NGA ENGJELL ZERDELIA*/
Kongresi i Lushnjës, realisht është një ngjarje e madhe në historinë e popullit shqiptar në shekullin e XX. Ndërsa, 28 Nëntori i vitit 1912 njihet si akti kur u vendos guri i themelit të shtetit shqiptar, Kongresi Kombëtar i Lushnjës e konsolidoi këtë shtet, duke sfiduar të gjitha intrigat e asaj kohe të vështirë e të amullt. Për shumë vjet kam hulumtuar arkiva e materiale të ndryshme, kam komunikuar me dhjetra e qindra njerëz mbi temën “Kongresi Kombëtar i Lushnjës”. Takime mbresëlënëse janë sidomos ato me të afërt të delegatëve, apo edhe të përfaqësuesëve të këtij Kongresi. E kam dalluar pastër dhe qartë se bashkëbiseduesit kanë shumë nevojë të lexojnë dhe të njohin veprimtarinë e atyre që bënë të mundur këtë Kongres. E këtyre njerëzve që si busull orientimi tërë jetën patën, kanë e do të kenë atdheun dhe përparimin e tij. Në të vërtetë, ka shumë shkrime dhe libra që trajtojnë Kongresin Kombëtar të Lushnjës, por jo detaje të hollësishme për secilin pjesëmarrës në Kongres. Ky libër u realizua për të plotësuar këtë boshllëk për të kaluarën jo shumë të largët. Sot janë mundësitë, pasi është koha, kur nuk të pengon askush për të nxjerrë të vërtetën, pavarësisht mundimeve herë-herë të pashpjegueshme dhe të paimagjinueshme që dalin gjatë punës. Në bisedë e sipër me ish-senatorin e Selisë së Shenjtë të Vatikanit, zotin Willi Kamsi më shprehet ngultas që “duhet për këdo njeri të shkruhet e të hidhet dritë, se përkundrazi të mbulon pluhuni i harresës që asht shumë i damshëm dhe errësina nuk i nevojitet kërkujt”. Duke u konsultuar me studiuesin e pasionuar, zotin Mentor Quku, apo me profesorin tonë të dikurshëm, por shumë të dashur e të ditur, zotin Hasan Leka po në Shkodrën loce nënvizonin të njëjtin emërues: “profesor Engjëlli, ju duke shkuar tek qytetet dhe krahinat e delegatëve, me dashurinë dhe përkushtimin që keni, patjetër do të gjeni materialet e kërkuara e s’ka qajre pa i gjet ato”.
Për një kohë relativisht të gjatë, jam njohur dhe konsultuar me shumë e shumë dokumente historike të periudhës së viteve 20-të, kryesisht me ato që flasin për kongreset e mbajtura në vendin tonë. Nuk ka munguar edhe komunikimi me studiues shqiptarë, që jetojnë jashtë vendit dhe që janë të interesuar e kompetentë për këtë ngjarje të madhe. Mbështetja e rëndësishme për punën, ka qënë Arkivi i Shtetit Shqiptar dhe sidomos Biblioteka Kombëtare Shqiptare, ku janë shfletuar hollësisht gazetat e kohës, librat e autorëve të ndryshëm, që trajtojnë Kongresin e Lushnjës. Po kështu, të një rëndësie të veçantë kanë qënë fletoret zyrtare të Ministrisë së Punëve të Brendshme të viteve 1920-1930.
Ku kishte kënaqësi më të madhe që gjatë studimit, hulumtimit, grumbullimit apo sistemimit të materialeve, kam bërë konsultime e kam kërkuar ndihmën e çmuar te miqtë e mirë siç janë profesorët: i ndjeri Iljaz Gogaj, Sherif Delvina, Drita Kadillari, Nebi Sefa, Luftar Mane, Uran Asllani, Alferd Frashëri, Besim Cengu, Hysen Koçillari, Terezina Vata, Suzana Burrja, Petro Luarasi, Thoma Goga, Selman Sheme, Nasho Jorgaqi, Kaliopi Naska, Isa Kuliçi, ing. Petrit Kanina,
Gjergji Tane, Genc Xhuvani, Nikollë Paluca, apo dok. Hyrie Hida, Nermin Vokopola, Kol Prifti, ekonomist Zeqir Canaj, skulptor Maksim Bushi, piktorët Agim Zajmin, Arben Morinën, tregtar Nard Marku, Jak Mema, Ylli Bega, avokatët Artan Gjermeni, Fatmir Braka, Sofika Risto, e shumë të tjerë.
Në materialet studimore jam mbështetur fuqimisht në punimet serioze kushtuar Kongresit. Kam bërë ç’është e mundur që t’i ilustroj dokumentat me përpikmëri autentike dhe të gjej mundësinë e paraqitjes sa më reale, duke qëndruar besnik i dokumentit të gjetur. Bashkëpunimi me arkivin e Ministrisë së Brendshme e sidomos me drejtorin e saj, zotin Kastriot Dervishi, për delegatët e Shkodrës e të tjerë ka qenë shumë i frytshëm. Edhe në qytetet e Elbasanit dhe të Korçës kam gjetur gjuhën e përbashkët dhe kam grumbulluar materialet e nevojshme dhe shumë të domosdoshme, si në Universitetin “Aleksandër Xhuvani”, në muzeun e Elbasanit dhe tek shkolla “Normale”. Në një kohë qetësie, përkthyesi i njohur i qytetit të Korçës, zoti Anxhelo Kondili, më shpreh mirënjohje dhe respekt të veçantë për punën e bërë. Ndërsa artisti zoti Dhimitër Orgocka më nxit dhe inkurajon duke më thënë: “Profesor, nuk shkruani as për mua e as për Anxhelon, as për Korçën, as për Lushnjën, as për Shkodrën, Tiranën, Gjirokastrën, Gjakovën, Prizrenin e Prishtinën, por po shkruani për tërë shqiptarinë dhe Shqipërinë, prandaj të urojmë vetëm suksese”.
Në Përmet, takohem me studiuesit Kastriot Bezatin apo Sinan Vakën, Ligor Kriston, Bledi Manen dhe të ndjerin ing. Ylli Dulen, biseda rrjedhshëm shkon tek materialet që më nevojiten për Eshref Frashërin, Faslli Frashërin, Meleq Frashërin, Leonidha Frashërin apo Spiro Qarroqin (Kosova). Natyrisht, ato çfarë më duhen i gjej, falë interesimit dhe përkujdesjes së tyre. Do të veçoja prof. dr. Alfred Frashërin që më vuri në dispozicion jetëshkrimin e frashërllinjëve dhe jo vetëm kaq, por edhe për shumë komisionerë dhe delegatë të tjerë. Kjo punë e përkorë e kryer prej këtyre zotërinjëve të nderuar është për t’u vënë në dukje dhe për t’u falenderuar.
Në Gjirokastër takoj mikun e fëmijërisë dhe studiuesin Besnik Shehu. Sa i gatshëm e vital ky njeri i papërtuar më vendos në dispozicion të gjitha materialet e shumëpritura dhe unë marr çfarë më duhet! Po e njëjta metodë më shoqëron në Sarandë, në Vlorë, Prishtinë, Prizren, Pogradec, Gramsh, Fier, Ballsh, Skrapar, Leskovik e kudo që më shkeli këmba, vetëm e vetëm për të pasuruar jetëshkrimin e atyre burrave që e shkrinë jetën e tyre të artë për atdheun, për të cilët, siç më thotë edhe Artisti i Popullit z. Reshat Arbana se nderon veten profesor Engjëlli, me nderën e kombit, deklaroj publikisht që të jenë “Nderi i kombit”.
* Kjo është përcjellja që Engjël Zerdelia, i bën librit të tij”Kongresi i Lushnjës”. Gazeta Dielli në print do të botojë një special nw numrin e radhës.