Anila Kadija/

Në sallën qendrore të konferencave të Akademisë së Shkencave u zhvillua një ngjarje me peshë të veçantë kulturore, artistike dhe historike, e titulluar “Zëri krijues i gruas intelektuale që përcjell artin dhe bukurinë çame në Shqipëri dhe diasporë”.

Ky aktivitet u bë i mundur falë nismës dhe organizimit së shkrimtares me banim në Angli, znj. Nexhmije Hasani, në bashkëpunim me 21 krijuese femra me origjinë çame, të cilat jetojnë dhe krijojnë në Shqipëri dhe në diasporë (Angli, Amerikë, Itali, Greqi, Gjermani). Moderatore dhe bashkorganizatore e aktivitetit ishte znj. Anila Kadija.

Eventi u shndërrua në një tribunë të pasurisë shpirtërore dhe krijuese, ku u ndërthurën vargjet, fjala artistike, dashuria për rrënjët, kujtesa e dhimbshme historike dhe krenaria për origjinën. Një mozaik i gjallë që u pasqyrua edhe në larmishmërinë e kostumeve popullore çame, duke krijuar një atmosferë të veçantë emocionale dhe artistike.

Në këtë aktivitet dhanë kontributin e tyre krijueset:

Lumturi Plaku, Arjana Fetahu Gaba, Nurie Maliqi Baduni, Ildije Xhemali, Arbana Sheme, Mimoza Eliona Osmani, Matilda Omeri, Nezi Plaku Velaj, Rakela Yzeiri, Shqiponja Panajoti Sulejmani, Silva Xhemo, Neviana Shehi, Alma Mehmeti, Luela Myftari, Estela Balo, Lulëzime Goburi, Pranvera Belba Fusha, Enkeileda Arifi, Luljeta Gjyzeli Gjeli.

Të pranishëm ishin familjarë, miq dhe dashamirës të artit e letërsisë çame. Për imazhin dhe dokumentimin fotografik u kujdes fotografi Kristaq Janushi.

Programi u pasurua nga performanca e studentëve me origjinë çame në recitim, balet dhe një paradë me tabela sensibilizuese mbi çështjen çame, që shtoi vlerën ndërgjegjësuese të këtij aktiviteti. Atmosferën e gjallëruan edhe zërat e njohur të këngës popullore çame, Hysni Alushi dhe Enkelejda Arifi, ndërsa përfaqësueset e veshura me kostume tradicionale u përfshinë në një valle të përbashkët. Me një interpretim të fuqishëm, aktiviteti u hap nga regjizori Bajram Torba, duke i dhënë veprimtarisë një hyrje mbresëlënëse.

Ky event u cilësua si hapi i parë i një rruge të gjatë të bashkëpunimeve të ardhshme mes krijueseve çame në Shqipëri dhe në diasporë. Vetë pjesëmarrëset u shprehën:

“Duam që ajo dega e bukur e tokës sonë t’i bashkohet trungut. Tani le të bashkojmë krijimtarinë kudo që ndodhemi!”

Një falënderim i veçantë u drejtua për kryetarin e Akademisë së Shkencave, z. Skënder Gjinushi, për mbështetjen dhe hapjen e dyerve të institucionit, duke e bërë të mundur zhvillimin e këtij aktiviteti dinjitoz në një mjedis akademik, si dhe për kontributin e tij në promovimin e vlerave të kulturës dhe trashëgimisë kombëtare.

Ky takim krijues është dëshmi se arti, fjala dhe kujtesa historike mbeten ura të fuqishme që lidhin shqiptarët brenda dhe jashtë atdheut, duke i dhënë zë një prej pjesëve më të ndjeshme e të vyera të identitetit tonë: Çamërinë.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 9 Shtator 2025

“Social-Demokraten” ka botuar, të premten e 1 prillit 1921, në faqen n°4, intervistën ekskluzive asokohe me Aleksandër Moisiun në Hotel Bristol (Oslo), të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Tek Aleksandër Moisiu – Aktori më i famshëm gjerman flet për komunizmin, artin dhe punëtorët

Me trenin e Kopenhagës në orën 4 e 10 të pasdites së djeshme, Moisiu mbërriti me gruan e tij në Kristiania (Oslo). Moisiu, siç dihet, është ftuar nga regjisori Rudolf Rasmussen në një shfaqje treditore në “Mayol”, ku do të recitojë poezi të Gëtes, Heine-s dhe Verhaeren-it dhe do të interpretojë një skenë monologu nga “Faust-i”.

Ne patëm shumë fat që edhe para ardhjes së aktorit të madh ta bindnim të bënte një intervistë të vogël — të cilën ai me dashamirësi dhe dëshirë na premtoi se po atë mbrëmje do ta jepte në dhomën e tij në hotel “Bristol”.

Me shumë entuziazëm dhe shumë nervozizëm, në kohën e caktuar, ne hymë në labirintin e korridoreve prej mermeri të Hotel Bristol, derisa më në fund gjetëm dhomën ku i ftuari i nderuar dhe gruaja e tij kishin ngritur çadrat e tyre.

Moisiu, ndonëse ishte ende i lodhur nga udhëtimi, na priti shumë ngrohtësisht, na ofroi një nga cigaret e tij më të mira dhe u deklarua menjëherë gati për të biseduar e llafosur për të gjitha gjërat e çuditshme që mund t’i shkonte nëpër mendje një gazetari.

— Ju vini nga Kopenhaga ? e pyetëm për diçka për të filluar.

— Po, kam 8 ditë atje, kam lexuar poezi të Gëtes, Verhaerenit dhe Heines dhe kam interpretuar skenën monologe “Faust i studerkammeret” — sigurisht një nga skenat monologe më të mira në të gjithë “Faust-in”.

— Dhe sa kohë do të qëndroni në Kristiania ?

— Tre, katër ditë. Në “Mayol” do të performoj në thelb të njëjtin program me atë që kisha në Kopenhagë. Kur të mbaroj këtu, unë dhe gruaja ime do të udhëtojmë menjëherë për në Stokholm, ku do të kem disa mbrëmje leximi (recitimi), ndoshta edhe një udhëtim të shkurtër në Goteborg.

— Cilët autorë dhe çfarë lloj pjesësh preferoni të luani ?

—  Më pëlqen Tolstoi më i miri nga të gjithë shkrimtarët e vjetër të botës, — më pëlqen shumë të aktroj në tragjeditë e vjetra klasike greke, por përndryshe më pëlqen të aktroj në të gjitha llojet e shfaqjeve.

Dhe modernët — Themistokliu si Shekspiri, Tolstoi, Ibsen dhe Bjørnson. Ti kupton gjithçka. Për sa kohë që është art origjinal, i mirë dhe autentik. Ndër shfaqjet norvegjeze kam luajtur Osvaldin në “Gjengangere” dhe Hjalmar Ekdalin në “Vildanden”. Unë gjithashtu nuk kam qenë në gjendje të performoj Hamsun. Unë e mbaj atë me respekt të lartë. Libri i tij “Sult” është madhështor dhe renditet ndër më të mirët në letërsinë europiane.

— Nga deklaratat e tua në gazetat e Kopenhagës dhe edhe nëpër gazetat gjermane kemi krijuar përshtypjen se ju jeni komunist. A besoni në revolucionin botëror proletar ? Dhe a mendoni se do të sjellë lumturi njerëzore për miliona që e emërtojnë atë sot ?

— Unë nuk jam politikan. Është gabim kur gazetat e Kopenhagës duan të më atribuojnë ndonjë deklaratë të madhe politike për çështjet e ndezura të ditës. Unë nuk e kuptoj shumë mirë politikën. Si artist, duhet të përqendrohem në punën time dhe t’i kushtoj gjithë kohën dhe interesin tim artit që dua dhe respektoj. Që unë, si njeri me ndjenja, jam i indinjuar nga padrejtësia e përgjakshme e shoqërisë klasore, bollëku i të pasurve dhe mjerimi i të varfërve, është tjetër çështje. Unë simpatizoj ata që janë në nevojë dhe dhimbje — vuaj me ta dhe shpresoj me ta që ditë më të ndritshme dhe lumturia më e madhe do ta bekojnë së shpejti njeriun e madh dhe të vuajtur.

Unë nuk marr pjesë në politikë, por zemra ime është me ata që duan të mirën. Zemra ime është me komunistët sepse mësimet e tyre janë të rrënjosura në krishterim siç duket në formën e tij origjinale. Unë jam komunist sepse besoj se është e drejtë dhe e duhur që një njeri t’i japë një të varfëri në acar një pallto kur ai vetë ka dy …

Nëse nuk kam besim se mund të përmirësohet bota dhe njerëzit në të me mjete të dhunshme, unë ende shikoj tek të gjithë ata që, me vetëmohim dhe plot idealizëm, marrin drejtimin për çlirimin e të varfërve. Lenini kishte të drejtë në Rusi. Atje, para revolucionit, kishte 30 mijë pronarë tokash të ushqyer mirë dhe 100 milionë të varfër. Pastaj erdhi revolucioni dhe nxorri jashtë loje 30 mijë pronarët e tokave dhe ia dha tokën 100 milionë të varfërve, të cilët tani po bëhen njerëz të vërtetë — sepse po përballen me ditë më të ndritshme.

— A i vlerësoni punëtorët si audiencë teatri dhe a besoni se punëtorët e kuptojnë se si të shijojnë dhe përdorin artin e mirë dhe të mirëfilltë ?

— Punëtorët janë audienca ime më e mirë. Unë kurrë nuk luaj me gëzim më të madh se kur luaj për punëtorët. Sepse e di sa mirë punëtorët kanë nevojë për teatrin, muzikën dhe gjithçka që është e bukur. Sepse e di që bota e tyre është e ftohtë dhe gri dhe se për këtë arsye ata kanë nevojë dëshpërimisht për një rreze të ngrohtë dielli herë pas here. Në Berlin, kam mbajtur një numër recitimesh të dielave pasdite me çmime të ulëta për klasën punëtore. Kam lexuar poezi nga klasikët tanë më të mëdhenj — dhe ndjej se punëtorët e kuptojnë dhe e shijojnë artin e mirë. Sa më mirë është që punëtorët të mblidhen në sallat e koncerteve dhe teatrove sesa të shkatërrojnë shpirtrat dhe trupat e tyre në lokalet e birrës dhe shfaqjet e estradës së minutës së fundit ?

“Arti për hir të artit” është një slogan i mirë. Por kjo nuk e mbulon plotësisht. Arti nuk është dhe nuk duhet të jetë vetëm një qëllim në vetvete — ai duhet të jetë një mjet në shërbim të edukimit publik dhe formimit të zemrës. Dhe ai art është më i madhi dhe më i vërteti, në të cilin çdo shpirt njerëzor dhe çdo zemër njerëzore gjen vendin dhe e njeh veten. E gjithë bota qesh dhe qan për të njëjtat gjëra. Në çdo gjoks njeriu ka tokë pjellore për të mirën dhe të bukurën — çdo zemër është si një kopsht i bukur, por duhet ujitur dhe kujdesur për të — dhe dielli duhet të vijë me bollëk me dritën dhe ngrohtësinë e tij

Arti dhe artistët janë rojet e së bukurës. Prandaj, ata që punojnë me artin kanë një përgjegjësi të madhe. Dhe prandaj është detyrë e tyre të bëjnë art në mënyrë që të gjithë ta kuptojnë, që të gjithë të përfitojnë prej tij — dhe askush të mos largohet pa u pasuruar në shpirt dhe mendje. Dhe vetëm ajo që vjen natyrshëm është e bukur, vetëm ajo që çdo njeri i vetëm në tokë mund të kuptojë është art i vërtetë dhe origjinal.

Njerëzit duhet të mësojnë të shohin bukurinë në një pasqyrë deti të qetë, në lindjen e diellit dhe në muzg në një mbrëmje të hershme pranvere. Ata duhet të mësojnë të kuptojnë se jeta është e pasur dhe e bukur dhe ia vlen të jetohet — dhe se do të ishte edhe më e bukur nëse njerëzit do të bëheshin më të mirë. Arti është një nga mjetet që do të edukojë racën njerëzore dhe do ta bëjë çdo individ më të mirë, duke hapur sytë nga e bukura, sepse atëherë ata do të mendojnë bukur, do të kuptojnë se çfarë është e mira dhe e keqja dhe do të veprojnë në përputhje me rrethanat.

***

Ndërsa disa gazetarë presin jashtë derës për të hyrë në shenjtëroren e të shenjtëve, ne e shohim si kolegjiale për ta dhe sjellje ndaj aktorit të madh t’i themi lamtumirë.

Aleksandër Moisiu ishte i lodhur kur mbërritëm dhe nuk kishte gjasa të gjallërohej nga shumëllojshmëria e gjermanishtes për të cilën e pyetëm.

Megjithatë, u bashkuam pak sa i përket gjuhës dhe shqiptimit të saj kur i dhamë lamtumirën e fundit. Në gjermanishten më të patëmetë i thamë : Auf Wiedersehen, Aleksandër Moisi !

Por nuk e dimë sa i kishte mbetur kur u përgjigj : Auf Wiedersehen, mein Herr !

A.   P. Aa.

Me kënaqësi të madhe ju ftojmë të bashkoheni me ne në festivalin i 33-të shqiptar – 𝐴𝑘𝑡𝑖𝑣𝑖𝑡𝑒𝑡𝑖 𝑚ë 𝑖 𝑚𝑎𝑑ℎ 𝑘𝑢𝑙𝑡𝑢𝑟𝑜𝑟 𝑠ℎ𝑞𝑖𝑝𝑡𝑎𝑟 𝑛ë 𝐴𝑚𝑒𝑟𝑖𝑘ë!

𝐒𝐡𝐢𝐭𝐣𝐚 𝐞 𝐛𝐢𝐥𝐞𝐭𝐚𝐯𝐞 filloi më 𝟑𝟏 𝐠𝐮𝐬𝐡𝐭.

Mirë se vini në këtë mbrëmje të paharrueshme plot pasion për kulturën dhe traditat tona.

𝐉𝐮 𝐦𝐢𝐫ë𝐩𝐫𝐞𝐬𝐢𝐦 𝐦𝐞 𝐳𝐞𝐦ë𝐫!

Për Bileta Kontaktoni:

Ndreke Tonaj – (646) 261-3536,

Mark Berishaj – (914) 557-5010,

Lumi Rudaj – (914) 830-1019,

Petrit Grishaj – (347) 736-7099,

Gjergj Paloka – (646) 226-1457,

Tony Boga – (917) 807-0290

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 5 Shtator 2025

“La Tribuna” ka botuar, të dielën e 7 shkurtit 1915, në faqen n°3, intervistën ekskluzive me Aleksandër Moisiun në Berlin rreth angazhimit të tij asokohe në ushtrinë gjermane, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Një intervistë me Moisiun, aktor dhe ushtar

Në një nga shumë kafenetë e modës, të cilat, pavarësisht luftës, janë shumë të mbushura me njerëz, një ushtar këmbësorie bisedon me dy të rinj. Sa ushtarë ka rreth nesh që flasin me miqtë e tyre ? Megjithatë, rreth këtij ushtari shumë modest mblidhet gradualisht një rreth i vogël njerëzish ; ushtari flet italisht dhe flet me përsosmëri në formë dhe theks dhe me diçka të përzemërt dhe nostalgjike që duket si jehona e zbehtë e një kënge lagune. Ushtari duket se nuk e vëren kureshtjen që ngjall ; një e re më e guximshme i ofron një kartolinë me fotografi dhe një stilolaps ; ushtari buzëqesh dhe firmos, e reja falenderon dhe biseda italiane vazhdon. Por shpejt ndërpritet ; këtë herë nga dy zotërinj :

— “Ist es wahr, dass Sie an die Front gehen?” (A është e vërtetë që do të shkoni në front ?)

— “Ja, morgen oder übermorgen”. (Po, nesër ose pasnesër).

E reja që nuk u largua, ka një moment emocioni ; përgjigjia e ushtarit përhapet nëpër kafenenë dhe së shpejti një turmë formohet rreth nesh. Pse kaq shumë emocion për këtë ushtar që po largohet ndërkohë që çdo ditë qindra ushtarë nisen për në front, ndërkohë që shumë prej po atyre të rinjve që janë të gëzuar këtë mbrëmje këtu në “Caffè des Westens” do të jenë në rreziqet dhe ashpërsinë e llogoreve brenda një jave ? Sepse ky ushtar është Aleksandër Moisiu, aktori i madh që publiku gjerman idhullon nga Kronprinz-i (Princi trashëgimtar) deri te qytetari më modest ; ai është aktori i madh që pasi luajti në tragjeditë e mëdha ritmike, nuk mundi të dorëzohej për të qenë vetëm spektator i kësaj tragjedie të madhe njerëzore.

Turma përreth tij tani është e madhe dhe zhurmuese : biseda është e vështirë.

— Ejani nesër në shtëpinë time, tha Moisiu, të cilin e kam njohur në Itali.

Ja ku jam në shtëpinë e Moisiut : nga dritarja e hapur në diellin e ndrojtur të Berlinit mund të shohim Spraa-në. Moisiu, i cili ka veshur një uniformë gri lufte, rrëfehet :

— Ju jeni habitur kur më gjetët një ushtar gjerman ? Kur shpërtheu lufta, kërkova të bashkohesha me ushtrinë gjermane, jo vetëm nga mirënjohja ndaj këtyre njerëzve që kanë qenë gjithmonë shumë dashamirës ndaj artit tim, por nga një konsensus admirimi aktiv për shembullin e admirueshëm të entuziazmit dhe harmonisë kombëtare që gjermanët po i jepnin botës. Kam performuar në Paris, në Londër, në Petersburg, në Bruksel dhe kudo që kam pasur një mirëseardhje shumë dashamirëse ; detyra ime e mirënjohjes si artist shtrihet edhe në kombet e tjera, por duke u regjistruar në ushtrinë gjermane, nuk kam përmbushur një detyrë mirënjohjeje si artist, por një akt të vetëdijshëm pëlqimi. Tregojuni në Itali dhe thuajuni gjithashtu se nuk kam hequr dorë nga dashuria për Italinë për asnjë moment. Unë e dua Italinë, që është atdheu im, por ashtu siç kishte italianë që besonin se po përmbushnin një detyrë duke u bashkuar me ushtrinë franceze, kështu besoja se po përmbushja një detyrë duke u bashkuar me ushtrinë gjermane.

— Dhe nuk keni hasur ndonjë vështirësi ?

— Jo, iu drejtova Kronprinz-it (Princit trashëgimtar) që më ka nderuar gjithmonë me dashamirësinë e tij. Kronprinz-i m’u përgjigj me një telegram të përzemërt falënderimi dhe në pesëmbëdhjetë minuta u bëra një këmbësor gjerman. Unë e kam kryer gjithmonë detyrën time si ushtar, duke shkuar çdo ditë në kazermë për të kryer udhëzimet dhe duke mos kërkuar ndonjë trajtim të veçantë. Në të vërtetë, do t’ju them se që kur u bëra ushtar nuk kam recituar më, edhe sepse të gjitha tragjeditë zbehen në krahasim me këtë tragjedi të madhe që trondit Evropën, dhe sepse nuk doja që askush të mendonte as nga larg se doja të përdorja uniformën time të ushtarit për të fituar një favor edhe më të madh me publikun e Berlinit.

Moisiu flet qetë, thjesht, me emocion ;  zëri i aktorit të madh ka një butësi bindëse, të përtypur. Edhe nga biseda e tij ne mund të shohim fuqinë e artit të tij përfaqësues. Ai më tregon për “Kronprinz-in” :

— Kronprinz-i (Princi trashëgimtar) e do Italinë ; Unë kam kaluar shumë orë me të në pallatin e tij, vetëm unë me të dhe qenin e tij të besueshëm dhe shpesh flisnim për Italinë, shpesh edhe në italisht. Unë kurrë nuk kam gjetur një person me karakter kaq të thjeshtë si Kronprinz-i ; ai shpesh skuqet kur flet… Dhe ai nuk është në gjendje t’i thotë askujt asgjë më pak se të këndshme. Princesha trashëgimtare është një engjëll ; Unë drekova me të dhe mund t’ju them se ajo e adhuron burrin e saj dhe se është gruaja më e mirë dhe nëna më e dashur.

Moisiu u takua gjithashtu me Mbretëreshën e Belgjikës dhe ka një kujtim mirënjohës dhe të mirë për të ; është e çuditshme të dëgjosh këtë ushtar gjerman të flasë italisht dhe të këndojë lavdërimet e Mbretëreshës së Belgjikës. Por historia e kësaj ore ka shumë konflikte tragjike ; dhe cilat do të jenë konfliktet e së nesërmes ? Mendja e njeriut humbet duke menduar për to.

Do të doja që Moisiu të më fliste për artin dhe projektet e tij ; më thotë se, derisa të mbarojë lufta, arti duhet të heshtë ; ai tani ndjen gjithë kotësinë (vanitetin) e asaj që nuk është veprim i drejtpërdrejtë. Vetëm muzika e ngushëllon dhe dehet nga ajo. Vitin e kaluar, më thotë, kishte planifikuar një “tur” për në Itali me Duse-n ;  do të luanim “Fantazmat”. Për gjashtë javë, Moisiu dhe Duse jetuan në Venecia në lodhjen e vazhdueshme të provave ; më pas një vështirësi përtej kontrollit të tyre kaloi rrugën dhe më pas, papritmas, Duse u zhduk.

“Por projekti — shton Moisiu — nuk ka vdekur, thjesht është pezulluar… Dhe unë do të përfaqësoj edhe veprat e Benellit, e kam premtuar dhe kam ndërmend ta mbaj premtimin.”

Tashmë biseda është për Italinë, për artin e saj, për shpresat e saj ; duke veshur uniformën e një ushtari gjerman, Moisiu nuk e ka pakësuar dashurinë për tokën e tij të ëmbël të Adriatikut… Aktori i njohur reciton disa vargje veneciane.

Pastaj papritmas shikon orën e tij :

— Ora është katër e një çerek, duhet të shkoj në kazermë.

ANGELO RAGGHIANTI

Albert Vataj/

Optika më të cilën u trajtua identiteti ynë, përgjithësisht reflektoi një admirim dhe realizëm nga shumë prej atyre që e përdorën penën jo më pak dhe shpirtin për të shpërfaqur shqiptarët si një popull dhe kulturë që meritin vëmendje dhe vlerësim. Kjo përkundër disa penëthyerish që u ndikua dhe keqintepretuan çfarë ishte fakt. Por ata ishin të lënë në periferi të interesit, sepse kërkohej e vërteta dhe jo pak i shërbyen shqiptarëve me përkushtim dhe profesionalizëm. Një prej tyre ishte studiuesi italian, Roberto Morozzo della Rocca, në vitin 1989, i cili në librin e tij “Kombi dhe feja në Shqipëri 1920-1944” shkruan:

“Literatura për Shqipërinë midis shekujve XIX dhe XX, dhe jo vetëm ajo perëndimore, si rregull ka pohuar se Shqipëria në thelb nuk mund të krahasohet me asnjë vend tjetër, se ajo ka një origjinalitet të thellë, një ndryshim të pabesueshëm zhvillimi historik me popujt fqinjë. Dhe në të vërtetë, ndjenja e të qënurit veç të tjerëve është në themel të çdo nacionalizmi e partikularizmi. E pra Shqipëria dhe shqiptarët janë trajtuar nëpërmjet stereotipeve me efekt: një vend i egër dhe i pastër, një popullatë e papërkulur dhe gjakatar; një krahinë dhe një qytetërim midis Lindjes dhe Perëndimit, midis pazarit dhe monumenteve të klasicizmit; nën ndikimin e një mijë kulturave të asimiluara keq dhe në realitet me kulturën e vetme të natyrës dhe të forcës; me fjalë të tjerë një vend që të shokon. “Për një udhëtar që hyn në Shqipëri- shkruhej në vitet ’30- udhëtimi duhet filluar duke lënë mënjanë çdo term krahasimi që të vjen ndërmend nga zakoni. Në Evropë është Londra është edhe Tirana…”

Gjykimi për pakrahasueshmërinë e Shqipërisë bazohej më tepër në efekte sesa në njohjen me një vend që konsiderohej si ekzotik, i mbetur jashtë mendohej tërësisë së kombeve të qytetëruara, tërheqës nga ana natyrore, me gjuhë e zakone të lashta dhe ekskluzive. Miti i Shqipërisë si një vend unikal përjetësohej me një dozë të mirë retorike, duke konfirmuar me ndonjë përshtypje të jashtme çka ishte “zbuluar” ndoshta edhe para se të shihej e të verifikohej. Nuk të habit fakti se autorët evropianë të frymëzimeve të ndryshme kanë ekzaltuar Shqipërinë e vogël me të njëjtën retorikë të natyrës magjepsëse, të qiellit të pastër dhe të detit të kaltër, të luginave të qeshura dhe bregdetit plot dritë.

Por deshifrimi i këtij miti të Shqipërisë nuk është i lehtë, sepse shumë veta e kanë parë vendin e vogël adriatikas si një prizëm nëpërmjet të cilit mund të projektonin ëndrrat dhe ankthet e veta. Shqipëria ka qenë toka e njeriut të lirë ose e njeriut të egër të mirë, e njeriut të ri ose e njeriut primitive, e lirisë ose e tiranisë; e komunizmit të realizuar ose e gulagut pranë shtëpisë; parajsë e papërlyer ose mbeturinë e botës së lashtë. Ndoshta më pranë së vërtetës ishin ata që e shikonin origjinalitetin e Shqipërisë në shkretëtirën e një vendi të ekspozuar ndaj pushtuesve, i detyruar përherë të mbrohej kundër botës së jashtme, i prapambetur sepse ishte në kufi, si të qytetërimit perëndimor, ashtu edhe atij lindor.”