Hisen Berisha/

Jemi në një periudhë kur siguria globale është më e brishtë se kurrë, prandaj është thelbësore të kuptojmë se çdo vend ka përgjegjësi për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit. Qëndrimet dhe veprimet e Presidentit Trump dhe administrates amerikane janë të një rëndësie gjeostrategjike dhe gjeopolitike; letra vendeve të NATO dhe BE, kthimi i bazës Bagram, rekomandimi NATO që të godas avionët rus, deklarimi i FA të SHBA si supërfuqi botërore, që mbështesin NATOn, etj.

Në këtë kontekst, ditë më parë vendimi i Presidentit Trump për rikthimin e bazës ajrore të Bagram në Afganistan, nën kontrollin e Shteteve të Bashkuara, është një hap i domosdoshëm për të forcuar sigurinë globale dhe për të kundërshtuar ndikimet destabilizuese të Rusisë.

Çështjet e sigurisë globale dhe luftës në Ukrainë dominuan agjendën sesionit të fundit të Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara, ku

Liderë nga e gjithë bota paralajmëruan se agresioni rus dhe mbështetja e hapur e Moskës për regjime autoritare në rajone të ndryshme, nga Ballkani e deri në Lindjen e Mesme, po e minojnë arkitekturën e sigurisë ndërkombëtare.

Një mesazh i fortë ka dhënë Presidenti Trump, i cili ditë më parë ua dërgoi një letër vendeve të BE-së dhe NATO-s, duke kërkuar rritje të përgjegjësisë së tyre në raport me mbrojtjen kolektive.

Sipas Doktrinës Trump si bosht i politikës së jashtme amerikane, NATO nuk mund të kufizohet vetëm në retorikën e anëtarëve evropian, por duhet të veprojë konkretisht ndaj kërcënimeve ruse. Madje, ai lëshoi edhe një “bombë politike” duke propozuar që NATO të përgatitet për të goditur avionët luftarakë rusë në rast të kërcënimeve të drejtpërdrejta ndaj hapësirës euro-atlantike.

Ndër të tjera, deklarata e Presidentit Trump se “NATO-n e mbron Amerika”, është mesazh goditës për Rusinë, por njëkohësisht edhe një sinjal i fuqishëm për sigurinë dhe përpjekjet për paqe në botë. Me këtë qëndrim ai e përmbyll në praktikë “Reformën Rumsfeld” të propozuar vite më parë për riformatimin e arkitekturës së sigurisë globale, duke e fuqizuar NATO-n si garant të paqes në kontinentin e vjetër dhe duke e rikthyer ushtrinë amerikane si superfuqinë e pakontestueshme botërore. Megjithatë, përkundër Ushtrimeve Shumëkombëshe “Defrnder Europe” që testuan aftësitë për sigurimin, zhvillimin dhe shpërndarjen e informacionit, rrjedhja e të dhënave lidhur me takimin e Dahos në Katar – ku ishin të pranishëm edhe përfaqësues të disa vendeve aleate, të cilat më vonë dolën me qëndrime shfajsuese – ngriti dyshime serioze se udhëheqësit e Hamasit mund të jenë ndihmuar të shmangnin eliminimin. Një sjellje e tillë nxjerr në pah dilema të thella strategjike dhe interesat e fshehura të disa shteteve që vrapuan të njohin Palestinën, përtej çdo arsyetimi humanitar.

Trump i nxori kokën doktrinës së tij për t’i dhënë fund luftës në Ukrainë, duke kërkuar që aleatët evropianë të ndalin menjëherë blerjen e naftës nga Rusia dhe duke akuzuar Kinën e Indinë se, përmes importeve të produkteve energjetike, po financojnë makinerinë luftarake të Moskës. Sipas tij, edhe vetë vendet evropiane, përmes varësisë së tyre energjetike, po e mbajnë gjallë fuqinë ekonomike e njëkohësisht edhe ushtarake të Rusisë. Ky është një ilustrim i qartë i asaj që në teorinë e marrëdhënieve ndërkombëtare njihet si ‘asimetri varësie’, ku ekonomia bëhet instrument i politikës së fuqisë. “Pa një veprim të bashkërenduar edhe nga Evropa, të gjithë po humbasim shumë kohë. Evropa duhet të bëjë më shumë”, porositi preras Presidentit Trump.

Kjo është strategjia që kam deklaruar në ditën e parë të sulmit rus, se “Ukraina do të bëhet varri i Rusisë”, përmes shterjes së resurseve të saj. Vetëm kostoja financiare e drejtpërdrejtë ushtarake e Kremlinit llogaritet afër 200 miliardë dollarë në vit, ndërsa humbjet nga rënia e eksporteve të gazit dhe produkteve energjetike kapin shifrën afër 450 miliardë dollarësh në vit. Rusia mban aktive rreth 1.320.000 trupa, mbi 250.000 paramilitarë, rreth 2.050.000 rezervistë, dhe detyrohet të rekrutojë çdo vit mbi 1.267.000 të rinj për të ruajtur kapacitetet e saj ushtarake. Kjo do të thotë se pothuajse gjithë fuqia kombëtare bruto e vendit është e orientuar drejt ekonomisë së luftës, një mirazh i fuqis ekonomike që në realitet e shtyn Rusinë drejt kolapsit shtetëror.

Siguria e Shteteve të Bashkuara është e lidhur ngushtë me sigurinë globale. Nëse cilido vend a rajon është i pasigurt, kjo ndikon në të gjithë botën. Kjo është arsyeja pse SHBA-të kanë ndërmarrë hapa për të forcuar praninë e tyre ushtarake në rajone strategjike, siç është rasti në Afganistan, për të parandaluar kërcënimet e mundshme dhe për të mbrojtur interesat e veta dhe të aleatëve të saj.

Rusia ka një histori të gjatë ndërhyrjesh në shtetet e tjera, duke stimuluar regjime diktatoriale dhe duke krijuar kushte për dhunë dhe varfëri. Nga Ukraina në Siri, nga Afrika në Ballkan, ndikimi rus ka sjellë pasiguri dhe ka minuar demokracinë. Në çdo vend ku Rusia ka vënë dorën, ka pasur pasoja negative për popullin dhe për sigurinë globale.

Baza ajrore e Bagram ka qenë një pikë kyçe për operacionet ushtarake të SHBA në Afganistan, dhe për faktin e pozicionit gjeostrategjik është një pikë kyçe për Sigurinë Globale. Rikthimi i saj nën kontrollin amerikan do të forconte praninë e SHBA në rajon dhe do të mundësonte një përgjigje më të shpejtë ndaj kërcënimeve të mundshme në rajon e indo-paqësor.

Për më tepër, kjo do të ndihmonte në mbështetje të forcave të sigurisë afgane dhe në luftën kundër grupeve dhe organizatave të ndryshme terroriste.

Në një botë të ndikuar nga tensione dhe pasiguri, janë të domosdoshme aleancat dhe traktatet mes shteteve që të bashkërendojnë veprimet ushtarake e politike për të ruajtur paqen dhe stabilitetin. Rikthimi i bazës së Bagram është një hap në këtë drejtim, duke siguruar një prani të fortë të SHBA në rajon dhe duke kundërshtuar ndikimet destabilizuese të Rusisë, Kinës etj.

Në këtë kontekst, rihapja e saj nuk përbën vetëm një vendim operacional-ushtarak, por një instrument strategjik-diplomatik me implikime të drejtpërdrejta për arkitekturën e sigurisë ndërkombëtare. Ky hap reflekton qartë nevojën për një koordinim transatlantik të fuqishëm, ku roli i SHBA dhe angazhimi i aleatëve evropianë janë thelbësorë për parandalimin e agresionit, ruajtjen e stabilitetit rajonal dhe garantimin e rendit global. Vendimmarrja e tillë nënvizon se fuqia ushtarake duhet të kombinohet me strategji diplomatike të qarta dhe përgjegjësi kolektive, duke siguruar që kërcënimet ndaj paqes dhe sigurisë ndërkombëtare të neutralizohen në mënyrë efektive dhe të qëndrueshme.

Nga: Ramiz TAFILAJ

(i dekoruar nga Presidenti i Shteteve të Bashkuara të Amerikës për Arritje Jetësore)

Sot u nda nga jeta Ambasador Abdi Baleta, një ndër figurat më të spikatura të diplomacisë shqiptare dhe një personalitet që i dha zë çështjes kombëtare me mençuri, guxim dhe përkushtim. Largimi i tij përbën një humbje të ndjeshme për gjithë ata që e kanë njohur dhe për të gjithë kombin shqiptar, i cili në të gjeti një zë të fuqishëm në arenën ndërkombëtare dhe një mbrojtës të palodhur të interesave kombëtare.

Fillimet dhe formimi

Abdi Baleta lindi në një kohë të vështirë për kombin shqiptar, kur Shqipëria përjetonte sfida të mëdha të brendshme dhe të jashtme. Që në moshë të re, ai u formua si intelektual dhe diplomat me kulturë të gjerë, duke zotëruar një përgatitje të thellë historike, politike dhe diplomatike. Ky formim e bëri atë një prej kuadrove më të spikatur që sistemi komunist nxori, edhe pse shpesh herë ai nuk pajtohej me ngurtësinë ideologjike të regjimit.

Ambasador i Shqipërisë në Kombet e Bashkuara

Në detyrën e Ambasadorit të Shqipërisë pranë Kombeve të Bashkuara në Nju Jork, Baleta u shqua si një zë i respektuar dhe me peshë në radhët diplomatike. Ai përfaqësonte një vend të vogël, të izoluar dhe të mbyllur në kufijtë e ideologjisë komuniste, por sjellja e tij e hapur, kultura e gjerë dhe qasja realiste e bënin të respektohej nga kolegët e tij ndërkombëtarë.

Një nga veçantitë që e dallonte Ambasadorin Baleta ishte raporti i tij i veçantë me diasporën shqiptare, sidomos me mërgatën në Shtetet e Bashkuara. Në një kohë kur regjimi komunist i shihte shqiptarët e mërgimit me dyshim dhe armiqësi, Baleta shfaqi respekt, mirëkuptim dhe bashkëpunim me ta. Kjo sjellje e tij e afroi me diasporën dhe krijoi ura komunikimi që mbetën në kujtesën e shumë veprimtarëve të asaj kohe. Pikërisht kjo afërsi me diasporën, si dhe qëndrimet e tij kritike ndaj vijës së ngurtë të politikës zyrtare, sollën pasoja për të. Regjimi e tërhoqi dhe e shkarkoi nga të gjitha funksionet shtetërore, duke dashur ta shuajë ndikimin e tij. Por në fakt, ky veprim vetëm sa e forcoi figurën e Baletës si njeri i parimeve dhe i dinjitetit kombëtar.

Kritika ndaj regjimit komunist

Edhe pse vinte nga një sistem që nuk pranonte kritikën, Abdi Baleta nuk ngurroi të shprehte hapur pakënaqësitë e tij. Në biseda me mërgatën, në takime private dhe në reflektime publike pas viteve ’90, ai e bëri të qartë se nuk pajtohej me deformimet e regjimit komunist dhe as me politikën e izolimit që ndiqte Enver Hoxha. Kritikën e tij ai e ushqente jo nga inati, por nga dashuria e madhe për kombin dhe nga bindja e fortë se Shqipëria meritonte një të ardhme më të hapur dhe më demokratike.

Këto qëndrime e bënë atë të respektuar në mesin e shqiptarëve të mërgatës, të cilët e panë në të një përfaqësues të denjë të kombit, ndonëse regjimi që ai përfaqësonte shpeshherë sillte zhgënjim dhe dhimbje.

Pas viteve ’90 – Zë i arsyes dhe i kombit

Me rrëzimin e komunizmit dhe hapjen e Shqipërisë ndaj demokracisë, Abdi Baleta u shfaq sërish si një personalitet i fuqishëm publik. Në këtë periudhë të tranzicionit të vështirë, kur vendi kishte nevojë për mendime të kthjellëta dhe vizione të qarta, ai dha kontributin e tij me qëndrime të drejta dhe kombëtare. Ai kritikoi devijimet e klasës politike, por gjithmonë me frymën e një njeriu që e donte Shqipërinë dhe kërkonte për të rrugën më të mirë.

Kam pasur fatin dhe kënaqësinë ta takoj disa herë ambasadorin Abdi Baleta, si gjatë kohës së shërbimit të tij diplomatik, ashtu edhe pas viteve ’90. Çdo takim me të ishte një shkollë më vete: urtësia e tij, argumentet e qarta, bindja kombëtare dhe qëndrimet e guximshme të linin mbresa të thella. Ishte një personalitet që të impononte respekt me fjalën e tij, por edhe me thjeshtësinë dhe njerëzinë që e karakterizonte.

Vlerësim dhe trashëgimi

Nga këndvështrimi i mërgimtarit shqiptar, Abdi Baleta mbetet një personalitet i madh, një burrë shteti dhe diplomat me vlera të rralla, që diti të dallonte të mirën nga e keqja, të drejtën nga padrejtësia. Ai nuk u bë kurrë rob i propagandës, por mbeti i lirë në mendim dhe i drejtë në qëndrim. Për këtë arsye, emri i tij do të kujtohet si një ambasador që i dha dinjitet Shqipërisë në arenën ndërkombëtare dhe si një zë i fortë për të vërtetën historike dhe kombëtare.

Largimi i tij nga kjo jetë është një humbje për kombin shqiptar, por njëkohësisht edhe një moment reflektimi për të gjithë ne: si duhet të shërbehet kombi, me fjalë të bukura apo me vepra të guximshme? Shembulli i Abdi Baletës na tregon se shërbimi i vërtetë është ai që bëhet me dinjitet, me guxim dhe me përkushtim të sinqertë.

Ambasador Abdi Baleta do të mbetet një emër i nderuar në kujtesën kombëtare, një shembull frymëzimi për brezat që vijnë, dhe një dëshmi se Shqipëria gjithmonë ka pasur dhe do të ketë bij e bija që i shërbejnë me nder, pa u përkulur para padrejtësive të kohës.

(Në fotot: dalë me ambasador Abdi Baleta në pranverë të vitit 1989 në hotel “Dajti” në Tiranë)

Nga Arian Galdini/

Ndodhi sot. Jo një ditë e largët, jo një kujtim i mjegullt, por sot, në zemër të Parlamentit të Shqipërisë. Salla mori frymë si skenë. Në foltore nuk hyri njeri, as përfaqësues i votuar, as ministër me betim. Hyri një zë pa trup, një avatar i pagëzuar me emrin Diella. Një figurë prej drite artificiale, një emër që premtonte ndriçim, por që u bë shenjë e errësirës së një eksperimenti politik. Kur ky zë i përpunuar artikuloi fjalinë e parë, “Kushtetuta flet për detyra e transparencë”, marrëzia e tallja pllakosi mbi sallë si barrë e rëndë. Ishte një fjali që tingëllonte neutrale, por që në thelb ishte sfidë, një përkufizim reduktiv i Kushtetutës, sikur ajo të ishte manual teknik e jo kontratë e shenjtë mes popullit dhe shtetit. Ajo fjali nuk u drejtohej vetëm deputetëve, ajo i drejtohej vetë themelit të republikës, duke pyetur fshehtas nëse sovraniteti i njeriut mund të shndërrohet në programim.

Në këtë skenë, Kuvendi nuk pyeti Diellën. Kuvendi pyeti veten, a jemi ende njerëz në këtë sallë, apo jemi bërë spektatorë të një algoritmi që na thërret “qytetarë” ndërsa na trajton si përdorues? Kjo nuk ishte thjesht një ngjarje parlamentare. Ishte një moment historik ku e tashmja e Shqipërisë u bë paralajmërim për të ardhmen e demokracisë. Një çast që e bëri pyetjen thelbësore të marrë formë thike: A pranon qytetari që emri i tij të firmoset nga një avatar pa fytyrë? Sepse sot nuk është më teori. Sot është realitet i folur nga foltorja e tempullit té demokracisë së një vendi. Dhe sot, pyetja nuk është vetëm për politikën, por për vetë qenien e njeriut në shtetin e tij.

Kushtetuta është kufi. Ajo nuk është një rresht i pafund fjalësh teknike, por themeli i shenjtë i një republike. Është muri i parë dhe i fundit që mbron qytetarin nga çdo pushtet i tepruar, nga çdo shpikje që tenton të zëvendësojë njeriun. Kufijtë e saj janë si bregu për lumin, pa to, rrjedha shpërthen dhe përmbyt gjithçka.

Sot, me Diellën, ky kufi u kapërcye. 

Jo me forcë armësh, as me një dekret ushtarak, por me një fjali të butë që e redukton Kushtetutën në manual: “ajo flet për detyra e transparencë”. 

Ky është mashtrimi i parë, të paraqesësh Kushtetutën si tabelë të detyrave, e jo si kontratë morale, e jo si garanci e dinjitetit njerëzor.

Neni 95 thotë: Këshilli i Ministrave përbëhet nga Kryeministri, zëvendëskryeministri dhe ministrat. Kjo është fjali e qartë, pa ekuivok, e gdhendur që nga dita e parë e republikës. Në çdo interpretim, fjala “ministër” nënkupton njeri, person fizik, shtetas, i zgjedhur ose i dekretuar, që mban mbi supe peshën e betimit. Diella nuk është njeri. Prandaj Diella nuk është ministër.

Neni 103: Këshilli i Ministrave është përgjegjës para Kuvendit. Dhe ministrat mbajnë përgjegjësi individuale për veprimtarinë e tyre. 

Pyetja është e thjeshtë: si mund të mbajë përgjegjësi një algoritëm? Si mund të paraqitet në interpelancë një avatar? Ku e jep betimin? Në server? Para cilit sovran? Përgjegjësia është akt njerëzor, jo procesor matematik. 

Vetëm njeriu turpërohet, vetëm njeriu përgjigjet, vetëm njeriu dorëhiqet. 

Algoritmi llogarit, por nuk ndien. 

Dhe drejtësia pa ndjeshmëri është mekanizëm, jo rend.

Neni 2: Sovraniteti i përket popullit. Sovraniteti nuk është një frazë zbukuruese, është aksioma që mban republikën gjallë. Populli qeveris përmes njerëzve që zgjedh dhe që mban përgjegjës para ligjit. 

Nëse sovraniteti i jepet një algoritmi, ai nuk i përket më popullit, por kodit që askush nuk e kupton, e që askush nuk e kontrollon. 

Një komb nuk mund të shndërrohet në përdorues të platformave të tij shtetërore. Një komb nuk qeveriset me algoritëm. 

Një komb qeveriset me përgjegjësi.

Këtu qëndron thelbi, algoritmi nuk është person. Algoritmi nuk është subjekt i së drejtës. Algoritmi nuk është sovran i votuar. Ai nuk merr përgjegjësi, nuk jep dorëheqje, nuk gjykohet. 

Një ministër i gjallë ka fytyrë dhe emër. 

Një algoritëm ka vetëm log dhe parametra. Ministri ka ndërgjegje dhe nder. 

Algoritmi ka vetëm output.

Ministri është njeri. Kjo nuk është preferencë politike. Ky nuk është opsion i kohës. 

Ky është ligj. 

Dhe ky ligj është kufi i pakalueshëm. 

Ta kalosh atë do të thotë të dalësh nga demokracia dhe të hysh në territoret e ftohta të algokracisë, ku qytetari nuk është më sovran, por lëndë e parë e përpunuar nga kodi.

Në këtë pikë, pyetja nuk është nëse Diella është e zgjuar, apo e programuar mirë, apo imune ndaj korrupsionit. 

Pyetja është më thelbësore: a është Diella njeri? 

Nëse jo, atëherë është jashtë Kushtetutës. Dhe jashtë Kushtetutës nuk ka demokraci. Ka vetëm kolonizim nga kodi dhe algoritmi.

Llogaridhënia është zemra e republikës. 

Pa të, shteti nuk është më republikë, por aparat, nuk është më organizëm politik i gjallë, por makineri që përtyp dhe nxjerr shifra. 

Zemra rreh vetëm kur ka gjak e frymë, kur pushteti kthehet gjithnjë te burimi i tij, populli, qytetarët, dhe u jep shpjegim për çdo akt, për çdo vendim, për çdo shpenzim të një monedhe publike.

Rituali i llogaridhënies është i gdhendur në Kushtetutë dhe në kujtesën demokratike, interpelanca. 

Ajo nuk është një procedurë teknike, por rit i vetëdijes politike. 

Ka një ritëm të pandryshueshëm, thirrje, pyetje, përgjigje, përgjegjësi. 

Thirrja është zëri i Kuvendit që kërkon shpjegim. 

Pyetja është shprehja e sovranitetit të qytetarit. 

Përgjigjja është akti i nderit të një ministri që mban barrën e funksionit. 

Dhe përgjegjësia është vula që e mbyll këtë cikël, ministri që nuk bind, dorëhiqet ose shkarkohet, ministri që gënjen, hetohet, ministri që abuzon, dënohet. 

Ky rit është pulsi i shtetit, matësi i shëndetit të republikës.

Por çfarë ndodh kur në këtë rit futet algoritmi? 

Çfarë ndodh kur vendin e ministres së gjallë e zë një avatar që flet me zë elektronik? 

Ritmi prishet. 

Thirrja kthehet në thirrje drejt një serveri. Pyetja shpërbëhet në input. 

Përgjigjja kthehet në output të paracaktuar. Dhe përgjegjësia zhduket, sepse nuk ka njeri që të mbajë peshën e fjalës së dhënë. Algoritmi nuk turpërohet, nuk ndien faj, nuk dridhet përballë një Kuvendi të tërë. 

Ai llogarit. 

Në vend të ndërgjegjes, vendos optimizimin. Në vend të peshës morale, vendos parametrin statistikor.

Kur betimi zëvendësohet nga kodi, shteti shuhet si person, funksion e mision dhe kthehet në pajisje. 

Betimi është akti më i lartë i njeriut në politikë, ai vendos jo vetëm ligjin, por ndërgjegjen mbi supet e tij, dhe thotë publikisht “do të shërbej me nder e përgjegjësi”. 

Algoritmi nuk betohet. 

Algoritmi nuk njeh nder. 

Dhe një shtet që heq dorë nga betimi, heq dorë nga dinjiteti njerëzor si burim i pushtetit.

Republika nuk jeton me parametra, ajo jeton me fytyra. 

Ajo nuk matet me efikasitet të ftohtë, por me drejtësi. 

Dhe drejtësia nuk është funksion matematik, drejtësia është akt moral. 

Një republikë pa llogaridhënie është si trup pa zemër, mund të ketë skelet ligjor, mund të ketë muskuj burokratikë, por nuk rreh gjak, nuk rreh jetë.

Nëse ministri nuk është më njeri, atëherë llogaridhënia shuhet. 

Dhe me të shuhet vetë zemra e republikës. Republika e kthyer në algoritëm është kufomë politike që ecën me bateri, por pa ndërgjegje.

Sovraniteti është zemra e njeriut në politikë. Ai nuk është një koncept abstrakt, as një fjalë e zbrazët që recitohet në preambulë. Sovraniteti është mish e gjak, fytyrë e emër, histori e përgjegjësi. 

Në republikë, populli qeveris përmes përfaqësuesve të tij, njerëz që mbajnë mbi supe peshën e votës, nderin e betimit dhe barrën e përgjegjësisë. 

Çdo deputet, çdo ministër, çdo kryeministër është fytyrë publike që mund të thirret, mund të pyetet, mund të gjykohet.

Përfaqësimi është marrëdhënie e gjallë. Qytetari njeh emrin e atij që vendos për të, kujton historinë e tij, beson ose zhgënjehet prej tij, kërkon llogari dhe e mban përgjegjës. 

Pa këtë marrëdhënie, sovraniteti shkëputet nga populli dhe kthehet në iluzion. 

Pa këtë marrëdhënie, politika bëhet teatër me pasqyra, ku qytetari sheh reflektimin e vet, por jo përfaqësuesin real që e mbron dhe e shërben.

Kur në vend të përfaqësuesit hyn algoritmi, kolonizimi fillon. 

Algoritmi nuk ka emër, nuk ka jetë, nuk ka dinjitet. 

Ai nuk është zgjedhur, nuk ka dhënë betim, nuk mban histori. 

Ai është vetëm kod i mbyllur, i shkruar diku prej dorës së padukshme të një programuesi. 

Populli nuk sheh fytyrë, sheh ekran. 

Populli nuk njeh zë, dëgjon tingull elektronik. Përfaqësimi zhduket, dhe me të zhduket vetë sovraniteti.

Një qeveri me avatar është një qeveri pa trup. 

Ajo është qeveri që flet me fjalë të paracaktuara, që merr vendime pa mendje dhe që firmos akte pa dorë. 

Dhe një qeveri pa trup lind një parlament me pasqyra, të gjithë flasin, por askush nuk dëgjon, të gjithë shohin, por askush nuk përgjigjet.

Cila dorë firmos? 

Ajo e programuesit të fshehur apo ajo e qytetarit që votoi?

Cila mendje gjykon? 

Mendja e algoritmit që optimizon shifra apo ndërgjegjja e njeriut që ndjen turp e nder?

Cili njeri përgjigjet? Asnjë. 

Sepse algoritmi nuk jep përgjegjësi.

Këto pyetje nuk janë retorikë, ato janë themeli i një demokracie. 

Një republikë që nuk ofron dot fytyra të përgjegjshme nuk është më republikë, por simulim qeverisjeje. 

Një teatër i boshatisur ku sovraniteti i popullit është vetëm slogan, ndërsa vendimmarrja është kolonizuar nga kodi.

Prandaj, sovraniteti kërkon fytyra. 

Ai kërkon njeriun me emër, historinë me kujtime, përgjegjësinë me barrë. 

Sovraniteti është marrëdhënie midis qytetarit dhe përfaqësuesit të tij. 

Pa këtë marrëdhënie, shteti nuk është më i popullit, nga populli dhe për popullin, por bëhet një platformë që e trajton qytetarin si përdorues.

Dhe përdoruesi nuk është më njeri.

Salla e Gjykatës Kushtetuese prej sot nuk është më një hapësirë juridike, por një skenë ku vetë ideja e drejtësisë vihet në provë. Një orë e më parë, palët duhet të ulen të rreshtuara, avokatët të hapin dosjet, gjyqtarët të shtrëngojnë togat, sepse diçka është e pazakontë: në bankën e të paditurit nuk do të qëndrojë njeriu. 

Aty do të rrijë një fantazmë me vulë, një avatar i zbrazët që ka marrë titullin e një ministri, pa qenë kurrë person.

Avokatët me siguri do të mund të recitojnë nenet me solemnitet, por fjalët e tyre do të varen në ajër, pa mundur të gjejnë adresë. 

Ligji është i prerë, ministri është njeri, me emër dhe fytyrë, me betim dhe përgjegjësi. 

Kryetari i Trupit Gjykues do të duhet të ngrejë zërin dhe të kërkojë betimin e Ministres Diella. 

E imagjinoj që heshtja e sallës do të bëhet më e rëndë, sepse avatarit i mungon goja ligjore. 

Ai nuk mund të shqiptojë dot fjalët që lidhen me ndërgjegjen. 

Ai mund të lëshojë tinguj elektronikë, por jo një betim moral.

Gjyqtarët do të duhet të shtrojnë pyetjen e natyrshme: kush është përgjegjës për vendimet e kësaj “ministreje”? 

Algoritmi do të kthejë log. Në vend që të flasë si njeri, algoritmi do të japë vetëm shënime të thata, si lista numrash në një fletore.

Ashtu si kur pyet një mik “pse e bëre këtë?” dhe ai nuk të përgjigjet me fjalë, por të tregon vetëm orën dhe minutën kur e bëri.

Një seri të dhënash teknike do të shfaqen në ekran, rreshta kodi, kohëprocesime, parametra. 

Por ligji kërkon njeri. 

Ligji kërkon subjekt që e di peshën e fjalës dhe ndjen barrën e saj. 

Logu nuk është përgjegjësi, logu është raport i verbër.

Ky çast flet pa zë. 

Ai bëhet i madh, i rëndë, i ngjashëm me një orë të historisë që ndalon. 

Sepse të gjithë e kuptojnë, drejtësia nuk matet me milisekonda, nuk është çështje shpejtësie apo efikasiteti kompjuterik. 

Drejtësia matet me përgjegjësi, me ndërgjegje, me aftësinë për të ndjerë turp, për të kërkuar falje, për t’u dorëhequr kur duhen mbajtur pasojat.

Pa njeri, përgjegjësia avullon si mjegull e hollë mbi një sipërfaqe të zbrazët. 

Pa përgjegjësi, drejtësia kthehet në procedurë, e procedura në farsë. 

Dhe atëherë shteti, nga organizëm politik, bëhet një aparat mekanik që nuk rreh më me zemrën e republikës, por punon me ritmin e ftohtë të procesorit.

Kjo është spiralja dramatike e gjykimit, një sallë ku drejtësia e gjallë përplaset me heshtjen e algoritmit, një moment ku bëhet e qartë se, pa fytyrën e njeriut, ligji nuk ka kujt t’i drejtohet, dhe drejtësia nuk ka kë të dënojë. 

Dhe një shtet që nuk ka kë të mbajë përgjegjës, është një shtet i vdekur.

Çdo republikë që do të mbetet republikë duhet të ngrihet mbi tri gurë themeli. 

Këta gurë nuk janë teori, por ligje të gjalla që i japin shtetit frymë, kuptim dhe drejtim. Nëse njëri rrëzohet, tërmeti përfshin gjithë ndërtimin dhe demokracia shembet mbi vetvete.

1. Ministri është njeri.

Ministri është person fizik, shtetas i këtij vendi, me emër, mbiemër, histori dhe jetë. 

Ai është betuar para popullit se do të shërbejë me ndërgjegje dhe me përgjegjësi. Ky betim është më shumë se një formalitet, është akti i shndërrimit të njeriut privat në funksionar publik. 

Ministri nuk është vetëm administrator i dosjeve, ai është shenjë e llogaridhënies. Vetëm njeriu që betohet mund të turpërohet kur e shkel betimin. 

Vetëm njeriu që e di peshën e fjalës “po” mund të mbahet përgjegjës për fjalën e dhënë. 

Një algoritëm nuk betohet, nuk mban nder, nuk e ndien turpin. 

Pa njeri, titulli “ministër” është i zbrazët.

2. Përgjegjësia është personale.

Në republikë nuk ka përgjegjësi anonime. Çdo vendim ka autor, çdo akt ka firmë, çdo pasojë ka barrë. 

Përgjegjësia është personale në tre rrafshe: politike, penale, morale. 

Përgjegjësia politike e detyron ministrin të japë llogari në Kuvend dhe, nëse dështon, të largohet. 

Përgjegjësia penale e lidh me ligjin, pra nëse abuzon, gjykohet. 

Përgjegjësia morale e lidh me ndërgjegjen, nëse e tradhton besimin, ndien turp. 

Këto tri dimensione e bëjnë funksionarin të prekshëm, të gjykueshëm, të thirrshëm para qytetarëve. 

Algoritmi nuk ka fytyrë për t’u turpëruar, nuk ka trup për t’u ndëshkuar, nuk ka ndërgjegje për t’u vrarë nga turpi. 

Një përgjegjësi pa subjekt është përgjegjësi e avulluar.

3. Sovraniteti është i popullit.

Sovraniteti nuk është abstrakt, është akt i përfaqësimit të gjallë. 

Populli qeveris përmes njerëzve që zgjedh, njerëz që kanë emra dhe fytyra, që mund të thirren, që mund të rrëzohen. 

Sovraniteti nuk mund të ushtrohet përmes një simulimi teknik, sepse algoritmi nuk është i zgjedhur, nuk është i betuar, nuk është i mbajtur mend në histori. 

Populli nuk njeh sovran në formë kodi. Populli njeh sovran vetëm në formë njeriu. Kur përfaqësimi shndërrohet në avatar, sovraniteti avullon dhe kthehet në farsë.

Aksioma e hekurt:

Kur vendimmarrja kalon nga njeriu te algoritmi, demokracia bie nga subjekt në objekt. 

Qytetari nuk është më burim i pushtetit, por lëndë e parë për llogaritjen e tij. 

Nga sovran, ai kthehet në përdorues. 

Nga qytetar, në numër. 

Dhe numri nuk mban përgjegjësi, as nuk kërkon drejtësi.

Ky është ligji i trinisë themelore:

– Ministri është njeri, jo avatar.

– Përgjegjësia është personale, jo statistikë.

– Sovraniteti është i popullit, jo i algoritmit.

Kjo trini është oksigjeni i republikës. 

Pa të, shteti shuhet si frymë dhe mbetet si pajisje. 

Dhe një pajisje nuk qeveris, por vetëm kolonizon.

Historia e republikave njeh momente groteske, por ajo që po përjetojmë sot është grotesku i shekullit, një shfaqje e zhbërjes së shtetit nën maskën e inovacionit. 

Në vend të ministrit, në vend të një fytyre të betuar, para nesh qëndron një kukull ligjore prej silikoni. 

Nuk ka shpirt, nuk ka ndërgjegje, nuk ka histori. 

Megjithatë, mbi të hidhen tendera miliardësh, mbi të ngjiten përgjegjësi të mëdha kombëtare, si të ishte njeri. 

Kukulla është zbrazët, por kontratat që firmosen në emrin e saj janë reale. 

Ky është grotesku i parë, kur një iluzion mban peshën e realitetit.

Mbi këtë kukull është veshur një maskë prej kodi. 

Ajo predikon transparencë me fjalë të bukura të gjeneruara nga algoritmi, por në fakt fsheh vetë mekanizmin e pushtetit. 

Kodi është i mbyllur, i padukshëm, i pakontrollueshëm. 

Qytetarët dëgjojnë premtimin e një “sistemi të drejtë e të paanshëm”, por nuk shohin dot asnjë vijë të algoritmit që vendos për fatet e tyre. 

Kjo është hipokrizia e dytë, kur transparenca predikohet nga errësira.

Në këtë farsë shfaqet edhe figura më makabre, një kufomë ligjore që flet. 

Ajo firmos akte që askush nuk mund t’i kundërshtojë, sepse nuk ka autor real, nuk ka subjekt juridik të prekshëm. 

Nuk ka kë të thërrasësh në interpelancë, nuk ka kë të hedhësh në gjyq, nuk ka kë të kërkosh drejtësi. 

Ligji e kërkon njeriun, por përballë tij qëndron një trup i zbrazët, i gjallëruar vetëm nga dritat e ekranit. 

Ky është grotesku më i rëndë, kur shteti merr trajtën e kufomës që flet pa jetë.

Ky nuk është teatër teknologjik. 

Nuk është lojë me efekte digjitale për të argëtuar publikun. 

Ky është ritual i zhbërjes së shtetit si person. Në çdo hap, në çdo vendim, në çdo akt, po kryhet një transformim i tmerrshëm, shteti po kalon nga një subjekt me fytyrë e ndërgjegje në një objekt mekanik, pa trup e pa shpirt.

Grotesku i shekullit është ky, një aparat që imiton qeverisjen, por nuk ka përgjegjësi, një avatar që flet për moral, por nuk njeh moral, një kod që premton paanshmëri, por fsheh pikërisht dorën që e shkruan. 

Është grotesk sepse njeriu, qytetari dhe sovrani, i jep pushtet një kufome ligjore, dhe pastaj mbetet i pafuqishëm përballë saj.

Në histori, grotesku shpesh ka qenë pararojë e tragjedisë. 

Sot, grotesku i Diellës nuk është humor i hidhur, por kambanë alarmi. 

Është provë se kur shteti hiqet si i përparuar duke braktisur njeriun, ai kthehet në farsë që vret seriozisht. 

Dhe asnjë komb nuk mund të jetojë i drejtuar nga farsat.

Fjala “anti-korrupsion” është fjala më joshëse e politikës moderne. 

Ajo ngjall shpresë, sepse korrupsioni është plagë që i ka rrënuar shoqëritë, ka rrëzuar qeveri, ka varfëruar popuj. 

Kur një pushtet premton “anti-korrupsion”, qytetari mendon për shërim, për pastrim, për një agim të ri. 

Por pikërisht këtu fillon mashtrimi i madh, kur ky shpëtim premtohet pa njeriun, vetëm me algoritmin.

Ky është iluzioni i shekullit. 

Një iluzion që mbështetet mbi kulti i paanshmërisë pa moral. 

Na thonë: “Algoritmi nuk ka miq e armiq, nuk merr ryshfet, nuk ndikohet nga presionet, pra është zgjidhja.” 

Por kjo është një gjysmë e rrezikshme e të vërtetës. 

Është e vërtetë se algoritmi nuk merr ryshfet, por po aq e vërtetë është se algoritmi nuk ka ndërgjegje. 

Dhe një drejtësi pa ndërgjegje është po aq e verbër sa një pushtet i korruptuar.

Sepse korrupsioni nuk është vetëm shkelje rregullash. 

Korrupsioni është plagë karakteri. 

Ai lind nga etja për pushtet, nga egoja, nga përbuzja e dinjitetit njerëzor. 

Korrupsioni është njeriu që harron kufirin moral dhe e sheh funksionin si mundësi për pasurim. 

Një plagë e tillë nuk mjekohet me formula matematikore. 

Nuk është gabim llogaritjeje që e ndreq një kod kompjuterik. 

Është thyerje e nderit që kërkon gjykim të gjallë, kërkon ligj që vepron, kërkon ndëshkim të qartë, kërkon media që sheh dhe ekspozon, kërkon qytetarë që pyesin dhe kërkojnë llogari.

Mjekimi i korrupsionit është moral dhe juridik, jo teknik. 

Ai kërkon zemër të fortë, gjykatë të guximshme, shtet që vepron, shoqëri civile që nuk hesht. 

Algoritmi nuk ka zemër. Nuk guxon. 

Nuk vepron mbi bazë dinjiteti. 

Ai zbërthen modele dhe përsërit shifra. 

Në duart e tij, korrupsioni nuk zhduket, por maskohet, nuk mjekohet, por bëhet i padukshëm.

Prandaj, të thërrasësh algoritmin si shenjtor të anti-korrupsionit nuk është reformë, por mohim i njeriut. 

Është dorëheqje nga ideja se vetëm një shoqëri e lirë dhe e përgjegjshme, e mbështetur mbi drejtësi dhe moral, mund ta mposhtë korrupsionin. 

Është pranim që shteti s’beson më te qytetarët e vet, dhe u dorëzon atyre një avatar të ftohtë, duke thënë: “Ky do t’ju shpëtojë.”

Por shpëtimi nuk vjen nga iluzioni. 

Shpëtimi vjen nga e vërteta. 

Dhe e vërteta është kjo, korrupsioni nuk luftohet duke zëvendësuar njeriun me makinë, por duke e forcuar njeriun si qytetar, si gjyqtar, si gazetar, si ministër të përgjegjshëm. 

Anti-korrupsioni i algoritmit është thjesht fasadë, ndërsa anti-korrupsioni i njeriut është themel i demokracisë.

Në këtë përplasje mes iluzionit dhe të vërtetës qëndron prova jonë si shoqëri, të zgjedhim midis një bote ku korrupsioni fshihet pas dritës artificiale të algoritmit dhe një bote ku ai luftohet ballë për ballë, me guxim njerëzor, me ligj të gjallë, me moral të pandryshueshëm. 

Dhe vetëm kjo e dyta është rrugë e demokracisë.

Ka momente në historinë e shteteve kur fjala nuk duhet të rrethrrotullohet në bosh, as të zbukurohet me retorikë. 

Ka çaste kur e vetmja gjuhë e mundshme është gjuha e ligjit të ftohtë, e prerë si teh, e kthjellët si kristal. 

Aty ku ekziston rreziku i mjegullimit, aksioma bëhet busull, fjali të shkurtra, të pakthyeshme, të pakundërshtueshme.

Kushtetuta është kufi.

Ajo nuk është thjesht dokument, por vijë e kuqe. 

Është muri që ndan shtetin demokratik nga çdo formë tjetër pushteti. 

Kush e kalon, nuk është më në demokraci, por në hapësirën e rrezikut. 

Diella, si algoritëm që merr rol ministri, është pikërisht shkelje e këtij kufiri, një kalim i padukshëm që e shpërfill njeriun dhe e ngre kodin mbi Kushtetutën.

Qeverisja është përgjegjësi.

Ajo nuk është mekanizëm administrimi. Është barrë që dikush duhet ta mbajë mbi supe, me emër dhe mbiemër, me nder dhe turp. 

Të qeverisësh është të pranosh se çdo vendim ka autor, se çdo pasojë ka një dorë që e ka shkaktuar. 

Algoritmi nuk mban përgjegjësi, sepse nuk ka supe, nuk ka ndërgjegje, nuk ka fytyrë.

Legjitimiteti është betim.

Asnjë pushtet nuk është i ligjshëm pa akt solemn, pa fjalën që lidh ndërgjegjen e njeriut me ligjin e shtetit. 

Betimi është çasti kur individi kthehet në funksionar, kur e pranon publikisht se do të shërbejë, jo të sundojë. 

Një algoritëm nuk betohet dot. 

Dhe aty ku nuk ka betim, nuk ka legjitimitet.

Kontrolli është interpelancë.

Nuk ka demokraci pa Kuvend që pyet, pa ministra që përgjigjen, pa publik që gjykon. Interpelanca është frymëmarrja e republikës, pyetje e hapur, përgjigje e drejtpërdrejtë, përgjegjësi e menjëhershme. Algoritmi nuk del para Kuvendit. 

Ai nuk përgjigjet, ai vetëm nxjerr të dhëna. Dhe të dhënat nuk janë përgjigje, as llogaridhënie.

Përfaqësimi është njeri.

Populli nuk përfaqësohet nga kode, por nga njerëz. 

Sovraniteti nuk mishërohet në server, por në fytyra, në emra, në zëra që mbajnë barrën e historisë. 

Një avatar nuk përfaqëson askënd. 

Ai është simulim, jo realitet. 

Dhe një komb nuk mund të qeveriset nga simulimi.

Nga këto pesë aksioma del urdhri i arsyes, i ftohtë dhe i prerë si çekiçi i gjykatësit:

Një ministër jo-njeri është nul. Çdo akt pa person është i paligjshëm.

Kjo nuk është metaforë, por përfundim logjik, normativ dhe filozofik. 

Demokracia është marrëdhënie mes njerëzish, jo mes njeriut dhe algoritmit. 

Kur marrëdhënia zhduket, mbetet vetëm objekti i ftohtë i kodit. 

Dhe në atë çast, republika nuk rreh më si zemër e gjallë, por si pajisje që xhiron bosh, e vdekur në thelb.

Shfaqja e Diellës, në sipërfaqe, shkëlqen si një projekt i guximshëm moderniteti. 

Fjalori i qeverisë e përshkruan si hap të jashtëzakonshëm drejt transparencës, si ilaç teknik ndaj korrupsionit, si shembull që do të bëjë jehonë në botë. 

Por ky ndriçim është reflektim sipërfaqësor, si dritë neoni që mbulon një mur të plasaritur. 

Poshtë fasadës, shkrimi i vjetër është ende aty, i ngulur si plagë: mungesë reformash të vërteta, zëvendësim i llogaridhënies me aparencë, dhe shpërndarje e fajit tek një makinë pa ndërgjegje.

Në vend që të ballafaqohet me realitetin e korrupsionit, pushteti ka zgjedhur rrugën më të lehtë, ta maskojë atë përmes një avatari. 

Në vend që të forcojë gjykatat, t’i japë fuqi ligjit, të çlirojë median dhe të mbrojë qytetarin denoncues, ai shpall se një algoritëm do ta zgjidhë problemin. 

Por korrupsioni nuk është defekt teknologjik, korrupsioni është deformim moral dhe politik. 

Dhe deformimi moral nuk qetësohet me një program, ai kërkon drejtësi të gjallë, me gjykatës që guxojnë, me ligje që zbatohen, me institucione që veprojnë.

Kjo strategji e re është në thelb e vjetra, shmangie nga reforma reale. 

Në vend që të ndëshkohen autorët e aferave që kanë dëmtuar ekonominë e vendit, në vend që të krijohen garanci të pavarësisë së institucioneve, pushteti vë në skenë një shfaqje digjitale. 

Kjo nuk është llogaridhënie, është teatër i aparencës. 

Algoritmi flet, por nuk jep llogari. 

Ai shpall vendime, por nuk mund të pyetet për to. 

Qeveria fshihet pas tij dhe thotë: “Vendosi Diella, jo ne.” 

Në këtë mënyrë, përgjegjësia politike shpërndahet në ajër, avullon në servera, dhe sovraniteti i popullit kthehet në iluzion.

E gjithë kjo është eksport i fajit te makina. Nëse diçka shkon keq, nuk ka ministër që të japë dorëheqje, nuk ka funksionar që të thirret në interpelancë, nuk ka njeri që të dalë para gjykatës. 

Ka vetëm një avatar që nuk ndjen, një algoritëm që nuk përgjigjet. 

Ky është devijim i rrezikshëm, një qeveri që dorëzon përgjegjësinë e saj dhe e transferon te një entitet jo-njerëzor ka hequr dorë nga vetë thelbi i demokracisë, qeverisja nga njerëzit dhe për njerëzit.

Korrupsioni nuk qetësohet me avatar. Korrupsioni ndalet vetëm me drejtësi. 

Drejtësia është proces njerëzor, që kërkon guxim, turp, nder dhe përgjegjësi. 

Është e vetmja gjuhë që e kupton korrupsioni, sepse ai lind nga dobësitë dhe etjet e njerëzve, jo nga algoritmet. 

Të thuash se një avatar do të mposhtë korrupsionin është si të besosh se një pasqyrë e ndritshme shëron plagën, kur plagës i duhet mjekimi i dhimbshëm, skalpeli i kirurgut, gjaku që rrjedh dhe rikuperimi i gjatë.

Në këtë dritë, aksioma bëhet e prerë, algoritmi nuk qeveris. 

Algoritmi kolonizon. 

Ai nuk e pastron shtetin, por e pushton atë; nuk e ndihmon qytetarin, por e largon nga sovraniteti i tij, nuk e ndalon korrupsionin, por e fsheh nën dritën e rreme të modernitetit. 

Dhe një shtet i kolonizuar nga kodi nuk është më republikë, por iluzion i saj.

Ka çaste në historinë e një kombi kur fjala nuk është më vetëm ligj, por bëhet aksion moral dhe sentencë universale. 

Në këto çaste, fjalia nuk flet vetëm për sot, por projekton shekuj të ardhshëm. 

Këto janë Aksiomat e Shqipërisë Vërtetësisht Demokratike, gurët e themelit të një kushtetute të pathënë, të një rendi të lirisë që ngrihet mbi njeriun dhe jo mbi kodin.

Kushtetuta flet me njeri.

Nuk ka kushtetutë që flet me algoritëm. 

Ajo është shkruar për të lidhur njeriun me njeriun, qytetarin me shtetin, sovranin me përfaqësuesin e tij. 

Kushtetuta nuk është kod kompjuterik, është marrëveshje morale. 

Flet me zë, me betim, me ndërgjegje. 

Kur një ministër hap gojën dhe thotë “Betohem”, Kushtetuta merr frymë. 

Kur një algoritëm jep vetëm një log, Kushtetuta hesht e poshtëruar.

Sovraniteti jeton me njeriun.

Sovraniteti nuk është abstrakt, nuk është linjë në server. 

Ai është prani e gjallë, është populli që voton, që pyet, që kërkon llogari. 

Sovraniteti është vullneti i një komuniteti të mishëruar në përfaqësues që kanë emra, që kanë histori, që mund të thirren e të përgjigjen. 

Kur sovraniteti dorëzohet te algoritmi, ai nuk jeton më, ai mpaket si numër, shndërrohet në të dhëna, zhduket si vullnet dhe mbetet vetëm si statistikë.

Liria matet me përgjegjësi njerëzore.

Liria nuk është thjesht mundësi për të zgjedhur, por aftësi për të mbajtur barrën e zgjedhjes. 

Një shoqëri është e lirë kur qytetarët dhe përfaqësuesit e tyre mbajnë përgjegjësi për çdo fjalë e çdo vendim. 

Liria është fytyrë që del para publikut, është turp që pranon gabimin, është nder që mbron ligjin. 

Algoritmi nuk ndjen barrë, ai nuk përgjigjet. Liria pa përgjegjësi është iluzion, dhe përgjegjësia pa njeri është boshllëk.

Kur kodi ngrihet mbi betimin, shteti bie nga ligji në algoritëm.

Betimi është akt solemn, themelues, ku njeriu vendos ndërgjegjen e tij mbi shpatullat e pushtetit. 

Kodi nuk betohet. Kodi thjesht funksionon. 

Nëse kodi zë vendin e betimit, shteti nuk është më bashkësi morale, por platformë teknike. 

Dhe një platformë teknike nuk mund të mbrojë dinjitetin e qytetarëve, ajo vetëm i administron si përdorues.

Kur sovraniteti kalon nga njeriu te algoritmi, demokracia shuhet.

Demokracia është proces njerëzor, zgjedhje, debate, gabime, korrigjime, ndëshkime, falje. 

Në momentin që ky proces i dorëzohet algoritmit, ai nuk është më demokratik, por mekanik. 

Algoritmi nuk fal, nuk mëshiron, nuk debaton, nuk bind. 

Ai vetëm zbaton. 

Dhe aty ku sundon vetëm zbatimi, pa asnjë ndërgjegje, demokracia është shuar.

Një komb nuk qeveriset me kod. Një komb qeveriset me përgjegjësi.

Kodi është mjet, nuk është qëllim. 

Ai mund të ndihmojë njeriun, por nuk mund ta zëvendësojë atë. 

Një komb që pranon të qeveriset me kod është një komb që pranon të jetë koloni e teknologjisë, jo zot i fatit të vet. 

Një komb që qeveriset me përgjegjësi është një komb që mbetet i lirë, sepse liria nuk është rezultat i algoritmit, por fryt i ndërgjegjes së gjallë.

Këto janë ligjet e universit politik, aksiomat e Shqipërisë Vërtetësisht Demokratike. 

Ato nuk janë thjesht fjalë, ato janë kufij që mbrojnë njeriun nga shndërrimi në objekt, nga rënia në një botë ku qytetari nuk është më sovran, por përdorues. 

Dhe përdoruesi nuk është më njeri.

Aksioma përfundimtare është e qartë:

Kodi mund të ndihmojë. 

Por vetëm njeriu qeveris.

Kjo çështje duhet çuar pa humbur kohë nga Opozita në Gjykatën Kushtetuese. Sa më parë të jetë e mundur. Sepse ky gjykim nuk është si të tjerët. 

Nuk është thjesht një çështje juridike që shfuqizon një dekret apo një rregullore. 

Ky gjykim peshon më shumë se një ligj i përditshëm, më shumë se një vendim politik. 

Ai është provë e themelit, ngase përcakton marrëdhënien midis ligjit dhe njeriut, midis republikës dhe algoritmit, midis dinjitetit të gjallë dhe kodit të ftohtë.

Vendimi i Gjykatës Kushtetuese nuk duhet të jetë veçse shfuqizim i një eksperimenti të pakujdesshëm. 

Vendimi duhet të jetë rikthim i kufirit. 

Domosdoshmërisht duhet rivendosje e rendit themelor, njeriu mbi teknologjinë, betimi mbi kodin, përgjegjësia mbi optimizimin. 

Ky kufi nuk është kufizim i progresit, por mbrojtje e lirisë. 

Sepse pa këtë kufi, progresi shndërrohet në kolonizim, dhe algoritmi, nga mjet i shërbimit, kthehet në zot të njeriut.

Shqipëria zgjedh sot. 

Por në fakt, zgjedhja nuk është vetëm e saj. 

E gjithë bota zgjedh. 

Sepse çështja e Diellës nuk është episod shqiptar, është simptomë universale. 

Në çdo vend, në çdo qeveri, do të vijë dita kur politikanët do të tundohen të fshihen pas algoritmit, për t’i ikur përgjegjësisë. 

Dhe atë ditë, çdo komb do të përballet me të njëjtën pyetje që sot shtrohet në këtë Shqipërinë tonë: Kush qeveris, njeriu apo kodi?

Dy fjali rrinë ballë për ballë si dy porta që hapin dy botë:

Qeveris njeriu me ligj.

Administrohet njeriu nga kodi.

E para është fjalia e lirisë. 

Ajo e mban republikën gjallë, e ruan sovranitetin e popullit, e lartëson dinjitetin njerëzor mbi çdo mjet teknik. 

Ajo afirmon se qytetari është subjekt, jo objekt, se demokracia është marrëdhënie mes fytyrave, jo mes algoritmeve.

E dyta është fjalia e hirit. 

Ajo e kthen qytetarin në përdorues, sovranin në klient, njeriun në statistikë. 

Ajo e zhvesh politikën nga nderi, gjykimin, ndërgjegjen, dhe e redukton në menaxhim të ftohtë të të dhënave. 

Në atë botë, liria nuk shuhet menjëherë me dhunë, por tretet ngadalë në indiferencë, injorim, dënim me harresë e mosdëgjim, shpërfillje. 

Dhe demokracia, e lënë pa zemër e pa frymë, nuk shuhet, ajo kthehet në hi.

Ky është momenti apokaliptik i zgjedhjes sonë, jo fundi i botës, por fundi i njeriut si qenie politike, nëse pranojmë të jemi të sunduar nga kodi. 

Gjykata Kushtetuese që do të duhet të sfidohet të vendosë sa më parë, në Tiranë, do të vendosë edhe për të ardhmen e njerëzimit. 

Sepse nëse do të pranojmë që një ministër mund të jetë algoritëm, nesër edhe kryeministri mund të jetë server, edhe parlamenti mund të jetë rrjet, edhe qytetari mund të jetë thjesht përdorues. 

Dhe në atë ditë, republika do të jetë shuar, jo nga tirania e një despoti, por nga tirania e një iluzioni teknologjik.

Prandaj, ky vendim nuk është i zakonshëm. Është akti i fundit i mbrojtjes së njeriut si qenie politike. 

Dhe fjalia që do të mbetet pas tij është fjalia që do të përcaktojë të ardhmen:

Ose qeveris njeriu me ligj. 

Ose administrohet njeriu nga kodi.

Njëra është fjalia e lirisë. 

Tjetra është epitafi i demokracisë.

Arian Galdini

Sokol Veshtaj – Martiri i Lirisë

Nga Ramazan Çeka/

Në Malësinë e Madhe, aty ku malet lidhen me qiellin, më 10 prill 1965 lindi Sokol Veshtaj. Një djalë i qetë, i zgjuar e i dashur nga të gjithë, që rritej me ëndrrën e një jete të lirë. Shkollën fillore dhe të mesme i kreu me rezultate të shkëlqyera në Bajzë, por rruga e tij drejt dijes u ndërpre. Regjimi komunist ia mohoi të drejtën e studimeve të larta, vetëm pse vinte nga një familje e persekutuar politikisht. Në vitin 1985 u thirr për të kryer shërbimin e detyrueshëm ushtarak në Vlorë, në repartin e xhenios, ku jetoi nën vëzhgimin e përhershëm të Sigurimit të Shtetit, gjithmonë i dyshuar e i ndjekur.

Në shtator 1986, martesa e motrës e ktheu për pak ditë në vendlindje, por gëzimi i dasmës nuk ia largoi hijen e rëndë të diktaturës. Ai vendosi të arratisej. Bashkë me shokun e tij, Gjelosh Gegën, u nisën drejt Jugosllavisë, drejt ëndrrës së lirisë. Kaluan shtatë ditë e shtatë net nëpër malet e Kelmendit, mes urisë, lodhjes dhe ndjekjes nga forcat kufitare e çetat vullnetare.

Natën që po gdhinte 2 tetori 1986, dy krisma pistolete përçanë qetësinë e Vermoshit. Sokoli ra në pritë pranë kufirit, u plagos rëndë dhe, i paarmatosur, u ekzekutua nga afër. Nga një distancë prej 1.5 metrash, një oficer kufiri e qëlloi dy herë në ballë. Në xhepin e tij u gjet vetëm një adresë dhe fotografia e vëllait Nikollës në Amerikë, i arratisur që në vitin 1966. Aty mbyllej ëndrra e udhëtimit drejt lirisë.

Trupi i pajetë i Sokolit u lidh bashkë me shokun e gjallë dhe u transportua në karrocerinë e një xhipi. I shëtitën nëpër fshatrat e Malësisë, nga Vermoshi deri në Shkodër, duke detyruar banorët t’i shanin e t’i pështynin. Ishte një akt makabër, një mesazh i qartë: kush kërkon lirinë, paguan me jetë.

Kufoma nuk iu dorëzua familjes. Eshtrat e tij u hodhën fshehurazi, të lidhur me tela, në Kuç, pranë nënstacionit të Radio Shkodrës, nën ruajtjen e ushtrisë. Vendi iu tregua më vonë kushëririt të tij, Gjovalin Veshtaj, nga inxhinieri Nikolin Ndoci. Ndërkohë, familja Veshtaj vuajti pesë vite internim në Dush të Komanit, pesë vite dhimbje, pa e ditur ku prehej biri i tyre.

Pas rënies së diktaturës, në vitin 1991, trupi i Sokolit u rivarros me nderime. Mijëra banorë të Malësisë e më gjerë morën pjesë në ceremoninë ku ishte i pranishëm edhe Pjetër Arbnori, Kryetar i Parlamentit të kohës. Ishte një ditë lotësh, dhimbjeje dhe krenarie.

Në vitin 1996, Presidenca e Republikës e shpalli Dëshmor të Atdheut. Më herët, ai ishte shpallur Martir i Demokracisë. Emri i tij u kthye në testament të çmimit të lirisë.

Në shtator 2025, Këshilli i Bashkisë Malësi e Madhe shpalli pas vdekjes Sokolin “Qytetar Nderi”. Në ceremoninë zyrtare, me praninë e familjarëve, miqve dhe përfaqësuesve të pushtetit vendor, Kryetari i Bashkisë, Tonin Marinaj, dorëzoi titullin me motivacion: “Për vlerat e larta të lirisë dhe të drejtave demokratike, me qëllimin e shenjtë të vendosjes së pluralizmit në Shqipëri, duke përmbushur më së miri idealet shumëshekullore euroatlantike, ku tashmë vendi ynë ecën në rrugën pa kthim në aleancë me Bashkimin Europian dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës; aspirata këto që u bënë realitet vetëm falë guximit dhe sakrificës deri në flijim të jetës së Sokol Veshtajt me shokët e tij kundër diktaturës bolshevike, për të mbetur në piedestalin e krenarisë, jo vetëm në trevën e Malësisë së Madhe, por në mbarë kombin shqiptar.”

Në emër të familjes, falënderuan Nikoll Veshtaj dhe Gjovalin Veshtaj. Kujtimet e dhimbshme, fjalimet dhe kënga kushtuar Sokolit sollën lot, dhimbje dhe krenari.

E gjithë kjo veprimtari u realizua falë përkushtimit të thellë të artistit të mirënjohur, zemërbardhë dhe patriot i madh, malësorit krenar z. Engjell Çuli, me banim në Londër. Figura e Sokol Veshtajt u përjetësua përmes një kënge me tekst të Ramazan Çekës, kompozuar nga shpirti malësor dhe duart e arta të vetë Engjellit. Kënga u orkestrua mjeshtërisht nga Luan Dagistani dhe u këndua me melosin e fuqishëm malësor nga lahutari Pretash Nilaj, “Mjeshtër i Madh”, ku melosi i Malësisë kumboi si një thirrje brezash, duke mbajtur gjallë kujtimin dhe krenarinë e vendlindjes.

Historia e Sokolit nuk është vetëm historia e një djali 21-vjeçar që ëndërronte lirinë. Është historia e sakrificës së një familjeje, e dhimbjes së një krahine dhe e plagës së një kombi. Ai u vra në kufi, por historia e tij e kaloi kufirin e kohës. Historia e Sokolit nuk është vetëm historia e një djali 21-vjeçar që ëndërronte lirinë. Është historia e sakrificës së një familjeje, e dhimbjes së një krahine dhe e plagës së një kombi.

Ai u vra në kufi, por historia e tij e kaloi kufirin e kohës. Emri i tij është sot një flamur krenarie për Malësinë dhe për gjithë Shqipërinë, dëshmi e gjallë e mizorisë së diktaturës dhe udhërrëfyes për brezat që vijnë.

Sokol Veshtaj (1965-1986), Martir i Demokracisë, Dëshmor i Atdheut, Qytetar Nderi i Malësisë së Madhe.

I përjetshëm qoftë kujtimi yt, Sokoli i Malësisë! Djalë 21-vjeçar, por me zemër sa një komb i tërë.

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Ndërkohë që diskursi publik shpesh rrëshqet drejt garës për retorikë heroike e denoncime të ndërsjella lidhur me të kaluarën e UÇK-së, studime serioze si ato të Henry H. Perritt Jr. dhe James Pettifer ofrojnë analiza të qëndrueshme për luftën e Kosovës kundër agresionit shtetëror të Serbisë. Për herë të parë që prej Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, shqiptarët e Kosovës nxorën një formacion të organizuar ushtarak—Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës (UÇK)—që ndikoi në mënyrë vendimtare mbi trajektoren historike të Kosovës dhe të çështjes shqiptare më gjerë, duke krijuar një konfigurim strategjik që hapi rrugën për ndërhyrjen ajrore të NATO-s kundër Serbisë (1999), një ngjarje me pasoja të thella politike në imagjinaren dhe elitat shtetërore serbe.

Në monografinë e tij, Henry H. Perritt Jr.—jurist, akademik dhe autor amerikan, profesor emeritus i së drejtës në Illinois Institute of Technology (Chicago-Kent College of Law)—e paraqet UÇK-në si një kryengritje të suksesshme të periudhës pas Luftës së Ftohtë, e mbështetur mbi mobilizimin shoqëror, rolin e diasporës, strategji të artikuluara komunikimi dhe një aftësi të theksuar për të shfrytëzuar dritaret ndërkombëtare të mundësisë. Sipas tij, UÇK-ja minimizoi përdorimin e dhunës ndaj civilëve, refuzoi ofertat e ndihmës nga rrjete fundamentaliste islamike dhe e fitoi pjesën më të madhe të betejës në arenën politike, duke krijuar kushtet që paraprinë ndërhyrjen e NATO-s dhe kornizimin e një procesi paqësor.

Ndërkohë, James Pettifer (St Cross College, University of Oxford) argumenton se UÇK-ja përbën lëvizjen e parë kryengritëse të suksesshme në Evropë që nga Lufta e Dytë Botërore. Ai ndjek transformimin e saj nga një rreth i vogël ilegal në Zvicër gjatë viteve 1980 në një forcë prej rreth 18.000 vetash, e cila, ndërmjet viteve 1997–1999, u aleua de facto me NATO-n. Analiza e Pettifer-it mbështetet në dokumente arkivore të panjohura më parë (ruse, amerikane, serbe, zvicerane), intervista me aktorë të përfshirë dhe dëshmi në terren. Në këtë kuptim, UÇK-ja shihet njëkohësisht si trashëgimtare e traditave të rezistencës shqiptare ndaj sundimit serb dhe si një kryengritje “postmoderne”, ku imazhi medial dhe menaxhimi i perceptimit ndërkombëtar u bënë pothuajse po aq të rëndësishme sa veprimtaria ushtarake në terren.

Në planin e debatit publik, shkrimtari Ismail Kadare—në një intervistë për Tagesspiegel (01.06.1999)—e artikuloi mbështetjen për armatosjen e UÇK-së në mënyrë kushtëzuese: nëse NATO do të hezitonte të angazhohej me trupa tokësore për të shmangur rreziqet për ushtarët e saj, atëherë duhej mbështetur pala që ishte e gatshme të merrte përsipër rrezikun për të mbrojtur civilët; por, me tërheqjen e forcave serbe dhe vendosjen e kontrollit evropian në Kosovë, arsyeja e rezistencës së armatosur do të pushonte. Ky pozicion përligj armatosjen si mjet provizor të vetëmbrojtjes deri në momentin kur ndërkombëtarizimi i konfliktit krijon garanci të besueshme sigurie.

Së fundi, ndërsa një pjesë e opinioneve e të majtës radikale në Evropë, kryesisht aleat të regjimit të Milosheviqit, reagoi me skepticizëm ose relativizim ndaj ndërhyrjes së NATO-s dhe legjitimitetit të luftës çlirimtare, ky debat bëri të dukshme ndarje konceptuale rreth nocioneve të sovranitetit, të drejtave të njeriut dhe përgjegjësisë për mbrojtje. Në polin tjetër të këtij spektri qëndrimesh, filozofi francez André Glucksmann theksonte dimensionin normativ të ndërhyrjes me formulimin: “Evropa e lirë lind në një Prishtinë të lirë.” Kjo tezë sintetizon logjikën se liria dhe siguria evropiane nuk janë të ndara nga zgjidhja e drejtë e konflikteve në periferi, por përkundrazi, varen prej tyre.