Përgatiti Rafael Floqi/

Papa Leoni XIV e ka mbështetur paraardhësin e tij – dhe vëmendja do të përqendrohet në veprimet e tij të hershme. Edhe para se emri i tij të shpallej nga ballkoni i Bazilikës së Shën Pjetrit, turmat poshtë brohorisnin “Viva il Papa” – Rroftë Papa. Robert Francis Prevost, 69 vjeç, do të jetë banori i 267-të i fronit të Shën Pjetrit dhe do të njihet si Leoni XIV. Ai është amerikani i parë që mbush rolin e papës, megjithëse konsiderohet po aq shumë një kardinal nga Amerika Latine për shkak të shumë viteve që kaloi si misionar në Peru. I lindur në Çikago në vitin 1955 nga prindër me prejardhje spanjolle dhe franko-italiane, Prevost shërbeu si djalë altari dhe u shugurua në vitin 1982.

Edhe pse u transferua në Peru tre vjet më vonë, ai u kthye rregullisht në SHBA për të shërbyer si pastor dhe prift në qytetin e tij të lindjes. Ai ka kombësi peruane dhe kujtohet me dashuri si një figurë që punoi me komunitetet e margjinalizuara dhe ndihmoi në ndërtimin e urave. Ai kaloi 10 vjet si pastor i famullisë lokale dhe si mësues në një seminar në Trujillo në Perunë veriperëndimore. Në fjalët e tij të para si papë, Leoni XIV foli me dashuri për paraardhësin e tij Françeskun. “Ne ende dëgjojmë në veshët tanë zërin e dobët, por gjithmonë të guximshëm të Papa Françeskut që na bekoi”, tha ai. “Të bashkuar dhe dorë për dore me Zotin, le të përparojmë së bashku”, u tha ai turmave që brohorisnin.

Kardinali Prevost ndan një moment të qetë me Papa Françeskun (R) në shkurt 2025. Papa foli gjithashtu për rolin e tij në Urdhrin Augustinian. Në vitin 2014, Françesku e bëri atë Peshkop të Çiklajos në Peru. Ai është i njohur për kardinalët për shkak të rolit të tij të profilit të lartë si prefekt i Dikasterit për Peshkopët në Amerikën Latine, i cili ka detyrën e rëndësishme të përzgjedhjes dhe mbikëqyrjes së peshkopëve. Ai u bë kryepeshkop në janar 2023 dhe brenda pak muajsh Françesku e bëri atë kardinal. Nga tymi i bardhë te fjalimi në ballkon, shikoni Papa Leoni XIV të zbulohet si papë i ri.

Cilat janë pikëpamjet e Papa Leoni XIV?

Vëmendja e hershme do të përqendrohet në deklaratat e Leoni XIV për të parë nëse ai do të vazhdojë reformat e paraardhësit të tij në Kishën Katolike Romake. Besohet se Prevost ka ndarë pikëpamjet e Françeskut mbi migrantët, të varfrit dhe mjedisin. Një ish-shoku i tij i dhomës, Reverendi John Lydon, e përshkroi Prevostin për BBC-në si “të hapur”, “të thjeshtë” dhe “shumë të shqetësuar për të varfrit”. Lidhur me të kaluarën e tij personale, Prevost i tha rrjetit italian Rai para zgjedhjes së tij se u rrit në një familje emigrantësh. “Unë kam lindur në Shtetet e Bashkuara… Por gjyshërit e mi ishin të gjithë emigrantë, francezë, spanjollë… Unë u rrita në një familje shumë katolike, të dy prindërit e mi ishin shumë të angazhuar në famulli,” tha ai. Edhe pse Prevost ka lindur në SHBA, Vatikani e përshkroi atë si papa i dytë nga Amerika (Françesku ishte nga Argjentina). Gjatë kohës së tij në Peru, ai nuk mundi t’i shpëtonte skandaleve të abuzimit seksual që kanë mbuluar Kishën, edhe pse dioqeza e tij e ka mohuar me forcë se ai ka qenë i përfshirë në ndonjë përpjekje për mbulim të ngjarjeve.

Me zgjedhjen e emrit Leoni, Prevost ka treguar një angazhim ndaj çështjeve dinamike sociale, sipas ekspertëve. Papa i parë që përdori emrin Leoni, papati i të cilit përfundoi në vitin 461, u takua me Attilën Hun dhe e bindi atë të mos sulmonte Romën. Papa i fundit Leoni udhëhoqi Kishën nga viti 1878 deri në vitin 1903 dhe shkroi një traktat me ndikim mbi të drejtat e punëtorëve. Ish-Kryepeshkopi i Bostonit Seán Patrick O’Malley shkroi në blogun e tij se papa i ri “ka zgjedhur një emër të lidhur gjerësisht me trashëgiminë e drejtësisë sociale të Papa Leoni XIII, i cili ishte papë në një kohë trazirash epike në botë, kohën e revolucionit industrial, fillimin e marksizmit dhe imigracionit të përhapur”.

Pikëpamjet e Papës së ri për LGBT janë të paqarta, por disa grupe, përfshirë Kolegjin konservator të Kardinalëve, besojnë se ai mund të jetë më pak mbështetës se Françesku. Leo XIV ka treguar mbështetje për një deklaratë nga Françesku për të lejuar bekimet për çiftet e të njëjtit seks dhe të tjerët në “situata të parregullta”, megjithëse ai ka shtuar se peshkopët duhet t’i interpretojnë direktiva të tilla në përputhje me kontekstet dhe kulturat lokale.

Duke folur vitin e kaluar për ndryshimet klimatike, Kardinali Prevost tha se ishte koha për të kaluar “nga fjalët në veprime”. Ai i bëri thirrje njerëzimit të ndërtojë një “marrëdhënie reciprociteti” me mjedisin. Dhe ai ka folur për masa konkrete në Vatikan, duke përfshirë instalimin e paneleve diellore dhe miratimin e automjeteve elektrike. Papa Leoni XIV ka mbështetur vendimin e Papa Françeskut për të lejuar gratë të bashkohen me Dikasterin për Peshkopët për herë të parë. “Në disa raste kemi parë se pikëpamja e tyre është një pasurim”, tha ai për Vatican News në vitin 2023. Në vitin 2024, ai i tha Shërbimit Katolik të Lajmeve se prania e grave “kontribuon ndjeshëm në procesin e dallimit në kërkimin e atyre që shpresojmë se janë kandidatët më të mirë për t’i shërbyer Kishës në shërbesën episkopale”.

www.vasiltole.com

1. Si lindi ideja për simfoninë ALBANOI dhe çfarë simbolizon titulli?

Më 9 Maj, në Ditën e Europës, është planifikuar premiera e veprës sime më të re, Simfonia Albanoi. Kjo është një vepër sfiduese për mua, sepse, siç dihet, simfonitë janë krijime që kërkojnë një angazhim të jashtëzakonshëm. Në këtë rast, simfonia është gjithashtu simbolike, sepse emri Albanoi është përmendja më e hershme në burimet antike për vendbanimin ku jetonin shqiptarët, dhe ky emër evoluoi më vonë në Albanians, Arbër, dhe më në fund te Shqiptarët e sotëm. Ajo përfaqëson një përgjithësim të tipareve muzikore të shqiptarit ndër vite, duke reflektuar vlerat më të mira të krijuara gjatë trashëgimisë së tij historike, kulturore dhe artistike.

⸻

2. Cilat janë temat kryesore të përfaqësuara në katër kohët e simfonisë?

Për të arritur te kompozimi i ALBANOI-t (2 vite punë, 45 minuta muzikë), kam kaluar një rrugëtim të gjatë krijues dhe formues, i cili besoj se më ka dhënë përvojën e nevojshme për t’u përballur me një vepër të madhe si simfonia. Duke synuar të krijoj një vepër autentike dhe bashkëkohore, mbështetem në evolucionin natyror të teknikave muzikore të ndërlidhura. Titujt e katër kohëve (EPOS, ISO, PARAKORI-VALLE dhe GËZIM-FINALE) nuk tregojnë një program të mirëfilltë, por shërbejnë si orientues. Në cilësinë e tyre simbolike, ata mbartin kuptime mbarëshqiptare që flasin qartë për të gjithë, si gurë kilometrikë që tregojnë përparimin e bërë në një udhëtim.

⸻

3. Si i ndërthurni polifoninë shqiptare dhe elementet tradicionale në një gjuhë simfonike bashkëkohore?

Është një proces thellësisht i lidhur me rrënjët e muzikës sonë kombëtare, parimet e së cilës — si teorike ashtu edhe praktike — i ka hedhur kompozitori ynë i shquar Çesk Zadeja. Ne kemi një pasuri të madhe në muzikën popullore, dhe është krejt natyrshëm që kompozitorët tanë të ndihen të tërhequr prej saj. As unë nuk bëj përjashtim. Në këtë simfoni, të cilën e quaj simfonia e tipareve muzikore të shqiptarit, kam ndërthurur gjithçka të vlefshme që mbart folklori ynë muzikor. Në kohën e dytë, të titulluar ISO, kam synuar të realizoj teksturën e iso-polifonisë, ku iso-ja interpretohet nga orkestra me tela, ndërsa zërat solo të marrësit, kthyesit dhe hedhësit interpretohen përkatësisht nga fagoti solo, korno në Fa solo dhe tromba në Si bemol solo. Sigurisht, gjuha muzikore është ndërtuar në një idiomë bashkëkohore, por ajo që ka rëndësi është se folklori ynë është i aftë të mbështesë dhe të frymëzojë edhe një trajtim modern brenda muzikës klasike.

⸻

4. Cilat ishin sfidat kryesore në kompozimin e kësaj vepre?

Një shpikje e mrekullueshme artistike e klasikëve, cikli simfonik me katër kohë, është përshkruar emocionalisht si një kalim nga errësira në dritë. Të gjithë komponentët muzikorë varen nga ky koncept filozofik, përfshirë dramaturgjinë muzikore dhe sidomos ndërtimin formal, ku koha e parë dhe e dytë janë me tempo të ngadalta dhe tonalitete minore, për t’u pasuar nga koha e tretë dhe e katërt me tempa më të shpejta dhe tonalitete të ndritura, madhore.

⸻

5. Çfarë rëndësie ka që premiera botërore të ndodhë në Ditën e Europës, më 9 Maj?

Mund të quhet një rastësi e qëllimshme. Dita e Europës na kujton se ne jemi pjesë e pandarë e identitetit të saj kulturor, gjeografik, gjuhësor dhe më gjerë — siç reflektohet edhe në hartën e shekullit XV të njohur si Europa Regina. Ndërsa integrimi politik dhe ekonomik kërkon kohë, në art, kulturë dhe trashëgimi ne jemi tashmë pjesë e pandashme e saj. Është një e vërtetë e bukur që simfonia — një krijesë thelbësisht europiane — vijon të jetojë në muzikën bashkëkohore shqiptare. Simfonia ALBANOI është një dëshmi e gjallë e kësaj.

⸻

6. Si ishte bashkëpunimi juaj me dirigjentin Eno Koço dhe Orkestrën Simfonike të RTSH-së?

Simfonia ka katër kohë dhe i kam kushtuar secilën prej tyre katër individëve që më kanë ndikuar në forma dhe vende të ndryshme gjatë viteve. Me këtë dedikim, shpreh mirënjohjen më të thellë për ta:

• Koha I – EPOS, dedikuar Ismail Kadaresë

• Koha II – ISO, dedikuar Wolfgang Hufschmidt

• Koha III – KTHESA, dedikuar Eno Koços

• Koha IV – HENG, dedikuar Çesk Zadesë

Dirigjenti i shquar Eno Koço zë një vend të veçantë në rrugëtimin tim muzikor, pasi ishte i pari që solli në skenë një nga veprat e mia simfonike që në vitin 1990, në fillesat e karrierës sime. Që atëherë, bashkëpunimi ynë ka vazhduar pandërprerë, me besim artistik dhe respekt të ndërsjellë. Lidhja jonë shkon përtej muzikës. Eno është biri i sopranos së njohur shqiptare Tefta Tashko Koço, me origjinë nga Frashëri i Përmetit — vend që edhe unë e quaj me krenari vendlindje. Ky trashëgim i përbashkët e ka thelluar lidhjen tonë, si në aspektin personal, ashtu edhe në atë artistik. Përveçse dirigjent me integritet të lartë, Eno është edhe studiues i përkushtuar i traditave muzikore klasike dhe popullore shqiptare. Angazhimi i tij për hulumtimin dhe ruajtjen e këtyre trashëgimive rezonon fuqishëm me rrugën time krijuese. Jam thellësisht mirënjohës për profesionalizmin dhe miqësinë e tij të çmuar.

⸻

7. Çfarë reagimi emocional apo intelektual shpresoni nga publiku?

Shqipëria ka një traditë të gjatë dhe të gjallë të vlerësimit të muzikës, sidomos në fushën e interpretimit simfonik, koncertal dhe skenik. Kjo traditë është formuar që me krijimin e Orkestrës Simfonike të Radio Tiranës në fund të viteve 1930, dhe më pas me themelimin e Teatrit Kombëtar të Operës dhe Baletit në vitin 1956. Gjithashtu, programet muzikore të Radio Tiranës dhe rrjeti i shkollave të muzikës në vend kanë luajtur një rol jetik në edukimin dhe përfshirjen e publikut në artin muzikor. Me besim të plotë presim një pritje të ngrohtë për këtë koncert, pasi publiku shqiptar ka qenë gjithmonë përkrahës i palëkundur i artit dhe kulturës, veçanërisht i krijimtarisë muzikore.

⸻

8. Si lidhet apo ndryshon ALBANOI nga veprat tuaja të mëparshme?

Simfonia ALBANOI përfaqëson konsolidimin e tipareve kryesore të krijimtarisë sime muzikore, tashmë në një nivel më të lartë — atë të simfonisë. Kjo vepër vjen pas një rruge të gjatë krijuese që përfshin muzikë dhome, vokale, koncerte për instrumente dhe orkestër, pjesë të ndryshme për orkestër me tela dhe orkestër simfonike, si dhe dy opera. Në thelb, ALBANOI shtron një urë midis së kaluarës së krijimtarisë sime dhe e çon atë në një fazë të re dhe të ngritur.

⸻

9. Çfarë roli shikoni për muzikën shqiptare në skenën më të gjerë europiane?

Muzika shqiptare ka shfaqur praninë e saj në skenën europiane në forma të ndryshme dhe në nivele të ndryshme. Ajo që bie më shumë në sy janë interpretuesit, sidomos në zhanrin e operës, ku spikasin emra si Ermonela Jaho, Saimir Pirgu, Enkelejda Shkoza, Inva Mula, Eva Golemi, Josif Gjipali, Artur Vera, Klodian Kacani dhe të tjerë. Për më tepër, Shqipëria ka një plejadë të shkëlqyer instrumentistësh që jetojnë dhe punojnë në Europë, duke shkëlqyer në zanatin e tyre. Disa nga emrat më të njohur janë Tedi Papavrami, Jonian Kadesha, Florian Vlashi, Kostandin Tashko, Krist Gjezi, Laura Llozi, Jonela Golemi, Dhurata Lazo e të tjerë. Gjithashtu, kompozitorët shqiptarë janë të pranishëm në skenat europiane. Emra si Thomas Simaku dhe Endri Sina spikasin jo vetëm për interpretimin e veprave të tyre, por edhe për çmimet prestigjioze europiane që kanë fituar për krijimtarinë dhe kontributin e tyre në muzikën bashkëkohore.

⸻

10. Çfarë projekte apo drejtime të ardhshme muzikore po eksploroni aktualisht?

Jam vazhdimisht i angazhuar në krijimtari artistike dhe punë studimore. Sapo të kem diçka më konkrete për të ndarë, do të jemi sërish në kontakt.

Faleminderit për intervistën.

www.vasiltole.com

⸻

Një reflektim mbi simfoninë ALBANOI nga kompozitori Vasil S. Tole

Prof. Dr. Fatmir Hysi, Muzikolog

Pas një periudhe të gjatë stagnimi dhe dominimi të muzikës komerciale, arti simfonik — dhe simfonia në veçanti — po rikthehet me një gjallëri të re. Vepra më e fundit e Vasil S. Toles, simfonia ALBANOI, është një shembull mbresëlënës i këtij rilindjeje, duke e vendosur zhanrin në një dritë të re dhe bashkëkohore.

Simfonia të surprizon që në momentin e parë me tingujt e saj kompleksë dhe të papritur, si dhe me qartësinë e konceptit. Ajo digjet nga një zjarr i brendshëm, duke u frymëzuar nga dhe duke iu kushtuar kompozitorëve dhe figurave të rëndësishme kulturore. Megjithatë, ajo shkon përtej thjesht homazhit. Në vend që të ndjekë format tradicionale epike apo rrëfimtare, ALBANOI sfidon audiencën të kalojë nga dëgjimi pasiv në përfshirje emocionale aktive — duke ftuar çdo dëgjues ta përjetojë muzikën si një udhëtim personal e bashkëkohor.

Forma e disiplinuar e simfonisë, gjuha e freskët harmonike — e ndërtuar në ndërthurjen midis teknikës profesionale të kompozimit dhe idiomave folklorike — dhe orkestracioni i kthjellët dhe kuptimplotë, i japin veprës një energji të gjallë dhe në zhvillim. Ngjyrat dhe teksturat e ndryshme timbrike shtojnë praninë dinamike dhe fuqinë shprehëse të saj.

Me ALBANOI-n, Vasil S. Tole hap një rrugë të re për muzikën simfonike shqiptare — një rrugë që përqafon traditën dhe risinë, dhe riafirmon simfoninë si një medium të gjallë të shprehjes artistike bashkëkohore.

— Prof. Dr. Fatmir Hysi

Për të gjithë artdashësit “Netë të Bardha” shfaqet në Producers Club Theaters NYC në datat 10-11 & 16-17-18 Maj 2025

https://www.eventbrite.com/…/nete-te-bardha-tickets…

https://www.eventbrite.com/…/nete-te-bardha-tickets…

Intervistuar në vitin 2000 – Julika Prifti/

– Si fotograf shumë i njohur i modës ju e dini se konkurrenca është shumë e egër dhe se shumë përpiqen të hyjnë por pak ia dalin. Si ishte jeta në Amerikë për ty dhe familjen Berisha? Cila ishte shtysa për të synuar majat e artit të fotografisë së modës?

– Rruga ka qenë e gjatë, me zigzage dhe e vështirë. Familja ime e ka origjinën nga Tropoja por në vitet ‘50 u shpërngulën në Kosovë ku linda unë dhe disa nga vëllezërit e motrat e mia. Për emigrantët jeta qe e vështirë edhe në Jugosllavi. Babai siguroi bileta udhetimi dhe u nisëm për në Itali. Meqë kisha mbushur moshën e shkollës aty fillova mësimet në një gjuhë krejt të panjohur në një vend të huaj pa shokë dhe i vetmuar. Për fat, një kushëri që kishte vajtur me familjen e tij para nesh, më ndihmoi të mësoja gjuhën shpejt e më hapi sytë ta shikoja botën që na rrethonte dhe ngjyrat e saj. Aty pashë për herë të parë nga afër zezakë, kinezë, dhe raca të tjera etj. Një vit më vonë ndihesha mirë, pasi kisha mësuar gjuhën e kisha plot shok, mirëpo familja u shpërngul sërish. Kësaj here për në Amerikën e largët. Kur erdhëm në Nju Jork, gjashtë muajt e parë u strehuam te një xhami. Një kushëri i babait, me djalin e të cilit u miqësova shpejt, u bë udhërrëfyesi im për Amerikën. Babai bleu një shtëpi në Nju Xhersi, në një zonë ku shumica e banorëve ishin jaudi. Fqinjët, kur panë gratë e familjes sonë me shami të bardha në kokë, e me veshje krejt tjetër, ndryshe nga ajo e Amerikës, s’na flisnin me gojë dhe s’na përshëndesnin asnjëherë. Në vendin e ri mbetëm prapë të huaj ashtu si në Jugosllavi dhe Itali.

Për ne fëmijët ishte e vështirë edhe në shkollë, se visheshim ndryshe e kishim zakone të tjera. Babai ishte shumë fetar dhe ndiqte me rreptësi të gjitha ritet e besimit mysliman. Edhe nuset që vinin në shtëpinë tonë pa shami të bardha në kokë, pas martese, detyroheshin ta respektonin rregullin. Për babain rregullat ishin norma të detyrueshme, për të gjithë, pa përjashtim. Për shkak të pengesës me gjuhën dhe teshave që vishnim, as në shkollë nuk e patëm të lehtë. Ishim tetë fëmijë dhe jetonim bashkë me prindërit e babait. Ishim familje e madhe me të ardhura modeste. Koncepti i prindërve tanë ishte të dilnim të veshur, me rroba në trup, veç kaq. Në shkollë na shihnin me mospërfillje, sepse asnjë nga ne s’kishte veshje të firmave si shumë nga moshatarët tanë. Fqinjët na rrinin larg, ndërsa fëmijët e tyre “na ndihmonin” duke na mësuar vetëm fjalë të këqija dhe qeshnin kur ne i përdornim sipas shpjegimeve të tyre. Në shkollë kishte dhe disa italianë, me të cilët u shoqëruam shpejt se edhe ata, sikurse ne ishin emigrantë. Unë fillova të mësoj anglisht me të gjitha forcat e me gjithë inatin tim rinor. Doja të flisja njëlloj si amerikanët që askush të mos më dallonte se isha i huaj dhe aq më tepër që asnjë të mos kishte mundësi të më vinte në lojë.

-Cilat ishin prirjet e tua gjatë shkollimit gjatë kësaj kohe?

-Kur mbarova shkollën e mesme, notat më të larta i kisha në art. Artisti lind artist. Këtë dhunti ose e ke, ose nuk e ke. Në atë kohë nuk mund të filozofoja, por kisha dëshirë të flaktë të barazohesha me botën, të qëndroja në një shkallë me çdokënd. Më vinte inat me ata që na shihnin nga lart, sikur ishim qytetarë të dorës së dytë siç na kishin parë serbët në Jugosllavi, italianët kur jetuam në Itali dhe tani amerikanët. Kudo të shpërfillur. Unë shihja motrat dhe kushërirat e mendoja sa mirë do të ishte të zbulohej bukuria e tyre, jo vetëm ajo fizike, por edhe ajo shpirtërore që nuk ishte e lehtë për t’u dalluar.

-Si ju tërhoqi Nju Jorku dhe çfarë ofronte qyteti kozmopolitan për një djalosh emigrant? Sa e rëndësishme ishte miqësia me Dr. Santos të cilën e ruani edhe sot?

-Një nga motrat e mia qe martuar në Nju Jork dhe unë shkoja shpesh ta vizitoja. Ky qytet më bëri shpejt për vete. E desha shumë dhe menjëherë. Ndihesha më mirë në këtë vend të madh, sesa në Nju Xhersi ku kishim shtëpinë tonë. I thashë babait se doja të studioja për art. “Arti nuk është punë,” ma priti. “Mendo për diçka tjetër!” Në atë kohë shumë pak fëmijë emigrantësh shqiptarë vazhdonin studimet e larta, e vetëm rrallë e tek mund të gjeje ndonjë student në fakultetin e juridikut ose të biznesit si degët që preferoheshin më shumë, ndërsa shkollave të artit s’u afrohej askush nga ne. I thashë babait se shumë nga shokët e mi do të studionin në F.R.T. Unë do punoj vetë e do të banoj në lagjen më luksoze, në Manhattan, për të qenë sa më i kohës. I mbaja edhe flokët e gjata, ashtu si edhe shumë moshatarë të mi. Kërkova punë dhe nisa të jem “bartender” në një lokal. Kur më pyetën nëse e dija atë zanat, nuk hezitova të thosha “Po” por mu desh të filloja punë atë mbrëmje. Bleva shpejt një libër që të më ndihmonte sadopak. Më dridheshin duart, dhe e dija që s’kisha haber nga ai zanat. Dhe koktejin nuk e bëra siç duhej. Klienti që e kishte porositur më tha se nuk ishte pija që kishte kërkuar. U justifikova se gjasme “ashtu e përgatisnim në Nju Xhersi”. Ai u çudit pak, por gjithsesi më tregoi se si përgatitej pija që donte. Atë mbrëmje u njoha me pronarin e restoranti që erdhi më uroi “Punë të mbarë!” dhe më pyeti nga ç’vend vija. I thashë se isha shqiptar. Nuk mund të habitesha më shumë kur ai ma ktheu shqip: “Edhe unë jam shqiptar, jam arbëresh.” Kështu u njoha me doktor Santos, me të cilin e ruajmë miqësinë edhe sot.

-Ku ju çoi puna si bartender?

-Meqë kisha më shumë pare xhepi, pata me shumë liri dhe pavarësi, vishesha sipas modës dhe ndihesha si vetja ime por sa herë dilja me shokë shqiptarë, dëgjoja veçse kritika për flokët, teshat, këpucët, etj. Më mërzitën aq shumë sa vendosa të ndahesha prej tyre. Dhe të gjithë shokët e mi i pata amerikanë. Për pak kohë nisa të punoj edhe si buyer (blerës), por nuk më pëlqeu, se kishte shumë tension. Në shkollë shkoja rregullisht, por ende s’më dukej se kisha gjetur vetveten. Kjo ndryshoi kur në F.R.T. erdhi një disenjator. Ai sapo më pa duke ecur në korridor, më pyeti: “A ke dëshirë të bëhesh modelist për veshjet e mia?” Unë s’dita ç’të them, ndaj heshta. “Ti ke trup perfekt dhe puna nuk është e vështirë. Do vishni rrobat që do t’u jap unë dhe do ecni në sfilatë.” Pata frikë edhe ta mendoja veten në skenë e jo më të ecja si modelet që kisha parë në TV. Bashkëbiseduesi e vure re hezitimin tim: “Paga është 25 dollarë në orë.” Kjo e anoi peshoren në favor të tij. E pranova ofertën dhe fillova “punën” e re, në fillim me druajtje, por shpejt më doli frika. Më pëlqente ta shihja veten veshur me rroba të shtrenjta, dhe të ecja në skenë. “Në qoftë se të pëlqen puna, duhet të japësh një provim dhe nëse fiton mund të vish me ne në Europë për një turne,” qe oferta tjetër. Fillova të kursej për udhëtimin në Europë. Puna pas banakut të pijeve dhe shkolla më pëlqenin, por më dukej se diçka më mungonte.

-Periudha e “Fadilit model” e plotësoi atë që kërkonit apo ju drejtoi diku tjetër?

-Po më jepej një mundësi tjetër për të njohur veten dhe aftësitë e mia. Në verën e vitit 1982 u nisa për në Itali. Por në Milano më ndodhi një e papritur që m’i theu shpresat dhe ëndrrat. Nuk më lejuan të dilja në qytet. Mbeta në aeroport. Unë e dija veten nënshtetas amerikan, por veç pasaportës jugosllave, s’kisha asnjë dokument tjetër. Me atë lloj pasaporte duhej vizë për të dalë në qytet dhe meqë unë vizë s’kisha marrë, më kthyen në ShBA. U mbylla në shtëpi se nuk doja t’i tregoja askujt për incidentin që më ndodhi. Të hënën që në mëngjes vajta në konsullatën italiane, mora vizën dhe pasdite u nisa sërish për në Itali. Përveç disa qindra dollarëve e tri ditëve sorollatje, s’kisha humbur gjë tjetër. Italia me pëlqeu shumë edhe ngaqë e mbaja mend gjuhën nga koha që kisha kaluar aty, ndihesha mirë. Më lindi dëshira të bëja një libër për stilet e modës, por kjo nuk ishte aspak e lehtë. Zgjidhja rrobat, rregulloja modelet e i lutesha fotografes t’i fotografonte. Mënyra e fotografimit të saj s’më pëlqeu sepse nuk i afrohej asfare imazhit që kisha krijuar unë në mendjen time për modelet. Kur u ktheva në hotel dhe pashë aparatin fotografik mbi tavolinë pata guximin ta pyes nëse mund ta përdorja për pak kohë. Fillova të fotografoj modelet e përgatitura me veshjet e zgjedhura prej meje dhe mbeta shumë i kënaqur. Modelet në fotografi ishin ashtu sikurse i kisha në imagjinatën time. “Tani e di çfarë dua të bëhem,” i thashë vetes. Ai udhëtim zbuloi e përcaktoi qartë rrugën të cilën e ndoqa dhe po e ndjek pa asnjë mëdyshje. Sapo u ktheva në Amerikë, i ndryshova klasat që të studioja gjithçka që kishte të bënte me artin e fotografimit.

-Si u prit kjo në familje?

-Babait nuk i pëlqeu aspak zgjedhja ime e re, se zanati i fotografit i dukej i rëndomtë, por e dinte mirë se s’kishte fuqi të më ndalonte, se atëherë isha i rritur. Fillova të studioj rregullisht e të punoja shumë që të bëhesha dikush. Ndërkohë isha martuar me vajzën që kishin zgjedhur për mua. Sipas babait, “s’kisha ku gjeja më të mirë se ajo”. Sot i jam mirënjohës babait dhe fjalët e tij për time shoqe i kujtoj gjithmonë. Porosia tjetër e rëndësishme ishte edukimi në familje për të ndihmuar çdokënd që kishte nevojë me aq sa mundeshim pa dallime midis racave. Kur një shok më pati pyetur se çfarë do të bëja për Krishlindje, iu përgjigja se unë isha mysliman. “Po ti je vëllai im, më tha. Babai yt është kumbari im.” Këta janë shqiptarët e vërtetë.

-Jeta e artistit kërkon sakrifica nga ai dhe familjarët. Si e keni përjetuar ju këtë në profesionin tuaj?

-Edhe familjarët s’e kanë patur të lehtë dhe as tani nuk e kanë. Si shembull, kur na lindi djali, unë dhe bashkëshortja u gëzuam shumë, se e kishim fëmijën e parë. Mirëpo pronari na përzuri nga apartamenti se s’kishim paguar qiranë për disa muaj. Unë i prishja paratë për të blerë filma e për të larë fotografitë. Për artin s’kurseja asgjë. Ime shoqe edhe në ditët më të rënda për familjen tonë s’u ankua dhe as u mundua të më largonte nga rruga e vështirë dhe e paqartë në të cilën po ecja, prandaj i jam shumë mirënjohës. Mendoj se dashuria e vërtetë në jetën e njeriut provohet në vështirësi.

-Cilat ishin pasojat e rrethanave të reja dhe si ndikoi kjo periudhë tek ju?

-Për mua ajo kohë është më e rënda që kam kaluar. M’u desh të kthehesha në shtëpinë e prindërve. U ndjeva i rënë poshtë, pa krenari e pa shumë shpresa, por i vendosur për të vazhduar më tej. Edhe babai, i cili nuk e kishte pranuar profesionin tim, kur më pa të mërzitur, një ditë më tha: “Fadil, mos u mërzit! Zoti e shpërblen at’ që mundohet.” Prindërit e mi, edhe pse s’e kishin pëlqyer zgjedhjen time, prapë më rrinin pranë e më jepnin kurajë. Babai vdiq shpejt pas kthimit tim në shtëpinë atërore po para se të vdiste më tha: “Fadil, bëje mirë çdo punë që merr përsipër dhe suksesi do të ndjekë, më beso. Dhe gjithmonë bëju të mira të tjerëve, edhe nëse nuk ta dinë. Po t’i bësh mirë dikujt, ka shumë mundësi që edhe ai ta mësojë këtë.” E maj mend këshillën e tij dhe jam i bindur se po nuk ndihmuam njëri-tjetrin, kurrë s’mund të përparojmë!

– Ju e keni vënë në jetë porosinë e tij sepse studio juaj ka qenë vend mikpritës për sa e sa veprimtari të komunitetit ndërsa ju keni ndihmuar karrierën e shumë e shumë artistëve. Talenteve të reja e të panjohura, iu keni krijuar mundësitë të shpalosin aftësitë e tyre në Konkurset Ndërkombëtare të Bukurisë. Njerëzit thonë “Nëse do të dukesh e bukur, shko te Fadil Berisha.”

-Edhe mua ma ka zënë veshi këtë shprehje. Mua më pëlqen e bukura, ajo më bën të gëzuar e më mbush me gjallëri e forcë. Por unë kam sy të shoh edhe atë që të tjerët nuk e shohin. Në këtë lloj profesioni kjo veti ka vlera të mëdha.

-Cila është fotografia që të kënaq ty së pari pastaj edhe subjektin? Ku është sekreti i kapjes së bukurisë me aparatin fotografik?

-Unë kënaqem kur fotografia nxjerr në pah ato cilësi që kam parë unë. Mendoj se stili im është klasik, por çdo gjë edhe ndryshon. Kjo vjen në formë organike, është dicka e brendshme. Ngaqë ishim të nënshtruar, të përçmuar, të diskriminuar, të parë nga lart poshtë, unë e kam ndjerë gjithnjë si një lloj detyrimi dhe si misionin tim, ta ndryshoj këtë përshtypje për shqiptarët. Që në fëmijëri më ka preokupuar ky aspekt. Atëherë vishesha bukur e me shije, kështu që asnjë njeri s’e kuptonte që isha shqiptar. Kjo për mua përkthehej se shija jonë ishte po aq e mirë sa edhe e të tjerëve. Më pas, desha që puna ime të ishte e barabartë me ato të artistëve më të mirë, që kështu të shiheshin cilësitë e kombit tonë. Përpiqem me të gjitha forcat e mia të përkrah artistët shqiptarë. Për mua është e mjaftueshme që janë shqiptarë e as dua të di se nga cila krahinë vijnë. Shqiptarët i përkasin një etnie për mua, pavarësisht se ku kanë banuar, ku banojnë ose çfarë dialekti flasin. Shqipja, si edhe çdo gjuhë tjetër është e bukur në të gjitha të folmet e saj, por duhet syri dhe veshi që t’i dëgjosh e t’i shijosh të gjitha llojet e bukurive.

Ju falemnderit dhe suksese!

Botohet për herë të parë me rastin e 65 vjetorit të ditëlindjes së Fadil Berishës. Biseda është shkurtuar dhe redaktuar nga ana gjuhësore.

Foto nga festimi i 50 vjetorit të krijimtarisë së shkrimtarit Naum Priftit në studion e Fadil Berishës, Nju Jork 2002.

Dr.Liliana Pere/

Si një melodi që vjen nga thellësitë e kohës dhe përshkon butësisht damarët e historisë, dokumentari “Një Love Story” me skenar të Angjelina Xharës është një rrëfim filmik – është një këngë e përmallshme për dashurinë, artin dhe kujtesën.

Në qendër të saj qëndron Tefta Tashko Koço, ajo bilbilja e muzikës shqiptare, zëri i së cilës ngjan sikur ka mbirë në një fushë me lule mali dhe është rritur nën dritën e hënës. Filmi e përshkruan Teftën si një shpirt të ndjeshëm, të ngjashëm me harqet e violinës që dridhen në ajër, si një petal i bardhë trëndafili që ruan aromën e një epoke të artë dhe të dhimbshme njëherësh.

Me një mjeshtëri të rrallë, Xhara thur një rrjetë emocionesh, ku fjala dhe imazhi ngatërrohen si fijet e një tapicerie të lashtë që rrëfen më shumë sesa mund të thotë historia.

Tefta nuk është thjesht një këngëtare në këtë dokumentar – ajo është një simbol i dashurisë së patundur, një yll që nuk shuhet edhe pse nata ka rënë. Dashuria e saj me Kristo Koçon ngjan me një poemë të ndaluar, një letër e lënë përgjysmë mbi një piano të heshtur. Është një dashuri që flet pak, por thërret fort, si një valë që përkëdhel bregun por mban brenda saj gjithë fuqinë e detit.

Dokumentari nuk qëndron në sipërfaqe. Ai zbret thellë në shpirtin e një gruaje që i këndoi Shqipërisë me zë të perëndive, që veshi muzikën popullore me petkun e operës dhe që vdiq e re, por jetoi sa për dhjetë jetë. Xhara i jep Teftës një jetë të dytë nëpërmjet kujtesës kolektive, nëpërmjet një rrëfimi që të merr përdore dhe të çon në një kohë ku arti ishte rrëfim i zemrës, jo i tregut.

Dokumentari ka per regjisori Ylli Pepo sjell në vëmendje jetën dhe historinë e dashurisë së dy figurave të shquara të skenës shqiptare të viteve ’30–’40: sopranoja lirike Tefta Tashko Koço dhe baritoni Kristaq Koço. Përmes një qasjeje artistike të veçantë dhe një rrëfimi të ngrohtë emocional, filmi eksploron udhëtimin e tyre përmes kujtimesh personale, letrave të dashurisë, intervistave dhe materialeve arkivore të rralla.

Skenari, i shkruar nga Angjelina Xhara Papalilo – një autore me përvojë të gjatë në fushën e artit dhe letërsisë – është i ndërtuar mbi dokumente autentike dhe emocione që tejkalojnë kohën. Filmi shpaloset në vende të lidhura ngushtë me jetën e tyre, si Tirana, Korça, Dardha dhe Boboshtica, si dhe në qytete franceze ku Tefta kreu studimet – Montpellier dhe Paris.

Kontribut të rëndësishëm në këtë prodhim ka dhënë edhe Eno Koço, djali i çiftit, i cili ka mbledhur me kujdes një thesar të vërtetë kujtimesh: letra, fotografi dhe dëshmi që gjallërojnë jetën e prindërve të tij dhe periudhën në të cilën ata krijuan. Përmes këtij materiali të çmuar, dokumentari pasqyron jo vetëm lidhjen e tyre të fortë personale, por edhe përkushtimin ndaj artit dhe sfidat që përballuan për të ngritur muzikën qytetare shqiptare në nivele të larta.

Filmi përshkruan gjithashtu rrugëtimin e tyre artistik, që nga debutimi i Teftës në vitin 1927 deri te koncertet e shumta në qytete të ndryshme si Durrësi, Gjirokastra apo Vlora. Nuk mungojnë as episodet sfiduese të jetës së tyre, si ndërprerja e bursës së Teftës në Francë apo vështirësitë ekonomike që ndikuan në rrugëtimin e tyre profesional.

Duke ndërlidhur të kaluarën me të tashmen përmes interpretuesve bashkëkohorë – aktorë dhe këngëtarë të njohur – dokumentari shndërrohet në më shumë sesa një histori dashurie: ai bëhet një testament i trashëgimisë shpirtërore dhe kulturore të një epoke që formësoi identitetin artistik të Shqipërisë.

Një film që i bën nder dy emrave të mëdhenj të artit tonë, duke sjellë një reflektim të thellë mbi fuqinë që kanë dashuria dhe arti për të ndikuar në jetën individuale dhe kolektive. Siç shprehet vetë regjisori Pepo, ky është një film që ka rëndësi për kohën në të cilën jetojmë – një rikujtesë frymëzuese për të kaluarën dhe një thirrje e heshtur për brezat e rinj.

Dëshiron ta përshtatim edhe si tekst për narracion filmi apo ndoshta për një katalog artistik?

Në fund, “Një Love Story” nuk është vetëm thjesht një film – është një lutje e ëmbël, një psherëtimë e gjatë në erën e kujtesës kombëtare, një himn për një grua që u bë zë. Dhe ky zë, i Teftës, tingëllon ende – si një jehonë që nuk shuhet, por vazhdon të këndojë në shpirtin e çdo shqiptari që di të dëgjojë.