---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 20 Shtator 2025

Gazeta norvegjeze “Nationen” ka botuar, të enjten e 28 prillit 1921, në faqen n°3, intervistën e Aleksandër Moisiut për revistën “Skappels” rreth pjesmarrjes së tij asokohe në Luftën e Parë Botërore, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Pjesëmarrja e Aleksandër Moisiut në Luftën Botërore.

Aleksandër Moisiu, aktori më i madh gjerman, të cilin së fundmi kemi pasur rastin ta shohim dhe ta admirojmë këtu, ka treguar për revistën “Skappels” pak për pjesëmarrjen e tij në luftë gjatë qëndrimit të tij këtu.

— A morët pjesë në Luftën Botërore ?

— Po, nga ana gjermane, dhe unë isha aty që në fillim. Më 1917 më kapën francezët dhe më çuan në një vend në Gjirin e Gascognes. Megjithatë, arrita të arratisem dhe në këmbë u enda nëpër të gjithë Francën mbi Pirenejtë (Pyrénées), por më kapën në kufirin spanjoll.

(Dimë që ka qenë bashkëshortja aktuale e Moisiut, aktorja e njohur zonja Terwin, e cila kur dëgjoi se Moisuin e kishin zënë rob, lëvizi qiellin dhe tokën për ta liruar. Dhe më në fund funksionoi. Por Moisiu nuk thotë asgjë për këtë.)

Megjithatë, pas një kohe të shkurtër më liruan në shkëmbimin e të burgosurve dhe më dërguan në shtëpi.

— Çfarë ju bëri përshtypje më të madhe gjatë luftës ?

— Nuk ishin të vdekurit në fushën e betejës, thotë ai. Nuk kam duruar kurrë më parë të shoh një operacion apo njerëz që ishin plagosur në një aksident, me pak fjalë gjak, por nuk kaloi shumë dhe shikimi i të vdekurve dhe të plagosurve u bë zakon. E konsideroja luftimin si një sport, adrenalina më bënte të pandjeshëm.

Jo, kishte gjëra të tjera që më bënë përshtypje shumë më tepër. Mund të duket një gjë e vogël në krahasim me gjithçka tjetër, por më kanë lënë një përshtypje të pashlyeshme.

Për shembull, ne ishim vendosur në qytetin e vogël francez të Salomé-së. Në shtëpinë ku isha unë jetonte një grua dhe vajza e saj, një vajzë e vogël e bukur tre vjeçare. Me ndihmën e çokollatës dhe mirësisë, ne ishim bërë miq vërtet të mirë. — Ne kishim bombarduar anglezët me shumë zell për një kohë të gjatë me topat tanë me rreze të gjatë, por një mbrëmje, kur ata zbuluan pozicionin tonë, ata filluan të përgjigjen. Gjuajtja e parë preku shtëpinë tonë. Unë nuk u preka, por 3 vjeçarja e vogël. Ajo jetoi për disa orë në një gjendje të pavetëdijshme, pastaj hapi sytë dhe shikoi nënën e saj, shtrëngoi buzët si për të qarë, pastaj humbi sërish ndjenjat dhe vdiq. Ishte e tmerrshme të shihje pikëllimin e nënës, pikëllimin e saj të heshtur dhe të dëshpëruar ; Këto janë gjërat më të tmerrshme në luftë.

Më kujtohet një episod tjetër i vogël. Ne drejtuam një numër të burgosurish francezë nga fronti përmes qytetit të vogël të Notre Dame de Lorraine. Në rrugë dhe në dyert e shtëpive, gratë qëndronin duke pritur — ata shikonin me ankth të burgosurit që kalonin : A është ai atje ? Burri im… vëllai im… i dashuri im ?

Më duhet të shtoj se ishte e ndaluar, nën dënimin me vdekje, t’u drejtohej një fjalë të vetme të burgosurve.

Oh, ata sy ! Ato vështrime lutëse, përgjëruese dhe të dëshpëruara dëshmonin më shumë për vuajtjet se çdo rrëfim nga fusha e betejës.

Pushuam në një bujtinë. Pritësi, një njeri me përafërsi 60 vjeç, shërbeu vetë. Ai ishte një nga gjërat më rrëqethëse që kam parë ndonjëherë. Ai ishte i sjellshëm dhe i zbatoi urdhrat tona me përpikëri, dhe kërkesave dhe pyetjeve tona u përgjigj : Oui monsieur (Po, zotëri) ! Bien monsieur (Mirë, zotëri) ! i shoqëruar nga një qëndrim i ngurtë. Por fytyra e tij ishte e ngurtë dhe e palëvizshme si e gdhendur në gur, dhe vështrimi i tij ishte i shurdhër dhe pa shprehje. Një vuajtje e tmerrshme memece foli nga kjo maskë. Trupi i tij ishte skllavëruar, por shpirti i tij nuk mund të detyrohej — ishte i vdekur.

Por ka ndodhur edhe diçka që njeriu e kujton me kënaqësi. Megjithatë, ka njerëz që, pavarësisht luftës dhe armiqësisë, mbeten njerëz, që kanë aventura edhe jashtë romaneve. Më parë u bëra i burgosur në një qytet të vogël francez. Ishim rreth njëzet veta. Njerëzit na pështynin dhe na shanin. Pastaj papritmas një kadet i ri francez erdhi tek ne, u prezantua dhe tha me një gjermanishte shumë të dobët :

— Nuk dua t’ju pyes si jeni, sepse e shoh që nuk ndiheni mirë, por do të doja t’ju ndihmoja nëse mundem. Ju ndoshta keni njerëz të dashur që dëshironi të dinë se jeni gjallë. Do të kujdesem që telegramet të dërgohen përmes Zvicrës.

Ne i dhamë adresat tona dhe ai telegrafoi për të gjithë ne.

Disa vite më vonë, u plagosa në gjoks nga një copë predhe dhe u shtrova në një spital në Zvicër. Pashë një listë me disa francezë që ishin zënë rob në Darmstadt dhe aty gjeta përsëri emrin e tij. Më pas i telegrafova mikut tim shkrimtarit von Unruh-e dhe i kërkova të bënte ç’të mundej për të riun. Nëna e tij më shkroi më vonë dhe më falënderoi ; Djali i saj kishte marrë trajtimin më madhështor. Po, ai tregoi dashuri dhe shikoni – ”schon ist der Lohn da !” (shpërblimi është tashmë aty !)

—  Çfarë mendoni për francezët në luftë ?

— Ushtari francez është një zotëri, por oficeri francez është po aq “schwein – derr” sa gjermani. Anglezët janë shumë më të mirë, ata përgjithësisht sillen me mençuri dhe mirësi. Italianët u treguan gjithmonë si fëmijët e mëdhenj që janë : ata ishin po aq të gjallë dhe të sjellshëm me miqtë e tyre sa me armiqtë e tyre.

Moisiu nuk thotë asgjë për vuajtjet e tij ; por prej tij duket qartë se plagët e shumta të luftës nuk kanë kaluar mbi të pa lënë gjurmë. Por sa bekim që aktori i madh nuk u bë viktimë e luftës !

Fondacioni Çamëria “Hasan Tahsini” zhvilloi dje në mbrëmje aktivitetin e radhës, që solli në vëmendje kontributin e Familjes së Madhe të Dinejve dhe Abedin Pasha Dinos. Mes një auditori me historianë, studiues, gazetarë, veprimtarë kombëtarë, ku ishte i panishëm edhe ambasadori i Kosovës, z.Skënder Durmishi, u bë prezanimi i dy veprave më rëndësi, që evokojnë aktivitetin kombëtar dhe kulturor të disa prej figurave të shquara të Familjes Dino. Aktiviteti u moderua nga gazetarja Luela Myfari.

“Dino-Shtegtarët e Portës Sublime”, titullohet libri që sjell si ribotim studiuesi, shkrimtari, eseisti dhe kulturologu i shquar, ambasador Luan Rama. Ndërsa libri tjetër “Poezi nga Abedin Dino” vjen i përkthyer mjeshtërisht nga poeti Iliaz Bobaj, përgatitur nga poeti dhe sudiuesi Ahmet Mehmeti. Familja Dino nxorri burra të shquar, por kontributi i tye i ndritur për shumë kohë mbeti në hije, tha në hyrje të aktitivitetit drejtuesi i Fondacionit Çamëria Hasan Tahsini, z. Alket Veliu. Ata nuk vepruan si individë, por si ndërgjegje kombëtare, plotësisht të ndëgjegjshëm për misionin e madh të Shqiptarësisë. Shkrimtari, studiuesi dhe eseisti i shquar Luan Rama, si rrallëkush i dimensionuar në veprimtarinë intlektuale kombëtare dhe në veprimtarinë e Fondacionit Çamëria “Hasan Tahsini”, sjell një mishërim të personifikuar të fakteve për këtë familje të madhe të Çamërisë.

Vepra e tyre është një mesazh i pamohueshëm konkret, që duhet ta dëgjojnë të gjithë. Luan Rama ka meritën që shpalos me detaje historinë e tyre, duke i dhënë zë kauzës sonë, tha zoti Veliu.

Prof. Dr. Bashkim Kuçuku tha: Në librin“Dino-Shtegtarët e Portës Sublime”, vërehen disa tipare të krijimtarisë së Luan Ramës, i cili ka mbi 35 vjet që studion dhe publikon: larmia e llojeve të shkrimeve a të shkrimtarisë, intensiteti i madh i punës krijuese, ritmika e shpejtë e krijimit. Ky libër është një studim biografiko-kulturor për tre breza të Dinejve, politikanë, piktorë, poetë, kineastë. Libri ka ndryshim të ndjeshëm nga dy botimet e mëparëshme. Studimi përfton një përfytyrim të ngjashëm me të tre Vëllezërve Frashëri. Kjo punë hulumtuese patjetër ka patur vështirësi, pasi jeta e Abedin Dinos është e shpërndarë në kohë, në 80 vjet, e shpërndarë dhe në hapësirë. Biografia e tij kulturore është e lidhur me shumë figura të letërsisë, pikturës, filmit, nga më të njohurit, në vende të ndryshme të botës, si Nazim Hikmet, Jashar Qemal, Pablo Neruda Picasso, Luis Aragon etj.

Kjo monografi është studimi më i thukët dhe më konciz për Dinejtë, tha historiani Hajredin Isufi. Si përfaqësues të një Dere të madhe në Çamëri, vëllezërit Dino kanë një kontribut të madh në historinë kombëtare, duke lënë gjurmë me punë ë shkëlqyera. Veç Abedin Dinos përmendim Rasih Dinon, Ali Dinon, Vesel Dinon, Lejla Dinon.

“Abedin Dino ka kantrubute në momente kruciale të historisë kombëtare. Abedini ruaji gjithnjë miqësinë me Frashëllinjtë, e në veçanti me Samiun dhe Abdylin, tha profesor Irakli Koçollari. Ishte njeri me dimensionet e një kulture botërore. Ai kishte mbaruar Zosimean dhe njihte mië filozofët francezë. U njoh si studiues i letërsisë arabo-persiane, si filolog dhe teolog, si dijetar dhe hartues i teksteve mësimore, për të cilat punoi veçanërisht në kohën kur u kthye në Stamboll, pranë kryeminisrisë turke.

Abedini ishte një poliglot i vërtetë: fliste mirë pesë gjuhë të huaja.

Profesor Pëlllumb Xhufi përgëzoi fondacionin Çamëria “Hasan Tahsini” për promovimin e figurave të tilla të nderuara të historisë kombëtare dhe të Çamërisë, duke përgëzuar edhe autorët e librave për punë shumë të mirë. Abedin Pashë Dino ndihmoi në mbrojtjen e terrioreve shqiptare, tha profesor Xhufi. Kur Sulltani pranoi kushtet e fuqive të mëdha për të lëshuar territore shqiptare, si Ulqini, athere ai dha dorëheqjen, i zemëruar nga braktisja e fateve të Shqipërisë. Abedini ishte shpirti i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, sic shkruante Anastas Kullurioti në një gazetë të Athinës. Profesor Xhufi përmendi edhe kontributet e Luan Ramës në Rambuje, në kohën kur shërbente si ambasador në Francë. Në veprimtarinë e Abedinit bie në sy edhe krijimtaria e tij letrare, tha shkrimtari Enver Kushi. Ai e lidh krijimtarinë me hapësirat qiellore. Dinot ishin sa tokësor, aq dhe qiellorë, të përjetshëm, të mbuluar nga një aureolë shenjtërie. Jashar Qemali shkruan se “meritë e Abedein Dinos (I riu) ishte se arriti të depërtojë në universin e ngjyrave të pafundme. Edhe Arif Dino i tillë ishte, e shihte artin si diçka të shenjtëruar.

Përveç veprimtarisë adhetare si burrë shteti, politikan dhe diplomat, Rilindasi ynë i madh, Abedin Dino, (Prevezë 1843-Stamboll 1906) njihet edhe si poet, kritik letrar, përkthyes, gjuhëtar, ekonomist, filozof dhe ushtarak, tha poeti dhe studiuesi Ahmet Mehmeti. Poezitë e tij u botuan jo vetëm në turqisht, por edhe në gazetat e Athinës, në gjuhën greke. Një nga bashkëpunëtorët e tij ishte Hasan Tahsini. Për nivelin e lartë arsimor, preferencat dhe pasionet e Abedin Dinos, na ndihmon shtypi grek i kohës, por edhe ai i kohës së sotme: “Valiu, folës ishte shqiptar, por kishte kryer studimet në Universitetin e Athinës. (gazeta Maqedonia, Selanik,24.06.1953).

Vepra më madhore artistike e Abedin Dinos, ish – ministër i jashtëm i Portës së Lartë, është libri me titull “Poezi” (Poiimat), botuar në Konstandinopol, në vitin 1888, në variantin e greqishtes katharevusa, i cili u shpërnda dhe u prit me entusiazëm të madh.

Në fjalën e tij shkrimtari Luan Rama theksoi dimensionin human të Fondacionit Çamëria “Hasan Tahsini”, në promovimin e figurave kombëtare dhe korifejve të mendimit, artit dhe kulturës, që kanë dalë nga gjiri i Çamërisë në shekuj dhe kanë spikatur në arenën ballkanike dhe europiane. Ai shprehu admirim për intelektualët, njerëzit e artit dhe politikës, që i shërbejnë fondacionit me optikë humaniste, duke bërë atë që nuk e bën shteti dhe institucionet shqiptare. Historia është një kujtesë e tërëfuqishme dhe supreme, u shpreh shkrimtari dhe ambasadori Rama. Duhet të jemi ithtar të patrembur të Shpresës dhe të Vëtetës. Intelektualët e vërtetë paktin e bëjnë me kombin.

Fondacioni Çamëria “Hasan Tahsini”

 Nga Frank Shkreli

 Pak kohë më parë miku im dhe bashkpuntor i ngusht gjatë viteve, themeluesi dhe botuesi i revistës “Kuq e Zi”, Lek Pervizi më njoftoi se kishte vendosur t’i jepte fund botimit të revistës “Kuq e Zi”, botuar prej tij ç’prej tetorit të vitit 1993 në Bruksel.  Bashkangjit këtij njoftimi ishte edhe dëshira e Z. Lek, që sipas fjalëve të tija, “si shoqërues e bashkëpuntor i saj prej më se 25 vjet, pothuaj së bashku e kemi përciellë revistën, rregullisht”, t’a shënoja edhe unë këtë ngjarje të rëndësishme me një shkrim modest, si bashkpuntor i saj gjatë viteve.  E ndjejë veten të nderuar dhe të privilegjuar që të kujtoj këtë përvjetor, por edhe të shpreh mirënjohjen time për mundësinë të bashkpunoja me Z. Lek — me shkrimet e mia modeste që ai i ka botuar rregullisht në revistën 32-vjeçare, Kuq e Zi, numri i fundit i të cilës do botohet brenda disa ditësh. Unë kam patur nderin të shkruaj edhe në të kaluarën për këtë revistë, por ia vlen me këtë rast të kujtojmë pak historinë e saj dhe veprimtarinë e botuesit dhe kryeredaktorit 96-vjeçar, Z. Lek Pervizit.

Revista “Kuq e Zi” filloi botimin në tetor-nëntor, 1993 kur doli numri i parë i revistës kulturore euro-shqiptare e që vazhdoi për plot 32 vjetë nën drejtimin e botuesit dhe kryeredaktorit të saj, Lek Pervizit, ish i burgosur politik shqiptar, kundërshtar i regjimit komunist të Enver Hoxhës. Që në fillesë, motoja e revistës ishte: “Shqiptarve nuk kanë ç’iu duhen ideologjitë e huaja, duke pasë një të vetmen të tyre: Shqiptarizmin-Idealin Kombëtar.  Megjithse me një paraqitje modeste por me një përmbajtje të shëndoshë, fillimisht revistës “Kuq e Zi” iu bashkagjiten menjëherë figura të shquara të kulturës e të qendresës anti-komuniste komuniste, si Prof. Arshi Pipa, Nermin Vlora me të shoqin Ambasador Renzo Falaschi, Prof. Injac Zamputi, intelektualë ish të burgosur si Kardinal Mikel Koliqi, Prof. Guljelm Deda, Prof. Nush Radovani, Prof. Mark Deda, Prof. Mitat Araniti, At Zef Pllumi, Mons. Frano Illija, Mons. Nikoll Mazrreku Ndue Pjetër Gjomarku, Tef Krroqi, J-H. J Lanksch, Myrteza Bajraktari; Idriz Bésha, arbëreshi Vinçenz Golletti Baffa e të tjerë.  Anëtarë nderi e bashkëpuntorë të zellshëm të kësaj reviste.  Mjerisht, bashkpunimi i shumë prej tyre me revistën nuk zgjati shumë pasi për arsye të moshës dhe të lodhur nga pasojat e rënda të torturave dhe dënimeve me burgje e internime të parreshtura 45 vjeçare. Por ata do të vazhdojnë të jetojnë në revistën “Kuq e Zi” me veprat e tyre, si anëtarë nderi e bashkëpuntorë të përhershëm, pasi revista është e digjitalizuar dhe mund të gjëndet gjithashtu në bibliotekat kombëtare dhe private anë e mbanë trojeve shqiptare.  

Duke përcaktuar qart e thjesht politikën redaksionale të revistës “Kuq e Zi”, Kryeredaktori Lek Pervizi e përcaktonte kështu misionin e atij medium ti rë në hapësirën mediatike shqiptare. Në ballinën e parë shkruhej: “Të dashun bashkatdhetarë, Gazeta “Kuq e Zi” ju përshëndet me rastin e daljes së saj në dritë për herë të parë. Ajo do të përpiqet të ngrejë më lartë prestigjin dhe lavdinë e Atdheut tonë të shtrenjtë.  Historia, gjuha, kultura e traditat e përbashkëta janë baza e përmbajtjes së saj për të gjithë shqiptarët kudo janë në botë. E pavarur dhe demokrate, nuk i nënshtrohet asnjë ndikimi, qoftë ideor e fetar, apo partiak e krahinor. I shërben vetëm kauzës së shenjtë të shqiptarizmit për shpëtimin e bashkimin e popullit e të kombit shqiptar. Ftojmë të gjithë intelektualët që i shpëtuan terrorit komunist, të marrin pjesë me shkrimet e tyre, të nivelit letrar e studimor. Një e drejtë që iu është mohuar gjatë një gjysëm shekulli diktature të egër antinjerëzore e antishqiptare.”

Revista “Kuq e Zi” ka vazhduar të jetë për 32-vjetë tani një revistë patriotike, mbi të gjitha, pasi ashtu e kishte përcaktuar misionin e saj në editorialin e parë, botuesi Lek Previzi, kur shkruante se revista “Kuq e Zi”, synonte të shërbente si platformë shqiptarizmi por edhe si tribunë e të përndjekurve politikë-kundërshtarë të regjimit komunist:  “Ku ata që vuajtën dhe u sakrifikuan nën dhunën komuniste gjatë një gjysëm shekulli, të kenë mundësinë të shprehin e të tregojnë aftësitë e tyre në fusha të ndryshme të dijes e të kulturës”, shkruante Lek Pervizi,  

njëri prej gë mbijetuarve të asaj shfarosjeje sistematike e të planifikuar me gjakftohtësi të madhe nën diktatin e të huejve: jugosllavë, rusë e kinezë, për t’i zhdukur të gjithë tiparet shqiptare, si burrëninë, besën e traditat, ashtu edhe historinë, gjuhën e kulturën tonë, ka shkruar ai.

Është kjo revistë pra, që do mbyllet me botimin e numrit të fundit në 32-vjetorin e botimit të numrit të parë nën tetor-nëntor, 1993 në Bruksel. Për më shumë se tri dekada, revista Kuq e Zi ishte një pasurim, jo vetëm mediatik, por edhe kulturor dhe politik për diasporën shqiptare në veçanti dhe për botën shqiptare në përgjithësi.  Lek Previzi, me sakrifica personale ia doli, për 32-vjet tani, të përgatiste botimin e revistës “Kuq e Zi, me artikuj mjaft interesantë, të cilët – për nga subjekti dhe përmbajtja — rallë mund të gjënden në revistat, gazetat dhe portalet shqiptare të ditës.  Botimi i revistës Kuq e Zi nuk ka qenë diçka e rastit, sipas Z. Pervizi.  Duke përshkruar fillimin e vështirë të botimit, ai shprehet se revista “Kuq e Zi”, s’u krijue kot pse mu tek mue, është shprehur ai, por pse, “Unë e kisha si një detyrë që më takonte të kryeja, në nder të atyne burrave që mendonin vetëm për përparimin e naltësimin e kombit shqiptar, ku dhe një revistë sado e vogël dhe e thjeshtë, do të lozte rol të madh.  Me këto premisa ishte si një formë amaneti që unë duhej të përmbushja.  Sigurisht se në këto kushte, pavarësisht se gjendëshim në botën e lirë, truri ynë ishte akoma i bllokuar nga ndikimi i shtypjës së diktaturës.  Dashje pa dashje, truni ynë ishte formatuë dhe duhej kohë që të rikthehej në gjendjën normale”, ka shkruar Leka.

Por me kohë, nisma modeste e botimit të kësaj reviste, sipas botuesit të saj, ndryshoi dramatikisht me paisjen me kompjuter, gjë që rriti cilësinë si dhe shpërndarjen e revistës.  Përballë mos aftësisë për të përballuar shpenzimet e botimit të revistës, ai vendosi që si alternativë, revistën Kuq e Zi ta botonte në internet, ndërkohë që ua dërgonte një numri të zgjedhur lexuesish e miqësh të botuesit.  Z. Previzi thotë se kohët e fundit, revista është digjitalizuar komplet nga Nr. 1 deri në numërin e tanishëm, në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë dhe në Bibliotekën e Shkodrës, ndonëse ka kërkesa edhe nga biblioteka të tjera, përfshir ato private.

Unë dhe shumë lexues dhe bashkpuntorë të tjerë e kemi konsideruar revistën “Kuq e Zi”, si një organ mediatik shqiptar ndër më seriozet e periudhës së pas shembjes së Murit të Berlinit – një organ mediatik, misioni parësor i të cilës ishte mbrojtja e shqitarizmit, identitetit dhe interesave madhore të Kombit. Si e tillë, natyrisht, se mbyllja e një organi të tillë me prirje atdhetare, pro-perëndimore, kulturor-euro-shqiptar, do i mungojë shumë botës shqiptare, sidomos asaj klase të përndjekur politike, brenda dhe jasht Shqipërisë. Por, thuhet se gjithë të mirave në këtë jetë, domosdoshmërisht dhe eventualisht, u vjen fundi. Asgjë nuk është e përgjithmonshme në këtë jetë. Mbyllja e revistës “Kuq e Zi”, sipas vet Z. Lek, ishte një vendim i vështirë, por një vendim që u kushtëzua nga mosha 96-vjeçare e Z. Pervizi, Kryeredaktorit të saj për 32-vite – një zhvillim normal i ritmit të jetës në këtë botë të përkohëshme.  Megjithate, Leka nuk i dorëzohet moshës.  Ndonëse vendimi për të mbyllur revistën “Kuq e Zi”, nuk ishte i lehtë për ‘të, ai më siguron me entuziazëm se, “Ne do të vazhdojmë të jemi në kontakt, sepse aktiviteti jonë do vazhdojë në firma të tjera më të lehta e përballuese prej nesh”.  Por numri i radhës i revistës “Kuq e Zi” do të dalë, për herë të fundit, sipas Z. Lekë, në Tetor që bie përvjetori i 32-të i botimit dhe me rastin e 28-Nëntorit, 2025, shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. 

Frank Shkreli

Në ballinën e numrit të parë të revistës Kuq e Zi shkruhej: Të dashur bashkatdhetarë: “Gazeta “Kuq e Zi” ju përshëndet me rastin e daljes së saj në dritë për herë të parë. Ajo do të përpiqet të ngrejë ma nalt prestizhin dhe lavdinë e atdheut tonë të shtrejtë.  Historia, gjuha, kultura e traditat e përbashkëta janë baza e përmbajtjes së saj për të gjithë shqiptarët kudo janë në botë. E pavarur dhe demokrate, nuk i nënshtrohet asnjë ndikimi, qoftë ideor e fetar, apo partiak e krahinor. I shërben vetëm kauzës së shenjtë të shqiptarizmit për shpëtimin e bashkimin e popullit e të kombit shqiptar.  Ftojmë të gjithë intelektualët që i shpëtuan terrorit komunist, të marrin pjesë me shkrimet e tyre të nivelit letrar e studimor. Një e drejtë që iu mohua atyre gjatë një gjysmë shekulli diktature të egër antinjerëzore e antishqiptare.”

Lek Pervizi i cili me dorën e vet përjetësoi me art dhe shkrim vuatjet biblike të popullit shqiptar nën komunizëm, përfshir edhe vdekjen nga uria dhe tifoja e rreth 300-fëmijve të familjeve anti-komuniste në kampin famëkeq komunist të Tepelenës.   Frank Shkreli: Lek Pervizi, ikonë e qëndresës anti-komuniste në Shqipëri dhe më gjërë | Gazeta Telegraf

Versioni anglisht i librave të autorit Lek Pervizit kushtuar gjendjes së burgjeve e kampeve, që ka përjetuar ai vet me bashkvuajtës të tjerë, kundërshtarë politikë të regjimit komunist. “Këtë e kam bërë që të mbeten si dokumente faktike të terrorit bolshevik, që përfshiu me mija viktima të pafajshme” është shprehur Lek Pervizi, me rastin e botimit.

                 —————————————————–

“Duhet te konvergjojmë drejt atyre çeshtjeve që na bashkojnë, ku gjënden premisat e marrëveshjes dhe të unitetit, dhe të menjanojmë të gjitha shkaqet që na perçajnë.  Merita e të parëve tanë patriotë e atdhetarë ishte se për hir të shpëtimit e të bashkimit të kombit u përqendruan në ato parime që ishin themelore për t’i afruar e për t’i bashkuar.  Shqiptarizmi dhe ideali kombëtar ishin pra, parimet bazë të lidhjes se tyre në një besë te vetme shqiptare. Shprehja më e fuqishme e dinjitetit të kombit shqiptar janë Historia, Gjuha, Kultura dhe Traditat e përbashkta. Mbi këto veti u mbeshtet gjithë puna e madhe e Rilindasve për të arrijtë në atë bashkim monolit shpirtënor e njerëzor që na dha pamvarësinë me 1912. Në këte përpjekje duhet të perqendrohemi edhe ne”.  —Nga editoriali i numrit të parë të revistës “Kuq e Zi”, botuar në Tetor-Nëntor, 1993 në Bruksel

                    ——————————————————————————

SHPENDI TOPOLLAJ/

(NË 85 VJETORIN E LINDJES)

Reshat Arbana, njëri nga njerëzit dhe artistët më të dashur për shqiptarët, sot në 15 shtator, feston 85 vjetorin e tij të lindjes. Me talentin e tij të jashtëzakonshëm, me një portret imponues dhe mrekullinë e një zëri deklamativ të papërsëritshëm, ai nëpërmjet ekraneve, hyri vrullshëm në çdo shtëpi, dhe në zemrën e gjithkujt, duke ngjallur optimizëm dhe duke predikuar dashurinë për jetën dhe të bukurën, pikërisht atëherë kur ne kishim aq shumë nevojë për to. Natyrisht që si aktor i kinematografisë dhe teatrit, ai suksesin e ndau me kolosë të tjerë, të cilëve, të gjithë ne do t`u mbetemi përherë mirënjohës dhe falenderues. Shumica prej tyre, janë ndarë nga jeta, por me atë që lanë pas, do të mbeten të gjallë në mendjet tona në jetë të jetëve. Ata na shfaqen ashtu plot jetë e virtuozë në të gjitha rolet që interpretuan, ndaj përherë i ndiejmë pranë me tërë madhështinë e artit të tyre. Kanë mbetur të tillë edhe për ata që nuk kanë pasur rastin apo fatin të njihen drejtpërdrejtë me ata artistë e ato artiste që dhanë gjithçka patën, edhe shpirtin e tyre, për të na kënaqur dhe edukuar me shije të shëndosha estetike e për të na kulturuar, por edhe për t`i thënë botës, se Shqipëria është vendi që nga gjiri i saj, ka nxjerrë jo vetëm një Aleksandër Moisi. Dhe ajo që ua shton akoma më shumë madhështinë atyre është harmonia që ata kanë midis anës profesionale dhe vlerave të larta njerëzore.

Ky harmonizim midis virtuozitetit aktoresk dhe thjeshtësisë, janë dhe tiparet dalluese të Artistit të Popullit, Reshat Arbana. Nga rolet që kanë realizuar në skenën e teatrit apo në ekranin e kinemasë, në përgjithësi, artistëve u mbetet emri i personazheve që u kanë dhënë jetë. Tuç Maku, Prefekti, Zonja nga qyteti, Jovan Breu, Lokja, Pashakua, Kujdestari, Bepini, etj. populli i quan ata. Kurse Reshat Arbanës nuk është aq e lehtë që t`i vësh një emër të tillë, pasi ai ka shkëlqyer në çdo rol që i është besuar, kështu që pa frikë mund ta quash Baca Isa, Semi, Pilo Shpiragu, Dajlan Beu, Peshkopi, Beqir Aga, Pjetër Mustakuqi etj. etj. Luajti me të njëjtin seriozitet dhe përgjegjësi, si në rolet pozitive, ashtu dhe në ato negative, dhe kurrë nuk përsëriti veten. Ai krijoi figura dhe karaktere bindëse dhe nga më mbresëlënëset. Aktor me fuqi të madhe dramatike, ai u shfaq gjithmonë i ndryshëm, jetësor dhe me sukses të sigurtë. Duke pasur një botë të brendshme plot ndjenja e kulturë, dhe emocione të kontrolluara, por dhe shpërthime stentoriane, ai gjithmonë e ka zotëruar skenën dhe e ka bërë spektatorin që të mbajë frymën.

Gjithmonë ka shkëlqyer në role kryesore, por edhe kur ato kanë qenë si të parëndësishme në dukje, si fjala vjen te “Nëntori i Dytë”, ka mjaftuar vetëm një fjalë, një gjest i tij, për të ndërtuar një portret të paharruar. Ja pse edhe i mirënjohuri Josif Papagjoni shprehet për të se “ai ka plastikë të brendshme dhe të jashtme…” që “e ka të ekuilibruar racionalen me emocionalen”. I njëtrajtshëm Reshati ka mbetur vetëm në përditshmërinë e tij: i thjeshtë dhe i dashur me këdo. Ulesh në kafe me të dhe do të shohësh sesi mblidhen rreth tij profesorë, akademikë, shkrimtarë e artistë të njohur, por dhe njerëz krejt të zakonshëm dhe sidomos tiranasit e vjetër. Të vetmit që mbajnë me të një farë distance, janë politikanët, dhe ata jo se u largohet ai, por se të gjithë kujtojnë poezitë e Ali Asllanit që ai reciton me aq pasion, dhe atyre u duket se mos e ka me ata: “Hani pini dhe rrëmbeni, mbushni xhepe, mbushni arka, / të pabrek` ju gjeti dreka, milioner` ju gjeti darka! / Hani, pini e rrëmbeni, mbushni arka, mbushni xhepe, / gjersa populli bujar t`ju përgjigjet: peqe, lepe!”. Reshati vlerëson njeriun jo nga përkatësia shoqërore apo ajo politike.

E tillë ka qenë edukata që ai ka marrë në familje dhe i tillë është edhe formimi i tij qytetar. Dikur, vetë ai pohonte se: “Duke jetuar me popullin, duke pirë duhan e raki me njerëz të profesioneve të ndryshme, duke dëgjuar se si reagojnë, se si nxehen, se si bërtasin, kjo më ka ndihmuar shumë”. Miku im i ndjerë Vangjel Heba dhe sidomos shokët e tij të shkollës së lartë të akorëve, Naim Nova dhe Enver Plaku në Durrës, më flisnin me shumë konsideratë për tornitorin e dikurshëm, simpatik dhe elegant, djelin e Hamitit, që e thërrisnin Paci, për cilësitë e tij të rralla, të ndershëm, që edhe pse kishte fituar respektin e publikut të gjerë me rolet e Selimit, te “Familja e Peshkatarit” apo Islamit, te “Dueli i heshtur”, kishte mbetura po ai. “Dhe nuk dinte të mburrej kurrë, – më thoshte një herë Veri. – Atij më shumë se kujtdo i shkojnë ato fjalët e sinqerta të Marlon Brandos se “…unë s`mund të nxjerr konkluzione për jetën time, sepse është një proçes përsosjeje i hapur…As e kujtoj që përpiqesha të isha i suksesshëm. Unë veçse rrekesha të mbijetoja dhe hedh sytë me habi pas në gjërat që kam bërë në jetë. Historia e jetë sime, është një kërkim për dashuri, më shumë se kaq, një përpjekje për të riparuar veten”.

Gjithmonë kur shkoja në Tiranë, do të ndalesha për ta pirë një kafe me Reshatin tek ajo kafeneja e vogël e Skënderit që kthehej në sallë diskutimesh për artin e letërsinë dhe skenë, ku nuk përtonte të recitonte Reshati. Të rrëqethej mishi nga forca dhe bukuria e recitimeve të tij. Por ai është edhe një lexues i madh i librit. Një herë teksa flisnim për heronjtë e Lukianit, mes tyre Hadi, Persefoni, Tantali, Minosi, Sizifi, Eaku e Radamanti me shokë, më tha të ngriheshim dhe të shkonim në Bibliotekën Kombëtare, ku e morëm atë libër. Nuk vonoi dhe më mori në telefon: “Ore, po si ka mundësi që të shkonte në Ferr edhe Tantali që u jepte perëndive nektar e ambroz? Pastaj, ne e dinim burrë të mirë atë Sizifin, madje dhe na vinte keq për të kur ngjiste ato shkallët me atë shkëmbin në kurriz, dhe nuk arrinte kurrë në majë, por paska qenë i poshtër, se i detyronte njerëzit që kalonin aty pranë që të punonin për të”. Unë me të qeshur i thashë që “Mos u bëj merak, pasi vetë ti do të shkosh të pushosh në Fushat e Elizeut, ku do të gjesh Menelaun e Akilin, se nuk ke fare mëkate. Atje – shtova – nuk ka as pleqëri”. “Mirë jam edhe këtu – ma ktheu po me shaka – se pleqërinë nuk e kam ndjerë asnjëherë”. Por pati një ndërhyrje në zemër që ja preu disi hovin, sido që shkonte në çdo veprimtari që e ftonin.

Kur u takuam te përkujtimi i mikut të tonë çam Bedri Myftarit, i thashë se mjekët të kanë rekomanduar të pushosh pak, ndaj duhet bërë pak kujdes dhe nuk është e thënë të vish kudo që të ftojnë, m`u përgjigj: “Po si të mos vija te Bedriu. E kam pasur shok dhe ka vuajtur padrejtësisht burgjeve. Po të mos vija, të tjerët do të më keqkuptonin, se jo të tërë ma dinë hallin. Dhe kjo nuk do të më ndronte mua”. Por më vonë, mori një tjetër goditje, po në zemër, kur gruaja e tij besnike ndërroi jetë para kohe. E ndjeu shumë atë humbje dhe e shihja se nuk ishte ai i pari. I kujtoja fjalët e artistes së madhe Tinka Kurti që i kishte thënë se je një aktor që plotëson skenën, në mënyrë të jashtëzakonshme. Teatri dhe kinematografia ka nevojë për ty”. Më tha mendueshëm: “Çdo gjë do kohën e vet. Ç`kisha për të bërë, e bëra”. Dhe nuk kishte bërë pak… Megjithatë, do të kujtoja thënien e Bob Hope, një aktori komedian amerikan që jetoi plot 100 vjet: “E kupton se u plake që nga çasti kur qirinjtë kushtojnë më shumë se torta”. Por artisti ynë i dashur Reshat Arbana, duhet të jetë i qetë, se për fat, qirinjtë në Shqipëri kushtojnë aq lirë, se duhet pritur edhe shumë e shumë vjet që të kushtojnë më shumë se torta, pra, për të ardhur pleqëria.

Photo: alfapress.al

Gjon F. Ivezaj/

Sotir Kolea lindi më 4 shtator 1872 në lagjen karakteristike të Goricës në qytetin e Beratit, një trevë e lashtë e kulturës dhe qytetarisë shqiptare. Ai u rrit në një familje me tradita të pasura qytetare, ku vlerat e arsimit, punës, ndershmërisë dhe dashurisë për atdheun ishin pjesë e edukatës së përditshme. Fëmijëria në një qytet si Berati, i njohur për bibliotekat e vjetra, për shkollat dhe për frymën e gjallë kombëtare, e ushqeu shpirtin e tij me ndjenja të thella atdhedashurie. Shkollimin fillestar e kreu në qytetin e lindjes dhe më pas vijoi studimet në gjimnazin grek të Manastirit, ku u dallua për zgjuarsi e etje për dije. Në ato vite të hershme, ai e kuptoi qartë se rruga e tij do të lidhej me shërbimin ndaj kombit dhe se dijeja ishte arma më e fortë në duart e shqiptarëve për t’u përballur me padrejtësitë historike.

Në vitin 1896, i pajisur me njohuri të thella dhe me vendosmërinë e një rilindësi të ri, filloi punë si mësues i gjuhës shqipe në qytetin e Kavallës. Ky ishte një akt i guximshëm, sepse arsimi shqip atë kohë ishte i ndaluar nga pushteti osman. Përmes mësimdhënies, Kolea jo vetëm që u jepte dijeni nxënësve të tij, por edhe i ushqente me dashurinë për gjuhën dhe kulturën kombëtare, duke mbjellë te ta frymën e lirisë. Angazhimi i tij në fushën e arsimit u bë baza mbi të cilën do të ndërtohej gjithë veprimtaria e mëvonshme.

Pas disa vitesh, rruga e jetës e çoi në Egjipt, ku jetonte një koloni e madhe shqiptarësh, sidomos në qytetet Kajro e Aleksandri. Aty ai u përfshi me gjithë energjinë e tij në lëvizjen kombëtare të diasporës. Në vitin 1911 u zgjodh sekretar i shoqërisë patriotike “Bashkimi”, një organizatë që u bë vatër e gjallë e përhapjes së arsimit shqip dhe e mbrojtjes së çështjes kombëtare. Përmes kësaj shoqërie, Kolea kontribuoi në hapjen e shkollave shqipe, në botimin e librave dhe teksteve mësimore dhe në organizimin e tubimeve ku rrihej çështja shqiptare. Ai ishte një publicist aktiv, shkrimet e të cilit pasqyronin jo vetëm idealet e lëvizjes kombëtare, por edhe një vizion të qartë për të ardhmen e Shqipërisë. Ishte përkrahës i vendosur i vendimeve të Kongresit të Manastirit të vitit 1908, duke besuar se alfabeti i njësuar ishte themeli për bashkimin shpirtëror të shqiptarëve.

Në vitin 1913, pas shpalljes së Pavarësisë, Kolea mori pjesë në Kongresin e Triestes, ku bashkë me Faik Konicën dhe intelektualë të tjerë iu drejtuan Fuqive të Mëdha për njohjen e shtetit shqiptar dhe për garantimin e tërësisë tokësore të tij. Në këtë kongres, ai u dallua si një nga mbrojtësit më të palodhur të çështjes shqiptare, duke e ngritur zërin me argumente të fuqishme kundër planeve të copëtimit të Shqipërisë. Në vitet pasuese, Kolea u shndërrua në një lloj diplomati të paemëruar, i cili me shkrimet dhe veprimtarinë e tij i bënte të njohura në Perëndim të drejtat legjitime të kombit shqiptar.

Gjatë Luftës së Parë Botërore ai u vendos në Lozanë të Zvicrës, ku nga viti 1915 deri në vitin 1919 drejtoi gazetën L’Albanie, e botuar në gjuhën frënge. Ky organ shtypi u bë tribuna më e fuqishme e çështjes shqiptare në arenën ndërkombëtare. Përmes tij, Kolea dhe bashkëpunëtorët e tij – si Mihal Turtulli dhe Hilmi Këlcyra – artikuluan me qartësi kërkesat e shqiptarëve për liri, pavarësi dhe tërësi tokësore. “L’Albanie” ishte një zë i fortë në mbrojtje të kombit, duke demaskuar planet e fqinjëve dhe duke bërë thirrje për mbështetjen e Shqipërisë në opinionin publik ndërkombëtar. Pas mbarimit të luftës, Kolea mori pjesë në delegacionet shqiptare në Konferencën e Londrës dhe në Konferencën e Paqes në Paris (1919–1920), ku mbrojti me vendosmëri interesat e Shqipërisë dhe kundërshtoi pretendimet territoriale të fqinjëve.

Pas kthimit në atdhe, veprimtaria e tij u përqendrua në fushën e kulturës dhe arsimit. Në janar të vitit 1928 ai u emërua drejtor i Bibliotekës dhe Muzeut Kombëtar, detyrë të cilën e ushtroi deri në janar të vitit 1937. Në këtë funksion ai u shqua për vizionin e tij të qartë dhe përkushtimin e palodhur. Gjatë drejtimit të tij, fondi i librave u rrit nga katër mijë në mbi pesëmbëdhjetë mijë tituj. Ai sistemoi dhe katalogoi librat, duke botuar bibliografi të rregullta dhe duke i hapur dyert e bibliotekës për studiuesit e vendit. Përpjekjet e tij për të pasuruar koleksionin me dorëshkrime dhe libra të rrallë – ndër ta dorëshkrimet e Jani Vruhos dhe të Filip Shirokës – ishin dëshmi e vizionit të tij për të ruajtur trashëgiminë kombëtare. Për këto arritje, ai konsiderohet sot me të drejtë “babai i bibliotekonomisë shqiptare”.

Në fushën e krijimtarisë, Sotir Kolea la një trashëgimi të pasur. Vepra Shqipëria dhe shqiptarët është një analizë e gjerë mbi historinë, kulturën dhe identitetin kombëtar. Në vitin 1944 ai botoi Një tufë proverba, një përmbledhje me urtësi popullore që përbën një thesar të çmuar të folklorit shqiptar. Kolea la pas dorëshkrime të shumta, ndër të cilat një fjalor të gjuhës shqipe, një koleksion me mbi dymbëdhjetë mijë proverba, shënime për Kanunin, për Çamërinë, për botanikën dhe për letërsinë shqiptare e të huaj. Përkthimet e tij nga letërsia botërore sollën tek lexuesit shqiptarë frymën e kulturave të huaja dhe e pasuruan letërsinë kombëtare. Ai ishte gjithashtu anëtar i Institutit Mbretëror të Studimeve Shqiptare, ku punoi përkrah figurave të mëdha si Aleksandër Xhuvani dhe Eqrem Çabej, duke dhënë kontribut të vyer në fushën e gjuhësisë dhe historisë.

Përveçse dijetar, Kolea mbeti një qytetar i ndershëm, i cili nuk hezitonte të kritikonte dukuritë negative të kohës. Ai denoncoi hapur korrupsionin dhe padrejtësitë në administratë, gjë që i kushtoi edhe largimin nga detyra e drejtorit të Bibliotekës Kombëtare në vitin 1937. Pas kësaj, ai u vendos në Elbasan, ku vazhdoi të merrej me punë shkencore e kulturore deri në fund të jetës.

Më 3 korrik 1945, në moshën 73-vjeçare, Sotir Kolea u nda nga jeta në Elbasan. Vdekja e tij la një boshllëk të madh, por veprat dhe kujtimi i tij mbetën të pavdekshme. Në vitin 2002, ai u dekorua pas vdekjes nga Presidenti i Shqipërisë me urdhrin “Naim Frashëri” në kategorinë e artë, si njohje e kontributeve të tij të jashtëzakonshme në arsim, kulturë dhe shkencë.

Jeta dhe vepra e Sotir Koleas janë një shembull i shkëlqyer i rilindasit të vonë që i kushtoi gjithë jetën e tij kombit. Ai ishte një publicist i guximshëm, një dijetar i palodhur, një organizator i shquar dhe një patriot i përkushtuar. Figura e tij na mëson se dashuria për atdheun nuk është fjalë e zbrazët, por sakrificë, përkushtim dhe punë e përditshme. Kujtimi i tij do të mbetet gjithmonë i gjallë, ndërsa trashëgimia e tij kulturore e shkencore do të shërbejë si frymëzim për brezat që vijnë.

Photo by: https://m.wikidata.org/wiki/Q3301756