Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Vijimësia e dështimit të konkursit letrar

by

Nga Behar Gjoka*/

Edhe kësaj radhe, ashtu si në gjithë këto mote, Ministria e Kulturës, me gjasë juria e ngritur prej saj, kohë më parë, bëhet gati të shpërndajë çmimet letrare të radhës. Siç po thuhet në njoftimin e kësaj jurie, këto çmime kanë të bëjnë me botimet letrare, studimore dhe përkthimore të vitit 2012. Dështimi i këtij viti, le ta themi qysh në fillim, në punën e çmimeve letrare, të këtij dikasteri, në fakt është vijim i dështimit, që ka ngjarë qysh në krye të herës, diku në fillimvitin 2007, kur u konceptua pikërisht , në këtë formë, të një konkurrim vetëm brenda institucioneve të kulturës, dhe jo me konkurrim të lirë dhe të drejtpërdrejtë, të autorëve dhe teksteve. Kjo sepse, së pari, vlerësimet do të bëheshin me emra shkrimtarësh, dhe po të nisesh nga emrat e shkrimtarëve, vihet re se nuk përfaqësohet aspak letërsia arbëreshe, si dhe ajo e trojeve etnike. Pra, a nuk përbën një dështim konceptual kjo formë, që do të duhej përfshirë në procesin reformues dhe pastaj të realizohej ndarja e këtyre çmimeve? Vetë përcaktimet me emra shkrimtarësh, nga ana tjetër, simbas logjikës formale, lënë jo pak për të dëshiruar, sepse ta zëmë çmimi Fishta për esenë, jo se ai nuk e ka lëvruar atë, porse ai përpara së gjithash është poet, epik, satrik dhe lirik, përpara se sa eseist. Shkenca letrare, madje edhe këtyre mësimdhënëseve, që janë pashkëputshëm të pranishëm në shpërndarjen e çmimeve letrare, për esenë, kanë vënë në krye Faik Konicën, i cili këtu përfaqësohet me kritikën letrare, kur për kritikën letrare mundet të ishte Arshi Pipa, Ibrahim Rugova etj. Debati i zhvilluar aso kohe, bëri të mundur që të shmangej çmimi për përkthimin me emrin e Kutelit, sepse ai është prozator, dhe përkthimin, më tepër se sa kënaqesi e pati detyrë ndëshkuese, prej fitimtarëve të pushtetit. Po ashtu, dështimi më i prekshëm dhe tepër funksional, duket në mënyrën se si organizohet vetë konkursi i çmimeve letrare, ku përfshihen vetëm librat e botuar në Shqipëri dhe që kanë marrë ISBN në Bibliotekën Kombëtare, që do të thotë se nuk konkurron letërsia shqipe, kudoqë shkruhet, në trojet etnike dhe në diasporë, por vetëm ajo që shkruhet brenda kufijve shtëtëror. Lëre pastaj që jemi në situatën e një përzgjedhje, librash dhe autorësh, edhe më absurde nga sa mendohet, madje pa lirinë dhe dëshirën e pjesëmarrjes, sepse juria e çmimeve letrare, shkon dhe përzgjedh vetë ato libra që parapëlqen, duke krijuar kështu shanset e abuzimit, që pa nisur ende konkurrimi, si dhe e bën funksionale ndarjen e çmimeve letrare, simbas klaneve të caktuara, duke krijuar kështu pamjen e plotë të një korruptimi të pastër kulturor. Praktika e ngritjes së jurive të këtyre çmimeve zyrtare, një histori e një qarku të mbyllur, mbase përbën thembrën e Akilit, por edhe majën e ajsbergut të dështimit përfundimtar të organizimit të këtij konkurimi, për të kuptuar se si është punuar për të patur nën kontroll të plotë situatën, por që në distancën e kaq viteve, ka qenë vetëmse një dështim i vazhdueshëm. Një praktikë, ku ulet hoxha dhe del prifti, pra fituesi i vitit të kaluar është në juri, dhe pastaj ulet prifti dhe ngrihet hoxha, për ta mbajtur nën kontroll dhe në një qark të mbyllur gjithë procesin e çmimshpërndarjes. Mbetet emblematike thirrja e akademik Ali Aliut, një nga anëtarët e jurisë së vitit të kaluar e cila u dha në media, se ajo që ngjau në juri ishte e shëmtuar dhe e turpshme, që e dëshmon nga së brendshmi këtë dështim të atëhershëm, që vijon të jetë i pranishëm edhe tani, për shkak të praktikës funksionuese, ku fituesi i radhës kalonte në juri, pra që të ulet hoxha që të dalë prifti i radhës. Dhe në këtë jurinë e tanishme, pra të konkurimit të vjetshëm, të shëmtuar dhe të turpshëm, simbas Ali Aliut, janë një pjesë fituesve të vjetshëm. Asnjëherë, nuk është gjykuar për fituesit, sepse e meritojnë apo jo, ata vetë nuk kanë ndonjë faj, por për procesin e konkurrimit, për mekanizmin e mykur, që është kthyer në një makth të përvitshëm, të një qarku të mbyllur, ku dihen fituesit dhe shpërndarësit e çmimeve letrare. Kështu, sa për të kuptuar shpërdorimin e funksionimit të jurive, këtyre moteve, nga çmimndarësit e njohur të kësaj periudhe, janë dhënë disa çmime për Sabri Hamitin, madje së fundi edhe në Panarin e librit, sa thua se nuk ka asnjë autor tjetër në trojet etnike dhe në diasporë. Megjithatë, në praktikën e funksionimit të jurisë së çmimeve letrare, të dikasterit të kulturës, tashmë ka edhe një dukuri që evidenton faktin që gjatë gjithë kësaj periudhe, pra nga viti 2005, juritë letrare janë udhëhequr, drejtuar dhe menaxhuar nga një grup mësimdhënësish të filologjikut, më saktë të Departamentit të letërsisë dhe të gazetarisë. Në pamje të parë nuk ka ndonjë të keqe të madhe, por puna është se departamente të tilla ka edhe në Shkodër, Elbasan e gjetkë, dhe mundet të bënin pjesë edhe të tjerë specialistë apo ekspertër të letërsisë. Praktikisht, kjo rrethanë absurde në kohëzgjatje dhe në menaxhimin e procesit, ka sjellë që të njëjtët njerëz, shumica të po këtij rrethaku, që të jenë ose fitues ose në juri. Kujtoni listën e fituesve të këtyre moteve, pra nga viti 2005 e në vazhdim, për të kuptuar se çfarë ka ngjarë realisht me këtë historinë e çmimeve zyrtare të MK. Lista mbizotërohet nga mësimdhënës të filologjikut, duke i vënë vulën dështimit të gjithë praktikës së organizmit dhe realizimit të konkursit letrar të përvitshëm. Po kaq, të yshtur edhe nga dëshira e kontrollimit dhe determinimit të situatës, ata ka mote që kontrollojnë Ditën e librit, kudo ku ka ndarje çmimesh, në teatër, në panarin e librit, sa që tanimë ka përshtypjen se është ngritur edhe gjykata supreme e librit, e vlerësimit dhe konsiderimit, pa e patur ligjërisht këtë tagër, ndërkohë që territori ku duhet të ushtrojnë pushtetin e tyre është Filologjiku. Mbi të gjitha, prania e tyre, në shumicën e rasteve të ndarjes së çmimeve për librat, ka krijuar shijen e vlerësimit të zyrtarshëm, por edhe brenda një klani të caktuar. Është e dështuar praktika e përfshirjes në juri e personave të punësuar në ministri, gjë që ka ndodhur, me shumicën e jurive të këtyre viteve, që e implikon drejtpërsëdrejti insititucionin. Ripërshirja në këtë debat për mënyrën se si ndahen çmimet letrare të MK, erdhi për tre arsye: E para: Gjatë këtyre viteve, vazhdueshëm nga komuniteti i shkrimtarëve, në media ka patur debate dhe kundërshti, që kanë rënë në vesh të shurdhër. E dyta: Këtyre kohëve, nga ana e kësaj ministrie, është folur për një proces të thellë reformimi, dhe fakti që vijon ndarja e çmimeve letrare simbas platformës së vitit 2007, do të thotë se ky aspekt është lënë jashtë vëmendjes së reformës për librin. Së treti: Është rasti për të hapur një debat, real për ta çliruar MK nga detyrimi për të dhënë çmime të zyrtarshme, por e duke vijuar mbështetjen financiare, dhe kjo praktikë, të kalojë në mjedise të pavaruar nga shtetit, nga platformat politike dhe arsimore, të çdo qeverie. Prandaj, më tepër se sa dorovia e radhës, për fituesit e rastësishëm apo me vend, ka vend për të vënë piketat, se nuk ka kohë dhe hapësirë për shpërdorimin e parave të taksapaguesve, në mënyrë që të mbyllet periudha e dështimit të konkursit letrar, që udhëhiqet nga dëshirat e klaneve të ndryshme.

*E dergoi autori per “Diellin”

ARTI NA BASHKOI

by

ÇASTE ME MIKUN IMRI TRENA ME RASTIN E THEMELIMIT TË KUVENDIT TË KRIJUESVE SHQIPTARË NË  MËRGATË

Shkruan: Shaban CAKOLLI/

Me organizimin e takimeve qoftë kulturore,qoftë letrare,ndoshta pësojmë një humbje materiale,lodhëje,por fitojmë një pasuri shpirtërore. Duke shfletuar shumë nga librat na ka rënë të lexojmë krijimtari shumë me vlera,krijimtari të mirëfillta,andaj duke lexuar ato vlera,shpesh sikur e kemi pyetur vetën;Kush është ky krijues,madje krijimtaria e tyre e pasur na ka shty të mendojmë si duken këta krijues,jemi munduar të studjojmë personalitetin e tyre?!!!Megjithatë na ka rastisur që nëpër tubime letrare të njihemi me shumë miq krijues të cilët i kemi lexuar,por nuk i kemi pa e njohur më parë.Nuk ka asnjë dyshim se arti është forma më e mirë eqë i bashkon njerëzit artdashës.Ka dhjetëra e dhjetëra  vite prej kur e kam lexuar një mik krijues,e kam lexuar në publicistikë,në prozë e poezi,jam shoqëruar çdo natë me zërin e tij të ëmbël e të ngrohët,pasi administron  afro trembëdhjetë vite një radio shqiptare në Norvegji,po deri më tani nuk kisha pasur rastin të shihem me te,të i shtrëngoj duart me te,të përqafohemi me te,e ky ishte miku ynë i çmuar,shkrimtari,poeti,publicisti,mësuesi dhe kryeredaktori i Radio “Zërit të Arbërit”,zotëriu  Imri  Trena.Sa e sa herë kisha ëndërruar të e takoj,e në fund këte na e mundësoj arti letrar.Asociacioni për themelimin e  Lidhjes së Krijuesve Shqiptarë në Mërgatë,i organizuar në Koblenz të Gjermanisë,ishte porta që na bashkoj Aty u shpalosën, mes tjerash edhe forma e organizimit dhe veprimit të krijuesve në mërgatë. Fatbardhësisht krijuesit tanë në vendet jashtë atdheut janë të shumtë dhe paraqesin vlera prezantuese para të tjerëve krahas kombeve tjera. Këtu ne duhet të bashkojmë forcat në hulumtime  kulturore në gjithë globin që ta shpalosim të vërtetën shekullore të  historisë e kulturës kombëtare.Për këtë qëllim kishin ardhur anë e kënd krijuesit tanë që ndodhën kudo në mërgatë:Sadie Kryeziu (GB), Flora Borovina (RKS), Shenida Bilalli (KRO),  Adem  Demaçi(RKS), Silva Tërnava (Zelande e Re), Sevëme Fetiqi (D), Besim Xhelili (A); : Imri Trena (N), Rita Saliu (SHBA), Selvete Tërstena – Halili (D), Gonxhe Letmi – Begisholli (D), Hazir Mehmeti (A), Dr. Zejnepe Alili – Rexhepi (Tetovë), Besnik Camaj (CH) dhe Drita Nikoliqi Binaj (Vojvodinë),Ragip Rama(D),Valdete Berisha(BGJ),Avni Bellaina,Martin Çuni,Pal Sokoli poashtu nga  Gjermania,e të tjerë….

Aty takova mikun tim të dashur e fisnik  z.Imri  Trena,këtë njeri me gjene fisnike  ,gjene këto të cilat i kanë hapur shtigje në çdo hap të nisur,asnjëherë nuk u përul dhe dallgët  e jetës i  kaloj me krenari e dinjitet.

Të qëndroje me  Imri Trenën ishte njësoj siukur kur e lexon,njeri i ngrohët,i dashur,plot dinjitet me një krenari njerëzore.Do të doja edhe shumë të bisedoja me te,madje nuk do të ngopeshim edhe po të bisedonim me ditë të tëra,por agjenda e punës së kuvendit ishte e ngjeshur,herë-herë ia dilnim të bisedonim në mes pauzash,në takim darke,edhe ate nën zhurmën e tingujve të muzikës,pas takimit të kuvendit.

Biseduam e rrahëm shumë tema kur na u dha mundësia,për krijuesit,për rininë,për shkollat shqipe në mërgatë,për privilegjin që na u dha të njohim krijuesit,të cilët nuk i kishim njohur më parë.Ai fliste bukur,ëmbël,qetë,me thjeshtësi,biseda këto të cilat  më lanë  mbresa,të cilat do i mbajë mend nëpër vitet e mia.Imri Trena është njeri i dashur,mik i shqiptarëve në çdo shtëpi shqiptare,ku zëri i tij në valët e radios

“Zëri i Arbërit” ka përmbushur kërkesat e çdo familje shqiptare,kështu kisha menduar me kohë,edhe kur nuk ishim njohur,kështu e vërtetova se kisha vlerësuar mirë.Imri Trena është edukator i mirë,ai në baza vullnetare ka punuar në shkollat shqipe në Gjermani dhe ka edukuar gjenerata të tëra të fëmijëve tanë mërgimtarë.Imri Trena përfaqson edhe LSH në Norvegji,ai na njoftoj edhe për aktivitetet e LSH atje

Dëshira ime është të arrijmë qëllimet tona sa i përket krijimtarisë e cila na ka lidhur të jemi sot këtu,thotë miku Trena.Shembuj të organizimeve tjera të mirëfillta të krijimtarisë në Norvegji kemi si nga komuniteti pakistanez,indian,kroat e shumë komunitete tjera.Edhe ne shqiptarët duhet të zëmë këtë hap,krijimtaria jonë duhet të i shërbej kombit,të jetë e mirëfilltë,të stërvisim në këto fusha rininë tonë të mërguar,ky do të ishte qëllimi fisnik i shpëtimit të rinisë sonë,i freskimit të kryesive tona me  njerëz të rinjë,të u rrijmë pranë,të ju prijmë atyre ku paraqitet nevoja,të stërviten ata,të fitojnë eksperiencë dhe këtë eksperiencë dikur të e bartin në vendlindjet e tyre.Kisha dashur që nga ky kuvend të dalim me rezultate konkrete qëllimet i kemi të qarta,e dijmë për se jemi deleguar nga baza,na pritin vlugje punësh,kemi këtu

veprimtarin e kombit bacën  Adem Demaçin,zonjën shumë të nderuar Flora  Brovinën dhe mendimet e tyre janë udhërrëfyese për neve dhe shumë të mirëpritura,thotë  miku ynë Imri Trena.Miku ynë  Trena foli

edhe për LSHAKSH në Gjermani,siç tha se ata kanë dëshmuar se kanë përvojë,kanë radhitur suksese,prandaj konsideroj të udhës që kësaj radhe të shkojmë pas tyre,sepse secilit nga ne do të na vjen radha të sprovohemi e të dëshmojmë vehtën.Më e keqja do të ishte nëse themi:Nuk pajtohemi me juve,po as ne s´po dijmë se çka  po kërkojmë!Kështu mendonte miku  Trena,edhe pse kështu nuk mendonin të gjithë,por ashtu  u bë si thoshte miku Trena,kryesia e Kuvendit u zgjodh nga  krijuesit tanë që veprojnë në Gjermani:Hasan Qyqalla,Fran Tanushi dhe Mentor  Thaçi.Po miku  Trena është njeri i cili njeh dhe pranon vlerat e të tjerëve,andaj  vlerat e tij janë të pranuara nga ne.

Imri Trena

Imri Trena u lind më 1961 në fshatin Begrace të Kaçanikut. U diplomua në Fakultetin e Bujqësisë në Prishtinë. Në vitin 1999 migroi në Norvegji, ku jeton dhe vepron sot. Është themelues dhe kryeredaktor i Radiostacionit “Zëri i Arbërit”. Është arsimtar i Shkollës Shqipe në Oslo, që nga viti 2000. Është anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës dhe ka botuar këto vepra: “Buzëqeshja e tretur”, “Plagë në zemër”, „Shtegtimi i shqipeve”, “Prapa grilave”, “Kosova ime e madhe”, “Andej është Kosova”, „Rruga e hidhur”, “Dhembje e lot”, “Në Kampin Bjonerbek”, “Aromë manushaqeje”, “Mall i (pa)shuar” dhe “Me zërat e Zërit të Arbërit”.

Poezitë e tij janë perfshirë në disa antologji dhe janë përkthyer në disa gjuhë.Imri Trena ,shkruan në poezi dhe prozë,shkrimet e tija kanë mundur të u qëndrojnë kohërave.

Pa hyre ne ne detaja, nga se nuk i dilet dot,takimi i “Krijuesve Shqiptarë në Mërgatë,per  ne ishte shenjëtri,falë organizuesëve e krijuesve të artit,kësaj radhe arti na bashkoj.Thonë,mali me mal nuk takohen,por njeriu me njeriun piqen,aq me krenari kur jemi vllezer te nje gjaku.

E me ne fund , kudo të buzëqeshur,në kuvend,darkë,orë letrare,valle e muzikë,shiheshin fytyra të ndritura intelegjente të krijuesve,të cilët lenin të kuptonin se ishte privilegj për secilin të njihen me këta njerëz të artit.Kënaqësia ime e madhe ishte takimi  me poeti n tonë të çmuar e të dashur,mikun  Imri Trena.

Biseda me te ishte vellazerore,miqesore e cilter e thjeshte,me humor e fjale mjalti ,që janë futur thell në zemrën tonë,të cilat kurrë nuk do të shkulen  nga rrënjet e kujtesës.

 

BASHKËBISEDIM ME LIBRIN

by

Libër i nderuar, e dashura ime është shumër e bukur, por atdheu më i dashur. Jam lindur në një vend ku qielli lahet me të bëra, dhe toka që rrotullohet me ne, nuk është pa ré dhe ditë të bukura. Poeti gjerman, Fridrih Hëlderlin, shkruan;„Njeriu poetikisht banon në këtë botë“, ndryshe vuajtjet dhe dhimbjet e kësaj bote nuk do të përballoheshin./

Nga Rrustem Geci – Dortmund/ Gjermani/

Libër i dashur, jam lindur me 06. 01. 1950 në Roganë të Dardanës. Në vendlindje u mësova të shkruaj, ndërsa mësimet e tjera në Gjilan, Dardanë, dhe Prishtinë. Për të ardhur t´i në jetë, kam kaluar shtigje të gjata kulturimi. Në këtë tokë të atdheut tonë, unë e ti u rritëm nga çarjet e dhimbjeve, nga tufani i erërave, nga ashku i puthjeve, nga drithmat e dashurisë. Prandaj, përderisa të përbashkët të kemi fjalën, gjuhën, frymën dhe stinët, do të ketë botë, do të ketë libra dhe letërsi. I dashur libër, të vura emrin “Kanuni poetik”, nga një motiv krejt i thjeshtë: të kesh një emër. Dhe të kesh një fat. Fatin që të mos jetosh kurrë kohë të përndjekjeve dhe djegieve si shumë pararendës dhe bashkërendës të kohës që po jetojmë. Libër i dashur, ti ndoshta mund të ankohesh se të kam vënë barrë e mision të vështirë, por ti mos u shqetëso, një libër është më vështirë të shkruhet sesa të lexohet, pra, s´ke përse të mërzitesh, lexuesit herët a vonë do të trokasin tek ti… do të hapin portat e mëdha të zemrës sate, për të marrë nektarin e dashurisë, hiret e madhshtisë dhe të bukurën e betejave të jetës. Dhe të gjitha bashkë, mesazhin e kohës që po jetojmë. I dashur libër, e di që s´e kam të lehtë të kremtoj ardhjen tënde në jetë, por, ja, kjo paskësh qenë ekzistenca jonë e parathënë. Frymëzimi dhe mundi krijues, me sa duket, është një urdhër qiejsh. I pashmangshëm, dhe i pakundërshtueshëm. Poezia në shpirt ka diellin, ajrin, ujin, të ngrohtën e kohës. Prandaj, për të lindur ti, i kam lexuar të gjitha kohët, dhe fjalës së shkruar, ia kam fshirë lotët dhe gjakun sa herë është përgjakur me cenzorë shërbestarë. Libër i dashur, me artin e bukur të poezisë kam rënë në dashuri, që moshë të hershme, me poezinë “Vjershën që s´desha ta shkruaj”, fillimisht drojshëm e më pas ballas e marrëzishëm. Më vonë, si dëshmon dhe ti, do të doja e guxoja të shprehem, se dashuria nis me njëshin dhe mbaron me shumësin. Libër I dashur, me mëndje e flijim elitar vëhen gurët e mëdhenj… Ndaj ti dukesh i paqtë e i prajshëm si lumenjtë e thellë që brenda kanë rropamën, vrullin, dhe trazimin…Atdheu nis tek zemra, tek vetëdija e gjithsecilit prej nesh. Libër i dashur, u bën 40 vjet që unë e ti bashkëjetojmë dhe dihatim me të njëjtin ritëm gjallimi, duke shijuar së toku orët e vona të shpirtërave të zgjuar dhe këngën e zogjëve herakë. Letërsia jonë o Libër, çdo ditë po bëhet më e pasur, dhe më e bukur. I nderuar, „Kanuni poetik“, në fletët tua lexuesi mund të gjej poezi e motive nga më të ndryshmet. „Shiu qe vetëm një miqësi / Fëmijë shiu ishim të tjerët / Jeta s´kthehet mbrapshtë / Në pika shiu shumëzohet!.. Libër i nderuar, një dëshmi e kësaj toke të vogël, është ajri, uji, drita, mjegullat dhe retë të shndëruara në zogj. / Ngrihu populli im, ngrihu /Pse rri aq i qetë, pse heshtë / bëje dorën grusht / Pushtuesi kudo të ndjek. Libër i nderuar, prej shpirtit më vjen që ta them dhe këtë; zoti s´mund të jetë i pranishëm në dhimbjet që tash i kemi mësuar. E dashura ime është tepër e bukur, por atdheu më i dashur. Libër i nderuar, koha për t´u ndarë po afron. Sido që të jetë e ardhmja, ti do bësh udhën tënde. Shqiptarët e duan poezinë, frymën e saj, të bukurën në jetën e përditshme. Udha deri te lexuesi nuk është aq e lehtë. Takimi i librit me lexuesin i gjason një çifti të dashuruar, një çifti me fjalë pak e shtrëngime shumë. Libër i nderuar, këtë bashkëbisedim para botimit për publikun, po e mbylli me një varg të poetit gjerman, Hëlderlin, ku thotë; Njeriu poetikisht banon në këtë botë, ndryshe vuajtjet dhe dhimbjet e kësaj bote nuk do të përballoheshin. I dashur libër, mesazhet tua për të mos e vrarë jetën, për të mos e braktisur dashurinë, për të mos e përbuzur vuajtjen dhe dhimbjen, janë në themelet tua. I dashur, „Kanuni poetik“, në mars të vitit 2014 ti me vete do t´i kesh 23 vargje, dhe brenda 23 mijë vargjeve do kesh 25 poema, dhuratë të një jete jo dhe aq të lumtur. Libër i nderuar, unë e ti tani tani duhet të ndahemi; ti tek lexuesi, e unë tek poezitë e pashkruara. Kanuni im poetik,unë  të uroj fat të mbarë, udhës së të palindurve!..

PO TI KUSH JE?… JAM POET!

by

NGA GËZIM LLOJDIA*/

Miliano Stefa,një zë i bekuar në poezinë tonë,aty nga fillimi i viteve ‘80 u zhduk nga radhët e librarive. Orët për Miliano Stefën u ngurosën pa pasur më parë një dekret shtetëror ose të fshehtë. Njeriu i mësuar me gjuhën e poezive,me fjalët e bukurisë hyjnore e parandjeu se orët e territ do të binin në dyert e shtëpisë së vetme botuese,nga shenjat paralajmëruese që solli koha dhe poezia e tij nuk do të gjente më vend. Cikli i lodhur me redaktorët e kohës nuk mund të kapërdiheshin me aq lehtësi. Nganjëherë koha sillet pa mëshirë me poetët. Në perëndim, i quajnë të marrosur sigurisht pas fletëve,të hutuar gjithë kohës dhe të  tjetër soji njerëzor Aq i fuqishëm është potenciali i tyre shpirtëror  dhe pjellja e tyre shpirtërore,pra poezia e atij soji saqë  shpesh quhet si produkt i frymës hyjnore. Në oborrin e krijuesve poezia  është lulja erëmirë,lulja erëmirë nxori polenin e artë,por era i nxori shenjtoret nga kahu i lindjes në perëndim,herë me era jugore të bardha,herë me shtegtarë të hutuar,që  në thelb  përbënin shenjtorët e ndërlikuar,që si fundmi  u thërrasin shkurt poetë.

Miliano Stefa, 79 vjeç iku nga bota e njerëzve të dukshëm. Nga ajo strehë shkon e vjen përherë shpirti  i tij. Si gurët e rrallë të smeraldit,që shkëlqejnë në errësirë,dritëza e poetit ndriçoi vende, që  nën mjegull bënin jetën  me shpirtin në errësirë.”Minierat e shpirti ,prodhojnë diamante  të rrallë”.

Mbaj mend se më përzgjodhi për të shkruar jetën e tij. Më priste çdo ditë tek lokali ‘Lë petit” pranë portit. Ulur në karrige duke shfletuar ndonjë libër. Kujtoj se në ngrysjen e tij mistike ,ka vështrimin e thellë. Dorën  e djathtë të zgjatur me 5 gishtërinjtë e hapur. Ç’farë deshifron ashtu?Një shprehje  mistike. Ky është poeti i dukshëm. Sepse është portreti fizik i derdhur. Është poeti i gjallë si dikur,përtej peshës dhe muzgut shfaqet i papërballueshëm me muzën e tij të shpirtit ,por këtu është i fiksuar në kujtesë. Një rikujtuese na kanë sjellë kohërat me këtë portret. Njerëzit këtu,brezat duke qenë vdekatarë të zakonshëm kanë vdekur përgjithmonë dhe janë harruar,ndërkaq poeti rron,dhe ka për të rrojtur,deri në historinë e fundit të kësaj toke.

Intervista e bere 3 vjet me pare me Miliano Stefwn:

Kam lindur në Varosh. Në një ditë të shënuar 16 gusht 1933. Në Manastrine Zvërnceit kjo ditë është e ngjarje që shënohet në çdo kalendar,të çdo stine vere .Banesa ku unë linda ,ishte dy kate e lartë,ishte banesë e Irfan Shukes. Një banesë që ndonëse kohët i kanë perënduar vajtueshëm ende qëndron. Te vendi, sot është kapelja ishte shtëpia jonë dy kate me gurë,me moshë 250 vjeçare. Në katin e parë ishin dyqanet. Një dyqan ishte rrobaqepësi,tjetri fotograf dhe I fundit pastiçeri.

Prindërit kujtoj tim atë që ishte shkolluar tek gjimnazi “Zosimea” tek mësuan edhe frashëllinjtë . Imë më kishte bërë shkollë italiane. Në këtë ngrehinë qëndruam gjatë periudhës nga vitet 1933-44. Një ditë aty mbritën me dy makina të zeza motrat e Zogut,Sanie,Mexhide dhe Rukie të veshura ushtarake. Ato i priti poeti dhe kryetari  i bashkisë Ali Asllani. Ndaluan tek sheshi i Flamurit. Imë atë, Panajoti  kishte miqësi me Ali Asllanin,Harilla Kucullin,Jani Mingën,Xhevdet Kofinën. Tri klasat e para i bëra italisht,ku do tw thoni ju, aty në Muradie tek banka qw shkruhej : Banka di Napoli.

Me ndihmën e patriotit tw njohur Jani Mingës dhe mësuesit kucjot Mustafa Lucit babai mësoi shqip dhe nëna madje punoi edhe si mësuese. Imë atë ka qenë fanolist. Por çfarë dua të them. Imë atë luftonte në manastirin e Ardenicës,vëllai tjetër  i tij ishte në krahun e Zogut,kur u takuan e pyetën njeri-tjetrin:Ku ishe ti.Pwrgjigjia – tek manastiri.

-Po ti edhe unë ndonëse kundërshtarë dhe njeri godiste me mitraloz e tjetri hidhte ujë për tu ftohur mitralozi.

Si ratë në kontakt me poezinë dhe më qartësisht përse zgjodhët të futeshit në letrat shqipe?

Qyteti ynë detar ka emra të në fushën  e letrave. Gjurmë të thellë,ndoshta një brazdë më kishte hapur  në thellësi Petro Marko. Imë atë e kishte mik. Ai njeri  i jashtëzakonshëm,shkrimtar i  madh më thërriste poet për çudi për mua ndonëse unë botoja në vitet 50 në të gjitha gazetat që kishte koha. Petro Markon e zbulova kur shkrova poemën:”Një ngjarje në gjimnaz”.

Çfarë do të thotë pikërisht kjo ngjarje nw qytetin e Gjirokastrës?

Përpara ardhjes së mëngjesit të shifruar të ëndrrës për shkollim,i  hipa një autobusi të vjetër. Në dorë mbaja një valixhe druri.Veshur luks .Kur mbrita në dyert e konviktit një farë A.V më pa shtrembër. Unë kam ardhur për studime.

Mesazhi i tij :”Ke ardhur si një cjap i lëpirë”.

-Ke këpucë me shollë,këtu ka me opinga.

– Unë do të bëjë terbiet,më tha.

Në qytetin e gurit zhvilloheshin zgjedhjet .Javën e parë nuk më kapën,por javën e dytë nxënësit që kishin ardhur nga mali mbanin ende pistoletat në brez.U bë një mbledhje,ata thërrisnin:”kriminelët në litar…

-”Një shoku im N.Kokalari më tha:”Këta do të të shqyejnë,por pas teje është një deriçkë,dil prej andej dhe valixhen  e ke tek sopati i Qadhimajve .

Kadareja

Ika në të vërtetë kjo ikje shprehte kohë ndryshimin tim. Atje në atë gjimnaz njoha Kadarenë,sepse Agolli pritej të nisej jashtë. Njohja me Kadarenë më ka befasuar. Ismaili ishte  i njohur sapo kishte botuar”Frymëzime djaloshare”.Ai ishte diku në vitin e dytë,unë në maturë. Isha në parvaz kur pashë Ismailin duke lexuar  një libër kimie .I thashë :”

-Çfarë po mëson ?Ai ma ktheu:Ja këto formulat e shpifura. Po ti kush je më pyeti? I tregova emrin. Me Kadarenë kemi folur për letërsinë e rilindjes .Ai e njihte mirë. Flisnin për letërsinë e viteve ‘30,ai e njihte mirë,por nuk kishte ndonjë konsideratë. Na lindi pikërisht një ide për të bërë letërsi të re moderne.Kadare vishej pastër. Mbante një xhaketë ,këpucë të bukura. Nuk mbante kollare,unë mbaja. Ishte mospërfillës kundër të gjithëve. Kur pimë një herë kafe në Gjirokastër ai më tha:”Shënoje në ditarin tënd,se ke pirë një kafe me njeriun më të madh të kombit”. Kadare e ndjente se ishte absolute. Mësuesit e donin shumë. Shokët e ngacmonin se ishte i dobët dhe i shëmtuar. Flokët  nuk i krihte asnjëherë. Ismaili buronte poezi .Ai shoqërohej me Agim Shehun,Bekim Harxhin. Por më tepër qëndronte i vetmuar. Kur ishte i vogël kishte bërë një mulli,për të bluar kallëzat e grurit. Në oborrin e shtëpisë,një pjesë e miellit e merrnin,ata që sillnin miell,dy  pjesë,kuptohet thotë me të qeshur :”millonai”,këtu besoj se lindën edhe këngët e millonait dhe poema “Ëndërrime”.Këtu, poeti Stefa mbyll një kapitull nga guaska e rëndë e harresës, nga qyteti u gurtë kur iku mëngjesin e parë, që e përgjonin me një kamion qymyri deri në Memaliaj ndërsa shoferi nuk i morri parat por i tha :”ik lahu se je bërë arap. Dhe priti sa erdhi korriera për të zbritur në qytetin e tij buzë detit.

-Shkuat në universitet por  atëherë,çfarë ndodhi me poetin ?

Shkova në Universitetet për veterinari. Universiteti gjendej diku aty në Laparakë,aty gjendej shkolla e partisë deri në vitet 1990. Atje gjeta njeriun e mirë A. Xoxa,vëllai i shkrimtarit Jakov Xoxes .Jakovi u kthye nga Bullgaria dhe u vendos tek “Fleta letrare”. Në vitin 1959 botova poemën “Ushtarët”.Për këtë poemë mora medaljen e artë “Naim Frashër” klasi I parë dhënë nga Qendra e Ushtrisë. Ndonëse kisha shkuar në veterinari në vitin e tretë,fillova vitin e parë për letërsi. Me financat, që më dhanë nga poema bleva kostum,këpucë,kollare,dhe latat e tre muajve. Rreth fillimit të viteve 1960 përfundova shkollën.

Rastësisht në konferencën e Tiranës

Në konferencën e Tiranë,hyra rastësisht si korrespodent i jashtëm i “Luftëtarit”Aty dëgjova çfarë ishte kulti i individit dhe se si E.Hoxha  shtypi. Nga figurat, që tash njihen  më shfaqet përpara Xhemal Broja,drejtori i teatrit të shtetit,që u ngrit kundër. Kur erdhi E.Hoxha gojët u kyçën,u ndje një lloj mpirje. Të gjithë u tulatën.

Në Zagor të Shkodrës

Shkolla në Zagorë ishte fillor,më vonë më transferuan mësues gjimnazi në Patos. Jepja letërsi në vitin  e parë të gjimnazit të sapo krijuar .Atje në atë qytet që ende thirret Patos vinin ende gazetat ruse si”Kosmolja pravda”,”Pravda”,Literaturnaja gazetë”,”Ogonjen”,nëpërmjet këtij shtypu mësuam idetë e Hurshovit. Sekretar i naftës ishte djali i Riza Cerrovës,një ditë më kujtohet kur më tha,-”Mos e  mpreh kalemin se do të veshë në të satëme”.Nuk ishte ekstremist më dha dhomë ,radio,kolltukë,shkruaja nëpër gazetat e Tiranës. E priti mëma te birin,mund te quhet kthimi pas dy vitesh ne qytetin tim,pas një mërgimi nëpër shkollime dhe punësime nga veriu ne qendrën e naftës. Më kanë pyetur se më dinin dramaturgun teatrit,asnjëherë nuk kam punuar si rrogëtar. Mësues ishte punësimi dhe dalja në pension te shkolla:”Jani Minga”.

Konflikti me kritikët e poezisë

Në hapësirat që lejonin ,poezia nuk mund të ecte. Në një kuptim më të qartësuar ,vështirë e kisha të çaja. Kisha ndihmën e një njeriu brilant si Jakov Xoxe,por konfliktohesha përherë me Razi Brahimin. Në vitin 1960 isha anëtar i lidhjes me një kontribut 3 libra në poezi dhe një dramë.Gradualisht po më viheshin në skenën  teatrove profesionist,dramat në Vlorë,Fierë,Durrës,Korcë ,Elbasan.Me një bilanc të këtillë shprehet M. Stefa,16 drama në teatrot profesionistë .Dhjetëra drama të tjera u shkruan dhe u vunë në skenat e teatrove amatore,të tillë kishte çdo ndërmarrje. Si lindi konflikti. Ftohtësi e  akullt e këshillit artistik,aspak profesionist,por mediokër dhe jashtë çdo profesionalizmi. Asnjëherë dhe asgjë nuk i lidhte me dramën dhe artin e të shkruarit dramaturgji. Në Vlorë,këshilli artistik që u jepte udhë dramave dhe pjesëve që viheshin në skenë përbëhej nga :”1 punëtor i fabrikës së çimentos”,marangozi i teatrit A.P(anëtar partie).kryetari i BP i teatrit(këpucar).Drejtori i teatrit teatrit A.P(anëtar partie. Sekretari i partisë(llogaritar),ardhur si aktor nga lëvizja amatore. Konfliktet plasën kur dramën “Vëllezërit”ma quajtën me gabime ideore. Këtë dramë e shpura në teatrin e Elbasanit të cilët  e vunë menjëherë në skenë dhe çuditërisht suksese të madh,ndërkohë Ministria e Arsimit e bllokoi dhe pas një muaji u rilejua me një kalavar historish tepër qesharake,ndalime e lejime,më në fund edhe teatri i Vlorës e vuri në skenë. Në vitin 1980,libri :”Nëse gdhend varg”u ndalua në shtypshkronjë ,përmbante rreth 200 faqe poezi. Në këtë kohë kërkova divorcin me autoritete e regjimit komunist,në një farë mënyre një vetë-përjashtim,kisha lënë pas copëra mendimesh,copëra mashtrimi,zhgënjimin pa masë,në shpirtin tim gjithçka në copëra. Shkova në Lidhjen shkrimtarëve .Në katin e parë ishim ulur Dritëroi,Dalan Shapllo,Endri Keko

.Dritëroi në prani të tyre i thashë:”Me dëshirën time largohem nga Lidhja e Shkrimtarëve,duke i dorëzuar triskën,lejet krijuese etj ndërhyri Dalani po dale ta shikojmë këtë punë,ndërsa Endri tha:’Do të iki le të iki në punë të vetë”.Humba të gjitha lidhjet,ngriva të gjitha marrëdhëniet. Nga viti 1980 deri në vitin 2008 nuk botova asnjë germë. Në vitin 2008 gjithë prurjen time ,malin me poezi dhe krejt krijimtarinë time e botova në 12 vëllime. Kolana quhet “Shtrati i prokursit”10.000 vargje poezie. Duke më pyetur a u ndëshkuat për vetë përjashtimin tim,sigurisht që jo,ndonëse poezinë time  e fshehëm mirë për të mos gjetur deri në vitet 90. Një pjesë e stivosëm në shpirt,tjetrën e kallëm nëpër ca vende kolltukësh për të mos e zbuluar,sepse punonte frika më shumë se kushdo.

*Msc.Anetar i Akademise Evropiane te Arteve

 

AMANTIA ILIRE

by

 NGA NELSON ÇABEJ/

Amantia ka qenë  kryeqendra e fisit ilir të amantëve. Sipas S. Bizantinit, Amantia (Άμαντία) ishte një qytet ilir: “afër Orikumit dhe Korfuzit me prejardhje nga abantët që ktheheshin nga lufta e Trojës”1. Pavarësisht nga përmbajtja mitike (lufta e Trojës kishte ndodhur 6 shekuj para themelimit të qytetit), e rëndësishme këtu është se amantët për grekët e lashtë ishin një fis ilir. Edhe te Hierokli në shekullin VI qyteti del me emrin Amantia (Άμαντία).2  Sipas

Lidhur me etimologjinë e vëndemrit Amantia, në shqip ka një fjalë amë ‘lumë, burim’,  e cila është lidhur përgjithësisht me rrënjët indo-europiane ab- dhe ā̆p- ‘ujë, lumë’, që, sipas Pokornit, kanë dalë nga një rrënjë më e lashtë indoeuropiane ǝkʷā : ēkʷ- me të njëjtin kuptim nëpërmjet shndërrimeve  -gʷ- > -b- dhe  -kʷ- > -p-, që kanë ndodhur në ilirishten, greqishten dhe  gjuhët kelte3. Demiraj ka rindërtuar një formë të lashtë *abnā, për  protoshqipen, të cilën e krahason me irlandishten e vjetër aub, dhe latinishten  amnis ‘river’4. Emri i banorëve të fisit ishte amantes, të cilin Norbert Jokli e ka përkthyer ‘bregalumas’5. Kjo rrënjë ap- del dhe në emrin e lashtë te lumit Osum e Seman (Apsus), në emrin e sotëm të Mesaplikut ne rrëthin e Vlorës që ndodhet midis lumit të Kuçit dhe një lumi me të vogël që buron nga fshati Vërmik, në emrin e Apulias në jug të Italisë që banohej në lashtësi nga mesapët me prejardhje iliro-epirote, dhe n w emrin e lumit Amantia  nw jug tw Italisw nw provincen Bruttium6.

Qyteti mendohet të jetë themeluar  nga shekulli VI p.e.s., por përmëndet për herë të parë në burimet historike të shekullit IV p.e.s. Në shekullin III p.e.s.  mendohet të ketë qenë qendra  kryesore e bashkësisë së amantëve.

Në fillim të shekullit XIX topografi britanik W.M. Leake (1777-1860) shprehu mendimin se emri i fshatit Bënça në rrethin e Tepelenës mund të ishte një shtrëmbërim i vëndemrit ilir Amantia7, por më tej thotë se Amantia duhej kërkuar në Nivicë të Kurveleshit8. Po aty, në rrjedhjen e lumit Shushica e lokalizon edhe Pouqueville9. Më vonë, kërkimet arkeologjike e kanë lokalizuar atë në fshatin Plloçë të rrethit të Vlorës. Ky lokalizim, që nuk mund të vihet në dyshim, nxjerr problemin e fatit të mëtejshëm të vëndemrit të lashtë, Amantia.

Mos duhet besuar, vallë, se ai u zhduk dikur në lashtësinë e vonë si rrjedhim i sulmeve barbare, për të mos dalë më në asnjë formë? Një përvojë e gjatë me vëndemrat ilirë në trojet shqipfolëse flet për një qëndrueshmëri të madhe të tyre, të lidhur edhe me një dukuri interesante ku vëndemri i lashtë mërgon nga vëndi origjinal për t’u shfaqur diku tjetër në zonën përrreth si emër i një fshati, mali a vëndi tjetër. Duke shqyrtuar nga kjo pikëpamje vëndemrat e rajonit na tërheq vëmëndjen vëndemri Amonicë, emri i fshatit, që ndodhet në afërsi të drejtpërdrejtë të Plloçës. Amonica sot ndodhet  rreth 6 km në veri-perëndim të  qytetit të lashtë Amantia.

Në një përpjekje për të gjetur ndonjë hallkë ndërmjetëse që do të lidhte vëndemrin Amantia me Amonicën, gjetëm se në regjistrimin osman të vitit 1431 aty del një fshat me emrin Umenicë, që bënte pjesë në krahinën e Kurveleshit (Kirelesh në atë dokument). Duke marrë parasysh mundësinë e gabimeve në regjistrimin në osmanishten e asaj kohe, forma shqipe e këtij vëndemri në atë kohë mund të ketë qënë Amonicë ose Umonicë, që shihet qartë se i përgjigjet fshatit të sotëm Amonicë.

Siç shihet, forma e sotme Amonicë në krahasim me atë të shekullit XV ka pësuar një shndërrim të –e-së në -o-, në rrokjen  e dytë të rrënjës. Këto të dhëna na lejojnë të  rikonstruktojmë  evolucionin fonetik të këtij vëndemri që do të  paraqitej si vijon:

Amantia – *Amansa – Amanica (e dëshmuar në mesjetë) – Amonica.

Evolucioni i vëndemrit ilir Amantia përputhet në të gjitha hollësitë me ligjet e fonetikës së shqipes, duke përfshirë shndërrimin  a>o , humbjen e mbaresës -ia dhe përftimin e prapashtesës  -ica.

Në qoftë se te Amonica kemi të bëjmë me një formë të evoluar të vëndemrit të lashtë ilir Amantia, vetvetiu del pyetja: Përse ky vëndemër ‘mërgoi’ për të emërtuar një vëndbanim tjetër? Shkaku më i besueshëm i këtij ‘mërgimi’ është  mërgimi i qytetarëve të Amantias pas shkretimit të qytetit të lashtë në kohën e furive barbare të lashtësisë së vonë për të themeluar një vëndbanim fshatar, në një truall gjeografikisht më të mbrojtur.

Referimet

1.Stephani Byzantii, Ethnicorvm quae svpersvnt. G. Reimer, Berlin, 1849: ”Ίλλυριῶν μοίρα, πλησίον Ὠρικοῦ χαὶ Κερχυρας ἐξ Άβάντων τῶν ἀπὸΤροίας νοστησάντω ᾠκισμένη.

2. Hieroclis Synecdemvs: accedvnt fragmenta apvd Constantinvm Porphyrogennetvm servata et nomina vrbivm mvtat. Red. B. G. Teubner, Leipzig, 1893, f. 13.

3. Pokorny, J. (1959). Indogermanisches etymologisches Wörterbuch.

4. Demiraj, B. (1997). Albanische Etymologien: Untersuchungen zum albanischen Erbwortschatz, Amsterdam, The Netherlands, f. 76

5. Çabej, E. (1976). Studime etimologjike në fushë të shqipes. Akad. Shk. RPSSH, Tiranë, f. 39.

6. Schmid, W. P. (2001). Was Gewässernamen in Europa besagen. Aka- demie-Journal, 2, 42-45.

7. Leake, W.M. (1835). Travels in Northern Greece, I, London, J. Rodwell, New Bond Street, f. 34.

8. Leake, W.M. (1835). Travels in Northern Greece, I, London, J. Rodwell, New Bond Street, f. 35.

9. Pouqueville, F. C. H. L. (1820). Voyage dans le Grèce: comprenant la description ancienne et moderne de l’Epire, de l’Illyrie grecque de la Macédonie Cisaxienne I, Paris, f. 274.