SHPENDI TOPOLLAJ/

Shumë vite më parë, atëherë kur njeriu te ne fshihej edhe nga vetja, ashtu si vjedhurazi, pata parë në një stacion televiziv jugosllav, një film që më tronditi. Më tronditi dhe më la mbresa të pashlyera. Quhej “Era dhe lisi” dhe fliste me vërtetësi rrëqethëse dhe një guxim të pabesuar për fatin e shqiptarëve atje. Veç kësaj, ishte dhe loja e mahnitshme e aktorëve dhe sidomos atij kryesorit, Abdurrahman Shalës, portretin dhe karakterin artistik të të cilit do ta kishin zili edhe ata në Hollivud. Po asnjëherë nuk e mësova se cila qe ajo dorë që i kishte përzgjedhur këta aktorë virtuozë dhe ajo mendje që e kishte realizuar këtë film, që jo vetëm i bënte nder Kosovës, por dhe tregonte se ç`forcë krijuese kishin intelektualët e saj, pa harruar të përbotshmin Bekim Fehmiu. Por ja si është jeta; miku im i shtrenjtë, akademiku Kopi Kyçyku, ai i dituri, energjiku, shoqërori, tokësori e prodhimtari i rrallë, ma shuajti kureshtjen, duke më dhuruar librin – album të tij “Besim Sahatçiu – një jetë për ekranin dhe skenën”. Këtu zbulova regjisorin enigmatik të atij filmit mbresëlënës, por dhe gjeta një figurë poliedrike që gjithë talentin dhe aftësitë e tij profesionale i vuri në shërbim të vendit të tij fatkeq. Përherë kam menduar se pas luftës çlirimtare në Kosovë, e cila kushtoi jetën e mijra e mijra njerëzve të pafajshëm, të paktën shkëmbimet kulturore, pra ato shpirtërore, mes dy vendeve të ndara poshtërsisht, do intensifikoheshin. Por kurrë nuk e kuptova apatinë zyrtare për të dhënë e marrë në këtë drejtim, pra për ta mbajtur të ndezur zjarrin e njohjes dhe dashurisë mes vëllezërve dhe motrave të të njëjtit gjak, të të njëjtës histori dhe të të njëjtit fat. Ja pse duhet nxitur, inkurajuar, përkrahur dhe përshëndetur çdo nismë e marrë, çdo përpjekje e bërë, çdo veprimtari e realizuar në këtë drejtim, për të cilin nuk ke pse i merr dorën askujt. Kjo nuk ka të bëjë me atë paralajmërimin e Markezit se “Ekzaltimet nacionaliste verbojnë zgjuarsinë.” Përkundrazi, duke njohur më mirë njëri – tjetrin, ne do të bëhemi edhe më të mençur. Ja pse, ky libër i autorit Kopi Kyçyku merr një vlerë të veçantë, pasi u shkrua dhe botua në kohën kur kemi më shumë nevojë. Dhe si është shkruar. Ashtu siç di ky burrë i mençur, ky atdhetar i palëkundur, ky intelektual i përmasave evropiane. Miku i Besimit, Prof. dr. Akil Koçi në parathënien e tij të mrekullueshme ka thënë se ky autor, përveçse e ka shkruar këtë libër me ngrohtësi, me gjuhë të pastër e lakonike, me stil të rrjedhshëm e sidomos plot me vërtetësi, na e paraqet edhe “Si soditje, si reflektim dhe si komunikim …  aqsa ngjason me një refren të madh e të fuqishëm, si metamorfozë e përjetshme, si këngë e universeve, si një qenie ndijimi që nuk shter, si një muzikë e këndshme, që na sjell një doktrinë të mahnitshme, frymëzuese, optimiste.” I gjithë libri, që nga faqja e parë e deri në fund, nuk është thjesht një monografi e rëndomtë, nga ato që lindi, jetoi dhe vdiq, por një trajtesë plot vlera sociale, politike, profesionale e deri filozofike që na jep jo thjesht formimin dhe veprën e një njeriu të përmasave të pazakonta si Besim Sahatçiu, por edhe një himn për atë që gjithë mundësitë e tij, e deri shpirtin e papërlyer ja dhuron si një detyrim moral popullit të vet e çështjes madhore të tij. Kopi, me të drejtë e quan Besimin korife. Po, i tillë del ai në këtë jetëshkrim të një lloji krejt të ri. I bukur në të parë, i ëmbël, i urtë, i mbushur me vullnet, përherë i menduar dhe me një shikim të tretur larg e plot dritë, ai kuptohet lehtësisht se ka vetëm një preokupim: si të arrijë më të mirën. Dhe jo vetëm kaq; por si ta ngrejë nivelin atje ku nuk e ka çuar kush, atje ku me përparimet e sotme ka mbërritur arti skenik evropian, i cili asnjëherë nuk lë jashtë vëmendjes tragjikët e lashtë apo Shekspirin. Dhe është i bindur se kësaj i paraprin dija e kultura. Jo pa qëllim, ai vetë, pasi evokon Pushkinin i cili qysh atëherë çuditej me “Revizorin” e Gogolit: “Si është e mundur që me aq zotësi të deshifrohet njeriu dhe të paraqitet sakaq i tëri, vetëm me ca vija, si të ishte i gjallë?” dhe bashkëkohësin, historianin e artit d`Amiko që thosh: “Suksesi i Revizorit qe tejet i madh në kohën e vet, por mbeti i këtillë edhe pas një shekulli…”, shton nga ana e tij se këtej u nisëm edhe ta inskenojmë për herë të parë në skenën tonë të re… Prandaj shpresojmë se jemi në shërbim të tij (Gogolit) dhe të publikut tonë. Dhe në vazhdim të këtij qëndrimi, Besimi, kur vjen fjala tek aktori, mendonte se “Mbresat nuk kanë të bëjnë me doemos me përmasat e rolit, ngaqë bëhet fjalë që cilido aktor të jetë në gjendje, në vetëm disa çaste, të krijojë një imazh aq mprehtësisht të ngjizur, aq thellësisht të përcaktuar për mendjen dhe shpirtin, saqë më tej të mos ndahet për vite me radhë nga mendja.” Duhet pranuar se Besim Sahatçiu, krahas të qenit njeri i veprimit, pra një organizator mjaft i aftë për të përgatitur një pjesë për teatër apo film, ishte në radhë të parë një njohës i thellë i të fshehtave të këtij arti, pra ai ishte një teoricien në kuptimin e plotë të fjalës. Dhe për këtë të vërtetë, askush tjetër më mirë se enciklopedia e gjallë Kopi Kyçyku, nuk mund të na bindë. Besimi i provoi të dy ekranet dhe skenën e teatrit me sukses, brenda atyre mundësive që kishte Kosova. Madje, ai edhe guxoi t`i maste forcat me dinjitet nëpër tridhjetepesë festivale të ndryshme me të huajt, si në Itali, Portugali, Spanjë, Poloni, Turqi, Siri, Kroaci, Tiranë etj. Mësimet e Akademisë së Arteve në Zagreb, djalit nga Peja e mahnitshme e plot virtyte, i kishin vlejtur shumë, por ai nuk iu nda asnjëherë studimit, çka e dëshmon dhe biblioteka e tij e pasur, dhe sidomos shkëmbimit të mendimeve me njerëzit e shquar të letrave dhe artit në Kosovë. Ai e kishte kuptuar dhe e zbatoi në jetë rëndësinë e bashkëpunimit të ngushtë e të sinqertë me ta. Me shokët e miqtë që i donte aq shumë, ai u soll si Akati i Virgjilit tek “Eneida”. Por Atropoja, të cilës i bindej edhe vetë Zeusi e preu fatalisht fillin e jetës së tij, atje ku e kishte paracaktuar motra e saj e vogël Klotoja. Ditën që ai u mbulua me dheun e lirë të vendlindjes, Parajsa u lumturua, por arti dhe kultura u zhytën në zi e trishtim. Për gruan e tij Besa, koha e Astirias perëndoi. Tani ajo mund të përsëriste fjalët e Tarita Teripaiës për vdekjen e Marlon Brandos “Dhe tani, do të përpiqem të pranoj atë që është jeta ime pa të.” Do ngushëllohesh vetëm me djemtë e mirë, Besnikun dhe Bekimin dhe sidomos me Rita Orën, mbesën e saj që po nderon me talentin e spikatur si këngëtare, jo vetëm Kosovën, por mbarë Shqipërinë, të cilën ka treguar se e ka në zemër. Rita Orën e cila përherë e kujton gjyshin e saj flokëbardhë: “Më mungon gjysh… / Të dua shumë…/ Ti më bëre të besoj se kjo është e mundshme. / Ti besove tek unë para se unë vetë / të besoja në veten time. / Të do Rita Pita!” Kosova, pa tjetër do të krenohet gjatë me një artist si ai, i cili me atë që realizoi i bashkangjitet pa asnjë mëdyshje kolosëve të kinematografisë dhe teatrit shqiptar, dhe që i dha përgjigjen e merituar shpifjeve dhe fyerjeve të shovenëve si Miodrag Bullatoviqi te libri i tij “Njerëzit me katër gishta”. Kurse ne në Shqipëri e kemi për detyrë ta kujtojmë këtë njeri duke shfaqur filmat e tij “Tre vetë kapëcejnë malin”, “Pasqyra”, “Përroi vërshues”, “Pehlivanët”, “Bukë e kripë e zemër”, “117” që e kanë quajtur “portret shpirtëror të popullit tonë”, dhe sidomos “Era dhe Lisi” që më kishte mbetur aq gjatë në mendje dhe nuk dija asgjë për regjisorin e saj. Por që tani ma tregoi kaq thjeshtë dhe madhërishëm njëkohësisht, miku im i mirë Kopi Kyçyku.  

KRISTAQ BALLI/

“Inaugurimi i Urës në Dardhë, 1904”

Kartolina përfaqëson në vetvete një format katërkëndësh (ose formë tjetër) letre të trashë, apo kartoni të hollë i prodhuuar për shkrimin e mesazheve relativisht të shkurtra e të shpejta dhe postimin, zakonisht, pa zarf. Kartolina më e vjetër në botë konsiderohet ajo e dërguar shkrimtarit Theodore Hook (1788-1841) nga Fulham në Londër në vitin 1840 dhe është stampuar me një vulë të zezë me vlerë 1 peni. Në SHBA kartolina e parë komerciale u emetua më 1861 nga John P. Charton nga Filadelfia, i cili ia shiti të drejtat për printim Hymen Lipman-it (1817-1893). Këto ishin kartolina pa figura vizuale. 

Kartolina e parë e njohur me figurë nga njera anë u krijua në Francë më 1870 në Camp Conlie (një kamp trajnimi ushtarak në kohën e luftës Franko-Prusiane) nga Leon Besnardeau (1829-1914). Kartolina e tij kishte një vizatim litografik i printuar mbi të, që përmbante imazhe emblematike armësh dhe mbishkrimin “lufta e 1870. Camp Conlie. Suvenir i Mbrojtjes Kombëtare. Ushtria e Brittany”.

Gjatë dekadave të mëvonshme në Angli, Gjermani, Francë, Austri dhe shumë vende të tjera kartolinave iu dhanë impulse intensive aplikimi, të cilat çuan në “periudhën e artë” të kartolinave me figura nga mesi i viteve 1890. Në fillim të shek XX e më tej pjesa e prapme e kartolinave u dizenjua e ndarë në dy pjesë vertikale, ku në anën e majtë shkruhej teksti i mesazhit dhe në të djathtë adresa postare, ku kishte një vend të posaçëm për pullën apo/dhe vulën e zyrës postare. Gjysma e parë e shek XX shënon rritjen eksponenciale dhe popullarizimin e shkëmbimit të kartolinave të shumëllojta në të gjithë botën dhe përbën “periudhën e dytë të artë” të tyre.

Synimi i këtij shkrimi është sigurisht evidencimi i një prej kartolinave të para shqiptare (ndoshta e para), por gjithashtu edhe nevoja e çeljes së  një dritareje bashkëbisedimi mbi këtë problem të palëvruar në vendin tonë sidomos nga koleksionistët dhe opinion kulturor, pasi edhe kartolinat shqiptare janë një pjesë e vyer e  trashëgimisë historike,  etnokulturore e artistike të kombit shqiptar dhe prej tyre mund të zhbirohen e zbulohen anë të ndryshme të realitetit, ngjarjeve, personazheve, tipareve natyrore, ekonomike e shoqërore  të vendit tonë. Kjo fushë studimore kërkimi shkencor quhet “deltiologji (deltiology)” dhe përfshin koleksionimin dhe  studimin në kontekstin e identifikimit të vendit dhe kohës së prodhimit të tyre, por edhe të subjektit e elementëve pamorë në to,  pasi në të shumtën e herëve ato janë prodhuar në mënyrë të çrregullt dhe të decentralizuar.

Kartolina për të cilën do të shprehim vlerësimet tona quhet “Përurimi i Urës në Dardhë” me një ceremoni fetare dhe i takon vitit të hershëm për një shemër të tillë në Shqipëri – 1904.

Dardha, 18 km në Jug-lindje të Korçës,  është krijuar, zhvilluar dhe mbetet historikisht si një fshat origjinal e autentik për disa prej tipareve të tij natyrore, klimaterike, urbano-arkitektonike, ekonomike, sociale, etnokulturore etj. I themeluar nga gjysma e parë e shek. XVII në shpatin e pjerrët të një mali si amfiteatër, ai gjendej në mes të pyjeve  të dendur të ahut e pishave, ujrave të shumtë burimorë e përrenjve malorë prej nga nis edhe një degë e lumit Devoll,  limereve e kullotave  me bar e lule (më thuaj një ngjyrë të të gjej një lule në Dardhë-thuhet aty) të përshtatshme për  mbarështimin e bagëtive të imta, me një klimë të mrekullueshme malore të shëndetshme nga oksigjeni i bollshëm dhe bukuri të rrallë natyrore.

Fillimisht si një  vend i përshtatshëm për verimin e bagëtive e më tej si  një përzgjedhje vendbanimi e bujtësve të disa fshatrave rrotull të shkatërruar nga pushtuesit otomanë e përfundimisht si një “fortesë” natyrore e fiseve të krishtera që tentonin t’i shmangeshin konvertimit në fenë islame dhe taksave të papërballueshme ndaj tyre, Dardha u shndrrua në një qendër të përhershme banimi e të krishterëve ortodoksë jo vetëm me popullsi nga vendet përreth, por edhe nga rajone të tjera veriore e jugore të Shqipërisë. Fshati u rrit e evoluoi me ritme të shpejta e ekstensive, aq sa, jo vonë, burimet e saj natyrore për përballimin e jetës (toka e punueshme dhe ajo livadhore) nuk mjaftonin. Në këto kushte burrat filluan të ushtronin një profesion të ri, atë të prodhimit të lëndës drusore, profesion sëpatari e sharrëtari,  i cili i bëri të njohur e të preferuar edhe në vise të tjera (“e pret si me sëpatën e dardharit!”). Kështu filloi migrimi sezonal dimëror i burrave drejt vendeve më të ngrohta me mjeshtërinë e tyre, së pari brenda territoreve jug-perëndimore shqiptare e më vonë jashtë tyre, në Greqi, Serbi, Bullgari, Turqi, Rumani, etj.,  ku ata e treguan veten aq të zot, sa e perfeksionuan profesionin e tyre me teknologji punishtesh më prodhimtare nëpërmjet energjisë së ujit. Në verë ata ktheheshin në Dardhë për të kryer punët e bujqësisë e blektorisë dhe njëheresh, me fitimet e kurbetit sezonal të përmirësonin kushtet e jetesës, të ndërtonin shtëpi të reja, të krijonin familje, në se ishin të pamartuar e për t’u bërë gati për shtegtimin e tyre të ri.

Nga këndvështrimi komunitar e social, banorët e Dardhës ishin shumë të hapur e të prirur për t’u përshtatur e familjarizuar  shpejt me njeri-tjetrin, të mësonin e të shkëmbenin përvojat, traditat, zakonet respektive, por mbi të gjitha ishin solidarë e plot harmoni humane. Aq sa edhe martesat bëheshin brenda fshatit midis fiseve të ndryshëm e, kështu, në një farë mënyre të gjitha familjet  ishin  të lidhur me valenca  farefisnie, apo krushqie, që e bënte edhe më të afërt, më tolerant e më bashkekzistent jetesën e tyre në komunitet. Nga ana tjetër ky afinitet e solidaritet që i shtohej edhe prirjes së banorëve për të përparuar e përmirësuar kushtet e tyre të jetës, por edhe prurjeve kulturore e risive jetike nga emigrimi në vendet më të zhvilluara (sidomos gjatë emigracionit në SHBA që filloi në agun e shek XX) e bënin më të lehtë e më të qenësishëm organizimin kolektiv të banorëve në organizime e formacione shoqërish e vendimmarrjesh financiare të përbashkëta në përmirësimin e progresin e  strukturave urbane të fshatit të tyre sipas disa rregullave e normave morale që ata i kishin të sanksionuara në kanunoret e disa shoqërive komunitare të krijuara në Dardhë, apo në emigracioin e që kishin si qëllim kryesor bamirësinë, zhvillimin dhe përparimin e jetës ekonomike e shoqërore të fshatit të tyre. 

Për këto arsye, në fillim të shek. XX Dardha jo vetëm që ishte një nga fshatrat më të mëdhenj e më të njohur të Korçës (me rreth 450 shtëpi e mbi 1500 banorë), por ajo i përngjante më shumë një qyteze me jetë urbane, rrugët e saj ishin të shtruara me kalldrëm e të mbrojtura nga mure të lartë, kishte ujësjellës dhe shumë çezma e kroje kolektive, kanalizime, shtëpitë ishin thuajse të tipologjisë qytetare, ushtroheshin shumë zeje e profesione urbane, kishte dyqane, kafene, punishte prodhimi e shërbimi artizanal, kopshte dhe shkolla (greke) për vajza e djem  ishin çelur e funksiononin qysh me 1768, ndonëse në gjuhën greke, ishin ndërtuar 3 kisha orthodokse (madje supozohet se  këtu ka predikuar edhe Shën Kozmai) dhe banorët e saj bënin një jetë sociale, shpirtërore, zakonore e kulturore të përparuar për kohën. Festat fetare, pagane, piknikët e ballot argëtuese shprehnin nivelin e emancipimit social të komunitetit. Ky zhvilim specifik krijoi edhe disa fenomene  etnokulturore që edhe sot mbeten si simbole të pashlyeshme të niveleve kombëtare,  si Kostumi dardhar i grave, Vallja e kënduar e grave Dardhës, sëpata e dardharit, rakia prej kumbullash të egra etj. Gjatë kësaj kohe e në vijim (për më se 2 shekuj) ushtronte aktivitetin e saj një plejadë prej 25 ikonografësh dardharë, kryesisht klerikë e midis të cilëve edhe gra,  punimet e të cilëve të inkuadruara në “atelienë dardhare” shënojnë edhe përmbylljen e artit pasbizantin shqiptar në gjysmën e pare të shek. XX. Po ashtu një aradhë prej 12 fotografësh, më të vjetrit e të cilëve ( Papa Jani Zengo, Perikli Kaçauni, Thimi Raci, etj) konsiderohen si grupi i dytë i fotografëve më  përfaqësues të Shqipërisë pas studios Marubi… Janë  këta fotografë e të tjerë që i lanë Dardhës një pasuri e arkivë të vyer historike pamore mijra fotosh e negativash që, krahas të tjerash, do të evidenconin evolucionin e këtij fshati në të gjitha aspektet e jetës ekonomike e shoqërore të tij. Dhe një prej tyre, pra, “Përurimi i Urës së Dardhës”, 1904  do të kthehej në kartolinë menjëherë pas realizimit të saj. 

Historia e kësaj kartoline, ndoshta më e hershmja në Shqipëri, e ka zanafillën pikërisht në kontekstin e vitalitetit identitar e kreativ  të dardharëve për të ndërtuar e zbukuruar vendbanimin e tyre dhe për ta bërë jetën edhe më komode. 

Përfund fshatit, në lindje të tij rridhte një përrua, i cili, sidomos gjatë stinëve të shirave e dëborës fryhej e bëhej pengesë për hyrje-daljet në fshat për banorët e Devollit të poshtëm që bënin “pazarin” në Dardhë e sidomos për fëmijët e fshatrave që ndiqnin shkollën në  këtë fshat. Kjo situatë e vështirë që të kujtonte skenën mitologjike të Shën Kristoforit që mbante Krishtin mbi sup pë të kapërxyer lumin,  nxiti  një prej emigrantëve dardharë në Rumani, Kristo Themeli Gajo (nga një familje e dalluar për aktivitetin e saj intelektual e tregtar në Greqi e Rumani. Familja e njohur Themeli  në këtë zonë kishte bërë histori. Ajo kishte  nxjerrë luftëtarë kundër pushtuesve otomanë, tregtarë druri me qëndër në Patra, si dhe  shkencëtarë të studiuar në Athinë. Me të vërtetë, sa  respekt e mirënjohje  mbartin premtimet për   të marrë  iniciativën që të  kryejë një gjest filantropik për fshatin e tij si bamirësí e dhuratë ndaj banorëve dhe gjithë udhëtarëve të zonës që frekuentonin Dardhën, pra të ndërtonte me shpenzimet e tij një urë guri që do të lehtësonte kryekëput kapërximin e lumit jo vetëm nga këmbësorët por edhe nga mjetet e transportit që kalonin aty. Në vitin 1903 ai pajtoi një mjeshtër urash dhe në ujdi me pleqësinë e fshatit, pas një viti  ura u bë realitet. Pamja që shohim në foto jep disa të dhëna interesante mbi këtë subjekt festiv e  solemn: fotoja është realizuar nga fotografi dardhar Perikli Kaçauni (1880-1950) që në atë kohë kishte ardhur nga Odesa, ku kishte mësuar profesionin e fotografit. Pra ishte vetëm 24 vjeç dhe deri në vitin 1910 ai punoi si fotograf në Dardhë duke i lënë asaj një arkiv të madh fotosh, midis të cilave edhe ato me pjesëmarrje masive të banorëve të Dardhës.

 Më 1910 ai emigroi në SHBA, ku hapi në Boston studion e tij fotografike “Perry Studio” e cila e definon atë si fotografin e dytë (pas Kristaq Sotirit, rreth vitit 1900) shqiptar në SHBA. Nga pikpamja profesionale e estetike, duket se fotografi ka bërë një punë të gjatë parapërgatitore për ta studiuar e  organizuar kompozimin,  subjektin dhe atmosferën e saj sa më gjithëpërfshirëse, e ku të shfaqen me detaje të gjitha objektet, njerëzit dhe natyra në sfond. Natyrisht, objekti më i madh e kryesor  që të bije në sy është ura  si një alternativë transporti, por edhe figurativisht si një simbol lidhjeje,  komunikimi e qytetërimi human. Duket që ura me një hark është ndërtuar me gurë drejtkëndorë të latuar dhe harku i saj është një qemer me gurë konikë preçizë  që e dekorojnë atë dhe të lenë të kuptosh se kryemjeshtri i ndërtimit të saj ka qenë një specialist i përkryer në profesionin e tij, por jo nga Dardha.

Në pjesën e sipërme të urës janë vendosur parapete mbrojtëse anësore guri. Midis qemerit dhe parapeteve në qendër është vendosur një pllakë mermeri a  guri e murrosur, ku është gdhendur me shkrim në gjuhën greke dedikimi i dhuruesit të cilin do ta shpjegojmë më pas.  Një kujdes të posaçëm kompozicional fotografi ka treguar për vendosjen e njerëzve që kanë ardhur aty për t’u inkuadruar në foto.  Ata janë vendosur në mënyrë simetrike dhe që të mos pengojnë dukjen e gjthë elementëve të urës. Sipër urës, në qendër është bamirësi, Kristo Themeli, në të djathtë të tij dy klerikët Papa Naum Zengo dhe Papa Jani Zengo  që, aso kohe, shërbenin në kishat e Dardhës e që do të kryenin ritin ortodoks të “ajazmës”, në të djathtë (me kapele) ndoshta kryemjeshtri dhe ngjitur me të punëtorët e tjerë. Majtas filantropit qëndrojnë anëtarë të pleqësisë dhe  banorë të Dardhës. Një prej elementëve më domethënës të fotos është paraqitja masive e fëmijëve (janë mbi 100, çka tregon për popullsinë e madhe të Dardhës) të vendosur poshtë në të dy ledhet  e përroit, të veshur me dollomá, që janë nxënës dhe fëmijë të shkollës për të cilët kujdesen mësuesit e edukatorët e tyre të vendosur përbri. Një pjesë e fëmijëve mbajnë përpara trupit të tyre libra që i identifikon ata si nxënës të shkollës së Dardhës. Ndofta filantropi dhe fotografi e kanë dëshiruar këtë pjesëmarrje dhe masivitet të  tillë me qëllim që momenti i fiksuar të  marrë  figurativisht  idenë e  përkatësisë dhe të shërbimit të urës këtij brezi të ri. Në të djathtë të urës duket ndërtesa e një mulliri (i Çomes) sipas të cilit mori emrin në fillim edhe ura, pra “Ura e Mullirit”. Nën harkun e urës, në sfond duket një urë primitive druri si dëshmi e situatës së mëparshme. 

Kjo foto paraqet, pra, momentin final  të inaugurimit të një “vepre arti” infrastrukture, jo dhe aq të madhe, veçse  shumë të rëndësishme historike,  utilitare dhe simbolike për një fshat   120 vjet më parë. Por e veçanta më e këndshme e kësaj fotoje është fakti se ajo u shndërrua dhe qarkulloi si kartolinë e asaj kohe në Korçë, kur pak njiheshin e qarkullonin  kartolinat në Shqipëri. Çelësin  e printimit të saj si kartolinë e jep, veç të tjerash, edhe tregimi i një udhëtari grek që ka ardhur si vizitor në Dardhë në vitin 2004 (tamam 100 vjet pas ndërtimit të urës dhe realizimit të kësaj fotoje)  dhe e ka sjellë me vete këtë kartolinë.

Paraprakisht, duhet të them se sponsori i urës, Kristo Themeli Gajo e mori foton të printuar, ndoshta edhe negativin e saj në xham dhe e çoi në Rumani. Aty ai i bëri disa ndërhyrje, konkretisht duke shtuar mbi të shkrimin në greqisht  ‘’ΔΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΗΡΗΣΤΟΥ ΘΕΜΕΛΗ ΓΑΪΩ ΕΝ ΔΑΡΔΑ 1904’’, domethënë  ME SHPENZIMET E ZOTIT KRISTO THEMELI GAJO NË DARDHË 1904, që në të vërtetë ishte edhe mbishkrimi i skalitur në pllakën përkushtuese në mes të urës, por që në foto nuk lexohej dot, si dhe një mbishkrim në gjuhën rumune “Suvenir de la Darda” (Maccedonia) – Kujtim nga Dardha (Maqedonia). Nga ana e pasme e fotos ai stampoi në rumanisht: “EDITURA: CHRISTES TH. GAIO, BUCURESCI (ROMANIA)”, pra “BOTIM: KRISTO TH. GAJO, BUKURESHT (RUMANIA)”,  për  ta konvertuar atë në kartolinë, e printoi të tillë nga të dy anët në një shtypshkronjë me një tirazh të arsyeshëm dhe dërgoi një sasi prej tyre në Korçë.

Por le t’i kthehemi sërish vizitorit grek me emrin Spiros Madas të vitit 2004, i cili shpalos disa detaje interesante për kartolinën në fjalë nxjerrë nga ana e pasme e saj. “Shorti me nr. 1633 i ankandit të kartolinave të vjetra përshkruhej kështu: Përurimi i Urës prej Guri me Financim të Z.  Kristo Themeli. Në Dardhë 1904… Fotografia rastisi të printohej në kartolinë dhe për shumë kohë qarkullonte në Korçë.  Atje e gjeti, nëntë vjet më vonë dhe e bleu me një çmim shumë më të lartë se ai fillestari dhe e dërgoi me postë në vendin e tij, në Hanjia të Kretës një ushtar i Batalionit Grek që në atë kohë kishte çliruar (kupto: pushtuar K.B.) qytetin. Në pjesën e prapme të kartolinës lexohet “Sot, më datën 26/10/1913  erdha me Dhiomidhinë në Korçë, është një qytet i mirë por me borë dhe shumë i ftohtë… ”  Nuk dimë më tej se si ka rënë në dorë të “koleksionistit” grek kjo kartolinë, apo për marrëdhëniet midis tij dhe familjes së ushtarit që ia ka dërguar këtë kartolinë familjes së tij më 1913. Sidoqoftë vizitori grek Spiro, posedues i kartolinës,  përshkruan udhëtimin e tij për në Dardhë nëpërmjet Boboshticës duke pasur udhërrëfyes Ardianin (Seferi – K.B.) një të ri nga Dardha, me të cilin kanë mbërritur në fshat e më pas tek ura, plot kureshtje, për ta vëzhguar atë dhe për ta përqasur me kartolinën.

Aty kanë takuar një prej banorëve më të moshuar të Dardhës, Ilia Kere, i cili u ka shpjeguar gjithçka rreth urës, që ekzistonte po ashtu si para 100 vitesh. Vetëm pllakën e dedikimit e kishin hequr (gjatë viteve të regjimit komunist), parapetat gjithashtu ishin prishur dhe urën vetë e kishin  zgjeruar nga ana veriore për të bërë të mundur kalimin e mjeteve të rënda. Mulliri nuk ekzistonte. Vizitori grek, prof. Spiro Madas, i cili ishte inxhinier, profesor universiteti në Athinë dhe një prej studiuesve më të njohur të  urave mesjetare në Epirin e Veriut,   ka bërë disa matje të urës.  Harku, me gurët e kamarës,  të ruajtur akoma mirë, kishte diameter prej 4,5 m, ndërsa ngrihej nga ujrat rreth 2.1 m. Pikërisht në këtë lartësi krijohet, pothuajse i sheshtë, kalldrëmi i kalimit   gjatësi sipëfaqësore prej 10,60 m., dhe gjerësi 3,9m. Me hapësirën e harkut prej 2.1m mbi nivelin e ujrave shmangej edhe rreziku  i vërshimeve të ujrave të dimrit.

Por, profesor Madas i ka bërë përshtypje edhe  mikpritësi i tij dardhar. Ai shprehet për të: “Ilia Kere – rreth të 100-ve  na tregonte për Dardhën, brenda shtëpisë së tij, ku na ftoi të shplodheshim.  

Shtëpia ishte e madhe me ballinë  tipike dhe me oborr …., si po edhe shtëpitë e tjera të Dardhës,  por edhe me  nikoqirllëk! Pranë, zonja e tij e dëgjonte me kujdes duke tundur në mënyrë pohuese herë pas here kokën e saj. Pothuajse një moshë me të por e palodhur, na kishte ftuar të uleshim në këndet e rehatëshme majtas dhe  djathtas oxhakut dhe na  gostiti  me llokume,  biskota e raki.

Duke u zhytur në njohuritë dhe memorien e xhaxha Ilias, udhëtonim të mbushur me kuriozitet në kohë duke zbuluar sekrete të harruara. Për çudinë tonë, ai plak njihte mirë dhe me hollësi të gjitha ato sa kishin ndodhur në fshat. Por kryesorja, kishte dëgjuar vetë historinë e urës..! Besoja sepse  kishte fjalë dhe aftësi bindëse –  duke shijuar në të njejtën kohë greqishten e mirë të tij të mësuar  në Follorinë….

…Në mbrëmje u gjendëm miq në shtëpinë e Adrianit- qërasje, një mjaltë të paparë Morave nga kosheret në oborrin e saj. Megjithëse  momentet nuk ishin të përshtatshme, pasi të nesërmen vëllai i tij i madh do të shkonte për të kërkuar fatin në Amerikë, për mjaft kohë biseda u vërtit rreth Dardhës së vjetër. Vumë re në sytë e tyre, për ato sa zbuluam –  surprizë, dhe kënaqësi! Vetëm Adriani, më i vogëli në familje, dukej që kishte dyshime. Kishte dyshime dhe për fotografinë e vjetër të urës. Më në fund ai ishte i pari që ma  kërkoi – si dhe një tjetër që kishte Dardhën – për t’i  vendosur në kornizë… (Spiros Madas: Γέφυρα της Δάρδας ως ένα κομμάτι της ιστορίας της Κορυτσάς! – Ura e Dardhës (1904) si pjesë e historisë së zonës së Korçës.  Σάββατο, Φεβρουαρίου ) 

Kjo ishte pak a shumë historia e një prej kartolinave fotografike më të vjetra të Dardhës, por edhe të Shqipërisë.

Historia e botimit të kartolinave në Shqipëri vijon më tej me rritjen progresive të numurit dhe larmisë së tyre, me subjekte pamore  të  fotografive  ekzotike  të   mjeshtrave   fotografë,  si  të  

dinastisë Marubi, Kristo Sulidhi, Kristaq Sotiri, etj. Sidoqoftë Dardha, për hir të veçorive të saj natyrore, klimaterike, ubano-arkitekturore, e sidomos për pasurinë etnokulturore e atraksionit 

të saj turistik mbeti një fokus i gjithhershëm për realizimin e kartolinave të bazuara në foto artistike.

Në mënyrë të veçantë gjatë kohës së Mbretërisë Shqiptare të Ahmet Zogut (kur për Dardhën u botua edhe Albumi i parë turistik në Shqipëri, 1938), pushtimit fashist e nazist e, më vonë,  pas viteve të çlirimit e deri sot në Dardhë janë realizuar dhjetra kartolina fotografike nga fotografë shqiptarë e të huaj që paraqitin peizazhe të natyrës së mrekullueshme në të gjitha stinët, kostumet, folkun, traditat, shtëpitë e rrugicat karakteristike e mbresëlënëse, midis të cilave kartolina e parë pararendëse  “Inaugurimi i Urës në Dardhë” e vitit 1904 mbetet, veç të tjerash edhe një dokument autentik historik me të dhëna të mjaftueshme ilustrative, verbale e orale dëshmuese që konfirmon plotësisht  editimin e saj si të tillë.  Por që, gjithashtu, mëton të përcjellë mesazhin e  një ftese miqësore e profesionale, që ashtu si edhe në fusha të tjera kulturore e artistike të mbetet edhe një impuls për gjurmime, kërkime, studime e botime  më të specializuara në fushën e deltiologjisë.  

□ □ □

Diçiturat e fotove sipas rradhës: 

1. Kartolina e parë e Hymen Lipman-it.

2. Foto Dardha e Korçës, viti 1890.

3. Kartolina “Përurimi i Urës në Dardhë”, 1904, Foto: Perikli Kaçauni.

4.   Fotografi realizues Pero Kaçauni

5.   Logoja e  Perry Studio, Boston, Boston Mass. SHBA.

6.   Kartrolinë nga Dardha, 1941.

7,8 Kartolinë, Kostumi Dardhar, 1937

9.   Kartolinë, Fshati Dardhë, Viti 1939

10. Kartolinë, vajzat me kostumin dardhar, 1975

(NJË KUJTIM PËR SHABAUDIN ZHUTËN) 

Avzi Mustafa

Duket e pabesueshme, gati si një ëndërr, por vetëm para një jave teksa e gjerbnim kafenë në kafenenë “Paris” në Shkup Veri, bashkë me shkrimtarin Halil Zendelin dhe bisedonim gjatë, qartë e me ngrohtësi e zgjuarsi, duke kujtuar ngjarje të shumta të së kaluarës së arsimit e kulturës shqiptare, nuk e kisha menduar kurrë se ai do të ishte takimi ynë i fundit. Ndonëse e pabesueshme, realiteti është se unë zemërthyer jam i detyruar të shkruaj nekrolog për mikun e mirë, pedagogun e madh dhe muzikologun e papërsëritshëm, prof. Sabahudin Zhuta.

Humbja është e madhe jo vetëm për familjen, kolegët, studentët, por edhe për të gjithë ne që patëm nderin ta njihnin nga afër, ta dëgjonim e t’a ndjenim jo vetëm zërin, por edhe zemrën e tij.

Sabahudin Zhuta u lind më 1947 në fshatin Veleshtë të Strugës. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, shkollimin e mesëm do ta vazhdojë në shkollën mesme të muzikës në Prizren, ndërsa më 1981 diplomon në Akademinë e Muzikës pranë Fakultetit të Arteve në Prishtinë. Studimet postdiplomike i kreu në Universitetin e EJL “Neofit Rimski” në Blagoevgrad, Bullgari. Punës edukativo-mësimore do t’i rreket që nga viti 1966, kur u punësua në Shkollën Fillore “Liria” në Shkup. Më pas, në vitin 1967, u punësua në SHF “25 Maji” në Hasanbeg të Shkupit, për t’u transferuar më tutje si mësimdhënës në shkollën e mesme “Zef Lush Marku”, njëkohësisht duke ligjëruar edhe në shkollat e mesme të Ekonomisë, Tregtisë dhe Mjekësisë, po ashtu në Shkup. Në vitet 1974-1989 u angazhua si bashkëpunëtor muzikor dhe redaktor i emisioneve muzikore në TVM – Redaksia e Gjuhës Shqipe. Në vitin 1995 Sabaudin Zhuta u angazhua si ligjërues në Shkollën e Lartë Pedagogjike në Shkup për lëndën Metodika e artit muzikor. Pasi i arriti të gjithë titujt arsimorë në Fakultetin Pedagogjik, nga ky institucion edhe do të pensionohet në vitin 2012. Që nga themelimi i Universitetit të Tetovës dhe Fakulteti i Artit Muzikor, profesor Zhuta u angazhua si profesor i lëndës te Solfezhit dhe Metodikës së muzikës. Herë pas here është marrë edhe me kompozime, muzikë teatrale dhe filmike. Ai është njëri nga themeluesit e festivalit “Këngë Jeho” në Strugë, por edhe i festivaleve “Arb Fest”, “Nota Fest” në Shkup, “Sharri Këndon” në Tetovë dhe “Show Fest” në Prishtinë. Është autor i mbi 120 këngëve për fëmije, këngëve popullore, si dhe atyre zbavitëse. 

Ikja e Sabahut la një heshtje, por edhe një melodi të përjetshme që do të jetë çdoherë në zemrat tona, në shpirtin e atyre që i mësoi ta dëgjojnë e ta shijojnë artin muzikor. 

Prehu në paqe, Profesor i dashur. Kafenë e radhës, bashkë me Halilin, do ta pimë duke e porositur edhe një filxhan për ty, duke i ndërmendur fjalët e tua që jehuan për kaq vite si një violinë e butë në zemrat e gjithë atyre që i ke mësuar, të kanë njohur e të kanë lexuar. Lamtumirë Sabahu ynë!

Lindita Budini  

Shkodër 15 Korrik,2025

 HYRJE 

Në kushtet kur teknologjia dhe paisjet elektronike janë në përdorim masiv edhe  mësuesve të gjuhës shqipe në diasporë u nevojitet “shfrytëzimi” i tyre për të motivuar si mësimdhënien dhe mësimnxënien. Kjo jo vetëm sepse sjell metoda bashkëkohore  dhe interaktive në mësimdhënie, por ndihmon nxënësit e gjuhës shqipe në diasporë të motivohen që të përmirësojnë kompetencat gjuhësore në mënyrë më efikase dhe më të shpejtë. Studimet kanë treguar që nxënësit që përdorin aplikacione gjuhësore ose  platforma online të mësimit të gjuhës së huaj kanë një nivel më të lartë motivimi. Jo  vetëm kaq por ata janë më të integruar dhe më të familiarizuar me cështje të ndryshme  sociale dhe kulturore të gjuhës që ata mësojnë. Por në anën tjetër tregohet gjithashtu se  këto rezultate të larta varen dhe nga qëndrimi, dëshira dhe aftësia e mësuesve për të implementuar teknologjinë në orën e mësimit. 

Duke qënë se shumica e mësuesve të gjuhës shqipe në diasporë janë të arsimuar në institucionet e Shqipërisë, në periudha kohore para se teknologjia të bëhej një mjet i  fuqishëm në përdorim, ndihet një nevojë e madhe që mësuesi të marrë trajnime të  vazhdueshme në përdorimin e kompjuterit po aq sa edhe në metodat bashkëkohore. Kjo  e thënë sepse përdorimi i teknologjisë në ambientet e klasës nuk ka të bëjë vetëm me  përdorimin e kompjuterit. Nqs duam të kemi nxënës të motivuar atëherë dhe ne si  mësues na duhet të kërkojmë metoda dhe teknika më efikase që rrisin interesin dhe e  bëjnë të mësuarit më shumë argëtues.  

Ky prezantim ka si qëllim, që nëpërmjet rezultateve të një pyetësor të sjellë kontributin  e tij për të theksuar rëndësinë e teknologjisë në motivimin e nxënësve që mësojnë gjuhën shqipe. Gjithashtu në pjesën e fundit ky punim sjell një listë me aktivitete që  mund të përdoren lehtësisht nga mësuesit. (Aktivitetet janë prezantuar gjatë orës së punëtorisë në seminar). 

MOTIVIMI DHE PËRDORIMI I TEKNOLOGJISË 

Motivimi është faktori kyc në arritjen e qëllimit për të mësuar një gjuhë të huaj. Duke  u këshilluar me fjalorin fjala “motivim” përkufizohet si entuziazëm, dëshirë, arsye ose  zell për të bërë dicka. Gardner (2001) identifikon tre komponentë thelbësor të motivimit  për të mësuar një gjuhë të huaj: përpjekjen për të përvetësuar gjuhën, dëshirën për të  arritur qëllime specifike dhe sjelljen pozitive ndaj të mësuarit të gjuhës. Ne si mësues  mund ta kuptojmë dhe madje ta përcaktojmë motivimin e secilit nxënës duke i parë këta elementë në përgatitjen dhe arritjet e tyre. Ashtu si e thekson dhe Dörnyei (2001),  motivimi qoftë i brendshëm ose i jashtëm; me orientim instrumental ose integrues  (Gardner &Lambert 1972), (Ushoida 2011) luan një rol vendimtar në përcaktimin e  suksesit ose dështimit në cdo përpjekje mësimore.  

Është teknologjia e përdorur në orën e mësimit motivi që mban gjallë vazhdueshmërinë e të mësuarit? Le të marrim shembullin e një makinë luksoze. Nqs nuk ka karburant  nuk mund të lëvizë. Nqs zotëruesi i saj nuk ka patentë patjetër që do të kapet nga policia.

2 

Por mund të lind edhe pyetja nësë vërtet do na duhej një makinë e tillë kaq e shtrenjtë. Ose nqs jemi shumë njerëz a nuk do ishte më mirë të përdornim transportin publik?¹ 

Pra, ashtu si konsiderimi i cdo detaji në përdormimin e makinës për të arritur në destinacion, në të njëjtën mënyrë, mësuesi dhe nxënësi duhet të përzgjedhin teknologjinë në arritjen e objektivave të mësimit. Pa patur një ide të qartë të përdorimit  të teknologjisë edhe rezultatet e të mësuarit nuk do të jenë të kënaqshme -nxënësi do të humbasë interesin dhe për mësuesin ora e mësimit do bëhet një rutinë e mërzitshme dhe  e lodhshme. Dudeney (2022) vë në dukje se teknologjia vetë, nuk i motivon nxënësit  për një kohë të gjatë, por në kombinim me një mësues të mirë, aktivitete interesante  dhe materiale të dezinjuara mirë, mund të luajë një rol domethënës që ti mbajë nxënësit të angazhuar në të mësuarin e gjuhës. Në fund të fundit ne synojmë të kultivojmë te  nxënësit pavarësinë për të mësuar edhe jashtë ambienteve të klasës duke i mbajtur të  apasionuar në qëllimet që ata duan të arrijnë. 

Për mësuesit nuk është e nevojshme të mendojnë të krijojnë orën më të shkëlqyer të mësimit duke përdorur sa më shumë teknologji, por të realizojnë objektivat e vendosur duke integruar edhe teknologjinë nëse shihet e arsyeshme. Sipas Stanley (2013) mund  të ndiqet një listë me pyetje të thjeshta që qartësojnë mësuesit nëse përdorinmi  teknologjisë është një ide e mirë për atë orë mësimi. 

1. Pse të përdoret teknologjinë?  

2. Për kë është më i mirë përdorimi i teknologjisë? 

3. Për cfarë mund të përdoret teknologjiamë mirë? 

4. Ku duhet të përdoret teknologjia? 

5. Kur duhet të përdoret teknologjia? 

6. Si duhet të përdoret teknologjia? 

Sipas Stanley këto pyetje nuk kanë si qëllim të kritikojnë përdorimin e teknologjisë por  më shumë kanë tendencën të vënë një baraspeshë midis aftësisë që mësuesi ka në përdorimin e teknologjisë dhe përzgjedhjes së mjetit teknologjik për aktivitetin e  radhës. Sipas Reinders (2022) teknologjia mund të luaj një rol tranformues dhe me vlere  në mësimdhënie vetëm kur përdoret me qëllime pedagogjike. Ky transformim do të ketë më shumë rezultate kur mësuesit janë trajnuar për të qënë përdorues konfident dhe  entuziast të teknologjisë me qëllim që të nxisin interes të vazhdueshëm, përgjegjësi për  të mësuarin dhe motivim të lartë gjatë procesit të të mësuarit të gjuhës në të gjitha  kompetencat gjuhësore. 

STUDIMI 

Pyetësori i formuluar në Google Form, pati si qëllim të mbledh opinionet e mësuesve  rreth përdorimit të teknologjisë. Ky pyetësor u bazua në disa nga pyetjet e ngritura nga  

 ¹ Shembull i marrë nga “Our experts advise on Using Technology to motivate learners” fq. 9

3 

(Stanley 2013) të përmendura më sipër. Sipas tij teknologjia duhet të jetë pjesë e asaj që mësuesi është duke bërë në orën e mësimit, dhe jo një pushim, lehtësim ose  shpërblim për nxënësin. Këtij pyetësori ju përgjigjen rreth 37 mësues nga 8 shtete në  diasporë: 18 mësues nga Greqia, 11 mësues nga Italia, 2 mësues nga Austria, 2 mësues  nga Gjermania, 1 mësues nga Anglia, 1 mësues nga Kanadaja, 1 mësues nga Suedia  dhe 1 mësues nga Norvegjia. Mësuesit ishin të moshës nga 25 vjec deri në 51vjec e lart.  Gjithashtu pjesa më e madhe e mësuesve të pyetur kishin kryer studimet për mësuesi  në universitet e Shqipërise, dhe vetëm një pjesë e konsiderueshme kishin kryer studime  të tjera në vendet ku jetojnë përkatësisht.  

ANALIZË E PYETJEVE TË PYETËSORIT 

⮚ A i përdorni paisjet teknologjike gjatë orës së mësimit?  

Për të krijuar një ide sa më të qartë nëse teknologjia përdoret gjatë orës së mësimit të  gjuhës shqipe në diasporë 4 prej 37 mësuesve ju përgjigjen negativisht, dmth nuk  përdorin teknologji në një orë mësimi. Edhe pse është një numër i vogël përsëri lihet  vend për të ngritur disa pyetje të konsiderushme: 

– nëse mësuesit nuk janë të qartë me termin teknologji, pasi të gjithë jemi të  pajisur me një telefon celular të lidhur me internetin;  

– nëse mësuesit mund të kenë mungesë aftësie dhe njohurie në përdorimin e  mjeteve teknologjike në ambientet që japin mësim ose e thënë më mire mbartin  një frikë nga teknologjia;  

– ose nëse klasat ku japin mësim kanë mungesa të aparateve teknologjike.  

Prandaj ndërsa përpiqemi ti japim rëndësi të mësuarit të gjuhës shqipe në diasporë,  duhet ti japim po aq rëndësi dhe zhvillimit professional të mësuesve dhe aspekteve të  tjera që plotësojnë formimin e tyre. Në artikullin “Nuk ka vend në klasë për analfabetët  dixhital”, botuar në gazetën Guardian (2012), Gavin Dudeney thekson: 

“Ndërsa teknologjia është po aq pjesë e jetës personale dhe profesionale sa janë  edhe stilolapsat dhe librat, kam frikë se do të dështojmë të luajmë rolin tonë në  paisjen e tyre (të nxënësve) për të ardhmen. …” 

Gjithashtu ai parashikon se nëse mbetemi kryesisht analfabetë në terma dixhitalë,  rrezikojmë të përfundojmë si një bezdi e parëndësishme në jetën e përditshme të  njerëzve që pretendojmë se i ndihmojmë, pasi realiteti është se të rinjtë e sotëm janë më  shumë të përditësuar me risitë e teknologjisë sesa ne mësuesit. 

⮚ Kujt i shërben përdorimi i teknologjisë? 

Në përgjigjen e pyetjejes së mësipërme shumica e mësuesve e shikojnë teknologjinë si  një mjet të nevojshëm si për mësuesin edhe për nxënënsin. Më poshtë po ju sjell një  tabelë të përfitimeve që kanë nxënësit dhe mësuesit nga përdorimi i teknologjisë.² 

 ² Përfitimet u referohen nxënësve dhe mësuesve të anglishtes, marrë nga “Our experts advise on Using  Technology to motivate learners” Oxford University Press. fq. 10

4 

Përfitimet për nxënësit	Përfitimet për mësuesit
Mundësi për tu ekspozuar me gjuhën si brenda  ashtu dhe jashtë ambientit të klasës	Mësuesi pasuron të mësuarit me një larmi  aktivitetsh
Përdorim i gjuhës autentike	Mësuesit mund të përdorin lirshëm gjuhën  autentike
Fleksibilitet në të mësuar dhe pavarsi e  përdorimit të mjeteve teknologjike që nxënësi ka  në përdorim	Mësuesi i fokuson nxënësit dhe u jep udhëzime  drejt një përdorimi pedagogjik dhe të  përgjegjshëm të paisjeve
Gjuha mësohet në lidhje me vendodhjen,  interesin, nevojat ose situatat relevante të  nxënësit	Mësuesit i drejtojnë nxënësit në atë që është  reale për të mësuar
Nxënësit kanë mundësi të përfshihen në  komunitete sociale online	Mësuesit u krijojnë nxënësve mundësi  komunikimi dhe bashkëpunimi edhe jashtë  klasës duke krijuar rrjete komunikimi
Nxënësit kanë mundësi të përfshihen në vet vlerësim të përdorimit të gjuhës	Mësuesit monitorojnë rezultatet dhe  identifikojnë problemet

Sic duket nga tabela përfitimet e mësuesve janë më shumë punë diagostikuese,  feedback, më shumë monitorime dhe më shumë burime për tu përdorur. Ashtu si në cdo  aspekt jetësor teknologjia në përvetsimin e një gjuhe ka si qëllim të sjell cilësi në  rezultate dhe kursim kohe në përgatitjen e materialeve të përdorura gjatë orës së 

mësimit. 

⮚ Ku dhe si mund të përdoret teknologjia? 

Pyetjet e tjera mblodhën informacion se kur dhe si duhet të përdoret teknologjia. Duke  u bazuar në përgjigjet e dhëna nga mësuesit arrihet në përfundimin se cfarë do lloj mjeti  teknologjik që përdoret duhet të jetë në masë të caktuar, në bashkërendim me librin e  kursit dhe në një kohë të limituar për të mos humbur objektivat e caktuara për orën e  mësimit. Këto përgjigje zbulojnë angazhimin e mësuesve për të përqafuar metodat e  reja që mundësohen nga përdorimi i teknologjisë sipas njohurive, mundësive dhe  aftësive të gjithësecilit. Është për tu theksuar gjithashtu se në përgjigjet e tyre mësuesit  kishin të qartë idenë se me përdorimin e teknologjisë duhet konsideruar dhe mosha e  nxënësve duke parashtruar kështu dhe cështjen e sigurisë së fëmijëve. 

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME 

Ky studim solli, së pari, mendime nga studiues të mësidhënies kryesisht të gjuhës  angleze të cilët hedhin dritë mbi faktin se teknologjia është e nevojshme për të motivuar  nxënësit gjatë procesit mësimor të një gjuhe. Së dyti, u sollën rezultatet e një pyetësori  që treguan se mësuesit e gjuhës shqipe në diasporë e konsiderojnë teknologjinë si një 

mjet të rëndësishëm që ndihmon mbarëvajtjen e mësimit dhe angazhimin e nxënësve si  brenda dhe jashtë mureve të klasës.  

Po në anën tjetër mbetet akoma një domosdoshmëri realizimi i studimeve dhe kërkimeve më konkrete, me qëllim që rezultatet të konsiderohen për qëllime edukative  dhe arsimore vecanërisht për mësuesit e diasporës sic janë trajnimet, përgatitja e 

5 

materialeve didaktike dhe dixhitale në ndihmë të tyre apo dhe për krijimin e rrjeteve të  punës që kontribojnë në rritjen e cilësisë në mësimdhënie në diasporë dhe mërgatë. 

Teknologjia luan një rol të rëndësishëm në arsim dhe domosdoshmërisht dhe në mësimin e një gjuhe të huaj. Mësimi i gjuhës shqipe në diasporë duhet të përdorë teknologjinë jo vetëm në përshtatje me mësimdhënien e lëndëve të tjera edukative por  dhe si një mjet motivimi për nxënësit me qëllim që orët e mësimit të jenë të pëlqyera  dhe të mësuarit të marri formën autonome dhe të ketë jetgjatësi.  

REFLEKTIM 

Si mësues të përkushtuar të gjuhës shqipe në diasporë, misioni ynë kryesor është t’i  orientojmë nxënësit tanë, të cilët tashmë i përkasin gjeneratës së tretë të shqiptarëve  jashtë vendit, të mësojnë gjuhën shqipe si mjet i një komunikimi që mban gjallë lidhjen  dhe bashkimin me të afërmit e tyre në Shqipëri, Kosovë, Maqedoninë e Veriut dhe kudo  ku familjarët e tyre gjenden. Roli ynë si mëuses kapërcen promovimin e të sjellurit në  klasë mjete novatore, metoda efektive apo informacionet e fundit për të realizuar orën  më të mrekullueshme të mësimit. Në këtë kontekst orët e mësimit marrin formën e  përgatitjes së udhëtimeve me destinacione të larmishme dhe shumë domethënëse për  cdo nxënës drejt tokës amë. 

Albert Vataj/

Kolë Idromeno nuk është thjesht një emër në historinë e artit shqiptar; ai është një univers i tërë krijues, një amalgame e rrallë talentesh që përmbledh në vete pikturën, fotografinë, skenografinë, skulpturën, arkitekturën, si dhe një ndjeshmëri të rrallë ndaj artit epistolar dhe partiturave muzikore. Një krijues që sfidon kufijtë e disiplinave, duke i bashkuar ato në një estetikë të vetme, ku dritat dhe hijet, linjat dhe ritmet, zëri dhe vizioni, bashkëjetojnë në harmoni.

Nikollë Idromeno i njohur gjerësisht si Kolë u lind më 15 gusht të vitin 1860 në Shkodër, në një familje me rrënjë arbëreshe, pargaliote dhe hidriote. Ishte geg nga Saraçët e t’amblit dhe njëkohësisht arvanit nga Idromenot e lisit. Kjo përkatësi e dyfishtë, ky urë midis dy identiteteve të pasura të Shqipërisë, bizantine dhe romane, nuk është vetëm një ngulje gjeografike apo etnike; ajo është shenjë e brendshme e veprës së tij, e cila lundron mes dy universeve, duke krijuar një dialog të pandërprerë mes traditës dhe modernitetit, mes lokalitetit dhe universalishtes. Emri i tij i pagëzimit, Spiridhon, shenjti mirëbërës i Korfuzit, i veneruar si nga ortodoksët, po ashtu edhe nga katolikët, simbolizon pikërisht këtë ekuilibër, këtë bashkim të kulturave dhe besimeve që do të ndikojë në gjithë rrjedhën e veprës së tij.

Rruga Idromeno në Korfuz, që lidh katedralen katolike me pallatin e vjetër të familjes stradiote Riki, nuk është thjesht një toponim; ajo është një dëshmi e gjallë e një gurrë të pandërprerë krijuese, një histori e rrënjosur në familjen që dha Korfuzit klerikë, dhaskalë dhe artistë të ndershëm. Kjo sintezë adriatiko-joniane, bashkë me talentin hyjnor, shpaloset në çdo pikturë të Idromenos, nga “Motrat Tone” e deri te mrekullitë plastike që ende presin të njihen plotësisht. Por Idromeno nuk qëndron vetëm në pikturë; ai është Idromeno i orkestrës “Daullja” të Palok Kurtit, Idromeno i “Dritëshkronjës” me të njëjtin emër, dhe Idromeno eksperimentues i “theatrit elektrik”, paraardhës i kinemasë moderne shqiptare. Çdo manifestim i tij është një provë e përpjekjes për të zgjeruar kufijtë e perceptimit artistik dhe shprehjes estetike.

Figura e Kolë Idromenos është jashtëzakonisht tërheqëse, jo vetëm për virtuozitetin teknik, por edhe për integritetin etiko-estetik që shpreh çdo veprë e tij. Ai ruan misterin, të cilin koha ende e ka për detyrë të zbulojë, duke na thirrur për një kontemplim të thellë mbi artin dhe identitetin.

Kolë Idromeno ndërroi jetë më 12 dhjetor 1939, duke lënë pas një opusi të plotë dhe të shumëfishtë që është pasuri e përhershme e kulturës shqiptare. Sot, bashkë me Luçianon, drejtorin ekcentrik dhe pasionant të muzeut “Marubi”, po punojmë për krijimin e Muzeut Idromeno në Shkodër, një hapësirë ku universi i tij krijues do të bëhet destinacion kulturor, akademik dhe turistik, duke ofruar një mundësi të rrallë për të kuptuar dhe përjetuar kompleksitetin dhe bukurinë e opusi të tij të plotë.

Idromeno nuk është thjesht një emër historik; ai është një testament i përjetshëm i pasionit krijues dhe i harmonisë mes artit, moralit dhe identitetit, një gur këndor ku lidhet e shkuara dhe e ardhmja e artit shqiptar.