gjykatës Kushtetuese Gjermane.
• Referendum i detyrueshëm për çdo marrëveshje që prek interesin kombëtar.

Ashtu si Gjermania pas Luftës së Dytë ndërtoi rendin e ri mbi qytetarin si burim legjitimiteti, Shqipëria duhet ta rindërtojë republikën si marrëveshje morale, jo thjesht kushtetuese. Kush nuk ngre moralin, s’ngre dot as flamurin. Ekonomia e punës së ndershme. Puna është dinjitet, jo vetëm të ardhura. E djathta duhet të mbrojë njeriun që punon, jo vetëm bilancin që mat.

Parime përbashkuese:

• Ulje tatimore për sipërmarrjet që krijojnë punë të qëndrueshme.
• Program dual arsim-zanat, si në Austri dhe Gjermani.
• Politika për ringjalljen e prodhimit bujqësor kombëtar.
• Lehtësi fiskale për çdo teknologji që ruan vendet e punës.

Sepse pas çdo tatimi është një njeri që punon, jo një numër që paguan. Prindërimi politik, brezat dhe shteti. Krizat ekonomike kalojnë. Shterimi i shpresës, jo. Më pak lindje. Më shumë ikje. Më pak familje. Më shumë vetmi. E djathta duhet të bëhet dorë që mban, jo dorë që numëron.

Parime përbashkuese njerëzore:

• Stimul fiskal për prindërit dhe fëmijët që rriten në Shqipëri.
• Mbështetje reale për nënat që punojnë.
• Arsimi si investim për trashëgimi kombëtare, jo për kreditë ndërkombëtare.

E djathta duhet të mësojë brezin që e shpreson, jo brezin që e justifikon. Kosova dhe Bashkimi Evropian, bashkë ose hiç.
Evropa nuk është projekt teknik, por vendim moral. Shqipëria nuk mund të ecë drejt BE-së duke e lënë Kosovën jashtë. Integrimi që lë pas gjysmën e kombit është amputim moral.

Shtyllë përbashkuese:

• Krijimi i një Këshilli të Përbashkët Shqipëri-Kosovë për integrimin.
• Harmonizim legjislativ dhe diplomatik në çdo hap.
• Votë e përbashkët për çdo akt që prek fatin kombëtar.

Ashtu si De Gasperi e ndërtoi Italinë me parime përpara integrimit, Shqipëria duhet ta ndërtojë bashkimin kombëtar si themel për integrimin. E Djathta si shkollë, jo si klub. Partia që s’e edukon qytetarin, s’ka të ardhme. E djathta nuk duhet të jetë klub nostalgjik, por shkollë që formon breza.

Frymëzime përbashkuese:

• Akademi për formimin politik të të rinjve.
• Mbështetje për media dhe universitete që promovojnë dinjitetin dhe dialogun.

E djathta që s’e ngre kombin në shpirt, nuk e çon dot as në pushtet. Të djathtët nuk predikojnë. Ata ndërtojnë institucione që i përkasin njeriut, jo partisë. Opozita nuk ka nevojë për figura, por për dritë. Për të fituar duhen këshillat, jo duartrokitjet, vlerat, jo maskat, besimi, jo marketingu. Shqipëria do të fitojë, kur e djathta të rifitojë njeriun. Ky është misioni i së djathtës së rinisur, të kthejë politikën në shërbesë, qytetarin në zot të shtetit, dhe kombin në shtëpinë e vet të dinjitetit.

Nga Arian Galdini/

Shqiptarizmi është frymë që mban tokën gjallë dhe dritë që ngjit rrënjët lart. Në këtë bosht ngrihet e djathta e re, etikë dinjiteti, program punësh të mira, sovranitet kulturor që e lidh Shqipërinë me Evropën duke ruajtur gjuhën, kujtesën, besimin. Fjala kthehet në veprim. Kujtesa kthehet në rend. Identiteti kthehet në zhvillim. Dinjiteti si kontratë e re shoqërore. Qytetari kërkon të shihet, të dëgjohet, të vlerësohet. Francis Fukuyama e përkufizon këtë si kërkesën themelore të epokës sonë, dinjiteti si bërthamë e politikës që funksionon. E djathta e re e shkruan në nenin e parë, ligji mbron lirinë, institucioni respekton njeriun, politika shërben me fjalë të thjeshta dhe të vërteta. (Fukuyama, 2018)

Shteti-komb si kornizë lirie. Kujtesa e përbashkët i jep hapësirës politike busull dhe kraharor. Yoram Hazony e sheh pluralitetin e kombeve të lira si burim kapitali moral dhe stabiliteti. Integrimi europian rrit peshën e shtetit-komb kur ai ngrihet mbi drejtësi të besueshme, gjuhë të pastër dhe besë qytetare. Identiteti orientohet drejt bashkëpunimit. (Hazony, 2018). Nga meritokracia e ftohtë te dinjiteti i punës. Michael Sandel paralajmëron, rendi publik humbet shpirtin kur suksesi bëhet moral i fitimtarëve, ndërsa dështimi rëndohet si faj. E djathta e re vendos dinjitetin e punës në qendër, përpjekja shpërblehet, shkolla hap udhë, tregu njeh meritën, shoqëria e shndërron në të mirë të përbashkët. (Sandel, 2020)

Etika e Shqiptarizmit Performues (EShP).

Këtu vendoset nënshkrimi ynë teorik. Shqiptarizmi kthehet performues kur hija e fjalës bie mbi tokën e veprës. Tri shtylla e mbajnë: Dinjitet në shërbim, rregulla që flasin vetë, matje që shndërrojnë dritën në shifër, libra që hapen si dritare. Punë të mira, paga e lidhur me produktivitetin, aftësi që rriten bashkë me firmat, prona që respekton fytyrën e punëtorit. Kulturë që eksporton, gjuhë, art, kuzhinë, shërbime krijuese, identiteti si avantazh ekonomik.

Programi i punëve të mira. Dani Rodrik flet për një industrializëm të ri, politika vend-për-vend, klastra prodhimi, bashkë-investime, arsim profesional të lidhur me ekonominë reale. Kjo metodë shndërrohet natyrshëm në EShP (Etika e Shqiptarizmit Performues), turizëm me standard dhe fisnikëri, agropërpunim me markë të besueshme, industri kulturore që ngre vlerën e vendit, teknologji që i jep krah punës. (Rodrik, 2022–2023; Juhász et al., 2023/24)

Teknologjia si krah i njeriut.

Epoka digjitale merr kuptim kur makineritë zgjerojnë horizontin njerëzor. Daron Acemoglu dhe Simon Johnson theksojnë modele inovacioni që forcojnë aftësitë dhe shpërndajnë përfitimet gjerësisht. E djathta e re zgjedh inovacion që fisnikëron punën dhe krijon vendoste me vlerë të shtuar. (Acemoglu & Johnson, 2023)

Besimi si valuta e shtetit.

OECD e mat qartë, aty ku qytetari beson, politikat gjejnë udhë më të drejtë dhe zbatimi merr ritëm. Besimi ndërtohet me shërbim që respekton dinjitetin, procedura të arsyeshme, të dhëna të hapura, drejtësi që ndriçon. EShP (Etika e Shqiptarizmit Performues) e përkthen në praktikë të përditshme, radhë të pakta, përgjigje të shpejta, gjuhë të kthjellët. (OECD, 2024)

Ekonomi që flet gjuhën e vendit. Banka Botërore kërkon lidhje tregjesh, konkurrueshmëri reale, reforma të besueshme në Ballkanin Perëndimor. E djathta e re e kthen në hartë që flet shqip, rrugë që lidhin tregtinë me jetën, standarde që hapin dyer, administratë digjitale që kursen kohë dhe nerva, eksport identiteti që jep fytyrë në tregjet e mëdha. (World Bank, 2024–2025)

Antidot ndaj polarizimit. Pippa Norris dhe Ronald Inglehart tregojnë se shoqëritë humbasin qetësinë kur rrëfimi i përbashkët zbehet.
Shqiptarizmi e ringjall rrëfimin me dinjitet të ndërsjellë, feja si burim mirësie, tradita si urë, e vërteta si mjet shërbimi. Rituali i besës kthehet në standard politik, fjala e dhënë mban barrën e shtetit. (Norris & Inglehart, 2019/2022)

Autoktonia që hap krahët.

Fishta i fali lavdisë gjuhë, Konica i fali kritikës elegancë, Pashko Vasa i fali bashkimit shkallën e lartë, Bogdani i fali arsyes dritë shpirtërore. Kulla e fjalës që ata ngritën rri e fortë edhe sot, lahuta e vlerave, urat e kujtesës, trojet e mendimit. E djathta e re ecën mbi këtë dysheme dhe hap dritaret, kultura frymon, ekonomia flet, shteti shërben. Tri fjalë e mbajnë këtë projekt, Dinjitet, Punë, Besim.
Dinjitet si busull e kontratës politike. Punë të mira si strategji zhvillimi dhe si politikë e vetërespektit. Besim si valuta e rendit të drejtë. Shqiptarizmi i shpie këto në simfoni, rrënjë që mbajnë kombin, degë që prekin dritën, frymë që e kthen dritën në bukë, ditën në drejtësi, punën në shpresë. Shqiptarizmi është fryma që nuk shitet as kur tregu tundon, as kur frika errëson. Shqiptarizmi është ura që e çon vendin përtej mjegullës së tranzicionit.
Shqiptarizmi është etika e veprimit të përditshëm.

–           Në demokraci kënga nuk kornizohet dhe ideologjizohet në shërbim të ploitikës.

–          Ka një lidhje shpirtërore mes Festivaleve në RTSH dhe Festivalit “Zambaku i Prizrenit”,

–          Albert Z. ZHOLI

Festivali i këngës qytetare “Zambaku i Prizrenit”, i themeluar në vitin 1986 në qytetin e Prizrenit, kryeqendra kulturore dhe historike e Kosovës, prej dekadash mbetet një prej ngjarjeve më të rëndësishme të muzikës qytetare. Që nga fillimi, e deri te edicioni i sivjetmë, i 36-ti me radhë. Më 26 shtator, festivali ka pasur për mision të ruajë, kultivojë dhe promovojë këngën qytetare si një trashëgimi shpirtërore të brezave, duke u shndërruar në një skenë ku janë ngjitur emra të njohur të muzikës dhe janë prezantuar krijime, që sot konsiderohen pasuri të kulturës sonë kombëtare.“Organizimi i festivalit nuk do të ishte i mundur pa mbështetjen institucionale. Një falënderim i veçantë i takon Drejtorisë për Kulturë, Rini dhe Sport të Komunës së Prizrenit, e cila mbetet zemra organizative e këtij festivali, si dhe Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sportit, që çdo vit qëndron krah nismave për ruajtjen e trashëgimisë kulturore:, thuhet në njoftimin e zyrës për informim të këtij evenimenti kulturor. Falë punës së poetëve, kompozitorëve, orkestruesve, këngëtarëve dhe orkestrës, “Zambaku i Prizrenit” vazhdon të mbetet një kurorë e artë e Prizrenit dhe një pasuri e të gjithë kombit dhe Radio Televizioni i Kosovës (RTK) do të jetë sponsor medial i këtij evenimenti kulturor. Kujtojmë se më 26 shtator, “Prizreni u ndez me muzikë, art dhe surpriza të shumta që i dhanë qytetit një atmosferë unike, ndërsa emocionet janë në kulm.

Ju keni qenë pjesë e festivalit të këngës qytetare “Zambaku i Prizrenit”. Një festival që tashmë ka  një histori, ka një traditë dhe portret të lakmueshëm nga kritikët dhe vetë populli. Si do ta cilësonit këtë festival? Cilat janë specifikat?

Për mua “Zambaku i Prizrenit” është një ndër festivalet më të kompletuara që zhvillohet ndër trevat shqiptare.  Festivali pranoi një numër të madh këngësh në edicionin e sivjetmë nga të gjitha trevat shqiptare, prej të cilave  u përzgjodhën 15 këngë finaliste nga një komision profesionistësh, i përbërë nga kompozitorët Kreshnik Aliçkaj e Kushtrim Jakupi dhe solo/këngëtarja Arta Jashari. Organizatorët nga ShKA “Agimi” paralajmëruan se këtë vit festivali pritet të sjellë risi të shumta, me qëllim që të fuqizohen më tej vlerat e këngës qytetare dhe të krijohet një përvojë e pasur kulturore për publikun. Dhe ashtu ishte. Drejtori i ShKA “Agimi”, Festim Bytyqi, ka folur për ecurinë e përgatitjeve të edicionieve si histori duke treguar detaje nga programi i edicionit të 36-të të këtij festivali, teksa bëri të ditur se në mesin e 15 këngëve të përzgjedhura, 3 performues ishin nga Prizreni, 6 nga vende të tjera të Kosovës, 5 nga Shqipëria dhe 1 nga Maqedonia e Veriut. Unë isha mes tyre. Edicioni i 36-të i festivalit tradicional të këngës qytetare “Zambaku i Prizrenit”  u mbajt më 26 shtator në shtëpinë e kulturës “Xhemajli Berisha” në Prizren. Në këtë edicion përformuan disa artistë me emër si Gjergj Kaçinari, Ylber Asllani, Vullnet Ibrahimi, Artan Bakija, Vlladimir Kotani, Dëfrim Behluli, Tonin Tarnaku, Hyrmet Celina, Sami Pirraj, Andi Unaza, Arsim Kryeziu, Gazmend Kraja, Edon Ramadani, Isa Jakupi dhe Veton Perolli etj…

Ju me çfarë kënge morët pjesë?

Unë mora pjesë me këgën “Nuk pendohem” me muzikë të kompozitorit Vladimir Kotani, tekst të Ramazan Çekës dhe orkestrim të Gjergj Kaçinarit.

–          Si do ta cilësonit këtë Festival me këtë emër kaq domethënës?

–          Festivali i këngës qytetare “Zambaku i Prizrenit”,  për mua është një Festival unik që krahasohet me festivalet e RTSH, por me një specifikë, sepse është i shtrirë në gjithë  gjeografinë ku ka këngëtarë shqiptarë, që interpretojnë këngën e bukur qytetare. Dihet që Prizreni dallohet për zambakët e bukur dhe të një lloji të veçantë ndaj dhe vajzave të bukura në Kosovë dhe jo vetëm ju thonë “ je bërë si zambak Prizreni”. Por edhe vetë Prizreni është një qytet i bukur me tradita dhe me shumë histori për gjithë kombin shqiptar dhe realizimi i një Festivali të tillë  në këtë qytet ka shumë domethënie. Ana tjetër është se ky Festival tashmë ka fituar emrin e vetëm, traditën e vetë si dhe ka ecur çdo vit në ngjitje me intepretime dhe organizime tejet serioze. Vetë pjesëmarrja e këngëtarëve më të mirë shqiptarë nga të gjitha trevat shqipfolëse tregon për seriozitetin, përkushtimin dhe ndërgjegjësimin për të afruar një festival me kërkesat e kohës. Por nëse kapërxej në kohë mund të them se ky Festival është si Festivali i 11-të i Këngës në RTSH, plot ritëm, dinamikë, muzikë që sjell risi. Në demokraci kënga nuk kornizohet dhe ideologjizohet në shërbim të ploitikës.

–          Po në Shqipëri a ka Festivale të tillë?

–          Në Shqiëri kemi disa Festivale por mbi të gjitha kemi festivalet në RTSH, që kanë një histori të rrallë dhe pse kohët e fundit ka pasur shumë reagime nga  kritikët, por edhe nga populli.

–          Pra ju bëtë një lidhje mes festivalit “Zambaku i Prizrenit”,  dhe festivalit të 11-të në RTSH. Një Festival i shumëdiskutuar. Po le të ndalemi te i shumëdiskutuari Festivali 11-të, i cili shkaktoi furtunë dhe bujë. Si e kujton sot Festivalin e 11-të?

–          Ai festival nuk harrohet për shumë arsye. Pra ai ashtu mbetet plot bujë, plot enigma, plot diskutime, Mora pjesë me një kompozim interesant për studentët. “Mbrëmja e fundit” titullohej kënga. Pra, kur studentët mblidhen në natën e fundit, duke kujtuar me shumë dashuri ditët e shkollës, sepse nesër do shpërndahen. Teksti dhe muzika e Enver Shëngjergjit. Nën orkestrimin e Aleksandër Lalos. Ishte një këngë e suksesshme, natën e parë të pranishmit më kthyen dy –tre herë. Ishte koha që studentët kishin ndikim në jetën kryeqytetase. Por, çuditërisht kjo këngë nuk fitoi asnjë çmim!! Megjithatë dola i kënaqur nga Festivali. Kënga ishte e bukur dhe u pëlqye. Por të këqijat erdhën mbrapa. Ky festival u kritikua shumë. Këngëtarët më të mirë u kritikuan për tendenca borgjezo-revizioniste. Për shfaqje të huaja. U kritikuan ashpër Sherif Merdani, Françesk Radi. Dhe për mua në Shkodër në ndërmarrje u zhvillua një mbledhje që zgjati 4 orë. Pas mbledhjes mua më hoqën të drejtën e këngës për 7 vjet, konkretisht, të mos merrja pjesë në Festivalet e RTSH-së. Pra, sërishmi më kritikuan për ekstravagancë. Dhe kush? Njerëz që nuk e kishin parë fare Festivalin. Pra, deri në vitin 1978, këndoja vetëm në Estradën e Ndërmarrjes këngë popullore. Muzikën e lehtë nuk e lëvrova. Më dukej vetja bosh.

–          Dhe…kur u kthyet sërishmi skenës së Festivalit?

–          Në Festivalin e 17-të. Përsëri mora pjesë me një këngë të Enver Shëngjergjit. Pas këtij Festivali kam marrë pjesë me ndonjë shkëputje në të gjitha festivalet në RTSH.

Nga Evarist Beqiri/

Vetëm duke gjurmuar të shkuarën mund të orientohemi drejt në të ardhmen. Historia është një mësuese mizore për ata që ëndërrojnë me sy hapur dhe hyjnore për ata që ëndërrojnë me sy mbyllur. Sot, ndërsa Putini po përpiqet që ta shembë Ukrainën, Perëndimi ndodhet sërish në buzë të humnerës që e gremisi dikur botën mbarë, në honin e natës së luftës botërore. Le të kthehemi pak pas në kohë.

Në vitin e largët 1913, Konferenca e Londrës sakrifikoi trojet shqiptare për të kënaqur oreksin e Rusisë dhe aleatëve të saj sllavë e grekë, në emër të paqes botërore. Trojet shqiptare u copëtuan, duke u përdorur si monedhë shkëmbimi në tregun e cinizmit të “stabilitetit evropian”. Vetëm një vit më pas, shpërthyen flakët e Luftës së Parë Botërore. Diplomacia dritëshkurtër nuk e parandaloi dot tragjedinë, përkundrazi e përshpejtoi.

Në vitin 1938, Konferenca e Mynihut përsëriti të njëjtin gabim. Çambërlejni dhe Daladieri i dhanë Hitlerin Çekosllovakinë, duke menduar se kishin shpëtuar botën nga lufta. Një vit më vonë, Europa u përfshi në Luftën e Dytë Botërore. Sërish, iluzioni i kompromisit tinëzar i hapi rrugën shkatërrimit. “Paqe në kohën tonë,” tha kryeministri britanik, përpara se të vdiste i kapluar nga marazi. Kënaqja e agresorit nuk solli paqen, por i hapi atij oreksin për më shumë.

Nga Londra 1913, e deri te marrëveshjet e padrejta të shekullit XX, shqiptarët kanë paguar gjithmonë çmimin më të lartë. Sepse, kompromiset e padrejta janë gjithmonë burim tragjedish. Paqja nuk ndërtohet mbi padrejtësinë dhe i forti duhet të jetë i drejtë.

Sot, Perëndimi rrezikon që të bjerë sërish në të njëjtin kurth. Të kënaqësh Putinin do të thotë të pranosh që logjika e forcës të sundojë mbi ligjin, që tanket të kenë më shumë peshë se traktatet, dhe që gjenocidi të shitet si diplomaci.

Vladimir Putini nuk lufton për territore. Ai po lufton për të përmbysur rendin ndërkombëtar që ngrihet mbi lirinë, dinjitetin dhe sovranitetin e kombeve. Ai po teston vendosmërinë e Perëndimit ashtu si dikur Hitleri apo carët rusë. Çdo kompromis që i jep Moskës “një copë” është një ftesë për agresionin e radhës.

Lufta në Ukrainë nuk është një konflikt i izoluar. Javët e fundit, Putin po rrezikon duke ashpërsuar jo vetëm sulmet ndaj Ukrainës, por edhe luftën hibride ndaj Europës. Samiti miqësor me presidentin kinez, Xi Jinping duket se e ka trimëruar atë.

Ballkani është hallka më e brishtë, ku Moska po teston qëndrueshmërinë e NATO-s dhe BE-së. Dihet se një organizëm është po aq i qëndrueshëm sa fortësia e hallkës së tij më të dobët. Në Kosovë, Mal të Zi e Bosnje, Rusia përpiqet sot e gjithë ditën që ti fryjë flakës së ndasisë etnike. Ne nuk duhet që të presim, që nacionalizmi i verbër të zhuris sërish trojet tona përpara se të zgjohemi.

Rusia nuk ka arritur që të dominojë Ukrainën në tokë, det apo ajër. Prandaj, të vetmen shpresë e shikon tek përçarja e NATO-s. Lufta duket se do të përfundoj, vetëm atëherë kur njëra nga palët nuk do të ketë më burimet e nevojshme për ta vazhduar.

Nuk ka paqe duke sakrifikuar Ukrainën. Nuk ka stabilitet duke pranuar qorrazi planet e “botës serbe” të mbështetura nga Moska. Çdo tolerim i agresorit është një thikë pas shpine për kombin shqiptar dhe gjithë rajonin. Ne shqiptarë e dimë më mirë se kushdo se çfarë do të thotë të të mohohet e drejta e ekzistencës. Historia jonë është dëshmi e gjallë e faktit që kompromisi mbi kurrizin e të vegjëlve është recetë për tragjedi.

Politika ruse karakterizohet nga ambicie që tejkalojnë mundësitë reale. Rusia është përpjekur historikisht që nëpërmjet iluzionit të forcës, të kamuflojë dobësitë e saj. Ajo kërkon që të trajtohet si një fuqi e madhe, por nga ana tjetër i mungojnë kredencialet politike, materiale dhe morale për të qenë e tillë.

Nga frustrimi që nuk arrin të fitojë në ekonomi dhe shkencë, Rusia gënjen. Gënjen duke e shndërruar gënjeshtrën në art. Kur nuk mund të fitojë besnikërinë, imponon bindjen me forcë. Kur nuk arrin të dominojë me armë konvencionale, shfaqet me “masat aktive”, me luftë hibride, me dizinformim, me manipulim politik dhe psikologjik.

Strategjikisht udhëheqësit rus janë përpjekur që të kompensojnë ndjenjën e tyre të inferioritetit nëpërmjet mashtrimit dhe dhunës. Frika, terrori, dhuna dhe vrasjet nuk janë mjete dytësore të sistemit rus. Ato janë vetë themeli mbi të cilin ai ngrihet dhe mbahet në këmbë.

Këtë mentalitet të mbrapshtë, shkrimtari dhe politikani i njohur serb Dobrica Çosiç, e përshkruan me këto fjalë: “Gënjejmë për të mashtruar veten, për të ngushëlluar të tjerët; gënjejmë nga keqardhja, gënjejmë nga turpi, për të inkurajuar, për të fshehur mjerimin tonë, gënjejmë për shkak të ndershmërisë. Gënjejmë për shkak të lirisë. Gënjeshtra është një gjendje e natyrshme e gjuhës, popullit dhe shtetit serb. Është patriotizëm dhe konfirmim i inteligjencës sonë të lindur. Ne gënjejmë në mënyrë krijuese, imagjinuese, shpikëse.”

Historia nuk fal. Ajo dënon të dobëtit dhe shpërblen ata që guxojnë. Shqipëria, Kosova, shqiptarët, dhe Ballkani mbarë, nuk mund të vendosen përballë një tjetër tragjedie, të shkruar nga cinizmi i atyre që harrojnë mësimet e historisë. Shqiptarët kanë ditur që të dallojnë gjithmonë anën e duhur të historisë. Historia na mëson se liria nuk dhurohet, ajo fitohet e mbrohet.

Nëse injoron të shkuarën, nuk mund të kesh të ardhmen. Në Ukrainë po luftohet për ideale. Aty është kufiri ku sot po përballen dy botë të kundërta. Vetë e ardhmja e demokracisë liberale varet nga kjo betejë vendimtare me tiraninë.

Lufta në Ukrainë dhe Gaza e kanë ndryshuar botën njëherë e përgjithmonë. Duhen kombinuar mësimet e së shkuarës me të tashmen, për të krijuar një të ardhme më të mirë. Në botën që do të rilind pas këtyre luftërave mizore, ne duhet që të kërkojmë paqen e drejtë për të ardhmen e fëmijëve tanë dhe të njerëzimit mbarë.

Artan Nati/

Bibla thotë: “Në fillim ishte Fjala.” Po në versionin shqiptar, kapitulli do të duhej të niste me: “Në fillim ishte Britma.” Sepse përpara fjalës, ne shqiptarët patëm nevojë të bërtasim, për të mbijetuar, për të treguar forcë, për të bindur tjetrin që nuk na dëgjoi kurrë me të mirë. Dhe ja ku jemi sot: britma është bërë melodia jonë kombëtare, ndërsa fjala e qetë, një luks që s’e kemi përvetësuar ende. Në kafene, kush nuk bërtet shihet si i dobët. Në familje, kush nuk tund dorën si flamur në ajër, mbetet i padëgjuar. Në parlament, kush nuk godet foltoren me grusht, konsiderohet “i paimpenjuar”. Britma është valuta jonë e përditshme, gjesti është kartëmonedha, dhe dialogu? 

Një monedhë e rrallë, që nuk qarkullon dot. Kultura jonë e bisedës është një art i çuditshëm: ne flasim jo për të folur, por për të mos lënë tjetrin të flasë. Askush nuk dëgjon, sepse dëgjimi është luks i huaj. Secili pret si gladiator që t’i vijë radha në arenë, dhe sapo i bie trompeta e brendshme, lëshohet me fjalë, gjeste, duar e këmbë, sikur të ishte në Olimpiadën e oratorisë ballkanike. Në Perëndim, një britanik e përfundon fjalinë, pastaj një tjetër nis të flasë, dhe të gjithë e dëgjojnë. Tek ne, në Ballkan dhe fqinjësinë e gjerë të Lindjes së Mesme, ky protokoll është i tepërt: pse të presësh kur mund të flasësh njëkohësisht? Pse të dëgjosh kur mund të provosh që ke gjithmonë të drejtë, edhe kur s’të kupton njeri?

Në fund, nuk fiton argumenti më i fortë, por ai që ka mushkëritë më të fuqishme. Sepse te ne logjika nuk matet me arsye, por me lartësinë e zërit. Dhe sa më shumë të tundet tavolina nga gjestet, aq më i besueshëm del fjalimi.

Nëse do të na përshkruante një antropolog i huaj, ndoshta do të na quante “Homo Monologus”: krijesa që nuk bëjnë dialog, por monolog kolektiv, ku secili flet për vete dhe të gjithë bërtasin në kor. Kultura jonë e bisedës është një sport kombëtar pa rregulla: kush kundërshtohet, nuk përgjigjet me argument, por ngre zërin, shton gjestet, dhe shtrëmbëron fytyrën si aktor i filmave të kinemasë italiane të viteve ’60. Dhe pse ndodh kjo? A jemi ne specie e veçantë, një version ballkanik i njeriut modern? Apo fshihet ndonjë sekret i thellë në historinë tonë? Ndoshta shekuj pushtimesh, gjakmarrjesh e betejash kanë gdhendur në genet tona këtë refleks mbrojtës: kur dikush thotë “nuk ke të drejtë”, ne e dëgjojmë si “po të pushtoj fshatin dhe po të marr tokën”. Prandaj edhe në një bisedë të thjeshtë për futboll, ne mobilizohemi sikur jemi në kuvendin e Lezhës.

Në kulturën tonë, kundërshtimi është sinonim i sulmit. Dhe çdo sulm kërkon mbrojtje me çdo kusht: me zë, me duar, me vetulla të ngritura, me buzë të shtrënguara, dhe nëse duhet, edhe me një grusht mbi tavolinë. Ndërsa perëndimori e sheh debatin si shkëmbim idesh, ne e përjetojmë si betejë për mbijetesë. Faktorët që gdhendën veçantinë tonë, mendoj, se janë:

Së pari, faktori psikologjik: kemi një ndjesi të lindur se nëse nuk flasim fort, nuk ekzistojmë. Në trurin tonë duket sikur ka një buton alarmi që ndizet sapo dikush guxon të na kundërshtojë. Dhe aty ku dikush tjetër do të ulte tonin, ne shtojmë volumin, sepse bindja jonë është se e vërteta del nga goja vetëm nëse shoqërohet me oktavë të lartë. Së dyti, faktori kulturor: në tryezat shqiptare nuk ka vend për heshtje. Heshtja për ne është dyshimtare, pothuajse tradhti kombëtare. Prandaj, që të tregosh se je i gjallë, duhet të flasësh pandërprerë, me duar e këmbë, sikur të jesh duke udhëhequr një orkestër të padisiplinuar. Në vend të simfonisë, prodhohet kakofonia, por sidoqoftë, është e jona. Së treti, faktori shoqëror: shoqëria jonë është ndërtuar mbi parimin “kush nuk dëgjohet, zhduket”. Në bisedë, secili kërkon të jetë kryeplaku i kuvendit, të ketë fjalën e fundit, edhe nëse po flitet për recetën e qoftes. Rezultati? Të gjithë bërtasin njëkohësisht dhe askush nuk dëgjon. Një lloj demokracie e çuditshme, ku çdo zë është i lirë, por asnjë nuk merret seriozisht.

Së fundi, faktori historik: pas shekujsh pushtimesh, mbrojtjesh dhe gjakmarrjesh, kemi krijuar një refleks mbijetese. Çdo fjali që vjen nga tjetri na duket si një rrezik për integritetin tonë, dhe ne përgjigjemi sikur të ishim në një betejë për kështjellën. Kështu, edhe një debat për motin mund të përfundojë si një rrethim mesjetar, me britma, gjeste dhe kërcënime të maskuara.

Në Shqipëri, çdo bisedë e zakonshme është një mini-parlament: kush flet i pari, e mbyt tjetrin me zë të lartë; kush s’e ka zërin mjaft të fuqishëm, kompenson me duar e këmbë, sa duket sikur do të nisë karate në mes të darkës familjare. Dialog? Jo, faleminderit! Monologu është forma jonë më e preferuar, një oratori kombëtare që zhvillohet edhe pa publik. E çuditshme është që ne habitemi kur e shohim të njëjtën skenë në parlament. Deputetët thjesht riprodhojnë versionin “XL-ekstra large” të komunikimit tonë të përditshëm. Njëri rreh foltoren me grusht sikur të ishte tavolina e kafenesë, tjetri tund gishtin tregues aq fort, sa duket se do ta përdorë si shkop dirigjenti për orkestrën e zhurmës kombëtare. Ndërkohë, një palë bërtet aq shumë për “interesat e popullit”, sa harron që mikrofoni nuk është altoparlant për stadiumin kombëtar.

Ne nuk i kemi politikanët që meritojmë, thotë populli i revoltuar. Por a është vërtet kështu? Sepse në zgjedhje, nuk votojmë për më të mençurin, por për më të zhurmshmin. Jo për më të diturin, por për atë që duket më i sigurt, zakonisht duke goditur tavolinën dhe premtuar “unë jam shpëtimtari juaj”. Dhe më pas, kur ky shpëtimtar kthehet në “drejtues i korit të interesave personale”, ne ankohemi: “Na ka rënë fati i keq, s’kemi politikanë të mirë!” Por fati s’ka asnjë faj. Fati nuk erdhi nga qielli. Fatin dhe parlamentarin e zgjodhëm ne, të bindur se volumi i zërit është matës i dijes, dhe gjestet me duar e këmbë janë diplomë për mençuri. Dhe ja ku jemi: në parlament, në parti, në qeveri, shfaqja është gjithmonë e njëjtë: shumë fjalë, shumë britma, shumë duar që rrahin tavolina… dhe shumë pak punë. Dhe ndërsa perëndimorët zhvilluan institucionet, ne zhvilluam mushkëritë.

Perëndimi ndërtoi institucione që garantojnë që fjala të dëgjohet edhe nëse është e qetë. Ne ndërtuam shoqëri ku duhej të bërtisje për të mbijetuar. Britaniku ka sigurinë e ligjit, gjermani të sistemit, skandinavi të konsensusit. Shqiptari? Sigurinë e mushkërive. Deri sa të mësojmë të ulim volumin dhe të ngremë logjikën, bisedat tona, nga tryezat e dasmave te kafenetë e lagjes, do të vazhdojnë të jenë një garë kush ngre më shumë zërin, e jo kush sjell argumentin më të fortë. Parlamenti? Festival i operës, ku secili këndon arien e vet, dhe askush nuk dëgjon korin. Dhe kështu, sa herë që shfaqja mbyllet me duartrokitje të lodhura, e vetmja gjë që na mbetet për të nesërmen është një zhurmë më e madhe dhe një logjikë më e vogël.