Hisen Berisha/

(Lista e zezë e SHBA-së nuk lidhet me Dhomat Speciale të Kosovës në Hagë. Është ICC-ja në shënjestër, jo Dhomat Speciale)

Vendimi i administratës Trump për të futur në “listën e zezë” të sanksioneve amerikane gjyqtarë, prokurorë dhe vet institucionin e Gjykatës Ndërkombëtare Penale (ICC) ka shkaktuar reagime të forta ndërkombëtare. Këto masa, të nënshkruara përmes një urdhri ekzekutiv, i bllokojnë pasuritë e zyrtarëve të ICC-së në SHBA dhe u ndalojnë atyre hyrjen në territorin amerikan. Kurse interpretimi i këtij vendimi dhe veprimeve juridike të mëhershme të administratës amerikane, nga të gjithë në Kosovë po krijojnë konfuzitet të padrejtë.

Sipas Uashingtonit, arsyetimi qëndron në faktin se ICC po heton krime lufte dhe krime kundër njerëzimit të pretenduara ndaj shtetasve amerikanë dhe izraelitë, përfshirë hetimet që prekin Kryeministrin e Izraelit dhe zyrtarë të tjerë izraelitë për veprimet në Gaza dhe territoret palestineze.

Por një pyetje që lind edhe në opinionin publik shqiptar është kjo: A janë përfshirë në këtë listë gjyqtarët dhe prokurorët e Dhomave të Specializuara për Kosovën, të themeluara nga Kuvendi i Kosovës dhe që veprojnë në Hagë, apo ky vendim prek vetëm ICC-në?

Përgjigja është e qartë: sanksionet nuk kanë të bëjnë aspak me Dhomat e Specializuara për Kosovën.

Administrata Trump ka targetuar ekskluzivisht Gjykatën Ndërkombëtare Penale (ICC), e cila është një institucion ndërkombëtar i krijuar mbi bazën e Statutit të Romës, dhe që ka mandat global për të gjykuar krimet më të rënda ndërkombëtare – krime lufte, gjenocid dhe krime kundër njerëzimit.

Ndërsa Dhomat e Specializuara për Kosovën janë një mekanizëm i veçantë, i themeluar me ligj nga Kuvendi i Kosovës dhe i integruar në sistemin juridik të Kosovës.

Ato nuk janë pjesë e ICC-së, por funksionojnë si gjykatë hibride (kosovare me seli në Hagë) dhe merren vetëm me rastet që lidhen me pretendimet për “krime të kryera gjatë dhe pas luftës” së Kosovës.

Për këtë arsye, lista e zezë e SHBA-së nuk përfshin gjyqtarët, prokurorët dhe stafin e Dhomave të Specializuara për Kosovën, por vetëm zyrtarët e Gjykatës Ndërkombëtare Penale (ICC).

Ky dallim është thelbësor për të mos krijuar konfuzion në opinionin publik. Ndërsa, Trump sfidon hapur ICC-në dhe autoritetin e saj mbi shtetasit amerikanë dhe izraelitë, SHBA vazhdon të mbështesë Dhomat e Specializuara për Kosovën si pjesë e kornizës ligjore që “vetë Kosova ka themeluar”.

Koincidenca që disa gjyqtarë dhe prokurorë që kanë operuar ose ende operojnë në Dhomat e Specializuara të Kosovës në Hagë, kanë qenë të angazhuar edhe në nisma penalizuese ndaj zyrtarëve amerikanë apo izraelitë, siç është rasti me z. Smith dhe z. Guillou, ka shkaktuar konfuzion në opinionin publik. Megjithatë, duhet bërë e qartë se sanksionimi në listën e zezë nuk lidhet me Dhomat Speciale, por me angazhimin e këtyre individëve në procesin juridik të ICC.

Një tjetër çështje që meriton vëmendje është thirrja për protestë në Hagë më 14 shtator 2025, me moton: “Liri për çlirimtarët!”. Kjo protestë duhet të shihet si pjesë e mobilizimit qytetar mbarëkombëtar për të kërkuar drejtësi të barabartë.

Sugjerimi im për të gjithë bashkëluftëtarët dhe qytetarët, si nga vendi ashtu edhe nga diaspora, është që protestat të organizohen gjithashtu edhe para dy institucioneve kyçe: Këshillit të Evropës dhe Kuvendit të Kosovës. Pse para këtyre institucioneve? Kuvendi i Kosovës është themeluesi i këtyre Dhomave Speciale. Kurse Këshilli i Evropës, sepse me ligjin për Dhomat Speciale, kompetencën për të konstatuar përfundimin e punës së këtyre dhomave e ka vetë Këshilli i Evropës.

Kërkesa kryesore ndaj tyre duhet të jetë e qartë: amendamentimi i ligjit për Dhomat Speciale, në pjesën që ka të bëjë me dëshmitë dhe provat e ofruara nga shërbimi sekret serb, prokuroria serbe dhe ajo ruse, si o ndërtuar baza ligjore e funksionimit të këtyre Dhomave.

Një tjetër hap konkret që duhet ndërmarrë është organizimi i një peticioni që mbështet lirimin e liderëve të UÇK. Meqenëse procesi gjyqësor është tashmë në fazën e ofrimit të dëshmive nga mbrojtja, ky peticion me nënshkrime do të shërbente si një akt solidariteti dhe mbështetjeje të drejtpërdrejtë ndaj liderëve të UÇK-së në Hagë.

– Ditë pelegrinazhi në malin Tomor/

Ditët e përvitshme në malin e Tomorit nuk janë festë që i përket vetëm besimtarëve bektashianë.

Shqiptarët nuk janë besimtarë të “thekur”, sepse ata e dinë që Zoti i do të gjithë njerëzit njëlloj, qoftë kristianë, muhamedanë apo të çfarëdo lloj besimi qofshin.

Është kjo arsyeja pse ditët e pelegrinazhit në malin e Tomorit, më tepër se sa një ngjarje fetare, janë festë takimesh mes njerëzve të afërt, takim mes miqsh e shokësh; janë ditë gëzimi e argëtimi për shqiptarët nga të gjitha trojet, pavarësisht përkatësisë fetare.

Që në kohët më të hershme, duke filluar nga kulti pagan i majave të larta, i përhapur në gjithë Shqipërinë, kulti i malit të Tomorit u ka mbijetuar ndërrimit të feve, duke u kthyer kështu në mitin e besimit të shqiptarëve.

Për këtë mal, me lartësi 2416 m mbi nivelin e detit, tetë shekuj para Krishtit Homeri ka shkruar se aty ka qëndruar Dodona Pellazgjike me bijtë e saj të quajtur Tomarus…

Vlerësimin për tempullin e shenjtë e gjejmë edhe në vargëzimin homerik të Iliadës:

“O zot, mbret i Dodonave Pellazgjike/ Që banon në ato vende të largëta/ E sundon mbi Dodonën dimërkeqe/ Këmbëzbathur e gjumëpërdhese…”

Sipas historianëve të hershëm, banorët dodonas quheshin tomaros. Nga informacioni që jepet del se rreth tempullit kishte lisa të lartë e të moçëm, zogj të bukur e të shumtë. “Dodona dimërkeqe në një mal dimërkeqe, me akuj dhe borë… nga ku dukej deti…”

Homeri dhe shpjeguesit e tij të mëvonshëm thonë se Dodona vjen nga kohët që nuk mbahen mend. Por Homeri “mban mend shumë mirë” qytetërimin e Knosos 2000 vjet para Krishtit, gjë që do të thotë se Dodona vjen nga mijëvjeçari i tretë para Krishtit.

I pari Herodoti, por edhe historianë të tjerë të mëvonshëm kanë konkluduar se e gjithë teologjia pellazgjike rrjedh nga Dodona. Sipas mitologjisë, Dodona ishte bijë e oqeanit, e detit, e qiellit dhe e dheut. Legjendat për Tomarus flasin për një tempull në Tomor, ku “jetonin perënditë parahelene”. Drejt tij vërshonin banorë nga gjithë Europa, të cilët flinin përjashta, në pritje për të mësuar të fshehtat e motit, të natyrës apo të fatit të tyre.

Dodona Thesprote, me profecitë çudibërëse, ishte si të thuash institucioni i vetëm i qytetërimit pellazg. Ndaj edhe poetët tanë të Rilindjes, Çajupi dhe Naim Frashëri, do të shkruanin:

   •   “Baba Tomorr, Kishë e Shqipërisë/ mal i lartë, fron i Perëndisë/ Tek ti vinin njerëzit qëmoti/ Për të mësuar se ç’urdhëron Zoti…” – Çajupi

   •   “Abaz Aliu zu Tomorë/ Erdhi afër nesh/ Shqipëria s’mbet e gjorë/ Se Zoti e desh…” – N. Frashëri

Historiani grek Straboni thotë se, “në kohët më të lashta e gjithë zona përreth Tomorit ishte shumë e banuar. Kurse sot, aty popullsia është rralluar, por megjithatë duken disa ndërtesa të rrënuara. Faltorja e Dodonit, e cila gjendet stis propodhes tu vunu Tomar (gjendet në rrezët e malit Tomor)…”

Në veprat e tij Herodoti, shekulli II p.e.s., e vizitoi Dodonën, qendrën e pellazgëve. Edward Lear, i ardhur në Berat 155 vjet më parë, kur pa malin e Tomorit u shpreh: “Tomori është mal mbretëror, ky mal është si një sokrat madhështor”.

Ky olimp i shqiptarëve, i cili përmendet në Iliadë nga Homeri tetë shekuj para Krishtit me emrin Tomaros, i tillë ngelet edhe sot.

TOMORI, MALI MBRETËROR QË BASHKON SHQIPTARËT

Nuk ka një mal tjetër në botë që të jetë pagëzuar me emrin “Baba” – Baba Tomori, ati i perëndive dhe i njerëzve.

Shenjtërimi i Tomorit nuk është rastësi, por është rrjedhojë e bukurive të rralla dhe e madhështisë së tij. Mbi këto bukuri të veçanta të tij u krijuan misteret, miti, legjenda e gojëdhënat.

Këtë e kanë vënë re hulumtues të ndryshëm.

Etnologia angleze Margaret Hasluck, që u ngjit në majë të tij më 1930-ën, konstatoi midis të tjerave se pelegrinët besonin në një fuqi të mbinatyrshme me seli në atë majë, dhe se betimi për Baba Tomorin ishte më i fortë se në besimet e tjera.

Sot në Tomor praktikohet kulti bektashi, por midis këtij të fundit dhe atij të parit – kultit pagan – qëndron kulti i fesë që ndan këto dy periudha, pra kulti i krishterë. Këtë nuk e dëshmon vetëm tradita gojore për ekzistencën e kishës së Shën Mërisë në malin e Tomorit dhe për pelegrinazhin e besimtarëve ortodoksë nga data 15–25 gusht, ditën e Shën Mërisë së gushtit.

Po sipas M. Hasluck, bektashinjtë e pranojnë se kanë zëvendësuar një kult shumë më të vjetër. Për t’i dhënë prestigj shkencor e thellësi historike këtij miti, ata iu referuan trashëgimisë antike. Toponimin “Tomaros” ose “Tamari” a “Tmari”, që del tek Straboni dhe tek Plini Secundi (Talar), si mal pranë Dodonës – pra si mal i shenjtë – ata e lidhën pa asnjë mëdyshje me Tomorin e Shqipërisë.

Kështu, kulti i Tomorit u shndërrua në kultin e malit, ku ka selinë perëndia e lashtë e shqiptarëve. “Shqiptarët e moçëm, – shkruan poeti kombëtar Naim Frashëri, – besonin hyjninë, dhe në malin e Tomorit ish falëtore e tij, që thuhej Dodonë”.

BETIMI PËR “BABA TOMORIN”

Ndër shqiptarët, madje edhe ata të Kosovës dhe Maqedonisë, mali i Tomorit ka kuptim mitologjik dhe mbahet si mal i shenjtë. Sipas legjendës, në majë të tij jetojnë gjallesa mitologjike, një zog i shenjtë dhe hyjni të ndryshme.

Njerëzit bënin dhe bëjnë be mbi këtë mal, si për gjënë më të shenjtë dhe më të shtrenjtë që ata kanë, duke thënë: “për Baba Tomorin”, “për të mirin Tomor”.

Por, duke besuar te forca ndëshkuese e Tomorit për ata që bëjnë keq, shumë njerëz prapë i drejtohen malit të shenjtë dhe, kur duan të mallkojnë dikë, thonë: “të vraftë Baba Tomori”, “të vraftë Abaz Aliu që është atje lart në Tomor” etj.

Shumëkush, nga respekti, as emrin nuk ia përmend, por duke u drejtuar me dorë nga mali i Tomorit thotë: “ai” dhe bën be “për atë çukë”.

Mitologjia është hapësirë e pafund, së cilës nuk i shteret kurrë rrëfimi. Prandaj, si e tillë, në këtë fushë mund të japim shembuj të një kulture shumë të lashtë, më të lashtë se çdo religjion dhe çdo normë tjetër morale të kodifikuar, në çfarëdo mënyre qoftë, nga çfarëdo bashkësie, në çdo shkallë primitive ose të përparuar, kudo në botë.

– Abedin Kaja

Vasil William Dhimitri/

Creatine is widely recognized as a substance that helps muscles generate energy during
straining tasks. Although it is generally assumed that creatine is only relevant to athletes and
bodybuilders, the scientific community is currently researching another creatine application – specifically, concerning the brain and cognitive function. 

As creatine anaerobically restores ATP and plays a role in the brain’s CK/PCr system, its supplementation should theoretically improve cognitive function and be helpful to vegetarian, oxygen-deprived or neurodegenerative, and sleep-deprived individuals. To get some answers in practice, I investigate here whether creatine enhances cognitive function and to what extent, if any, it offsets impairments in the affected individuals.

First and foremost, creatine improves intelligence and memory in young, vegetarian adults. Rae,
C. et al.’s study provides convincing data demonstrating creatine’s ability to rapidly resynthesize
ATP when local areas in the CNS activate due to straining tasks1. In this experiment 45 young,
vegetarian adults came in four times at six-week intervals, where they took blood and cognitive
tests, followed by the administration of 5g creatine or placebo tablets. Between weeks 6 and 12, the second experimental period, a supplement “wash-out” was implemented1. The two tasks subjects fulfilled were Raven’s Advanced Progressive Matrices (RAPMs) and the Weschler Auditory backward digit span (BDS)1. Collectively, these metrics validated (p<0.0001) that creatine improves intelligence and memory in young, vegetarian adults. In terms of the RAPMs dataset, creatine-supplemented vegetarians performed better by 1.5 units at the end of the first experimental period (week 6) and 5.5 units at the end of the third experimental period (week 18). In addition, the mean RAPMs score concerning the placebo group was 9.7 compared to the 13.7 of its counterpart1. On the other hand, the BDS scores performed similarly, with the creatine group having a one-unit and a two-unit advantage at the end of the first and third experimental periods, respectively. Under the placebo group, the mean BDS score was 7.05 compared to 8.5 under the supplementation group1. Overall, the study concludes that because creatine supplementation scores were higher all round, creatine improves intelligence and memory
in vegetarians as a direct result of increased ATP rates in neuronal mitochondria.

A second study by Turner, C.E. et al. on the impacts of creatine on cognitive performance during
oxygen deprivation claims that creatine supplementation counteracts the effects of oxygen loss and chronic energy disruption in young adult brains. Researchers modelled these disruptions with acute oxygen deprivation conditions in 15 young adults. The subjects took creatine or placebo treatments for a week straight to increase brain creatine content, followed by placement in hypoxia-induced environments for 90 minutes, in which they took seven tests, classified upon four neurocognitive domains: complex attention, executive function, cognitive flexibility and neurocognitive index2. Generally, creatine supplementation improved cognitive performance2. In complex attention, the creatine group had a standard score of 20 units higher than the placebo group. Regarding executive function, that difference was 10 units. Once again, in cognitive flexibility, creatine supplementation performed better by 12 units. Most importantly, the neurocognitive index was better by 7 units in the creatine group. Another metric, accounted for the sum of motor-evoked potentials in hypoxic conditions2. The creatine group scored 1.1, and the hypoxia group, 0.2. Simply put, creatine availability in the brain corrects cognitive deficiencies in straining environments, as shown by a 21% difference between the groups2. This supports the argument that creatine supplementation enhances cognitive performance because it prevents oxidative stress, ensures smooth synaptic transmission and sustains membrane potentials.

Mood tests relating to fatigue and vigour favoured the creatine group by twice as much as the placebo group in the 12h and 24h intervals. When combined, the results assert that creatine supplementation aids in improving psychomotor function during sleep-deprivation3.

While the former studies provide strong evidence that creatine supplementation positively
affects cognitive function, the latter three studies show little to no effect. To begin with, Rawson
E.S. et al.’s findings claim that creatine supplementation does not significantly impact young
adults4. While Rawson E.S. et al. state that creatine supplements increase brain creatine content,
they disagree with the notion that cognitive performance is improved4. Twenty-two non-vegetarian young adults were considered and given 0.03g of creatine or placebo per kilogram of body weight for 6 weeks. Researchers then tested reaction time, code substitution, logical reasoning, mathematics and memory.

Measured in ms or throughput, the comprehensive dataset results yielded p values greater than
0.05, certifying that for all tests, there is not a single valuable group, time or group-by-time
interaction, or any statistically significant difference4. While the scope of this essay cannot analyse every data element in Rawson E.S. et al.’s table, the throughput for mathematical processing is one of many cases where no statistically significant relationship exists. For example, the creatine group’s mean throughput before treatment is 25.4±7.6 and 26.3±7.3. For the placebo group before treatment, the mean throughput is 24.1±5.5 and after, 24.7±5.4. Changes like these, in all test categories, bear very little significance and therefore support the counterargument that creatine does not influence cognitive function in any way, shape or form.
Another study that presents similar findings is Benton, D. & Donohoe, R.’s comparative
experiment on the impacts of creatine in vegetarian and omnivorous populations5. The methodology involved several young vegetarian and omnivore adults, who consumed 5g creatine or placebo tablets for 5 days followed by completion of cognitive tests like word recall, reaction time, vigilance and verbal fluency. For word recall, creatine consumption led to poorer memory5. Pre-supplement to post-supplement, the vegetarian population’s mean words recalled dropped from 14 to 13.

Pre-supplement to post-supplement, the omnivore population’s mean words recalled declined from 14 to 11. For reaction times, neither decision nor movement times were affected by creatine to a significant degree in both vegetarians and omnivores5. The same applies to vigilance, and word fluency, where the graphs presented show almost no deviation between both groups before and after taking the creatine or placebo tablets5. In summary, Benton, D. and Donohoe, R. ‘s findings demonstrate that memory did not differ before at baseline depending on dietary style and after when the experiment was concluded. Put differently, while creatine does not influence memory in any shape or form, vegetarians are more sensitive to it, leading researchers to believe that the impacts may be indirect.

Finally, the last study of concern that highlights creatine not affecting cognitive function is by
Alves, C.R.R. et al., who observe several parameters related to creatine supplementation in older
women6. Ageing is a phenomenon in which cognitive performance and emotional decay occur, so it would make sense to suggest that creatine supplementation could potentially improve mental health. However, this is not the case at the end of Alves, C.R.R. et al. ‘s methodology, which involves 56 women assessed at 12 and 24 weeks after consuming 4x5g creatine or placebo doses. The tests were mental state, Stroop, trail making, digit span, delay recall and Geriatric Depression.

As is the case in Rawson E.S. et al.’s data tables, all test results had p-values above 0.05,
nullifying any potential for statistical significance concerning creatine supplementation6. Among the various tests and examples available, a perfect case of creatine’s lack of effect would be in the
“colour words” section of the Stroop test, in which the pre-supplement score was 32.7±10.8, and the post-supplement score was 32.8±11.1. The Geriatric Depression Scale for those who were
supplemented with creatine yielded similar or lower scores at 12 and 24 weeks6. Therefore, this
study confidently asserts that in healthy older individuals, the impacts of creatine are slim to none.

In conclusion, both sides present convincing arguments for creatine affecting and not affecting
cognitive function. Either side has performed detailed double-blind, randomised,
placebo-controlled studies. However, the “yes” side offers a more wholesome insight on creatine’s biochemical functions – and emphasises this by conducting experiments on vegetarians, oxygen-deprived and sleep-deprived individuals. The “no” side observes only healthy, omnivorous individuals, in which the effects are too marginal or preliminary to be considered significant. In admitting that their experiments lack the quantity of supplement given, they set themselves short because the results yielded for healthy people in normal conditions are extremely small and the changes, compared to the baseline and the opposing side, are pretty invisible.

References List

1. Rae, C., Digney, A.L., McEwan, S.R. & Bates, T.C. Oral creatine monohydrate supplementation improves brain performance: a double–blind, placebo–controlled, cross–over trial. Proc. R. Soc. Lond. 270, 2147-2150 (2003).
2. Turner, C.E., Byblow, W.D. & Gant, N. Creatine supplementation enhances corticomotor
excitability and cognitive performance during oxygen deprivation. J. Neurosci. 35, 1773-1780
(2014).
3. McMorris, T. et al. Effect of creatine supplementation and sleep deprivation, with mild exercise, on cognitive and psychomotor performance, mood state, and plasma concentrations of
catecholamines and cortisol. J. Psychopharmacol. 185, 93-103 (2006).
4. Rawson, E.S. et al. Creatine supplementation does not improve cognitive function in young
adults. Physiol. Behav. 95, 130-134 (2008).
5. Benton, D. & Donohoe, R. The influence of creatine supplementation on the cognitive functioning of vegetarians and omnivores. Br. J. Nutr. 105, 1100-1105 (2011).
6. Alves, C.R.R. et al. Creatine supplementation associated or not with strength training upon
emotional and cognitive measures in older women: a randomised double-blind study. Plos One. 8, 1-10 (2013).

Autori Vasil William Dhimitri është student i vitit të katërt në Universitetin e Torontos, i specializuar në bioteknologji, biologji dhe kimi. Ai është nderuar me disa nga çmimet dhe bursat më të larta akademike në Kanada. Përveç arritjeve në studime, Vasili ka punuar si kërkues shkencor në University of Toronto Mississauga dhe si praktikant në disa institucione shëndetësore. Ai ka kontribuar gjithashtu si asistent pedagog dhe mentor për studentët e rinj, duke ndërthurur shkencën me edukimin dhe praktikën.

Analizë nga Rafael Floqi

Disa kohë më parë gjatë fushatës presidenciale në një intervistë të drejtpërdrejtë me mua për ALBTVUSA, ish i dërguari i Kosovës për Presidentin Trump, Richard Grenell deklaroi se “Presidenti Trump do ta lirojë ish- Presidentin Hashim Thaçi që ndodhet në Hagë” .

Deklarata mund të dukej elektorale ne atë kohë zgjedhjesh në Michigan, ku duhej që shqiptarët të ndihmonin Trump-in, por Richard Grenell ka reaguar sërish pas protestës së mbajtur të enjten më 7 Gusht kundër padrejtësive të Gjykatës Speciale në Hagë, duke e cilësuar atë si një shenjë inkurajuese.

Në një intervistë për Klan Kosovën, Grenell e quajti Gjykatën Speciale “një njollë të madhe për evropianët” dhe kritikoi faktin që ish-krerët e UÇK-së po mbahen në paraburgim për më shumë se pesë vjet. “Ky nuk është një sistem i drejtë i drejtësisë. Kur mbani dikë kaq gjatë në burg me akuza të çmendura politike, kjo flet më shumë për ndjekjet politike që po i bëjnë evropianët. Është e tmerrshme dhe tregon natyrën politike të Evropës. Evropa duhet të përqendrohet më shumë në ekonomi dhe më pak në politikë,” tha ai.

Grenell e cilësoi ish-presidentin Hashim Thaçi si “peng” të Gjykatës Speciale. “Ajo që i kanë bërë në pesë vitet e fundit është të mbajturit peng. Është një situatë e tmerrshme dhe duhet të dëgjoni zërat në gjithë Evropën që po thonë se kjo është e papranueshme. Nëse doni një sistem të drejtë drejtësie, kjo është tmerrësisht e gabuar,” u shpreh ai.

Akuzat në Hagë padrejtësi ndaj luftës së drejtë të popullit të Kosovës

Vendimi për lirimin e liderëve të UÇK-së duhet të jetë një zhvillim historik që shkon përtej një procesi gjyqësor individual – ai prek vetë narrativën e luftës çlirimtare të Kosovës dhe raportet ndërkombëtare mbi të.  Hashim Thaçi, si një nga figurat kryesore të UÇK-së dhe më pas President i Kosovës, ka qenë për shumë shqiptarë simbol i rezistencës dhe sakrificës. Përballja e tij me akuzat në Hagë u pa nga një pjesë e madhe e opinionit publik si një padrejtësi ndaj luftës së drejtë të popullit të Kosovës.

Richard Grenell, ish-emisar special i Presidentit Trump për dialogun Kosovë–Serbi, ka treguar në disa momente mbështetje për drejtësinë dhe ka ngritur zërin për nevojën e proceseve të paanshme së pari me televizionin ALBTVUSA disa kohë gjatë fushatës zgjedhore presidenciale. Angazhimi i tij, sidomos në planin diplomatik, ka qenë i lidhur ngushtë me ruajtjen e stabilitetit në rajon dhe shmangien e proceseve të politizuara edhe pse i akuzuar si mik i serbëve. Por Grenell në moment nuk ka asnjë pozicion zyrtar në lidhje me Kosovën dhe ndërmjetësimi që bëri në Venezuelë ka shkaktuar reagime dhe kundërshtime në departamentin e shtetit me sekretarin Rubio.

Stili diplomatik i Grenellit 

Richard Grenell ka një vijë të qartë në karrierën e tij diplomatike: ai nuk ndjek gjithmonë protokollin e diplomacisë klasike, por preferon ndërhyrje të shpejta, të drejtpërdrejta dhe me efekt politik të menjëhershëm – një stil që e përdori si ndërmjetësues për dialogun Kosovë–Serbi dhe e ripërdori së fundi në Venezuela që me gjithë lirimin e disa pengjeve çoi në vendosjen e 50 milionë dollarëve kërkesë për kokën e Maduros.

 Në Kosovë (2019–2020), si i dërguar special i Presidentit Trump, Grenell shmangu diskutimet e gjata mbi çështjet historike dhe politike, duke u fokusuar te marrëveshje ekonomike dhe projekte konkrete (linja hekurudhore, marrëveshja për fluturime, energjia).    Ai e paraqiti veten si menaxher marrëveshjesh, jo si negociator ideologjik. Në Kosovë, kjo solli nënshkrimin e Marrëveshjes së Uashingtonit (2020), e cila ishte më shumë një paketë ekonomike e ndërmjetësuar nga SHBA, sesa një zgjidhje e drejtpërdrejtë e statusit politik.    Po bën marrëveshje të fokusuara tek objektiva të prekshme: lirimi i amerikanëve, kthimi i të dëbuarve, zbutje selektive e sanksioneve (p.sh., për Chevron) në Meksikë , njësoj si në rastin e Kosovës, kjo e vendos Grenellin në qendër të suksesit diplomatik, por edhe e ekspozon ndaj kritikave nga brenda administratës (në këtë rast nga Marco Rubio dhe të tjerë).

Ish-Prokurori Jake Smith me sindromën “Anti-Trump”

Nga ana tjetër, Prokurori Jake Smith, në rolin e tij ligjor, si në rastin e Thaçit dhe atë të hetimeve kundër Trump përfaqëson një sistem që shpesh është kritikuar për mungesë të balancës në trajtimin e palëve në konflikt. Megjithatë, çdo vendim për sa i përket liderëve të UÇK-së, nëse mbështetet nga prova të pamjaftueshme ose shkelje procedurale, do të tregojë se drejtësia nuk duhet të bazohet në agjenda politike, por në fakte të qëndrueshme. 

Nga ana tjetër, ishte po ky Jake Smith si prokuror federal i emëruar si këshilltar special për të trajtuar hetime specifike, duke përfshirë disa akuza që lidhen me Presidentin Donald Trump. Raportet nga viti 2023 deri në vitin 2025 sugjerojnë se Smith ka drejtuar hetime për çështje të tilla si trajtimi i dokumenteve të klasifikuara nga Trump ose hetime të tjera ligjore. Ka pasur presion politik dhe publik nga mbështetësit dhe aleatët e Trump, të cilët e kanë kritikuar rolin e Smith si të motivuar politikisht ose të padrejtë. Trump dhe ekipi i tij ligjor kanë denoncuar publikisht këshilltarë specialë si Smith, duke i cilësuar hetimet si një “gjueti shtrigash” ose persekutim. I këtij mendimi është dhe Grenell i cili e lidh qëndrimin anti- Thaçi të Smith me atë anti-Trump.

Në interviste me mua Grenell pat thënë se kur Kosova ishte afër të një marrëveshje me Serbinë. Sipas tij: pasi një grup prokurorësh nuk mundën të gjenin prova kundër Thaçit dhe ish-prokurori tha se nuk kishte asgjë në të, e mbylli dosjen dhe u largua. Haga vazhdoi të shpenzonte dollarë amerikanë dhe Jack Smith kaloi vite gjoja “duke hetuar krimet e luftës.” “Dy ditë më vonë, mora vesh se Smith pat thënë:  “Nuk mund ta mbyll këtë çështje .” Tre apo katër javë më vonë, Jack Smith shpalli aktakuzën kundër Thaçit. Dhe pikërisht para se të vinte në Shtëpinë e Bardhë, Thaçi u dërgua në Hagë dhe ai është ende aty në burg.”

Ç’tregojnë protestat masive në Prishtinë

Mijëra qytetarë u mblodhën në Prishtinë për të protestuar kundër Dhomave të Specializuara për Krime Lufte (njësoj si “Gjykata Speciale”) që gjykon ish-krerët e UÇK-së: Hashim Thaçi, Kadri Veseli, Jakup Krasniqi dhe Rexhep Selimi. Ata akuzohen për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit, akuza që ata i mohojnë.

Organizata e Veteranëve të Luftës së UÇK-së (OVL-UÇK) dhe disa partie politike e veteranë të tjerë. Protesta u zhvillua me moton “kundër padrejtësisë” dhe “në mbrojtje të së vërtetës”. Në disa artikuj u tha se gjykata “po deformon historinë e Kosovës” dhe po mundohet “ta njollosë luftën çlirimtare”. Dhomat e Specializuara pranuan prova materiale të dorëzuara nga institucione të Serbisë—si Departamenti i Sigurisë Shtetërore, Ministria e Brendshme dhe Komanda për Kosovën dhe Metohinë.

Kjo ngjarje shkaktoi reagim kritik nga Ministrja në detyrë e Drejtësisë, Albulena Haxhiu, e cila e cilësoi pranimin e këtyre dokumenteve si “thellësisht të papranueshëm”, duke e quajtur si një deformim të rëndë të drejtësisë dhe një fyerje ndaj viktimave të luftës.

OVL-UÇK dhe organizata si SHIL dhe SHFD kritikuan rrëzimin e një mocioni mbrojtës, duke e cilësuar si “zhgënjyes dhe shqetësues për drejtësinë”. Ato paralajmëruan se gjykata po bëhet “mjet për rishkrim të historisë” dhe jo një garant për drejtësi të paanshme.

Një komunikatë e OVL-UÇK kritikoi gjithashtu kufizimet procedurale në Dhomat e Specializuara si pjesë të një “sulm të strukturuar ndaj së vërtetës për luftën çlirimtare” 

Analistët kanë vlerësuar vitin 2025 si “vit i zgjidhjes”, duke theksuar presionet mbi dëshmitarët dhe mungesën e mjaftueshme të aktakuzave për disa krime të pretenduara. Në muajt e fundit, Dhomat Speciale dënuan tri ish-pjesëtarë të UÇK-së me 7 vite burg për pengim të drejtësisë. Gjykimi aktual vazhdoi me dëshmitarë të larguar dhe me dënime për pengim të drejtësisë, por edhe me kritika për procesin dhe paanshmërinë.

Nevoja e një marrëveshje Kosovë -Serbi sa më eminente

Fjalët e Richard Grenell, si ish-i dërguari presidencial për negociatat Kosovë–Serbi, hapin një dritare të qartë mbi një realitet të thjeshtë: “Ballkani ka nevojë jo vetëm për marrëveshje politike, por për një themel të fortë ekonomik, këtë ai e ka cituar  edhe në një intervistë me mua gjatë fushatës elektorale. Grenell kujton se Presidenti Trump e udhëzoi të mos humbiste kohë në retorika politike, por të punonte për zhvillimin ekonomik — për të krijuar vende pune të paguara mirë, për t’i dhënë shpresë të rinjve dhe për t’i mbajtur ata në vendin e tyre. Qëllimi ishte i qartë: ekonomia të bëhej ura që lidh popujt, duke zbutur konfliktet e trashëguara. 

Ky koncept është më tepër idealist dhe parë me syrin e biznesmeni se ekonomia i zgjidh të gjitha, dhe kjo ishte para se vetë Trump të ndeshej me realitetin kokëfortë të luftës dhe paqes si me Rusinë dhe Ukrainën dhe Gazën dhe Izraelin kur interesat janë territoriale përtej atyre ekonomike.

Por në të njëjtën kohë doli ideja e shkëmbimit të territoreve, të cilin Grenell e mohon se ka qenë objekt i bisedimeve dhe që ai të kishte pasur dijeni. Edhe pse koncepti pat qarkulluar qysh nga fillimi i viteve 2000, ai u bë realisht temë serioze ndërkombëtare vetëm më 2018 me promovimin nga Hashim Thaçit m e mbështetjen e Edi Ramës ( të Sorosit Ballkani i, Hapur” dhe gatishmërinë e Aleksandar Vuçiçit  për ta diskutuar, të lehtësuar në heshtje nga disa figura ndërkombëtare si Mogherini e Bolton, por qe  kundërshtuar fuqishëm nga Gjermania dhe një pjesë e madhe e BE-së. 

Në intervistë me mua Grenell tha se problemi i kufijve, nuk kishte qenë temë e bisedës dhe se ideja ishte futur nga këshilltari Bolton dhe ishte kundërshtuar fuqishëm nga zonja Merkel.

Në një konferencë shtypi në Berlin, kancelarja Angela Merkel , aso kohe pat thënë se : “Kufijtë e shteteve të Ballkanit Perëndimor janë të vendosur dhe të palëvizshëm… Kjo duhet të thuhet përsëri dhe përsëri, sepse herë pas here shfaqen tentativa për të diskutuar kufijtë, dhe ne nuk mund ta lejojmë atë.” 

Dhe pse ne interviste Grenell pohoi se kjo nuk ishte tema e takimit, por edhe po te hidhej aty, ne e kishim të qartë reagimin e znj. Merkel më 2018, për idenë e korrigjimit të kufijve Kosovë–Serbi kur pat deklaruar se : “Integriteti territorial i shteteve në Ballkan nuk është monedhë që mund të shkëmbehet për një paqe afatshkurtër.” 

“UÇK është lavdi, jo akuzë”

Por çdo zhvillim ekonomik ka nevojë për një themele të forta kombëtare dhe për një të vërtetë historike të pandryshueshme. Për shqiptarët, ky themel është Lufta Çlirimtare e UÇK-së — një epope e përmasave historike, që i dha fund një epoke shtypjeje dhe i hapi rrugë lirisë. UÇK-ja nuk ishte vetëm një formacion ushtarak; ajo ishte vetë zemra e kombit në momentin më kritik, një sakrificë që ndryshoi përjetësisht hartën politike të Ballkanit dhe fatin e shqiptarëve.

Sot, kjo histori përballet me një sfidë të re: deformimin e saj. Gjykata Speciale e Hagës, e krijuar jashtë territorit të Kosovës dhe me varësi të dukshme nga faktorë të jashtëm, ka dhënë deri më tani një bilanc të padrejtë — shumicë të akuzuarish shqiptarë dhe pakicë serbësh, duke krijuar një narrativë të rrezikshme që e zbeh realitetin e krimeve të luftës. Ky është një rrezik jo vetëm për imazhin e UÇK-së, por për vetë të ardhmen e kombit, sepse historia e shtrembëruar është një armë po aq e rrezikshme sa edhe agresioni ushtarak. 

Në thelb, lirimi i tyre do të ishte jo vetëm një lehtësim personal për individët e akuzuar, por edhe një rehabilitim i pjesës së historisë së Kosovës që lidhet me luftën për liri. Ky moment duhet të shërbejë si thirrje për bashkim kombëtar dhe për të forcuar imazhin e Kosovës si një shtet që respekton drejtësinë, por nuk lejon që ajo të përdoret si mjet presioni politik.

Pikërisht protesta e 7 gushtit nuk është një ngjarje e zakonshme. Ajo është një thirrje e ndërgjegjes kombëtare, një manifestim i krenarisë dhe i mbrojtjes të së vërtetës. Është një ribashkim popullor që i kujton botës se pa sakrificën e UÇK-së, nuk do të kishte as shtet të pavarur, as mundësi për zhvillim ekonomik, as marrëveshje tregtare e as hapje kufijsh. Ata dërguan mesazhin e qartë: që historia e Kosovës nuk mund të ribëhet nga të huajt.

Njohja e dyanshme mes Serbisë dhe Kosovës. A është e mundshme?

Propozimi amerikan për njohje të dyanshme mes Serbisë dhe Kosovës, që po përmendet tani në kontekstin e Presidentit Trump, lidhet me disa arsye strategjike dhe politike që bashkohen në këtë moment:

Presidenti Trump, ka interes të tregojë rezultate të prekshme në politikën e jashtme. Një marrëveshje historike mes Kosovës dhe Serbisë do të shërbente si shembull i aftësisë së tij për të zgjidhur konflikte të vjetra, sidomos në një rajon ku edhe administratat e mëparshme amerikane nuk kanë arritur zgjidhje përfundimtare.

Richard Grenell ka qenë emisar i posaçëm për dialogun Kosovë–Serbi dhe ka ruajtur kontakte të forta në të dyja palët. Ai ka interes ta përmbyllë procesin që nisi gjatë mandatit të tij, dhe momenti i tanishëm i shërben për të rikthyer vëmendjen te diplomacia e administratës Trump.

 Me lirimin e mundshëm të liderëve të UÇK-së, rritet disponimi politik në Kosovë për të marrë vendime të mëdha dhe për t’i dhënë fund disa pengesave historike. Në këtë klimë, një marrëveshje e njohjes së dyanshme do të kishte më pak rezistencë nga ana e opinionit publik.

Për SHBA-të, njohja e ndërsjellë do të stabilizonte rajonin e Ballkanit, do të rriste ndikimin amerikan në raport me BE-në dhe Rusinë, dhe do të mbyllte një nga dosjet më problematike të pasluftës në Evropë.

Beogradi dhe Prishtina janë nën presion për shkak të krizave ekonomike, energjetike dhe të sigurisë. SHBA mund të shfrytëzojë këtë moment për të ofruar stimuj ekonomikë dhe politikë në këmbim të njohjes së ndërsjellë.

Në thelb, ndodh tani sepse është një kombinim i interesit të Trump, i klimës së re politike pas zhvillimeve në Hagë, dhe i momentit të favorshëm diplomatik ku të dyja palët mund të pranojnë kompromis për të marrë mbështetje të madhe ndërkombëtare.

Dhe propozimi  i kongresistes republikane Claudia Tenney e caktuar si bashkwkryesuese Kaukusit serb në Dhomën e Përfaqësuesve të SHBA-së, e angazhuar në çështjet që lidhen me të drejtat e serbëve në Kosovë, duke përfshirë edhe legjislacionin lidhur me marrëveshjen e Brukselit të vitit 2013, nuk vjen tani më kot.

Më 25–30 korrik 2025, Tenney dhe Chrissy Houlahan (demokrate) i dërguan një letër presidentit amerikan Donald Trump, duke i bërë thirrje që të ndërmjetësojë një marrëveshje normalizimi që të përfshijë njohjen reciproke ndërmjet Kosovës dhe Serbisë. Në letrën e publikuar në rrjetet sociale, ato theksuan se ky është një moment unik historik për paqe afatgjatë në rajonin e Ballkanit, duke sugjeruar edhe një vizitë të mundshme të Trump-it në të dyja vendet si pjesë e procesit ndërmjetësues. Ky veprim u përshëndet nga ekspertë dhe media si një impuls i ri drejt një marrëveshjeje finale, duke vënë theksin në rëndësinë e një marrëveshjeje të qëndrueshme për paqe në rajon. Kjo letër edhe pёr shkak të lidhjeve të Tenney me lobin serb duhet të ketë marrë miratim nga Beogradi  pёr të zbutur presionin amerikan të presidentit Trump në lidhje me marrëdhëniet e Serbisë me Rusinë.

Kjo deklaratë për ndërmjetësim nga lobi serb, mund të shihet si frikë e Serbisë  për një marrëveshje që do të anonte më shumë nga Kosova, duke pasur parasysh lidhjet e Vuçiçit me Rusinë ,situatën e vështirë të tij politike në Serbi, dhe përkrahjen që Trump hapur i ka bërë Presidentes Osmani edhe pse ka mënjanuar disi Kurtin. 

Përdorimi i ndikimit amerikan për arritjen e një marrëveshjeje normalizimi

Në këtë kuptim, mesazhi i Grenell për fokusin tek ekonomia dhe mesazhi i protestës për mbrojtjen e historisë nuk janë të ndara — ato janë dy anët e së njëjtës medalje. Ekonomia ndërton të ardhmen, historia ruan shpirtin e kombit. Pa njërën, tjetra është e rrezikuar.

Gjatë presidencës së Trump (2017–2021), SHBA vazhdoi të mbështesë Kosovën në arenën ndërkombëtare, përfshirë forcimin e marrëdhënieve ushtarake dhe diplomatike.

Në vitin 2020, administrata Trump ndërmjetësoi një marrëveshje ekonomike midis Kosovës dhe Serbisë në Shtëpinë e Bardhë, por marrëveshja nuk përfshinte njohjen reciproke zyrtare, dhe temat kryesore politike mbetën të pazgjidhura. Trump shfaqi mbështetje të fuqishme për njohjen e Kosovës, por nuk insistoi në presion të fortë ndaj Serbisë për njohje reciproke. Albin Kurti është kryeministri i Kosovës, i njohur për qëndrimet e tij të forta kombëtare dhe shpesh kritik ndaj ndërhyrjeve të jashtme që cenojnë sovranitetin e Kosovës. Në periudha të ndryshme, Kurti kritikoi disa nga kushtet e vendosura nga SHBA në marrëveshjet ekonomike që nuk trajtonin çështjet politike thelbësore si njohja reciproke. 

Kurti ka shprehur edhe herë pas here rezerva ndaj disa ndërmjetësimeve amerikane, duke kërkuar që ato të jenë të balancuara dhe të respektojnë sovranitetin e Kosovës. Në nivel politik, figura si Claudia Tenney (përmendur më parë) kanë tentuar të nxisin një rol të Trump në ndërmjetësim, e pranueshme edhe për kryeministrin në detyrë Albin Kurti i cili ka folur, për njohje reciproke nga Serbia. 

Shqiptarët, kompleksi i inferioritetit dhe rasti i Kosovës me Gjykatën Speciale

Kompleksi i inferioritetit tek shqiptarët nuk mbetet vetëm tek fushat e kulturës, gjuhës apo modës – ai shpesh merr formë politike dhe juridike, duke bërë që udhëheqësit tanë të pranojnë marrëveshje ose struktura që vende të tjera nuk do t’i pranonin kurrë pa kushte të forta.

Rasti më i freskët dhe i rëndë është ai i Kosovës dhe pranimi i Gjykatës Speciale, një strukturë gjyqësore e krijuar jashtë vendit, me gjyqtarë e prokurorë të huaj, për të hetuar ekskluzivisht ish-udhëheqësit e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës.

Trashëgimi nga periudha e pasluftës – Pas vitit 1999, vendimmarrja kryesore në Kosovë ishte e kontrolluar nga UNMIK-u, më pas nga EULEX-i dhe ambasadat kryesore. Kjo krijoi një kulturë politike ku “po nuk e tha i huaji, nuk vlen”. Mungesë përvoje shtetformuese – Udhëheqësit e dalë nga lufta nuk kishin një traditë të gjatë qeverisjeje; për shumë vendime madhore prisnin miratimin nga Brukseli ose Uashingtoni. Presioni diplomatik – BE dhe SHBA e paraqitën Gjykatën Speciale si “test besnikërie” dhe “garanci për të ardhmen e Kosovës në perëndim”. Në vend që të kërkonin rishikim të mandatit apo garanci të barazisë para ligjit, udhëheqësit kosovarë e pranuan në formën më të ashpër.

Pranimi pa kushte  qe shenja e kompleksit

Hashim Thaçi dhe klasa politike e asaj kohe pranuan vetë tezat e huaja për krijimin e Gjykatës Speciale: U legjitimua ideja se vetëm gjyqtarët e huaj mund të bëjnë “drejtësi të paanshme”. U pranuan rregulla procedurale që shpesh janë më të rënda se në gjykatat ndërkombëtare për krime lufte. Nuk u kërkua balancë për hetimin e krimeve të palës serbe – njëanshmëri që asnjë vend normal nuk do ta pranonte.

Kjo nuk ndodhi vetëm nga frika e sanksioneve diplomatike, por edhe nga një bindje e brendshme se “ne nuk jemi të aftë të gjykojmë vetë” dhe se “mirë është si thonë të huajt”.

Për pasojë u bë dëmtimi i sovranitetit juridik – Kosova ka një gjykatë që nuk është as plotësisht e saj, as plotësisht ndërkombëtare, por e vendosur jashtë vendit dhe mbi institucionet e Kosovës. Goditja e imazhit të luftës së UÇK-së – Duke pranuar të vetmin narrativ të të huajve për “krimet e luftës”, Kosova dobësoi argumentin e vet historik dhe moral. Dobësim politik i udhëheqjes – Thaçi dhe bashkëpunëtorët e tij, që mendonin se po fitonin pikë me ndërkombëtarët, përfunduan të izoluar dhe të akuzuar nga po ata ndërkombëtarë.

Kjo histori është shembull klasik se si kompleksi i inferioritetit përkthehet në vet shkatërrim politik:

Udhëheqësit e Kosovës menduan se duke treguar bindje absolute ndaj kërkesave të huaja, do të garantonin mbështetje të përhershme ndërkombëtare.

Në fakt, pranuan një mekanizëm që më pas u përdor kundër tyre dhe kundër vetë narrativës së pavarësisë së Kosovës. Ironikisht, kjo i dha Serbisë një mjet të fuqishëm propagandistik, duke e paraqitur luftën çlirimtare si kriminale.

Mësimi që nuk duhet harruar

Kompleksi i inferioritetit nuk është vetëm ndjesi e brendshme – është një sëmundje politike që mund të shkatërrojë arritjet kombëtare në tavolinën e negociatave. Rasti i Gjykatës Speciale duhet të mbetet një shembull i hidhur: kur nuk beson tek vetja, do të shkruash historinë me fjalët e të tjerëve – dhe ata rrallë e shkruajnë në favorin tënd.

Prandaj, sot shqiptarët duhet të jenë të bashkuar në disa fronte: të punojnë për një zhvillim ekonomik që mban të rinjtë në vend në Kosovë, të sigurojnë sovranitet mbi tërësinë territoriale dhe të mbrojnë me vendosmëri të vërtetën e luftës çlirimtare. 

Vetëm  kështu sigurojmë që sakrifica e djeshme të mos shkojë dëm dhe që e nesërmja të ndërtohet mbi themele të forta. 

Dhe që besojmë tek ndërkombëtarët duhet që Grenell/ Amerika  të realizojë premtimin e tij për lirimin e Thaçit me shokë, ashtu siç ma pat premtuar me gojë mua vetë ai gjatë një interviste.

Prof. Milazim KRASNIQI/

E kaluara e kombeve dhe e shteteve të Ballkanit nuk ndihmon aspak asnjë përpjekje që provohet të bëhet për bashkëpunimin ose integrimin miqësor e paqësor të tyre as në shekullin XXI, kur integrimi dhe globalizimi ka përthekuar edhe rajone shumë më problematike se sa ky rajon. Ndonëse ka një pjesë të historisë, e cila do të mund të ndihmonte atë projekt bashkëpunimi e integrimi, por pikërisht ajo pjesë e historisë injorohet dhe tentohet me çdo kusht që të harrohet. Ajo pjesë e historisë ku banorët e këtij rajoni kanë jetuar kryesisht në paqe e deri dikund edhe në harmoni, përfshin një periudhë të gjatë të sundimit Osman (jo gjithë periudhën.) Shekujt XVI-XVIII mund të përfshihen në këtë vlerësim, ndërsa nga shekulli XIX, kur fillon formimi i kombeve balkanike, fillojnë edhe konfliktet dhe kasaphanat, që kulmojnë me luftërat ballkanike, të cilat paraqesin shembuj të lemerishëm të mizorive ndërmjet kombeve të Ballkanit. Faktikisht në këtë periudhë fillon të përdoret edhe termi Ballkan dhe ballkanizim, për ta shprehur copëtimin e territoreve dhe mizorinë, në emër të kauzave iracionale kombëtare.

Po nga erdhi ai pasion për mizori, pas disa shekujsh bashkëjetese në një perandori shumëkombëshe, ku të krishterët e Ballkanit e kishin statusin e një mileti (populli) të veçantë, pa asnjë tentim që të osmanizoheshin? Kryeshkakun e këtij shpërthimi barbar të dhunës, studiuesja e famshme, Maria Todorova, e ka identifikuar te ndikimi i kombeve të mëdha evropiane, Fuqive të Mëdha, mbi projektet nacionale të ballkanasve. Kombet e mëdha evropiane i kanë nxitur drejt kombformimit, duke ua mësuar përdorimin e dhunës, spastrimit etnik dhe gjenocidin, si mjet për arritjen e qëllimeve kombëtare. Todorova konstaton se në pasionin për shkaktimin e kasaphanave, ballkanasit mbeten joeuropian në krahasim me europianët: “ Me të vërtetë, ka diçka që është qartazi joeuropiane në faktin që Ballkani asnjëherë nuk mundi të arrijë- përmasat e kasaphanave europiane.” Sidoqoftë, të nxitur nga sponsorët e mëdhenj evropianë, ballkanasit e filluan me mjete gjenocidale Luftën e Parë Ballkanike, me pretekst të dëbimit të Perandorisë Osmane nga Ballkani, por esencialisht me synimin që të copëtonin territoret e popujve që nuk bënin pjesë në aleancën ballkanike (malazezët, serbët, bullgarët e grekët.) Nga shikimi më i përciptë në hartë, menjëherë shihet se caku kryesor ishte copëtimi i territoreve ku jetonin shqiptarët. Zbatimi i atij komploti të katër shteteve ortodokse, rezultoi me gjenocid kundër muslimanëve në Ballkan, me objektivin kryesor kombin shqiptar. Ndërsa Lufta e Dytë Ballkanike u shndërrua në kasaphane ndërmjet vetë aleatëve të krisherë ortodoks (serbëve, grekëve e edhe rumunëve kundër bullgarëve.)

Nga arroganca e ballkanasve që u farkua në dy luftërat ballkanike, veçmas nga arroganca e serbëve, u provokua edhe Lufta e Parë Botërore (1914-1918), e cila pastaj e përfshiu në kasaphanë mbarë Europën. Në fund të asaj lufte u zhbënë perandoritë habsburge, osmane e ruse, me ç’rast në territoret e dy të parave u formuan një numër shtetesh sllave, të cilat në atë mënyrë e ballkanizuan edhe një pjesë të madhe të Evropës Qendrore. Ndërsa, në Rusi triumfoi bolshevizmi, një ideologji që do të bëhej vrastare për një pjesë të madhe të Evropës dhe të Ballkanit. Ndryshimet e mëdha gjeopolitike e ideologjike që ndodhën, përgatitën edhe klimën për Luftën e Dytë Botërore, e cila ishte shumë më gjakatare se sa e para.

Pra, virusi i mizorisë që i kishin injektuar kombet e mëdha evropiane në kombet e vogla ballkanike, duke ua mësuar spastrimin etnik dhe gjenocidin, u përhap si epidemi shkatërrimtare edhe në vetë kombet e mëdha evropiane. Në kujtesën e kombeve të sotme ballkanike kanë mbetur përvojat e tmerrshme të luftërave ballkanike dhe të luftërave botërore, ndërsa periudhën e jetës në paqe e harmoni nën sundimin Osman, praktikisht e kanë injoruar dhe e kanë harruar. Prandaj narracionet e këtyre historive janë të pafuqishme, në ndonjë tentativë për ta jetësuar jetën në paqe dhe integrimin e kombeve dhe shetteve të sotme ballkanike.

As Bashkimi Evropian, me ofertën e vet ekonomike, kulturore e gjeopolitike, nuk po arrinë ta shërojë plagën e infektuar para më shumë se një shekulli. Në fakt, Bashkimi Evropian ka bërë vetëm përpjekje parciale. Pranimi në Bashkimin Evropian i Greqisë, Bullgarisë, Rumanisë e Kroacisë, faktikisht nuk ka prekur fare në plagën e infektuar të Ballkanit. Plaga e hapur e të kaluarës është në Maqedoninë e Veriut, në Kosovë, në Bosnjë e Hercegovinë dhe në Malin e Zi. Kjo është harta që mbartë pasojat e Krizës Lindore, të provokimit të Luftës së Parë Botërore, të zhbërjes së një shteti sovran – Malit të Zi dhe të spastrimti etnik e gjenocidit në vitet 1998-199 në rastin e Kosovës. Bashkimi Evropian përkatësisht kombet e mëdha evropiane, francezët, gjermanët, italianët e anglezët nuk kanë gjetur asnjë formulë si mund të shërohet plaga të cilën ata e kanë hapur para më shumë se një shekulli në këto hapësira. Prandaj, herë bëjnë njërin sy qorr, herë u rikthehen ideve të vjetra imperialiste, por as kanë vrasje ndërgjegjeje e as aftësi për ta mbyllur krizën. Kjo u pa më së miri në kohën e luftës në Bosnje (1991-1995) dhe në luftën në Kosovë (1998-1999.) Po të mos ishte vendosmëria e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, që imponuan Marrëveshjen e Dejtonit (1995) dhe atë të Kumanovës (1999), turpi do ta mbulonte Bashkimin Evropian, njësoj si në kohën e luftërave ballkanike, kur jo vetëm që nuk e ndaluan gjenocidin serb, kundër shqiptarëve, po në fakt i fshehën edhe informacionet e konsujve dhe të gazetarëve.

Paaftësia dhe pafytyrësia e Bashkimit Evropian u pa edhe kur Bullgaria e bllokoi procesin e integrimit të Maqedonisë së Veriut. Brukseli rrudhi krahët dhe e la mundësinë që Bullgaria dhe Maqedonia e Veriut të gjejnë zgjidhje në biseda dypalëshe. E lanë të kërkojnë zgjidhjen Bullgaria e Maqedonia e Veriut, që po të mos ishte inxhinieringu brutal i Fuqive të Mëdha Evropiane, do të ishte zgjidhur me kohë, me krijimin e një shtet-kombi bullgar, kur kombi i sotëm maqedonas nuk ekzistonte. Nëse arrihet tash një marrëveshje lidhur me të kaluarën e komplikuar dhe të mjegulluar, pas formimit të kombit maqedonas, do të jetë meritë e vetë këtyre dy shteteve e aspak e Bashkimit Evropian. Zgjidhja është e mundshme, nëse mbahet para sysh alarmi i Bojko Borisovit: “Nuk dua të jap kurrfarë komentesh për NATO-n , duke pasur para sysh se në anën e majtë, në Detin e Zi, e kemi Krimenë, në anën e djathtë Stambollin, ndërsa prapa nesh Kosovën.” Pra, Borisov po thoshte se nuk lejohen aventura dhe se nuk ka siguri jashtë NATO-s. Ky është një pragmatizëm, nga i cili duhet të mësojnë edhe liderët e Maqedonsië së Veriut, po edhe të Kosovës, Shqipërisë, Malit të Zi dhe Bosnjë e Hercegovinës. Bile Maqedonia e Veriut, Kosova, Mali i Zi dhe BeH, janë në pozitë shumë më të keqe se sa Bullgaria, për ç’arsye u duhet edhe më shumë pragmatizëm.

Ombrella e NATO-s këtyre shteteve u duhet veçmas që të shpëtojnë nga komplotet ruse, të cilat alternohen në vazhdimësi, me synim që rajonin ta mbajnë në gjendje jostabiliteti, me çka Rusia mund t’i bëjë më lehtë presion Bashkimit Evropian po edhe NATO-s. Sikundër dihet, në Malin e Zi ka pasur tentativë për vrasjen e Gjukanoviqit, në Maqedoni u tentua të nxitej gjakderdhje dhe kaos në prill 2017. Sulmi terrorist në Banjskë më 24 shtator 2023 ishte brenda këtij skenari. Pra, jo vetëm e kaluara, por as e tashmja e shteteve ballkanike nuk po mundëson bashkëpunim e integrim miqësor e paqesor të këtyre shteteve, ngase nxitja për konflikte e përçarje sërish vjen nga jashtë, nga Rusia në rend të parë, por pa dyshim edhe nga disa shtete perëndimore.