LUAN PËRZHITA/

Profesor Skënder Anamali është themelues dhe studiuesi i shquar i arkeologjisë e i historisë antike të Shqipërisë. Lindi në Shkodër me 1921, ku kreu shkollën e mesme, ndoqi studimet e larta në Fakultetin e Letërsisë e të Filozofisë në Universitetin e Padovës (Itali). Më 1947 filloi punën si arkeolog në Institutin e Shkencave në Tiranë dhe bashkë me H.Cekën hapën muzeun e parë arkeologjik (1948). 

Ndërmori gërmime të pavarura në qytetin e Amanties, në Apoloni dhe në Durrës. Problemet historiko-arkeologjike që lidheshin me kulturën e arbërve të hershëm u bënë objekt i kërkimeve dhe studimeve të tij deri në fund të jetës. Gjatë kësaj periudhe realizoj gërmime sistematike në varrezën mesjetare të Krujës, të Komanit, Buklit, Shurdhahut, në bazilikën e Linit, në kalanë e Pogradecit, në kalanë e Stelushit, në bazilikën e Ballshit etj.  Rezultatet shkencore të gërmimeve u pasquruan në mbi 70 artikuj e studime të botuara edhe jashtë vendit, ku përcakton përbërsit e kulturës arbërore, procesin e lindjes e të zhvillimit autokton të bartësve të saj. 

Skënder Anamali është autor i monografisë për qytetin ilir të Amanties, bashkautor i vëllimit “Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë” (1965), bashkautor i veprave “Historia e Shqipërisë” vëll. (1959) dhe “Historia e popullit shqiptar” vëll. I (2002); “Corpus des inscriptions latines d’ Albanie” (Korpusi i mbishkrimeve latine në Shqipëri) Romë 2009, si dhe autor i vëllimit “Des Illyriens aux Albanais” Tiranë 2011. Skënder Anamali ishte anëtar i “Shoqatës Ndërkombëtare për Epigrafi Greke dhe Latine” me seli në Paris. 

Në  “In memoriam”, dedikuar Prof. Skënder Anamalit, të botuar në revistën shkencore Antiquite Tardive, 5-1997, f. 11-14, Prof. Noël Duval në mes të tjeravë shkruan-“ I detyrohemi Skënder Anamalit shume sinteza ose kontribute përmbledhëse mbi ilirët, botuar shpesh në frengjisht. Ai u specializua për periudhën paleokristiane dhe Mesjetën e e Hershme; ai u interesua vecanërisht pervec faktit se kjo kishte edhe rëndësi kombëtare, për kulturën e Komanit, objekt debatesh mes shqipëtarve, serbëve dhe partizanëve të influencave romano-bizantine.

Ndërsa, Akademik Muzafer Korkuti në analizën e detajuar me shumë elegancë kushtuar veprës së Prof. Skënder Anamali më titull “Prof. Dr. Skënder Anamali- Dekan i Arkeologjisë Shqiptare”       ( Iliria 2011, f.15-38)  shkruan; “Me veprën e tij, Dekani i arkeologjisë mesjetare shqiptare, vuri gurin e themelit në kërkimet e studimet për periudhën e antikitetit të vonë e mesjetën së hershme”.

Prof. Skënder Anamali, njëri nga themeluesit e arkeologjisë shqiptare, ishte ndër studiuesit e parë që saktësoi karakteristikat e kulturës së hershme shqiptare, kushtet historike në të cilat është ruajtur popullsia e lashtë ilire dhe etapat e kalimit nga antikitetti i vonë në mesjetën e hershme, parë në dritën e të dhënave arkeologjike. Analizat e hollësishme mbi lidhjet e kulturës së hershme mesjetare të Shqipërisë me kulturat e tjera si dhe përcaktimin e kohës së lulëzimit të kulturës së varrezave shqiptare, do të ishte qasja më e rëndësishme gjatë jetës së tij shkencore. Nga ana tjetër kjo ndihmesë u shtri në studime dhe analiza të shumta, kryesisht rreth origjinës së kulturës materiale në lidhje me praninë e antikiteteve slave, ngjashmëritë e kësaj kulture me atë hungareze “Keszthey” si dhe problemin avaro-sllav të lidhur me kulturën e Komanit. Pjesë e kësaj analize ishin dhe objektet byzantine të importit ose prodhime vendase të huazuara nga zejtaria byzantine. Në studimin “Antikiteti i vonë dhe mesjeta e hershme në kërkimet shqiptare”, analizohen aspekte të vazhdimësisë së jetës qytetare në provincat ilire të Perandorisë Bizantine, përfshirë këtu kështjellat, ndërtimet monumentale, kishat e shekujve V-VI, kulturën e arbërve të mesjetës së hershme pa harruar binomin arbër-shqiptar ne shekujt IX-XII.

Lidhur me procesin e formimit autokton të popullit shqiptar dhe kulturës ë tij, profesor Anamali rendit ndër faktorët me rëndësi kulturore ndikimet romano-procinciale byzantine të hershme si pjesë e sistemit politiko-administrativ të Ilirisë së Jugut. Cështje të tilla si, roli dhe pasojat e dyndjeve sllave, avare etj., në përbërje të kulturës së Komanit apo Kultura Arbërore si shprehje e zhvillimit ekonomik e shoqëror gjatë shek. VI-IX mbas Kr, janë ende sot tema të cilat ndihmojnë hulumtuesit në saksionimin e një sërë problemesh.

Historia e kërkimeve arkeologjike moderne për mesjetën e hershme shqiptare filloi, u rrit dhe u zhvillua për afro gjysëm shekulli nepërmjet punës së palodhur nga Prof. Skënder Anamali dhe arkeologë të tjerë. Ishin vitet ’60 kur arkeologjia shqiptare e drejtoi vëmendjen nga kultura e antikitetit të vonë dhe mesjetës së hershme shqiptare. Ky orientim i ri i kërkimeve, dhe shumë e rëndësishme për arkeologjinë e historinë e periudhës së mesjetës së hershme, iu ngarkua Prof. Skënder Anamalit. 

Tezat kryesore të përcaktuara nga Prof. Skënder Anamali janë:-  Kultura e varrezave të mesjetës së hershme të zbuluara në Shqipërinë e Veriut është një kulturë vendëse, e cila lulëzoi në shek.VII-VIII;-. Bartësit e kulturës së varrezave të hershme mesjetare të Shqipërisë së Veriut janë pasardhësit e ilirëve;- Romakët nuk mundën të romanizojnë popullsinë e kësaj treve ilire, dhe se nuk ka prova arkeologjike që të tregojnë për ndryshime etnike në trevën tone;-Materialet arkeologjike ashtu si ato gjuhësore, provojnë, autoktoninë e popullit shqiptar. 

Prof. S.Anamali ndjek të njëjtën mënyrë, analizon në detaje objektet e zbukurimit me prejardhje bizantine si edhe ndikimin e artit bizantin në punimin e disa stolive të Kulturës së Komanit.

Në Kuvendi i Parë i Studimeve Ilire, autori paraqet Kulturën e Komanit si shprehje e drejtpërdrejtë të vazhdimësisë kulturore-etnike të ilirëve në mesjetën e hershme. Në mbështetjen e tezës së vazhdimësisë, S. Anamali trajton edhe çështjen e vazhdimësisë së jetës qytetare.  

Prof. S. Anamali na ka lënë një prodhimtari të larmishme me artikuj, referate e kumtesa për periudhën antike të vonë dhe periudhën e hershme mesjetare shqiptare, të botuara në revista shkencore brenda e jashtë vendit. Në aspektin historik, ato karakterizohen nga shfrytëzimi dhe interpretimi i të dhënave arkeologjike në funksion të ndriçimit e cilësimit të përkatësisë etnike, të kulturës së antikitetit të vonë dhe kulturës së hershme mesjetare shqiptare dhe për pasojë në argumentimin e vazhdimësisë së kulturës e të bartëve të saj nga antikiteti i vonë në mesjetë e zgjidhjes së problemit të gjenezës së kulturës e të bartësve të saj, arbërve. 

Në një sërë punimesh të batuara, Prof. S.Anamali i kushton një vëmendje të vecantë përkatësisë etnike të kulturës së Komanit, duke dhënë për herë të parë një pamje të plotë të gjendjes së arbanonit të hershëm. Me fakte arkeologjike, argumentoi tezën se arbërit-shqiptarët e hershëm, janë pasardhës të drejtpërdrejtë të ilirëve, dhe hodhi poshtë tezat e studiuesve që e lidhnin Kulturën e Komanit me kulturën sllave ose avaro-sllave etj. duke i dhënë zgjidhje përfundimtare tezës së autoktonisë së shqiptarëve. 

Me rastin e 95 vjetorit të lindjes së Prof. Skënder Anamalit, Instituti i Arkeologjisë botoi veprën “Des Illyriens aux Albanais”, Tiranë 2011, në të cilën përfshihet një pjesë të kontributit që Prof. Skënder Anamali na la si trashëgimi të vyer për shkencën arkeologjike arbërore, e cila tashmë së bashku me veprën e themeluesve të tjerë të arkeologjisë shqiptare Hasan Ceka, Selim Islami dhe Frano Prendi ka krijuar një bazament të sigurtë të Arkeologjise Shqiptare për brezat e sotëm dhe ato që do vijnë.

Drejtori i Fondacionit “Hasan Prishtina”, z. Mehmet Prishtina, mori pjesë në inaugurimin e shtatores së Gjergj Kastriotit – Skënderbeut në Tuz, një ngjarje e rëndësishme për Malësinë e Mbishkodrës dhe për shqiptarët kudo. Ai, së bashku me një grup bashkëpunëtorësh, udhëtuam drejt Tuzit më 27 nëntor, ku ishim mysafirë në konakun z. Shtjefën Berishaj, i cili organizoi një darkë të ngrohtë dhe mikpritëse në restorantin Troja, dhe me insistimin e tij, vendosëm të qëndronim në konakun e tij, duke përjetuar një pritje tradicionale malësore që na ofroi momente të paharruara. Bisedat, të cilat u shtrinë nga e kaluara te e tashmja dhe e ardhmja e popullit shqiptar, vazhduan deri në orët e para të mëngjesit të 28 nëntorit. Gjatë këtij takimi, u arrit konsensusi se uniteti mes shqiptarëve është kyç për forcimin e kombit dhe se realizimi i shtatores së Skënderbeut në Tuz, dikur një ëndërr e shqiptarëve të atij rajoni, tashmë ishte bërë realitet. Dita e 28 nëntorit, Dita e Pavarësisë së Shqipërisë, u shënua në Tuz me flamuj kuq e zi, duke krijuar një atmosferë madhështore. Gëzimi i të pranishmëve, i shprehur në fytyrat e secilit, ishte dëshmi e përpjekjeve të palodhshme të çdo shqiptari që e mundësoi këtë moment historik – sjelljen e Skënderbeut në Malësinë e Dedë Gjolulit. Momenti i shumëpritur erdhi, dhe shqiptarët nga të gjitha trojet, së bashku me mërgatën që kishte mbërritur nga anët më të largëta të globit, ishin të bashkuar për këtë ngjarje të paharruar. Shoqatat shqiptare nga Amerika, të cilat në kohë rekord mbuluan koston e ndërtimit të shtatores, ku luajtën një rol të rëndësishëm në realizimin e këtij projekti historik. Pas kësaj, ceremonia e inaugurimit të shtatores së Skënderbeut filloi, duke u shoqëruar me këngë, valle nga artistët më të njohur nga viset shqiptare. Monumenti i kryeheroit të popullit shqiptar u zbulua dhe u nderua nga të pranishmit, një moment që do të mbetet përherë në kujtesën e atyre që morën pjesë. Më pas, në një ambient të ngrohtë dhe vëllazëror, nën shoqërimin e vëllezërve Frank Zef dhe Nikolle Berishaj, Shtjefën Berishaj, Pjetër Berishaj, Nikoll Dedvukaj dhe shumë malësorë të tjerë, drekuam dhe vazhduam festën deri në mbrëmje. Atmosfera e ngrohtë dhe e mbushur me shpirt malësor vazhdoi të mbizotëronte, duke forcuar më tej ndjenjat e unitetit dhe krenarisë kombëtare. Për darkë, u pritem në konakun e Nikoll Dedvukaj, nga trungu i Dedë Gjolulit, ku, në një mjedis të ngrohtë dhe familjar, vazhduam festimet deri në orët e vona. Atmosfera ishte e mbushur me frymën e traditës malësore dhe dashurinë për historinë dhe identitetin tonë kombëtar. Kjo festë e dyfishtë, që përfshinte si ardhjen e monumentit të Skënderbeut ashtu edhe Ditën e Pavarësisë së Shqipërisë, ishte një kujtim i paharrueshëm për të gjithë ata që morën pjesë dhe kontribuan në këtë ngjarje të madhe.

Studim nga Rafael Floqi

Prehistoria dhe emri

Epidamni është emri i një qyteti ilir, i njohur në bregun lindor të Adriatikut të paktën në mijëvjeçarin e III para Krishtit. Arkeologjia shqiptare ka konfirmuar lidhjen e saj me Durrësin modern. Qyteti qëndronte në skajin jugor të një gadishulli të ngritur (në fakt një ishull nga parahistoria deri në fillimin e epokës së krishterë) në udhëkryq, i rrethuar nga uji i detit dhe këneta me një hinterland pjellor, ku ekzistonin kushte të përsosura për zhvillimin e veprimtarisë njerëzore.

Durrësi është ndër qytetet më të vjetra të Shqipërisë dhe u themelua nga kolonistët grekë, me emrin Epidamnus, (Epidamni) në vitin 626/5 para Krishtit. dhe pikërisht nga disa kolonizatorë korintas dhe korkianë (nga Korkyra, d.m.th. Korfuzi) në Iliri (Illyricum) në territorin e Taulantëve një popullsi e lashtë e Ilirisë së Jugut dhe konsiderohet si një nga qytetet më të vjetra të Shqipërisë.

Kështu Epidamnos/Dyrrhachion lindi një qytet port i kushtuar kultit të heroit ose perëndisë,  Epidamnus sigurisht i zotit të bregdetin ilir i themeluar nga Corcyra në vitin 626/5 pes (Euseb. Chron. 97b Helm) me pjesëmarrjen e Korinthit (themeluesi, Oikistes. Por themelues  ishte Korintiani Phalios, pasardhës i Herakliut (Herkulit)  dhe Dorianëve të tjerë sipas  (Tukiditit). 

Emri ka të ngjarë të rrjedhë nga parashtesa greke  “Epi-/επι-“= mbi/mbi dhe “damnos/δαμνος”= kalë i zbutur. Një mundësi tjetër mund të vijë nga folja grekee lidhur “damnimi”= zbut kafshët. Por prof. Bardhyl Demiraj e sjell atë nga protoshqipja “Dami” -Këlysh.

Protoshqipishtja është gjuha e rindërtuar stërgjyshore e shqipes, përpara diversifikimit dialektor gegë-toskë (para rreth 600 e.s.). Gjuhët albanoide dhe gjuhët e tjera paleo-ballkanike e kishin bërthamën e tyre formuese në Ballkan pas migrimeve indo-evropiane në rajon. Qofshin pasardhës apo gjuhë motra të asaj që quhej ilirishtja nga burimet klasike, shqipja dhe mesapishtja, në bazë të veçorive dhe risive të përbashkëta, grupohen së bashku në një degë të përbashkët në klasifikimin filogjenetik aktual të familjes së gjuhëve indo-evropiane.  Pararendësi i shqipes mund të konsiderohet një gjuhë e pavarur IE plotësisht e formuar që të paktën në mijëvjeçarin e parë p.e.s., me fillimin e fazës së hershme protoshqiptare. Kjo teori megjithëse duket si kundershtuese a njeh pellazgjiken si një subtsrat i përbashkët për ilirishten dhe greqishten.

Në citimin e Tukiditit përmenden edhe Frygët si banorë vendas të lokacionit të rrethuar nga fiset ilire të Taulantëve. Frygianishtja është një gjuhë indo-evropiane fragmentare e regjistruar në mbishkrime të gjetura kryesisht në Anadollin qendror, të datuara rreth rreth. 800 para Krishtit dhe shekulli III pas Krishtit. Së bashku me analizën morfologjike dhe ekzaminimin e kontekstit, studimet e mëparshme vërtetohen e lidhur me  greqishten e vjetër, sipas studimeve të  përgjithshme indo-evropiane. 

Pra, kolonia e lashtë e Korintit, Epidamni/Epidamnos (Durrësi modern) mund të nënkuptohet “si bregdet i butë”

Interesante është se romakët nuk e pëlqyen fundin e fjalës “damnus” pasi “damnum” do të thotë “i mallkuar/mallkuar” në latinisht. Sipas tyre ky ishte një emër shumë fatkeq për portin kryesor të kalimit përtej Adriatikut. Pra, e ndryshuan emrin në Dyrrachium = Majat Binjake (një emër tjetër grek). Ky emër evoluoi në Durrës në gojën e iliro-shqiptarëve.

Miti i themelimit të polisit dëshmon për vokacionin detar dhe rëndësinë e përbërësit vendas, duke theksuar lidhjen me kultet e Poseidonit dhe Herakliut (App. B Civ. 2.39). Hyjnia e dikurshme ishte e pranishme në thesarin e dedikuar nga Epidamnianët në OLYMPIA, një vend i shenjtë me të cilin tradicionalisht lidhej polisi (Paussania. 6.10.6, 19.8;). 

Epidamni ishte kolonia e parë dhe më me ndikim korinto-korkyreane e themeluar në Adriatik, siç dëshmohet nga prania e Amphimnestos Epidamnian midis adhuruesve të Agaristes, vajzës së Kleisthenes të Sikionit (Herodoti. 6.127.2). 

Në koloni ishte një tempull i famshëm i Afërditës, i përmendur edhe nga Catullus në poezinë 36 dhe i frekuentuar nga shumë pelegrinët që vinin nga larg për shenjtëroren e mrekullueshme të Hyjneshës.

Epidamni shfaqet për herë të parë në burimet historike në shekullin e 5-të p.e.s. ku përmendet nga historiani grek Tukididi në Historinë e Luftës së Peloponezit (431-404). Tukididi regjistroi se Epidamni ishte në anën e djathtë të gjirit Jon, pranë të cilit jetonin Taulantët, një fis ilir.

Një version tjetër, më legjendar i themelimit të tij e lidh emrin e qytetit me atë të një mbreti vendas. Historiani romak, Appianus, shkruan: “Epidamni, një mbret barbar i rajonit, themeloi një qytet buzë detit dhe e quajti atë me emrin e tij, Epidamnus”. Në rrëfimin e tij, Appiani prezanton idenë e një vendbanimi të dytë. Sipas versionit të tij, Dyrrahu, djali i vajzës së Epidamnit, ndërtoi një port për qytetin e tij dhe e quajti atë Dyrrachion. Nga kjo histori legjendare, ne mund të datojmë themelimin e një kolonie korinthiane/korkyrane të quajtur Dyrrachion midis 628-624 pes.

Ai shkuan se mbret barbar i quajtur Epidamni  ndërtoi një qytet pranë detit, dhe se ai mendon se e mban këtë emër, për nder të themeluesit të tij. Me emrin Durrache njihet (në mitologji RF) i biri dhe e bija e një nimfe dhe e Neptunit (siç besohet) ndaj dhe porti i qytetit u quajti Dyrrah (Durrache Fr). Nga ana tjetër, sipas tij meqë Herkuli luftoi aty. Qyteti i Epidmamit e zgjodhi atë si Zot Mbrojtës dhe si qytetar nderi të qytetit, kështu ndodhi madje që edhe deti Jon mori emrin e Jonit, të birit të Durrahut, që na le të mendojmë dhe prandaj Herkuli e zgjodhi atë qytet, pasi ishte afër detit. Ne këtë qytet kanë banuar dhe popullsi të ndryshme si Frigasit, pastaj Taulantët, Ilirët dhe Liburnët te cilët kishin anije shumë, të lehta të cilat mund të përdoreshin për pirateri, në atë kohë u shkëputën nga korfiotët, të  cilët e banonin aty më parë.

Një mit grek për Heraklin e përmend Dyrrahun , kur thotë  “Pasi ai kaloi në gjirin Jon të Dyrrachium, Herakliu shkoi me vështirësi nëpër Traki te Euristeu? Eurysteu i sakrifikoi të gjitha lopët Herës, Me të gjitha këto punë të kryera nga Herakliu Në një muaj e tetë vjet, dhe jo më shumë. Por meqë Euristeu nuk i numëroi mundimet e hidrës dhe derrit, Ai urdhëron një punë të njëmbëdhjetë për të ardhmen: Për të sjellë nga Hesperidët, nga Hiperboreanët, Mollët e arta të Herës, të cilat Zeusi i konsideroi për martesën e tij si dhurata më e mirë martesore për Herën.”

Dëshmitë arkeologjike parahelene

Dëshmitë arkeologjike në lidhje me formën dhe zhvillimin origjinal të këtij vendbanimi të rëndësishëm ilir janë episodike dhe të munguara në kontekst, për shkak të përdorimit të vazhdueshëm të së njëjtës qendre tokësore deri më sot. Një vegël e vetme stralli është zbuluar si mbetje në shtresat e periudhës romake. Gjetjet nga rrethinat aty pranë hedhin pak dritë mbi përdorimin dhe shfrytëzimin më të hershëm të territorit.

Dy site të neolitit të vonë (4500-4000 pes), Kepi Pali dhe Arapaj, konfirmohet se kanë ekzistuar pranë ishullit bregdetar të Epidamnit. Fragmentet e gurit të gjetura në të dy vendet tregojnë një bollëk produktesh gjysmë të gatshme dhe jo veglash të gatshme. Kjo dëshmon për ekzistencën e vendeve primare të flakimit për prodhimin e thikave të strallit dhe rrjedhimisht eksportimin e tyre.

Qyteti, së bashku me Apoloninë, rreth vitit 575 pranuan refugjatë nga polisi i shkatërruar i Dyspontionit (Straboni 8.3.32). Tradita letrare përdorte zakonisht emrin më të lashtë, Epidamni, i zëvendësuar në kohën romake me Dyrrhachion, i cili mbijeton edhe sot (lat. Dyrrachium; Shqip. Durrës; It. Durazzo; sllav. Dracˇ); megjithatë, prerja e monedhave nga shekulli i pestë pes e në vazhdim përdori shkurtesën Dyr(rhachion) (Cabanes dhe Drini 1995: 19–23). 

Komuniteti grek zakonisht kishte marrëdhënie tregtare me fiset ilire (taulantët) të vendosur në brendësi të hinterlandit qytetit (Scil. 25–6), siç dëshmohet nga magjistrati i posaçëm financiar i përmendur nga Plutarku, poletët (Mor. 297F; Straboni 6.3. 8).

Për sa i përket emrave të vendeve do të doja të theksoja (përsëri) se shumica e prejardhjes së emrave në rajon i ka kaluar historisë. Sipas  Stephanus of Bizantium, Stephani Byzantii Ethnicorum quae supersunt, redaktuar nga August Meineike (1790-1870), botuar më 1849. Disa hyrje nga ky manual i rëndësishëm i lashtë i emrave të vendeve janë përkthyer nga Brady Kiesling ku për Epidamni thuhet:. 

Epidamni: Epidamnos, qytet në Iliri, në një ishull të quajtur Dyrrachium. Një tjetër është në Gjirin Jon. Epidamnios etnike. gjetur nga Parthenium dhe nga diftong gjinia femërore Epidamnia.

Ndërsa grekët, trakët, ilirët dhe frigët flisnin të gjithë gjuhë indo-evropiane, ata ishin grupe të ndryshme kulturore dhe gjuhësore. Grekët kishin ndikimin më të rëndësishëm në rajon, ndërsa trakët dhe ilirët ishin më të lidhur me njëri-tjetrin për sa i përket afërsisë gjeografike dhe praktikave kulturore. Frigjianët, edhe pse të lidhur më larg me ta, ndanë disa shkëmbime kulturore me grekët.

Miti krijues i qytetit

François de Belleforest (1530 – 1 janar 1583) që ishte një autor mjaft frytdhënës francez, poet dhe përkthyes i Rilindjes. por dhe një hartograf i Mbretërisë Franceze,  në librin e tij me harta, Kosmografia në zërin “ L’ Albanie” bën një përshkrim të qyteteve të lashta shqiptare, duke dhënë dhe hartat përkatëse. Ai në këtë vepër na ka dhënë gjithashtu edhe një historik të shkurtër enciklopedik të Durrësit të lashtë.

Durrësi apo Epidamni, shkruan ai është një qytet që shtrihet përtej Deltës së Drinit dhe Kepit te Rodonit, duke kaluar përtej bregdetit të Lissus, në jug ne do të mbërrijmë në qytetin e lashtë të Dyrrahut, apo nëse preferoni Durrazze fr., (Durrës) i quajtur kështu nga romakët, por që kishte një emër më të lashtë Epidamnus) që mesa duket qe emri i parë, por që banorët e ndërruan pasi kishte rezultuar fatkeq (qyteti qe shembur nga tërmeti RF).

“Ky qytet u quajt Dyrrahu siç thotë historianin romak Pausania në emër të themeluesit te tij megjithatë  ishte Epidami i cili i hodhi themelet në kodër, po kur shekujt kaluan me tej, qytetit iu shtua dhe porti dhe e pagëzuan me emrin Dyrrah, Starboni e quan si një koloni të korfiotëve ( banorëve te Korfuzit të cilët e pagëzuan qytetin, por historianë të tjerë thonë se ishin kolonët Korinthas ata të cilët i dhanë emrin Ephire, por ajo që është më e mbështetur, ashtu, siç thotë, dhe Tukididi edhe Korfuzi ishte i populluar nga epirotas (Ephirien) pra Corithianë që qenë gjithashtu dhe Korfiotë të cilët e pagëzuan qytetin Epidaumnits, por se nuk duhet harruar se themelet e këtij qyteti i atribuohen zotërinjve të Korinthit.”

Por ka nga ata, në mes së cilëve, historiani Apian Alexandrini, i cili në librin Lufta Civile shkruan se në vitin 433 para Krishtit. popullsia u rebelua dhe vendosi demokracinë në Epidamnus, por më pas oligarkët aristokratë të qytetit masakruan disidentët, të cilët kërkuan ndihmë fillimisht nga Korkyra dhe më pas nga Korinthi.

Mbishkrimet ofrojnë dëshmi mbi monumentet e mëposhtme: një ujësjellës i ndërtuar nga Hadriani dhe i restauruar nga Aleksandër Severus (mbishkrimi vjen nga Arapaj, pak larg nga Durazzo: CIL III, 1-709); Tempulli i Minervës; tempulli i Dianës (CIL III, 1-602), që ndoshta është ai që përmend Apiani (BCiv. 2.60); statuja e kalorësisë së L. Titinius Sulpicianus (CIL III, 1-605); biblioteka (CIL m, 1-67). Mbishkrimi i fundit përmend se për përkushtimin e bibliotekës luftuan 24 gladiatorë në çifte. Hamendësimi se në qytet ka pasur një amfiteatër vërtetohet nga një pasazh nga jeta e Skënderbeut nga Marino Barlezio: amphitheatrum mira arte ingenioque constructum.

Si rezultat i zbulimeve të herëpashershme, janë të disponueshme këto të dhëna: a 3d c. trotuar mozaik me paraqitjen e një koke femre të gjetur në një thellësi 5 m (koka, e rrethuar me kurora perimesh dhe lulesh, sjell ndërmend ato të pikturuara në vazo puliane); mbetje shtëpish të mbuluara nga shtresa të tjera, më e ulëta e epokës greke u gjet në një thellësi prej 5 m.

Kolonat me kapitele korintike dhe pamje mermeri, të zbuluara në shpatin e kodrës aty pranë në kodrwn e Stanit, i përkasin ndoshta Tempullit të Minervës ose Kapitoliumit. Nekropoli është në lindje të kodrave që qëndrojnë mbi qytet. Stele e Lapidia Salvia, një sarkofag (tani në Stamboll) me një skenë të gjuetisë së derrit kaledonian dhe varre të shumta romake u gjetën në atë nekropol.

Epidamni shkaku i luftës mes Athinës dhe Spartës

Korkyrasit, me kërkesën e aristokratëve, iu përgjigjën dhe rrethuan qytetin dhe për këtë arsye Korintasve dërguan një flotë, të udhëhequr nga Ksenoklidi, e cila duhej të përballej me flotën e përbashkët të Epidamnit dhe Athinës, të udhëhequr përkatësisht nga Mycyades dhe Eurybacus dhe nga Lacedaemonian (Spartanët).

Kjo betejë besohet të jetë shkaku i Luftës së Peloponezit, e cila filloi në 431 para Krishtit. Në Politikën e Aristotelit ka disa aludime për kushtetutën e Epidamni, për fat të keq jo saktësisht të dhëna: fillimisht ishte një Oligarki e ngushtë, e cila u modifikua pjesërisht në një regjim më demokratik (Aristoteli. Polibi) Ky ndryshim me Apoloninë rreptësisht aristokratike, të njohur në antikitet, tregon interesin e qytetit për integrimin e të huajve (metoikoi, Ael. VH 13.16). 

Lufta e Peloponezit (greqishtja e lashtë: Pólémos τῶν Peloponnesiōn, ishte një luftë e lashtë greke e zhvilluar midis Athinës dhe Spartës dhe aleatëve të tyre përkatës për hegjemoninë e botës greke. Lufta mbeti e pavendosur deri në ndërhyrjen e mëvonshme të Perandorisë Persiane në mbështetje të Spartës. E udhëhequr nga Lysander, flota spartane (e ndërtuar me subvencione persiane) më në fund mundi Athinën, e cila filloi një periudhë hegjemonie spartane mbi Greqinë.

Në shekullin e katërt ngjarjet në Epidamn ishin të lidhura ngushtë me historinë ilire dhe maqedonase. Kassandri e mori qytetin rreth vitit 314 dhe e vendosi aty një garnizon (Straboni), por Korkyra ndërhyri dhe ia dorëzoi Glaukut, mbretit të ilirëve ( Cabanes). Përveç kësaj, disa dëshmi të prerjeve të monedhave raportojnë emrin e Monunit, mbretit (basileus) të ilirëve rreth vitit 280 (Trogus Prol. XXIV), së bashku me emrin Dyr(rachion). Në gjysmën e dytë të shekullit të pestë, Epidamni vuajti nga betejat dhe përplasjet e brendshme me ilirët; ndërhyrja e Korinthit në zonë nga viti 435 kundër interesave të Korkyrës (aleate me athinasit nga viti 433) ishte një nga shkaqet e shpërthimit të Luftës Peloponeziane (Thucidi). 

Komuniteti greke zakonisht kishte marrëdhënie tregtare me fiset ilire (taulantët) të vendosur në brendësi rreth qytetit (Scil. 25–6), siç dëshmohet nga magjistrati i posaçëm financiar i përmendur nga Plutarku, poletët (Straboni 6.3. 8). Në gjysmën e dytë të shekullit të pestë, Epidamni vuajti nga betejat dhe përplasjet e brendshme me ilirët; ndërhyrja e Korintit në zonë nga viti 435, kundër interesave të Korkyrës (aleate me athinasit nga viti 433) ishte një nga shkaqet e shpërthimit të Luftës së Peloponezit (Thucididi).. 

Mbreti ilir Glauku (greqishtja e vjetër: Glaukias); (sundoi rreth 335 – rreth 295 p.e.s. ai përmendet për herë të parë si një forcë e konsiderueshme në ndihmë të djalit të Bardhylit, Kletit, një princ ilir që u rebelua kundër Aleksandrit të Madh, në betejën e Peliumit 335 pes. Megjithatë, ata të dy u mundën dhe Kleiti u detyrua të strehohej brenda territoreve taulantiane, ku Aleksandri nuk e ndoqi atë, dhe vëmendja e tij u tërhoq diku tjetër nga lajmet për revoltën e Tebës.

***

Pas Luftës së Parë Ilire (229–228) Dyrrhachioni ra nën protektoratin romak dhe më vonë u bë një civitas libera (Cic. Fam. 14.1.7). Qytetei qe në favor të Pompeitgjatë luftës civile romake, ajo u bë një koloni romake ndoshta nën Jul Çezarin (Plini. shih Lufta Civile Romake). 

Porti i qytetit ishte rruga kryesore tregtare midis Italisë dhe Greqisë veriore që lidhte Brundisium me Selanikun përmes rrugës Egnatia (Straboni 6.3.8). 

Dyrrhachion, qe një qytet kozmopolit, ku gjuha latine dominonte deri në shekullin e tretë të e.s. Në Perandorinë e Vonë Romake Dyrrahu ishte kryeqyteti i provincës së Epirus Nova. Pavarësisht nga tërmetet në 314 dhe 522, ai mbeti një port dhe kështjellë kryesore në zonë. Me rënien e perandorisë perëndimore (476) Dyrrahu humbi dominimin e tij tregtar, por mbajti rëndësinë e tij strategjike: i rrethuar nga Theodoriku (481), i sulmuar nga bullgarët, nga normanët (1081–5; 1107/8; 1185) dhe kryqtarët (1203) , kryeqytet i Principaute d’ Albanie i Karlit Azhu, (1227) pastaj në duart e pricave arbër të Balshajve dhe Topiajve, gjersa u pushtua nga venecianët (1396) dhe më vonë nga turqit.

Drejtuesja e Lidhjes Shqiptare Europiane dhe Autorja e librave dygjuhesh për fëmijë znj.Merita Isufi vizitoi Vatrën. Ajo u mikprit prej bashkatdhetarëve të Amerikës te Vatra e Dielli në New York në “Nëntorin e letërsisë” aktivitet patriotik e kulturor që Vatra organizon çdo vit me rastin e festës së Flamurit Kombëtar. Zonja Merita Isufi dhuroi 2 libra e 2 katalogje për Bibliotekën e Vatrës. “Më flamurin e Shqipërisë” është Katalogu i Ekspozitës “Ngjyrat e Atdheut” mbajtur në Prishtinë me rastin e festës së Pavarësisë së Shqipërisë vjet në Nëntor. Për nder të Ditës së Flamurit dhe festave të nëntorit, në Muzeun Kombëtar të Kosovës u hap ekspozita kolektive “Ngjyrat e Atdheut” e cila shfaqi veprat e krijuesve shqiptare që për temë kanë ngjarjet, figurat dhe personalitetet më të rëndësishme në historinë shqiptare. Katalogu i dytë është “Ngjyrat Dardane” nga expozita mbajtur në Shkurt të vitit 2024 në Prishtinë me rastin e pavarësisë së Kosovës. Ekspozita “Ngjyrat Dardane” organizuar në Prishtinë më 15 Shkurt 2024 nga Lidhja Shiptare Europiane ishte një sukses dhe u mirëprit nga qytetarët me rastin e pavarësisë së Kosovës. Ajo shënoi një moment të rëndësishëm për kulturën shqiptare dhe përkatësinë kombëtare, duke e promovuar artin dhe talentet e artistëve shqiptarë nga të gjitha trevat.

Libri “Dea fillon shkollën” është libri i parë i autores Merita Isufi e cila ua ka dedikuar këtë libër fëmijëve që përballen me ndjenjën e ndarjes nga prindërit apo kujdestarët në fillimin e shkollës. Gjuha amtare është gjuha që fëmija fillon ta dëgjojë pasi lind, dhe si rrjedhojë, ajo gjithashtu ndihmon në dhënien e një forme të caktuar emocioneve dhe mendimeve tona.

Leximi me një fëmijë që në moshë të vogël nxit zhvillimin e gjuhës, aftësitë njohëse dhe forcon lidhjen prind-fëmijë. Gjatë leximit fëmija shton fjalorin, stimulon imagjinatën dhe hedh themelet për suksesin akademik. Autorja me librin e dytë për fëmijë “Eja Dea” ka si qëllim që përmes librave dy gjuhësh të kujdeset për botën e brendshme të fëmijëve, e cila ndihmon në krijimin e rrenjëve të forta për formimin e personalitetit të shëndetshëm, dhe mendjes së artikuluar. Ky libër më figurat tërheqëse plot entuziasëm për marrdhënien e mrekullueshme mes gjyshit dhe DEA’s është një lexim i këndshëm. Kjo vizitë vëllazërore dhe ky moment dhurimi i librave nënvizon rëndësinë e ruajtjes së lidhjeve mes diasporës dhe rrënjëve shqiptare, duke dëshmuar se librat nuk janë thjesht fjalë të shkruara, por ura që lidhin zemrat dhe mendjet e njerëzve, pavarësisht distancës.

(Mbresa rreth librit, “Akademia e Fisnikve”, të autorit Pajtim Sejdinaj)

Nga: Hysen S. Dizdari
Studjues i Historisë dhe Filatelisë // Tiranë me, 25 Nentor 2024

NË KUJTIM TË 112 VJETORIT SHPALLJES PAMVARSISË
– 28 NENTOR 1912 – 28 NENTOR 2024

NË KUJTIM TË 581 TË NGRITJES FLAMURIT KOMBËTAR SHQIPTAR NGA SKËNDEBEU NË KALAN E KRUJËS – 28 NENTOR 1443 – 28 NENTOR 2024

Hajredin Rakip Fratari, lindi në fshatin, Fratar të Mallakastrës, në vitin 1880, në një familje patriotike e atdhetare.Ai u shqua që në moshë të re, për veprimtari patriotike dhe ishte një ndër bashkëpunëtorët e ngushtë të patriotit Ismail Qemalit. Familja e Hajredin Rakip Fratarit është ndër familjet më fisnike dhe më atdhetare e krahinës së Mallakastrës dhe të gjithë Shqipërisë.
Në parthenjen e librit, “ Akademia e Fisnikve”, të autorit Pajtim Sejdinaj, mbesa e Hajredin Fratarit, Dr.Iris Halilaj në faqen 3, shkruan:

“ Unë i takoj një brezi që jetojë, në komunizëm dhe u rrit duke njohur prindërit apo gjyshërit e munguar nëpërmjet rrëfimeve të familjarve…Neve më së shumti për stërgjyshërit dhe gjyshërirt na rrëfente gjyshja. Ajo thoshte se stërgjyshi, domethënë vjehrri i saj, Hajredin Fratari, firmëtari Pamvarsisë dhe dëshmori i saj, kishte qenë hero që kishte dhënë jeten për atdhe, mandej, edhe kishte hapur shkollën e parë shqipe në Mallakastër.”

Hajredin R. Fratari, përfundoi studimet e larta në Universitetin e Stambollit .Në viteve 1906, hapi e shkollën parë shqipe në Mallakaster. Në maj të vitit 1914, për veprimtarin e tij atdhetare e patriotike, ai vritet pabesisht nga rebelët pro turq të kryengritjes së Haxhi Qamilit. Ja si e përshkruan, momentin e pushkatimit të patriotit e atdhetarit, Hajredin Rakip Fratari, autori i librit: “ Akademia e Fisnikve”, Pajtim Sejdinaj,në një shkrim të tij me daten, 24.04.2024 në gazeten “Dielli”: “Përpara se ta qëllonin Korifeu u drejtohet të 12 mercenarëve haxhiqamilsa : “Ju nuk shikoni dot në këtë errësirë, por do të gdhijë dita dhe gjaku im, së bashku me diellin , do t’ju çelë sytë dhe do t’ju japë dritë fëmijve tuaj të pafajshëm’ ! Ai ishte vëtëm 35 -vjeç dhe la pas gruan e re me dy djem te veçkël, Skënderin dhe Raufin. Por ai la edhe një emër të madh, i qoftë shpirti falë ,se kush vdes për Atdhe është gjithmonë gjallë ”. Në vitin 1928 Mbretëria Shqiptare e shpalli Hajredin Fratarin “Dëshmor të Kombit”. Me dekret nr. 3570 dt. 26.11.2002, ai është dekoruar nga Presidenti i Republikës me Medaljen e Artë të Shqiponjës. Në vitin 2003,me vendim nr. 9 dt. 20.05.2003, Këshilli i Ministrave e ka shpallur “Dëshmor i Atdheut”.

Populli i Mallakastres i këndonë:

Në Fratar një derë e mirë
Lindi djalë Hajredinë!
Havako nënë me derte
Ç’djalë përkunde në djepe
Hajredinë, trimin e rrallë
Që çeli shkollën e parë
Kur lindi u tund konaku
Krisi pushka tek oxhaku!

Gjyshja e tij nga babai, Sabire Fratari, ka qenë mbesa e poetit kombëtar, Naim Frashëri, i cili ka shkruar dhe lanë trazhgim ,Kombit Shqiptarë, poemen e tij të famshme: “Skënderbeu”.Ajo ka mbaruar studimet në Shkollën ”Robert College”, në Stamboll, Turqi.
Djali i tij, Rauf Hajredin Fratari, gjatë viteve 1923-1927 ka mbaruar Shkollën e Mesme Ushtarake në Modena të Italisë. Gjatë viteve 1929-1933, ai vazhdon studimet në Romë në Akademinë Mbretërore në degën e Kavalerisë me rezultate të larta. Nga viti 1935-1939, ai ka qenë ushtarak i lartë me gradën “Major”, pranë Gardës Mbretërore të Zogut. Ai ka qenë delegat në Konferencën e Pezës, në shtator të vitit 1942 si dhe delegat në Konferencën e Mukjes, në shtator të vitit 1943.Pas mos marrveshjeve të Mukjes, për të shpëtuar nga hakmarrja e rregjimit komunistë, Raufi u largua nga Shqipëria së bashku me shumë eksponentë të Ballit dhe të Legalitetit dhe u vendos në Itali duke lënë në Shqipëri gruan së bashku me të dy fëmijët e vegjël 2 dhe 4 vjeç, Hajredin Fratarin e Sabrie Fratarin. Në vitin 1951, ai fitoi azilin politik dhe emigroi në SHBA, dhe në vitin,1953, ai mori nënshtetësinë amerikane.
Ja si jep, përshkruan, sagen e përsekutimin nga rregjimi komunist, të familjarave të patriotit, Rauf Fratari, djali i dëshmorit, Atdheut, Hajredin Rakip Fratari, autori i librit: “ Akademia e Fisnikve”, Pajtim Sejdinaj në faqen-29:

“Rauf Hajredin Fratari, nacionalisti që gjithë jetën punojë për kombin, udhëheqes i formacionit luftark kundër fashizmit.
Atë e bënë: “Armik të popullit” në “Emer të popullit”. Arritën deri atje sa marën “hak” te ndërtesa e shtëpisë deri sa e rrënuan. Mësjetoren e parë ( e vitit 1906) e kthyen në haur (depo të grumbullimit të drëthëravë”.) I hoqën të gjitha reliket (që ishin ruajtur me fanatizëm nga pinjollët e Hajredin Rakip Fratarit), vetem e vetem se Hajredini isht i ati i Raufit. Familja e Raufit u internua, të birin (Hajredin Fratarin) e futen në burg.Farëfsin e humben si “sopata pa bisht” dhe Raufin e përndoqën deri sa e vranë në vitin 1973.” Me triumfin e demokracisë pas vitit 1991, doli në dritën e diellit ,puna dhe vepra e tij atdhetare e pariotike dhe mori vlersimet e merituera nga populli shqiptarë, e organet shtetërore.
Me dekret nr. 893 dt. 21.07.1994, Rauf Hajredin Fratari dekorohet nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë me Medaljen “Pishtar i Demokracisë”, me motivacionin “Intelektual dhe luftëtar i shquar për çështjen kombëtare”.

Djali i Raufit, Inxh. Hajredin Rauf Fratari u persekutue dhe u burgos nga rregjimi komunist.Me triumfin e demokracisë , duke qenë Inxh.Ndertimi hapi firmën e tij në fushën e ndërtimit dhe sot është një nga biznesmenët më të suksesshëm dhë më serjozë në fushën e ndërtimin në të gjithë Shqipëri. Me fitoren e demokracisë, Hajredin Fratari, vazhdoi të ruaj traditat e fsinikërisë të kësaj familje patriotike e ardhetare, që me plotë të drejtë biografi i kësaj familje, studjuesi Pajtim Sejdinaj e ka titulluar biografin e kësaj familje patriotike: “ Akademia e Fisnikve”, sepse fisnikërinë e kanë virtytë dhe e kanë trazhguar brez pas brezi. Gjatë viteve 1998-1999, të luftës për çlirimin e Kosovës, ai ka ndihmuar dhe strehuar 312 kosovarë në apartamentet e tij duke i furnizuar vetë ai me ushqime dhe veshmbathje dhe çdo gjë të domosdoshme për jetesë.

PERSHENDETI TË GJITHË SHQIPTARËT, KUDO NËPËR BOTË ME NJË POROSI TË SKËNDERBEUT, PËR SHQIPTARËT TË SHKRUAR NGA POETI KOMBËTAR, NAIM FRASHËRI NË POEMËN “SKENDERBEU”:

POROSIA E SKËNDERBEUT PËR SHQIPTARËT:
O vëllezër shqipëtarë,
Ju të jeni të bashkuar,
Që të jeni të nderuar’
Mos e lini trimërinë
Dhe bashkimnë në mes tuaj,
Jini të gjithë Shqipëtarë
Kini mëmë Shqipërinë,
Jini një fis e një farë,
E besoni Perëndinë,
Mëmëdhenë ta shpëtoni,
Përpiqi ditë dhe natë
Kurrë mos u frikësoni
Që të jeni të shpëtuar,
E të kini gjithë ç`doni
Mos e humbisni lirinë
Po të doni mirësinë.
Naim Frashëri
Pjesë nga poema: “Histori e Skënderbeut”.