Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Homazh për Ramadan Pasmaçiun dhe veprën e tij

by

Uran Butka/

Ramadan Pasmaçiu lindi më  në Berat në një familje te njohur qytetare. Mësimet e para i mori ne vendlidje. Te mesmet ne Teknikumin e Naftës në Kuçovë. Atje nisi provat e para në letërsi. Me rekomandim të Lidhjes së Shkrimtarëve u dërgua në Universitetin e Tiranës ne degën e Gjuhës e të Letërsisë. Pas diplomimit, u emërua drejtor i shkollës së Shëngjergjit të Tiranës, ku u shqua për kontributin në fushën e mësuesisë dhe të edukimit, por edhe të publicistikës. Kjo ishte arsyeja që u  u tërhoq si gazetar I kultutës në gazetën “Bashkimi” . Më tej shërbeu si gazetar te gazeta “Mësuesi” dhe për 18 vjet kryeredaktor i revistës “Yllkat”. Këto veprimtari I dhanë mundësi të njihte mirë jetën dhe njerëzit e thjeshtë, për të cilët shkroi  ese dhe reportazhe, por edhe tregime e novela, që u pritën ngrohtë. Kështu u bë  i njohur njoh si publicist  dhe  krijues i suksesshëm. Në vitet ’60 u pranua anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve e të Artistëve të Shqipërisë. Ka lëvruar me sukses të gjitha gjinitë letrare në fushën e poezisë dhe të prozës me vepra te arritura në letërsinë për femijë dhe të rritur si “Dy shokët, “Mësuesja”, “Dashuria e nënës”, “Xhufi”, “Metamorfozë”,”Kasollja”, “Leka”, “Përralla të vërteta”, etj mjaft nga  të cilët u nderuan me çmime kombëtare etj. Ai meritoi edhe çmimin e madh “Migjeni” për romanin në katër vëllime “Udhëve të fëmijërisë”, ku shpalos artistikisht jetën e përditshme të bukur, por edhe me varfëri e brenga të fëmijërisë. Ky është një nga librat më të arritur në letërsinë shqiptare për moshën e vogël dhe adoleshente. 

    Kështu jeta e Ramadanit mori drejtimin e shkrimtarisë.

    Me përmbysjen e regjimit ditatorial,  krijimtaria e tij mori një hov të ri me veprat madhore “Ju flas me zemër të hapur”, “Flaka e shpresës”, “Shtjellat e bardha”, “Kush rron duke shpresuar” etj

    Në fushën e krijimtarise ai la kumte te pashlyera, po ashtu edhe në rrafshin e marrëdhenieve njerëzore dhe shoqërore. Ishte dhe mbeti njeri i dashur me njerëzit, i qeshur, i komunikueshem, njeri I sakrifices, punëtor i palodhur dhe  me humor të shëndetshëm ( mjafton te kujtosh humorin dhe çiltersine tek libri “Ju flas me zemer te hapur”, ishte njeri i thjeshte , por i kulturuar, demokrat  dhe mbi të gjitha qytetar dhe shqiptar i mirë. Mjafton te lexosh botimet : Flaka e Shpreses” dhe “Shtjellat e bardha” , ku ai derdh dashurine në Shqipërinë, edhe veçan per Beratin e beratasit, si edhe vepren e fundit voluminoze, thuajse autobiografike, “ Rrënjët e zemrës”” ku Ramadani shkrimtar dhe njeri, sheh brenda vetes, por edhe brenda shpirtit të familjareve të tij te dashur, shokëve të jetës, miqve, armiqve, bashkëkohesve të përkatësive të ndryshme politike, të vuajturve dhe kundërshtarëve të regjimit hoxhist. 

     Ramadani iku i plotë, sepse bëri sa mundi dhe la gjurmë në jetë dhe krijimtari, që mbeten në memorje dhe  transmetojnë edhe në ikje e në përjetësi – mirësi e dashuri.

     Viti 1975

    (Fragment nga romani i Ramadan Pasmaçiut “ Rrënjët e zemrës”)  

    Në atë vit të zymtë e të paharruar – 1975, lufta e klasave po shënonte një tjetër kulm. Shumë intelektualë me “kleçkë” në biografi, dëboheshin egërsisht  nga qendrat e banimit të përhershëm, si të deklasuar dhe syrgjynoseshin  provincave dhe skajeve të thella.

    Një ditë, qysh  pa gdhirë, arriti te shtëpia e vogël  njëkatëshe  në rrugën Fortuzi të Tiranës një kamion I mbuluar me një mushama ngjyrë gri të përbaltur. I rrëmbeu shpejt me gjithë foshnjën  gjashtë muajshe dhe me ato të pakta plaçka që mundën  dhe u zhduk me rrëmbim. Nuk e kishte aspak të ndryshëm përgjasimin  me kamionët fashistë e nazistë , që mbusheshin me atdhetarë në kampet e shfarosjes.

Ata i zhvendosën në Tropojë.

   Mirëpo, papritur sekretari i parë i rrethit urdhëroi t’i hiqnin menjëherë prej andej, se qenë pranë kufirit dhe si armiq të popullit, mund të arratiseshin. I ngritën dhe çuan shpejt në Fierzë dhe i futën tek dhomëza e rojes në një ndërtesë në zonën B. Të nesërmen i thirrën  në një mbledhje të popullit. Urani kërkoi të shkonte vetëm atje, por ime motër, Merjema s’mundej, ishte me foshnjën në gji. “Në asnjë mënyrë, thanë. Do të jeni të dy patjetër.!”.  Morën vajzën dhe shkuan. 

    Salla ishte e madhe, e ftohtë, që të fuste tmerrin. E mbushur përplot me punëtorë, nëpunës dhe arsimtarë.  Në krye,  përpara një tavoline të gjatë e të mbuluar me beze të kuqe, kishin zënë vend funksionarët e partisë  të Bajram Currit e të Fierzës dhe një i deleguar nga qendra në Tiranë. Ishte një nga ato lloj mbledhjesh, që organizoheshin nga partia dhe Sigurimi I Shtetit për të diskretituar armiqtë e klasës si edhe për t’u kallur  frikën njerëzve, që të rrinin urtë dhe të ulnin kokën.

    Në fillim ngritën më këmbë Merjemën, që mbante në duar fëmijën dhe e pyetën:

– A e di pse të kanë sjellë këtu?

– Më ka sjellë qeveria që të punoj si mjeke.

– Po arsyen pse ju dëbuan nga Tirana, e di? Këtë duhet t’ia thuash klasën punëtore me gojën tënde!

    Ajo nuk arriti të përgjigjej. Foshnja ia dha papritur  të qarit dhe u mek. Ai gjyq i turpshëm dhe i egër u ndërpre për disa çaste. Pas pak u ngrit një punëtor i gjatë dhe i parruar, me nje kasketë në kokën e pakrehur, brofi më këmbë dhe i tha me zë të lartë:

– Në çerdhe jemi këtu, apo në mbledhje? Mbyllja gojën asaj grinjares, a merr vesh, se s’po na len me folë!

Mjekja  heshti, veç fytyra iu skuq sakaq. Vështroi vajzën e djersitur dhe u përpoq ta qetësonte.

– Jepi pak gji- i tha ngadalë Urani.

– Më është prerë qumështi, -ia ktheu ajo, duke belbëzuar.

Urani i pëshpëriti me zë të ulët: “Mua mund të më arrestojnë. Kështu veprojnë zakonisht pas mbledhjeve të tilla Po ti mos e humb. Kthehu menjëherë në Tiranë te nëna”.

     Pastaj u ngrit dhe  dhe tha me zë të lartë: Ç’e trazoni gruan? Ja ku më kini mua. Unë jam i biri i Safet Butkës që ka qenë profesor dhe antifashist i internuar në Ventotene, që ka luftuar kundër pushtuesve dhe që u vetëflijua  për të ndaluar vëllavrasjen”

U bë një qetësi, që s’pritej dhe që  nuk zgjati. E tërë salla sikur u lëkund tek shpërthyen  thirma të papërmbajtura e të shfrenuara: 

– Armik i partisë! Armik i popullit! 

– Ti nuk e ke vendin këtu, , po në Spaç!- thirri nga podiumi njëri nga sekretarët e partisë.

Menjëherë pas tij, foli  drejtori i gjimnazit të Fierzës, një thatanik hundëpetë:

– Po ky është kulmi, or shoku sekretar! Ai po na i bën ballistët patriotë e luftëtarë kundër fashizmit! Ky qëndrim është në kundërshtim flagrant me mësimet larpamëse të shokut Enver!

Atë çast u hodh i deleguari I Tiranës:

– E saktë ajo që thua. Nuk duhet të harrojmë për asnjë çast se Fierza  është kantier i madh ndërtimi. Mund të na hedhin edhe digën në erë! Si mund të mbahen  reaksionarë si këta këtu?

Po ja që pas të deleguarit kërkoi leje dhe e mori fjalën një mekanik flokëthinjur:

– Shokë, thirri ai. Unë jam kolonjar, e njoh mirë familjen Butka. Vetë shoku Enver e  ka ngritur lart Sali Butkën, Gani Butkën e sa të tjerë, që kanë dhënë jetën për Shqipërinë.

Përsëri plakosi një heshtje, por disi më e gjatë se e para.

– Dale, dale! – U duk se u zbut paksa I deleguari. – Ne e organizuam këtë mbledhje për të marrë mendimin e klasës punëtore. Është partia qjo që do t’I shoshitë gjërat më thellë dhe do të vendosë. 

Mbledhja u mbyll me aq.

Më pas Komisioni I Dëbim-internimeve në Tiranë vendosi që ata të  nguleshin për arsye politike  në Martanesh, ku mbetën 11 vjet me radhë.

NAIM FRASHËRI E REXHEP QOSJA DHE SHPËRFYTYRIMI YNË I SOTËM

by

Prof. dr. Begzad Baliu

Nëse Jeronim De Rada ishte rilindësi i periudhës së parë më me ndikim, sepse rrezatimi i Rilindjes Europiane u shfaq para se gjithash në koloninë e shqiptarëve të Italisë; nëse Naim Frashëri ishte rilindës i periudhës së dytë më me ndikim dhe rrezatoi para se gjithash në Jug të Shqipërisë; nëse Gjergj Fishta ishte rilindësi i tretë më me ndikim në gjysmën e  parë të shekullit XX në Shqipërinë Veriore; Profesor Rexhep Qosja ishte padyshim rilindësi më me ndikim në gjysmën e dytë të shekullit XX dhe në kapërcyell të shekullit XXI. Natyrisht, secili në mënyrën e tij. I pari (De Rada) vendosi themelet e romantizmit shqiptar; i dyti (Naimi) kurorëzoi iluminizmin si vetëdije gjuhësore, kulturore dhe identitare të kombit; i treti (Fishta) ridefinoi konceptet shpirtërore (gjuhë-fe-atdhe) si përbërësit e domosdoshëm të rizgjimit të nacionalizmit kombëtar në fillim të shekullit XX; i katërti (Profesor Qosja) duke shfrytëzuar përvojën historike dhe diturore të tre të parëve u vendos në krye të lëvizjes kombëtare në kapërcim të shekullit XXI, dhe me veprën diturore bëri kalimin e shoqërisë shqiptare nga diktatura në demokraci e nga kolonializmi në pavarësi.

Por, kur një ditë historianët e kësaj periudhe do të shkruajnë historinë e popullit shqiptar do të shohin dhe doemos do të theksojnë se si: De Rada përfundoi në varfëri; Naim Frashëri përfundoi me një jetë të përmasave modeste; Fishta përfundoi i përndjekur si autor dhe si frymë; ndërsa Qosja po i kalon vitet e pleqërisë duke parë se si fotografia e tij po  prehet me gërshërë nga ngjarjet historike, duke e parë se si po mënjanohet nga studiot dhe madje lajmet e televizioneve, duke dëgjuar se si veprat e tij po mënjanohen nga Komisionet e çmimeve vjetore, duke lexuar se si disa nga bashkëkohësit e tij të intervistuar në shtypin e shkruar dhe elektronik po e mënjanojnë emrin e tij sa të jetë e mundur nga rrëfimet e tyre, madje edhe atëherë kur prania e emrit dhe veprës së tij janë kusht i domosdoshëm për të thënë të vërtetën historike të një kohe a të një ngjarjeje, si dhe për të shpjeguar trajtën estetike të një gjinie e të një lloji letrar.

Asgjë e re. 

Ata që i njohin përvojat e historisë botërore, mjafton të kujtojnë fatin e Viktor Hygos dhe të kuptojnë fatin e De Radës së përjashtuar nga institucionet që i idealizoi; fatin e Naim Frashërit dhe frymës së tij në kapërcyell të shekullit XX; fatin e Gjergj Fishtës dhe përmbysjes së tij pas Luftës së Dytë Botërore, e pse jo edhe të Profesor Qosjes dhe përmasës kritike e të papërballueshme të mendimit të tij.

Nuk është larg koha kur bashkëkohësit strehoheshin rreth tij (ashtu sikur strehoheshin rreth De Radës), sepse ja kishin frikën gjenocidit serb në Kosovë apo rikthimit të diktaturës neostaliniste në Shqipëri; nuk është larg koha kur rreth tij afroheshin me nderim (ashtu sikur afroheshin pranë mësuesit të iluminizmit perëndimor Naim Frashërit) sepse e lakmonin përvojën perëndimore të koncepteve të tij për zgjidhjen e çështjes kombëtare; nuk është larg koha kur rreth tij bashkëkohësit afroheshin përulshëm (ashtu sikur përuleshin pranë tij bashkëkohësit e Patër Gjergjit) sepse lakmonin lavdinë e tij në këtë botë më shumë se sa përjetësinë në botën tjetër; por pranë tij e kanë vështirë të qëndrojnë sot luftëtarët për pushtet dhe për pasuri materiale, përfituesit e të gjitha llojeve në këtë kohë tranzicioni, që nuk po i shihet fundi në dy shtetet shqiptare. 

E vërteta, më parë se sa për mendimin kritik ndaj pushteteve, përvetësimeve, nepotizmit, primitivizmit, korrupsionit, po e vëmë re se Profesor Rexhep Qosjes ja kanë frikën ata që po e shohin nga pozita e dëshmitarit të madh të historisë, ashtu sikur ia kishin frikën stalinistët Trockit.

Vitet e fundit po e shohim me habi se si historianë të letërsisë, të kulturës e të sociologjisë së mendimit shqiptar të viteve ’60 e ’70 e  këndej, në Shqipëri e në Kosovë, po përpiqen ta fshehin emrin e tij prej literaturës dhe prej dokumentimit të saj; po e shohim me habi se si ngjarjet e mëdha të viteve ’80 në Kosovë e ish-Jugosllavi, duke përfshi këtu edhe betejat e mëdha të fituara nga ai kundër inteligjencies serbe, po përpiqen t’i shpjegojnë pa frymën dhe mendimin intelektual e shkencor të veprës së tij; po e shohim me ironi se si lëvizjet e mëdha të popullit shqiptar në Shqipëri, në Kosovë e në Maqedoni, po përpiqen t’i ridimensionojnë duke e fshehur emrin dhe veprën e tij, duke përfshirë këtu edhe mënjanimin nga ballinat e faqeve elektronike dhe reklamat hyrëse të emisioneve kulturore televizive. Pra, po i lexojmë dhe po i shohim se si arritjet më të larta demokratike në Shqipëri dhe madje lirinë e Kosovës, po përpiqen t’i paraqesin pa veprën mendimore të Profesor Qosjes, i cili nga vitet ’60 e këndej e ka bërë ridimensionimin e mendimit intelektual dhe shkencor; i cili nga vitet ’70, e këndej e ka bërë emancipimin e mendimit shkencor përballë ideologjisë staliniste në Shqipëri dhe vetëqeverisjes jugosllave në Kosovë; i cili, nga vitet ’80 e këndej, me fjalën e tij, guximit qytetar i dha edhe dimensionin intelektual; i cili, me veprën dhe frymën e tij, në vitet ’90, përgatiti dhe mbrojti ndërkombëtarisht kryengritjen ushtarake në Kosovë, si një nga hapat e fundit për çlirimin e Kosovës.

E megjithatë, nuk habitemi kur shohim se si pushtetarë të sotëm partiakë dhe jopartiakë, grupe të interesit dhe organizata të ashtuquajtura joqeveritare, kompani private dhe kompani publike, bashkohen më lehtë, me heshtjen kundër mendimeve, në të vërtetë me heshtje kundër veprave të tij, sikur është bie fjala traktati Pushteti i korruptuar – protagonistët dhe viktimat, se sa bashkoheshin dikur patriotët rreth veprave moraliste e patriotike të Naim Frashërit. 

Asgjë e jashtëzakonshme, do të thoshte një shkrimtar yni. 

Bashkëkohësit e Naim Frashërit i bashkonte etika e lartë, vlerat universale, ndjenjat e pastra kombëtare, dashuria ndaj atdheut dhe shqetësimet për fatin e tij, dashuria për gjuhën dhe respekti për atë si njësi kombëtare përgjithësisht; ndërsa bashkëkohësit kundër veprës së Rexhep Qosjes i bashkon frika, demagogjia, korrupsioni i përbashkët, nepotizmi si kategori e gjerë shoqërore, uzurpimi dhe privatizimi i institucioneve publike, arrivizmi intelektual, akademizmi egocentrik dhe provincialist, kiçi politik dhe gjuha e panxënë, kultura krahinariste, abuzimi dhe fshehja e saj nën veladonin e fesë etj.

Duke u përgjigjur në pyetjen e studiueses Feride Papleka mbi librin e parë Episode letrare”(1967) dhe reflektimin e idesë së saj në kohën tonë, Profesor Qosja thotë: në atë vëllim “kam përmbledhur shkrimet për disa autorë nga Shqipëria shtetërore edhe për disa nga Kosova, nga letërsia e traditës dhe nga letërsia e sotme shqipe. Duke bashkuar shqiptarët e ndarë në një libër kisha iluzionin se po bashkoja gjithë shqiptarët dhe gjithë trojet e tyre të ndara! Iluzion jo modest prej të cilit nuk jam liruar kurrë dhe prej të cilit nuk dua të jem i liruar as sot kur po i shkruaj këto fjalë”.(Paplekaj, 2018: 254)

Nuk e di a është e nevojshme, të nderuar të pranishëm, të them se këto iluzione të Profesor Qosjes, të vitit 1967, i gjemë në të gjitha lëvizjet e mëdha kombëtare: te Lëvizja për Flamur e Republikë dhe te Konsulta Gjuhësore e Prishtinës (1968) e  Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972); te manifestimet për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit (1978) dhe Demonstratat e marsit të vitit 1981; te demonstratat e vitit 1989 dhe te Betimi i UÇK-së(1998) dhe nuk e di a ka nevojë të theksohet se mësimet e Naim Frashërit dhe porosia e madhe e tij, ende janë iluzion prej të cilit djalëria shqiptare e formuar në frymën e Naim Frashërit dhe Rilindjes Kombëtare nuk dëshiron të lirohet. Nuk e di a është e nevojshme të përsëris se porosia e madhe e Naim Frashërit dhe iluzionet e dikurshme të Profesor Rexhep Qosjes sot nuk janë as pikëpamje romantike, sikur u përpoqën t’i paraqesin disa intelektualë pas demonstratave të vitit 1981, as iluzion prej të cilit nuk dëshiron të lirohet Profesor Qosja. 

Porosia e madhe e Naim Frashërit është e pranishme mes nesh, si kurrë më parë dhe porosia e tij është mision!

Prishtinë-Tiranë, 21 maj 2021

ALI PASHE TEPELENA I SABRI GODOS

by

Në 200-vjetorin e revolucionit të 1821, 

në prag të 200-vjetorit të vrasjes së Ali Pashë Tepelenës, 

në prag të 10-vjetorit të ndarjes nga jeta të Sabri Godos

Nga Lindita Komani

Mizoria e shumëpërfolur e Ali Pashë Tepelenës ka qenë ndër vite një arsye e fortë që më ka shtyrë të mos të dua ta njoh më nga afër figurën e tij. Pavëmendja ndaj zhvillimit të shqiptarëve, fakti që ai nuk vendosi shqipen si gjuhë bazë për rritjen e vetëdijes së shqiptarëve ishte arsyeja tjetër. Si mundej një prijës i përmasave të tij të mos kuptonte që trashëgiminë për të ardhmen ai mund ta linte vetëm gjysmake, nëse përkushtimi i tij ishte i plotë për pjesën greke të popullit që udhëhiqte dhe jo i njëjtë për atë shqiptare, sidomos duke pasur parasysh që ishte shqiptar në origjinëMegjithatë, rasti apo paracaktimi e pruri që librin Ali Pashë Tepelena të Sabri Godos ta lexoja pas udhëtimit tim të parë në Janinë dhe udhëtimeve në Gjirokastër, Kardhiq, Libohovë, Artë, Tepelenë, në zonën ku sundimi i tij u vendos, u forcua dhe i dha krahë atij për të synuar për më tej. 

Gjatë leximit të romanit “Ali Pashë Tepelena”, rishkruar për herë të fundit në vitin 2003, kuptohet që autori Godo ishte një adhurues i madh i Aliut: i Aliut me ëndrra dhe ambicie; Aliut të zgjuar e dinak; Aliut të goditur rëndë në dinjitet si bir i një gruaje të përdhunuar; Aliut të trembur nga përndjekja e që i shpëtoi për fije vdekjes në moshë të re; Aliut të tërbuar e të mbushur me vullnet për hakmarrje; Aliut të palodhur e me zemrën gati për sfida pas sfidash; Aliut trim dhe udhëheqës i pashoq; Aliut të pangopur deri në moskuptim që pangopja të çon në rrënim; Aliut shtypës e njëkohësisht më pranë popullit se kushdo tjetër, të paktën në periudhën e pushtetit osman; Aliut të tolerancës fetare të ndier si nevojë për një popull me disa fe; Aliut të infrastrukturës moderne dhe të mrekullueshme për kohën; Aliut të bashkëpunëtorëve më të ngushtë, besnikë me kokë; Aliut të shumë grave në harem (nga 150 deri në 600 sipas burimeve të ndryshme); Aliut të bashkëshortëve nga familjet e pasura; Aliut të Katerinës dhe Aliut të Vasiliqisë, Aliut të djemve që nuk u bënë si ai, që nuk i dolën zot dhe u shitën sapo iu dha rasti tek armiku i tij Sulltani; Aliut që është një nga heronjtë dhe mundësuesit financiarëdhe ushtarakë të revolucionit të 1820-1821; Aliut që meriton të jetë një nga figurat më të hulumtuara të historisë së Shqipërisë.

Një Ali Pashë pa disa cene si udhëheqës i përsosur për shqiptarët?

A mund të krijohet, nëse nuk është lindur ende, një udhëheqës i përsosur për shqiptarët? 

Duke i hequr mizorinë, centralizimin e plotë të pushtetit, pangopësinë në raport me grumbullimin e pasurisë, paaftësinë për të investuar dhe për të ngritur elementin shqiptar me gjuhën shqipe si bazë, Aliu mund të ishte modeli i një udhëheqësi të mirë për shqiptarët, në aspektinushtarak, politik, diplomatik, gjithmonë duke ia përshtatur sjelljen me kushtet e kohës në të cilën jetojmë sot që ka bërë bazë lirinë, demokracinë dhe të drejtat e njeriut. 

Duke ndjekur rrëfimin e Godos, kuptojmë që Aliu zbuloi gjatë rrugës forcën e vullnetit aftësinë që ka pushteti për të ndryshuar për mirë jetët e njerëzve përveçse për të forcuar pushtetarin, vlerën e vendosjes së drejtësisë në sytë e njerëzve të pambrojtur nga privilegje, fuqinë e zbutjes së ndasive fetare, rëndësinë e besnikërisë së plotë dykahëshe ndaj njerëzve më të afërt, sidomos bashkëluftëtarëve.

Ka shumë për të mbajtur mend dhe për të cituar nga ky libër i shkruar me pasion dhe kujdes, bazuar në hulumtime të thelluara, vizitim të vendeve ku Aliu jetoi, veproi dhe luftoi, aq sa është e pamundur të mos duash ta rilexosh dhe shijosh si një vepër e mrekullueshme letrare e njëkohësisht historike, historike e njëkohësisht letrare. Fakti që Godo e ka rikthyer disa herë në duar, për të sjellë deri edhe një variantin të tretë, tregon që ai ka qenë i bindur për potencialin që materiali historik e letrar dhe sidomos figura e Aliut ka pasur ende në vete për t’u shpalosur. Dhe unë mendoj që ka ende shumë potencial.  

Struktura e romanit ka si bazë kronologjinë historike dhe personazhet e ngjarjet e lidhura me të hyjnë në çastin që historia u ka rezervuar. Vëmendja kryesore është mbi ngjarjet ushtarake, politike e diplomatike. Megjithatë, gjen në çdo pjesë të tij përshkrime shumë të bukura si të qyteteve, fshatrave dhe kushteve e rrethanave që krijonte pushteti i Aliut në to ashtu edhe të njerëzve me të cilët ai kishte të bënte e që në libër kthehen në personazhe romani. Faqet e romanit mbizotërohen nga burrat, megjithatë vëmendje u kushtohet edhe grave në jetën e tij.

Gratë në jetën e Ali Pashës

Nëna Hanko është e para dhe me e rëndësishmja ndër to. Pa të, Aliu nuk do të kishte pasur atë hyrje në jetë dhe në karrierë sikurse pati. Motra Shanisha është gati e barazvlefshme me nënë Hankon. Ajo i qëndroi besnike deri në fund, më shumë se të bijtë të cilët për nga sjellja tradhtare, në lexim duket sikur nuk janë fare të tijtë. Për bashkëshortet shqiptare dhe atë greke, Godo ka marrë kohën dhe vëmendjen të dëgjojë zemrën e Aliut dhe të perceptojë me sytë e tij sesi secila kishte vendin e vet në jetën e tij. Një grua me emrin Katerina, një robinjë në haremin e tij përmendet si më e dashura ndër gratë e haremit deri kur ajo vdiq duke i dhënë jetë djalit të tretë të Aliut, Saliut.  

Roli i Vasiliqisë në vitet e fundit të jetës duket se ka qenë shumë i rëndësishëm. Ajo mund të kish mbetur thjesht një robinjë e dashur në haremin e tij, por ai e ngriti në bashkëshorte. Sipas paraqitjes së Godos i duhej t’u tregonte grekëve që ishte po aq i tyri sa i shqiptarëve. Megjithatë, kjo nuk mjaftoi dhe grekët e lanë vetëm atëherë kur ai kishte më shumë nevojë, në rrethimin 20-mujor të Janinës. Ai rrethim nuk ishte një sulm i beftë dhe vdekjeprurës që në goditjen e parë. Nuk bëhej fjalë në të as për një javë, as për një muaj dhe as për një stinë të vetme lufte, por për 20 muaj të rëndë. Ku ishin grekët? Për çudi, në asnjë çast nuk duket se Aliu në penën e Godos i fajëson dhe i mban mëri për këtë sjellje.  

Burrat në krah të Ali Pashës 

Burrat në krah të Aliut në përpjekjet e tij për pushtet, për qeverisje të mirë, për një rend të së drejtës alla Ali Pasha, për luftë kundër armiqve të ndryshëm me kulmim luftën kundër turqve në vitet 1820-1821 portretizohen bukur, disa vetëm me emër dhe të tjerë me kujdes por mbeten gjithmonë në sfond.

Thanas Vaja është njeriu më i afërt, vazhdimisht i përmendur si bashkëpunëtori më i ngushtë, ai që ndodhet pranë Aliut edhe në ishull kur turqit shkojnë për ta vrarë. Tahir Abazi dhe Jusuf Arapi janë po ashtu bashkëpunëtorë të ngushtë, kapedanë që drejtonin shpesh fushatat e trupave të Aliut. Odiseja, Diviunoti dhe Vernaqoti, ndër shumë nga ata që përmenden në faqet e librit dhe historisë, janë djemtë që spikatën si kapedanë dhe zmbrapsën një sulm të fortë të turqve në More. Për ta Aliu përmes Godos shprehet: “Aliu nënqeshi e tha se do t’i lutej Zotit pesë herë në ditë si më i miri mysliman, po t’i kishte djem të gjakut ata tre kapedanët e Termopileve. Po në vend të tyre Zoti i paskësh dhënë tre këlyshë tradhtarë me gjak të prishur.” (fq.409)  

Pavarësisht lutjeve të Aliut, Zoti i dha ata djem që i dha, Myftarin, Veliun dhe Saliun. Diku në libër, teksa përshkruhet sesi Aliu e caktoi Saliun 14-vjeçar qeveritar në Gjirokastrën e sapo marrë prej tij, duket sikur ai ishte me shpresën që pikërisht Saliu të vazhdonte rrugën e tij, meqë nga dy të parët kishte pësuar zhgënjim, zhgënjim i cili vetëm se iu thellua në vitet që pasuan e sidomos në kohën e përballjes me Sulltan Mahmutin II. Ajo që mbetet e paqartë në roman është fati i nipërve të Aliut që shpëtuan nga goditja e parë e drejtpërdrejtë e Sulltanit. A ka mbërritur dikush prej tyre në ditët e sotme? Këtë pyetje e shtroj sepse pasardhës të familjes Libohova që ka Shanishanë si mëmë të madhe jetojnë e përparojnë edhe sot në Shqipëri.

Me rëndësi në roman dhe histori janë suliotët, vazhdimisht përballë Aliut, në rezistencë ndaj tij, për të ruajtur atë liri që kishin, por të cilët në fund i bashkojnë forcat me Aliun kundër Sulltanit. Më të shquar në mes tyre Foto Xhavella dhe Marko Boçari. Në këtë përpjekje të përbashkët kundër Sulltanit, shfaqen për pak Bubulina dhe Kolokotroni. Shfaqet gjithashtu Mavrokordati, me ambicien për të udhëhequr qeverinë greke e në mbyllje edhe drejtues i qeverisë në Greqinë Perëndimore, teksa në kongresin ku u mblodhën për të marrë këtë vendim e ku Aliu dërgoi Tahir Abazin për ta përfaqësuar, Ali Pasha – financuesi dhe mbështetësi kryesor ushtarak i revolucionit, as nuk u përmend me emër nga Mavrokordati. 

Eteria, Vasiliqia dhe një dyshim për kush mund ta ketë dorëzuar te turqit

Një rol me rëndësi në periudhën përgatitore të revolucionit mori Eteria, një organizatë e fshehtë e themeluar në Odesa dhe e cila synonte shkëputjen e Greqisë nga Perandoria Osmane. Sikurse paraqitet nga Godo, pjesë e Eterisë u bë edhe Vasiliqia dhe gjithashtu edhe Ali Pasha, i cili sipas Godos brenda kësaj organizate identifikohej me nofkën “Vjehrri”. Ndonëse në roman thuhet se Aliu u bë anëtar i Eterisë pas Vasiliqisë, kjo duket pak e çuditshme. Nëse pesha e asaj vajze të re do të kishte qenë vërtet kaq e madhe, përveç përshkrimit që i bëhet figurës së saj në çastet kur Aliu e takoi për herë të parë teksa ajo në moshën 14 vjeçe sapo kish humbur babanë, lavdeve për bukurinë dhe mirësinë e saj, Vasiliqia do të kish merituar më shumë vëmendje në libër: në mendimet e Aliut, përpjekjet dhe qëndresën e tij kundër turqve në rrethimin 20-mujor të Janinës. Që prej kur përmendet si anëtare e Eterisë, Vasiliqia “zhduket” për t’u rishfaqur krejt në fund, kur Aliu shkon në ishull bashkë me të dhe Thanas Vajën dhe rrethohet nga turqit me qëllimin për ta vrarë. 

Godo, ndonëse vetëm me nota të lehta, e sjell për lexuesin dyshimin që turqit ishin të informuar mirë lidhur me ishullin dhe ky informim mund të kishte ndodhur vetëm nga njerëz që e njihnin atë shumë mirë. A mund të ishin këta informantë njerëz nga shpura e afërt e Aliut, njerëzit e tij më të afërt? 

Në libërthin “Kompleksi Muzeal i Ishullit të Janinës” me autor Fotis Rapakousis ngrihet si mundësi që Vasiliqia të ishte përfshirë në njëfarë mënyre në atë që ndodhi. Ajo mund të ketë qenë personi që dorëzoi tespihet prej diamanti të Aliut që iu çuan Selim Çamit, çka përbënte një sinjal që Aliu ishte falur nga Sulltani, jeta e tij nuk ishte në rrezik dhe Selim Çami nuk kishte pse ta hidhte në erë kështjellën dhe Janinën që jetonin mbi barut.

Pa e ditur që ajo ishte pjesë e Eterisë, si lexues as nuk ka pse të të shkojë ndërmend se pse ajo të ndihmonte në vrasjen e Aliut pikërisht në atë kohë kur ai po bënte aq shumë për të shpëtuar nga turqit. Por si pjesë e Eterisë, dyshimi edhe mund të ketë kuptim. Arritur në atë pikë të revolucionit i cili ishte sa grek aq edhe shqiptar, i financuar dhe mbështetur ushtarakisht nga Aliu, befas interesat greke nuk ishin të njëjtat me ato të Aliut. Në mbyllje të revolucionit, Aliu parashikonte krijimin e një mbretërie shqiptare që do të kishte brenda edhe Epirin e Thesalinë. Greqia do të mbështetej nga ai që të krijohej po ashtu si shtet, por do të ishte më vete dhe do të përfshinte tokat e tjera. Megjithatë, Godo nuk ngre gishtin kundër Vasiliqisë. Ajo deri në fund të librit shoqërohet si bashkëshorte që i qëndroi besnike Aliut edhe pas vdekjes. 

Dyshime janë ngritur edhe për mundësinë që ka qenë Thanas Vaja ai që e ka tradhëtuar Ali Pashën. Por as për këtë Godo nuk shprehet. Vrasje madhore si ajo e Ali Pashës, të rrezikshëm për forcat që kishin interesa të tjera për të ardhmen e Greqisë, janë si ato të vërtetat e mëdha për të cilat nuk mund të jepet kurrë siguri, por vetëm të ngrihen dyshime dhe të kryhen me kureshtje hulumtime. 

Diplomatët e huaj në një marrëdhënie interesante me Ali Pashën

Shpeshherë në roman flitet për përpjekjet e Aliut për një shtet shqiptar, një kërkesë të cilën ai sipas Godos ua shtronte vazhdimisht edhe diplomatëve të huaj rusë, francezë dhe anglezë, me të cilët zhvilloi negociata në harkun e mbi 30 viteve sundim, vazhdimisht në ekspansion. Këto pjesë janë veçanërisht me interes dhe të sjella bukur në formë letrare. Aliu kërkonte prej tyre që ta ndihmonin të merrte Pargën, Korfuzin, shtatë ishujt dhe nuk reshtte së manovruari sa me njërën palë e të tjerat për të arritur qëllimet e tij. Robërit francezë që mbeten nga përballja e fundit me francezët i integroi në oborrin mbretëror. 

Role marrin në roman gjithashtu personazhe si Napoleoni, Pukëvilli, Admirali Nelson, Bajroni apo Liku. Mediat ndërkombëtare ndihmojnë nga larg për ngritjen në piedestal të Aliut në çaste të rëndësishme të përpjekjeve të tij që krijuan terrenin e nevojshëm për revolucionin e viteve 1820-1821. Vlen të ritheksohet që ky revolucion ishte sa grek aq edhe shqiptar dhe ky libër është një dëshmi e jashtëzakonshme historike-letrare për këtë. 

Kuadri i romanit i përcaktuar nga prania e Sulltanit

Prania e Sulltanit është e vazhdueshme në roman. Ishte Sulltani që e bëri Aliun në Pasha, Vezir, Rumeli-valisi kur arriti të merrte Korfuzin bashkë me rusët e drejtuar nga Ushakovi dhe e shpalli Asllan kur arriti të merrte Himarën. Ishte po ashtu Sulltani ai që e zbriti nga lartësia ku ndodhej, e zhveshi nga titujt dhe i mori pasurinë pasi e vrau atë bashkë me djemtë e nipërit. Sulltan Mahmudi II përshkruhet dhe vlerësohet nga Godo si më i afti ndër sulltanët osmanë që jetuan pas Sulejmanit të Mrekullueshëm.

Hurshid Pasha, kundërshtari në terren dhe rrethuesi i Janinës, në penën e Godos sillet si të ishte një adhurues i madh i Aliut dhe në fakt, në rast përballjesh me kundërshtarë, janë pikërisht kundërshtarët ata që dijnë të çmojnë sa duhet vetitë dhe aftësitë e njëri-tjetrit, sepse vetëm në këtë mënyrë mund të kuptojnë pikat e dobëta ku të godasin tjetrin apo të mirat e tjetrit nga të cilat të mund të mësojnë.  

Vlera e romanit në ripunimin e tij të tretë 

Për vlerën e librit ne ripunimin e tij të tretë, Godo është plotësisht i vetëdijshëm dhe e shpreh këtë që në hyrje përmes një shënimi drejtuar lexuesve:

“Ky botim është edhe ripunimi i tretë që i bëj “Ali Pashë Tepelenës”. Botimin e parë të vitit 1970, si dhe të dytin më 1992, që e rishkrova nga fillimi në fund, i kam bërë duke ecur symbullur, i bazuar në dokumente e në harta të vjetra, gjë e rrezikshme në një roman historik, sepse diku do të biesh në ndonjë gropë. Para se të nisja këtë botim të tretë, shkova e pashë vendet ku ka jetuar e qeverisur Aliu, pashë qytetet, kalatë e muzetë dhe kalova në duar lëndë të re, çka s’kisha mundur ta bëja më parë. Sfondi mori gjallëri dhe Aliu u bë më i afërt. Tani do të ndihesha i lumtur sikur të zhdukeshin nga qarkullimi dy botimet e para. E keqja me librin është se s’mund ta kapësh më pasi e lëshon nga dora.

Koha që jam marrë me Aliun, shtrihet në tridhjetë e pesë vjet, natyrisht, në periudha të caktuara. Për mua ka qenë një figure që nuk mposhtet dhe që gjithnjë të mbetet diçka pa thënë. Tani unë shpëtova prej tij, por edhe ai nga unë. Nuk u përpoqa ta sajoj figurën e tij, po të zbuloj të vërtetën. E vërteta është se sot nuk di të them ku mbaron dokumentimi historik e ku merr vrull krijimtaria ime, sepse në vetëdijen time këto janë shkrirë e bërë një. Arti dhe kërkimet historike s’kanë fund, por ky është libri që e kam dashur e që mund të shkruaja unë për Aliun; dhe në të s’kam ndonjë gjë për të hequr, as për të shtuar.”

Përfundimet e natyrës historike dhe politike sipas Godos 

Në mbyllje Godo i lejon vetes të shprehet jo vetëm si shkrimtar por edhe si studiues historie dhe politike. Ai nxjerr disa përfundime të rëndësishme:

Së pari, sipas Godos ideja e mbretërisë së pavarur sundonte në mënyrë të pavetëdijshme në shpirtin e Aliut që kur u nis nga Tepelena dhe mori formë kur u vendos në Janinë. Së dyti, Aliu i dha gjithë pashallëkut që drejtonte orientim europian dhe doli përpara kohës dhe si kushdo që del përpara kohës e pësoi, sepse sikurse u pa, u deshën edhe 100 vjet të tjerë që perandoria osmane të binte. Së treti, ai krijoi një frymë tolerance të madhe fetare, duke u hequr pushtetin gjyqësor klerikëve, duke zbutur dallimet fetare që dobësonin bashkimin e popujve dhe përkrahu njëlloj si kishat edhe xhamitë. U mësoi grekëve një mënyrë bashkëjetese ndërfetare, të cilët sikurse e dëshmoi shumë rëndë koha, ata nuk qenë në gjendje ta përbrendësojnë dhe ta vijojnë. Së katërti, Aliu u pasurua pa kufi dhe për ta mundësuar këtë ai i hapi rrugë zhvillimit të bujqësisë, tregtisë, artizanatit. Ai ishte njëkohësisht edhe bankë e të gjithëve. Shpenzoi miliona për armatim dhe për vepra publike. Dhe kur lufta erdhi, ai nuk mbajti asgjë për vete, por thesarin përrallor që sipas Godos ishte bërë objekt zilie deri edhe për Sulltanin vetë, e shkriu për të mbështetur revolucionin dhe përballjen me turqit, sikur të mos kishte asnjë vlerë për të. Dhe sikurse e thekson me të drejtë Godo, në këtë pikë ai veçohet nga mbretërit dhe sundimtarët e tjerë të kohës që nuk e bënë këtë sacrificë.

Si ndërtohet shteti brenda shtetit në kushtet e një perandorie? Apo përfundimi i pestë historik nga vepra e Godos

Ndonëse Godo nuk e numëron si përfundim, e lë të kuptohet nëpër rreshta përgjatë gjithë romanit dhe diku e përmend edhe në mënyrë të drejtpërdrejtë: 

“Më 1814 problemi i madh i Turqisë ishte Ali Pasha, shteti brenda shtetit.”

Pena e Godos e sistematizon dhe e paraqet me mjeshtri krijimin e këtij shteti brenda shtetit, i aftë që t’i mundësonte Aliut gjithçka pa i prerë kokën. 

Në kushtet kur një popull me kufizime demografike si shqiptarët vazhdimisht kalon nga një perandori në një tjetër, qoftë si pushtim i egër, apo i butë, apo me vetëheqje sovraniteti për të siguruar mbështetje ekonomike, politike, ushtarake siç ndodh në kohët e sotme, një lloj mjeshtërie  si kjo e Ali Pashës të cilën Godo ua përcjell shqiptarëve në ditët e sotme përmes këtij romani, nuk bën dëm të njihet.

Në 200-vjetorin e revolucionit të 1820-1821 dhe në prag të 200-vjetorit të vrasjes së Ali Pashës

Duhet të kthejmë në vëmendje faktin se revolucioni i 1820-1821 nuk do të kishte ndodhur pa Ali Pashën dhe gjithë forcën madhore financiare-ushtarake-politike që kishte ngritur ai me aparatin e tij shtetëror që përmbante shqiptarë dhe grekë. Ky revolucion në mënyrë arbitrare është përvetësuar nga grekët, duke nisur me faktin e thjeshtë që disa vjet më vonë ai u pasua nga themelimi i Greqisë si shtet dhe në atë kohë Ali Pashën e kishin vrarë dhe nuk kishte më mundësinë të ruante trashëgiminë. 

Në 200-vjetorin e këtij revolucioni dhe në prag të 200-vjetorit të vrasjes së Ali Pashë Tepelenës është e nevojshme që të vëmë në vend një padrejtësi që i kemi bërë historisë sonë: (1) duke i mohuar vitet 1820-1821 si vitet e një revolucioni që na ngren edhe ne si shqiptarë po aq lart sa grekët në përballje me Perandorinë Osmane dhe si pararojë në rrëzimin e saj; (2) duke i mohuar Ali Pashë Tepelenën si një personazh i cili ende është pak i njohur për ne.

Në 200-vjetorin e këtij revolucioni dhe në prag të 200-vjetorit të vrasjes së Ali Pashë Tepelenës është po ashtu e nevojshme që ne të bëjmë një përmbledhje të shkëmbimit shqiptaro-grek që prej kësaj periudhe. Para 200 vjetësh shqiptarët e grekët luftuan krah për krah dhe bashkëndanin një territor dhe një popullsi që rritej pa kombësi e shtetësi të formuar, por që bazohej në gjuhë, tradita dhe mirëkuptim për bashkëjetesë. 

Por ç’ndodhi me shqiptarët e këtij revolucioni? Me myslimanët dhe të krishterët që luftuan nën Ali Pashën por edhe me të tjerë? Si na e kthyen grekët mbështetjen që shqiptarët dhanë për revolucionin? 

Themelimin e Shqipërisë si shtet Greqia si shtet nuk e mbështeti. Prej atij themelimi e deri më sot vazhdon të merret me kufirin që na ndan, ndërkohë që po t’i kthehemi kohës dhe frymës së Ali Pashës, jo vetëm Epiri por edhe Thesalia e mbase edhe më shumë do të ishin nën mbretërinë shqiptare të tij dhe pasardhësve të tij. Çamët i vranë, i prenë dhe ata që mbetën gjallë sigurinë për jetën dhe mundësinë për mbijetesë e përparim e gjetën në Shqipërinë e pas Luftës II Botërore. Arvanitëve u hoqi dhe vazhdon t’u mohojë të drejtën e përdorimit zyrtar të gjuhës shqipe dhe mësimin e saj nëpër shkolla. Çamëve nuk u lejon të marrin pronat e tyre dhe të rikthehen e të rivendosen në tokën e tyre. Në vitin 1997 mbeshteti përmbysjen e qeverisë dhe trazirat që ndodhën kudo në jug të Shqipërisë. Nuk heq dorë nga narrativa keqdashëse dhe mashtruese e Vorio-Epirit, duke përdorur edhe korruptimin financiar me ndarje pensionesh për njerëz që kurrë në origjinën e tyre nuk kanë qenë gjë tjetër përveçse shqiptarë. Me sajesat për eshtrat e ushtarëve të rënë në Shqipëri, të cilët në fakt ishin civilë shqiptarë nga fëmijë e deri të moshuar, u bë temë e një filmi komedi. Mban në këmbë Ligjin e Luftës. Po përpiqet me çmos të ndryshojnë kufirin detar me Shqipërinë në favorin e vet.

Megjithatë, vlen të përmendet pozitivisht mbështetja që shteti grek e gjithë populli grek ka dhënë për pranimin e emigrantëve shqiptarë të pas viteve ’90 dhe integrimin e tyre në ekonomi dhe shoqëri. Gjithashtu pozitivisht vlejnë të përmenden edhe përpjekje për projekte të përbashkëta në fushën ekonomike, qoftë me investime greke në Shqipëri ose me projekte që financohen me fondet e BE-së.   

Ali Pashë Tepelena veproi në një kohë kur multietniciteti ishte një element përcaktues i jetës ekonomike, shoqërore, ushtarake dhe politike në jetën e rajonit tonë dhe pashallëkut që ai drejtonte. Ai u vra pikërisht atëherë kur kjo kohë po merrte fund me ngut për t’i lënë vend shtetit komb. Me vdekjen e tij, popullsia që ai udhëhoqi nuk do e kishte më atë mundësi për të jetuar si multietnike. Gjithashtu në atë kohë nuk njiheshin mundësitë për një etni kryesore që udhëheq dhe bën vend në qeverisje për minoritetet dhe i jep atyre të drejta shoqërore, ekonomike, politike pa i detyruar për asimilim të domosdoshëm e të pashmangshëm. 

Në rast se revolucioni i 1820-1821 do të kishte ndodhur në shekullin XXI, Greqia si shtet do të ishte formuar të paktën si shtet me minoritet të fuqishëm shqiptar si Maqedonia e Veriut sot ose si shtet multietnik si klasifikohet Kosova. Shqiptarët do të kishin të drejtën e mësimit të gjuhës deri në rang universiteti, do të gëzonin gjithë të drejtat politike, do të kishin partitë e tyre, organizatat e tyre pjesë e shoqërisë civile, letërsinë e studimet gjuhësore të tyre, emërtimet e vendndodhjeve në zonën ku ata do të jetonin do të ishin dygjuhëshe. Çamët nuk do të ishin vrarë, dhunuar e dëbuar, por bashkë me shqiptarët e tjerë të krishterë arvanitë do të jetonin dhe zhvilloheshin krah për krah në tokat e tyre duke folur shqip.

Ndoshta kjo duhet të jetë përqasja kur ne trajtojmë kontributin e Ali Pashë Tepelenës në krye të pashallëkut të Janinës dhe kontributin e tij dhe gjithë shqiptarëve të Greqisë në revolucionin e 1821. Romani i Sabri Godos ndihmon shumë për ta bërë më të prekshme këtë përqasje.

Rivlerësimi i Godos si autor në 10-vjetorin e vdekjes së tij

Në skenën e sotme letrare ka shumë pak pena që i përkushtohen me seriozitet romanit historik, një zhanër i bukur por jo i lehtë. Përtej dhuntisë letrare për të krijuar romane cilësorë në këndvështrim letrar, ky zhanër kërkon kureshtje, mendje të hapur, njohuri të mira, aftësi të theksuar për hulumtim shkencor historik dhe një mprehtësi e finesë në një për të kombinuar rrëfimin letrar dhe historik në mënyrë të tillë që asnjëri të mos pengojë dhe të dëmtojë tjetrin. Ky kombinim jo aq i mirëqenë dhuntie dhe aftësish që duhet për të shkruar romane historikë, është ndoshta arsyeja se pse ky është një zhanër jo aq shumë i lëvruar në letërsinë tonë. Megjithatë, me Ali Pashë Tepelenën dhe gjithashtu me Skënderbeun e Sabri Godos kemi dy romane që mund të shërbejnë si etalon matës vlere, por njëkohësisht si një bazë për të mësuar sesi romane të tillë mund të ngrihen dhe të marrin gjithmonë e më shumë vlerë me kalimin e kohës.  

Ndërkohë që vëmendja për Godon, për shkak të angazhimit të tij politik me Partinë Republikane të Shqipërisë, është fokusuar kryesisht tek ky angazhim, vepra e tij në të cilën spikasin këta dy romane të jashtëzakonshëm është si e lënë në një kënd të harresës publike, jo vetëm të botës së letrave por më së pari nga qeveria. Harxhohen buxhete të konsiderueshme për gjithfarësoj veprimtarish, përfshi lexime publike, prezantime të letërsisë shqipe në panaire të huaja, ndërkohë që nuk është realizuar një veprimtari e vetme në këtë dhjetëvjetor të ndarjes nga jeta të Sabri Godos që t’i kushtohet promovimit të veprës së tij letrare. 

Nuk ka pasur dhe ende nuk ka një premtim vizionar për ta përkthyer dhe promovuar si Ali Pashë Tepelenën ashtu edhe Skënderbeun e tij në gjuhët kryesore të letërsisë por edhe diplomacisë ndërkombëtare. Nuk ka pasur dhe nuk ka ndonjë shenjë që Ministria e Arsimit t’i përfshijë këto vepra si pjesë e leximit të detyruar për formimin intelektual të nxënësve në shkollat tona. Le të shpresojmë që të paktën në 3 Dhjetorin e Godos të ketë një reflektim dhe vlerësim publik të denjë për këto dy vepra, për mundin e autorit dhe mbështetësve të tij në vite, familjarë, miq e bashkëpunëtorë. 

Tiranë, 31 Tetor 2021

TREGTARËT DURRSAK, T’I ÇOJMË NË AMERIKË

by

Humor i jetuar. 

Skicë.

Kadri Tarelli/

Një fund jave e muajit Maj, 1957. Ditë e shtunë pas dite u ndodha tek berberi fare pranë shtëpisë. Mendova se s’do gjeja njeri, por mu desh që të prisja tre-katër të tjerë para meje. 

– E çuno, si e kam Qamilin? – më pyeti Shyqo berberi, si për t’i thënë të tjerëve se ishte mik i babës tim. –Mirë! – i thashë unë dhe po shikoja ku mund të ulesha.

Sapo u sajua një copë vend në stolin e gjatë, në derë u duk Xhepi, një burrë rreth të 50-tave, diku shitës në një dyqan të vogël në bulevardin që shkon drejt Pallatit të Sportit. (Atëherë nuk ishte ndërtuar ende). Unë si fëmijë 13-vjeçar, i lirova vend dhe mbeta përsëri në këmbë. 

– E xhepo, si po ndjehesh! Besoj se u gëzove që ta hoqën emrin nga lista, për t’u çuar në Amerikë? – E ngacmoi berber Shyqo, i bindur se Xhepi do shpërthejë.

– Ore Shyqo! Një gjë më bën përshtypje: në vend që në listë të ishe ti i pari, që e rrope këtë popull duke i prerë leshtë e kokës, më venë emrin tim, që s’më zenë këmbët dhe, për të gjetur ca zarzavate dhe fruta, më pas për t’i shitur, e në fund kur nuk i ble kush, t’i hedh në kazan se kalben e marrin erë. – Xhepi si tip nevriku, që s’pranonte as pluhur mbi veshë, vazhdoi: – More Shyqo! S’të kam pyetur më parë: Ku e çon leshin që qeth gjithë ditën, apo si ai miku yt që e mbledh në qese dhe në darkë i mburrët të shoqes: shiko sa lesh kam grumbulluar sot?. 

Berberi qeshi me të madhe. Edhe ne qeshëm. Ja dinte huqin, por nuk e priste këtë shaka të hidhur, megjithatë nuk e bëri veten. Vetëm qeshte, duke menduar ç’ përgjigje do t’i jepte. Në këto fjalë e sipër, ndërhyri një klient, që nga theksi i fjalës dukej shkodran, i cili i dha bisedës ton humori:

– Unë jam Palushi prej Shkodre. Jam mik i ftuar në një dasëm këtu në Durrës, e po du me u ba i bukur, meqënse do të jem krushk në darken e nuses. Nesër martojmë djalin e vëllaut. Sa për ato që the ti shoku Xhep, edhe na në Shkodër kena një berber që vepron si ai durrsaku juaj, i cili vetëm lesh i tregon të shoqes, sepse lekët i mban vetë. Po një gjë nuk e morra vesh, atë punën e Amerikës. Xhepi i ngeli pështyma në fyt. Nuk e priste një kthesë të tillë. Ç’të ishte ky i huaj që u përzje në këtë muhabet me shumë zarar!? – Hej bela, – tha me vete, duke i hedhur një sy qortues Shyqos. 

Berber Shyqo u zverdh në fytyrë. Ndërhyri për të ndërruar këtë bisedë me rrezik: – Ore Xhepi, sa gota ke pirë? Si duket të pëlqeu rakia, besoj ballë kazani. Ku e kishin sajuar, më duket se marrin në Përmet? – U bë një heshtje e shkurtër, sepse Xhepi, pasi i hodhi një shikim të shpejtë mikut shkodran, që ju duk burrë i fisëm, e vazhdoi bisedën, por tashmë serioz. – U pa puna! Duhet thënë troç muhabeti, që mos ketë keqkuptime, – mendoi në çast: 

– Që thua ti lum z…., – në çast u kujtua që duhet fjalë shok, jo zotni. – Që thua ti lum shoqnia si i thoni ju në Shkodër, këtu në Durrës para një muaji e ca dit, në klubin “Danubi”, rreth 200.m afër Stacionit të Trenit, u bë një mbledhje e madhe me të gjithë tregtarët e Durrësit. E kam fjalën për tregtarët e vegjël, se të mëdhenjtë, ëhë…., sapo mbaroi lufta, u bënë proletarë, pasi shteti i konfiskoi gjithë pasurinë, madje edhe shtëpitë. Që thua ti, në atë mbledhje isha thirrur edhe unë edhe ky burri madh që nuk e lëshon gërshërën nga dora, veç pret lesh. Salla ishte mbushur plot. Kishte përfaqësues nga qeveria vendore, madje edhe një i deleguar nga qeveria lart, nga Tirana. Ajo që u kuptua, ishte se qeveria do ta vazhdojë reformën, duke na futur ne tregtarët e vegjël në “Kolektiva tregtarësh”, pra si të themi: tregtarë gjysëm privat. Nuk e kishim dëgjuar më parë këtë fjalë dhe ende nuk e dimë si do të jemi edhe privat edhe kolektiv. Deri këtu ishim mirë në mbledhje. E mblodhëm mendje që do të ketë ndryshime dhe kaq. Në fund u ngrit i deleguari nga Tirana, i cili me fjalë të mëdha po na mbushte mendjen se Partia në qendër veç për ne mendon, aq sa nuk e zinte gjumi për të na bërë të lumtur, ashtu si kllasën punëtore dhe fshatarësinë që “me vullnet”, po kolektivizohet çdo ditë në mbarë vendin. Ai nuk u ndal me kaq, por vazhdoi të përmendë emrat e tregtarëve të vjetër të Durrësit, që ishin shpronësuar, duke i quajtur kapitalistë që i kanë thithur gjakun këtij populli. Partia ia tregoi vendin atyre, por ama nuk i la pa punë. Mendoi edhe për ata, jo si në Neë Jork të Amerikës, ku ka aq e kaq të pa punë. “Ja shikoni se ç’ shkruan gazeta e sotme, për papunësinë dhe binduni”. Delegati u duk që ishte i kënaqur më fjalë e tij dhe me qetësinë që mbizotëronte në sallë. 

Xhepi nuk e preu fjalën: – Mbledhja vazhdoi me  pyetje dhe diskutime. Heshtje që nuk zgjati shumë, sepse “Shejtani” u zgjua. Nuk dua t’i kujtoj emrin e atij që u ngrit dhe tha me bollëk lavdërime për Partinë dhe qeverinë tonë. Në fund këputi një lloj propozimi, që na habiti e na la pa mend të gjithëve. Po ne qëndruam seriozë, asnjë nuk qeshi me atë budallallëk. Ai, pasi shau e shau sa i hante krahu, të gjithë tregtarët e mëdhenj, tha: “Mendoj se nuk është vonë, që Partia në qendër, me propozimin e masës këtu poshtë në bazë, të veprojë sa më shpejt të jetë e mundur, t’i ndëshkojë rëndë, të hartoj listat e të gjithë tregtarëve durrsak dhe t’i degdisë në Amerikë, ku të vdesin për bukë, sepse nuk do të gjejnë dot punë”. Kaq, dhe u ul qetësisht si shenjtor në “qetësinë” durrsake, duke parë majtas e djathtas, shokët të nxirë në fytyrë. 

Pas këtij “Propozimi”, mbledhja u mbyll shpejt. Nuk dihet ç’ do të bëhet, po ky berberi ynë më ka futur frikën, se në atë gjoja në listë më kanë futur edhe emrin tim. Unë nuk i besoj shumë, po edhe s’i dihet. Jam bërë si i dytë nga mendja. çdo ditë dal këtu tek Porti, mos ka ardhur ndonjë anije e madhe e na nisin për në Amerikë. Këta të qeverisë nuk e prishin terezinë, veç kur vjen korrieri tek dera e të thotë: “Nesër bëju gati se do të lëvizësh”. Pa një, pa dy, veç kur e sheh veten në karrocë apo ndonjë makinë të vjetër, pa ditur ku do të vendosesh. Unë, sa për vete e kam përgatitur çantën me ndërresa, madje kam marrë edhe brisqe e sapun, se mbase nuk gjej dot në Amerikë.

Shkodrani i ulur në karrigen e berberit, dukej nga pasqyra që po qeshte si nën buzë, pa i dhënë të kuptojë durrsakut se nuk kishte dëgjuar kurë më parë një humor të tillë, kaq të guximshëm, kaq të bukur dhe të vërtetë. Ai nuk po fliste, veç dukej se po mendonte me vete: “Kot mburremi, se vetëm ne shkodranët bëjmë humor të hollë. Durrsakët, me këtë histori na e kaluan”. U ngrit, ndërkohë Shyqo i shkundi qimet që kishin mbetur mbi xhaketë, dhe pyeti si pa të keq: – Ku është ky klubi që mban raki të fortë, se ne në Shkodër veç raki të butë na japin?

Xhepi e kapi në ajër ftesën për ta pirë së bashku nga një gotë. U ngrit rrëmbimthi, e kapi mikun shkodran nga krahu dhe u drejtuan për tek kafe “Ylli” përballë berberhanes. Ktheu kokën dhe thotë: 

– Shyqo! Mos ma mbaj radhën, se do vij nesër ta pres leshin. 

Berberi ynë, u ul si i dërmuar në karrige. Fatmirësisht që u mbyll kështu kjo bisedë me rrezik koke, për vetë atë dhe mikun e tij Xhepin.

Kadri Tarelli

Vjeshta e dytë 2021.

Shënim: 1. Emrat e heronjve janë të rastësishëm, por toponimet janë të vërteta të njohura nga qytetaria durrsake. Disa kanë mbetur, disa kanë ndërruar emër dhe shërbim. 

“LUFTA E KOSOVËS DHE NATO”- NJË STUDIM POLITIKO-USHTARAK

by

Veri Talushllari/

Ngjarje si Lufta e Kosovës 1998-1999 dhe Operacioni “Allied Force”, mars- qershor 1999 i Organizatës së Atllantikut Verior – NATO, kanë qënë e do të jenë objekt studimi e analizash të historianëve dhe studiuesve, pa përmendur shkrimtarët, piktorët, poetët, kineastët…Bibliotekës së librave kushtuar kësaj ngjarjeje epokale për popullin dhe kombin shqiptar, që e filloi shekullin e XX-të me krijimin e shtetit të parë dhe e mbylli me krijimin e shtetit të dytë në trojet e veta natyrale- edhe kështu jo të plota- i është shtuar libri “ LUFTA E KOSOVËS DHE NATO” nga Prof. Assoc.Dr., Kol (R) Gëzim Mustafaj.Libri është një studim i mirëfilltë shkencor, politiko-ushtarak, me një këndvështrim të gjerë të të gjithë faktorëve dhe aktorëve të kësaj Lufte. Por kjo nuk do të thotë se libri i drejtohet një audience të kufizuar. Përkundrazi, jo vetëm ushtarakët, por edhe lexuesi i gjerë gjen atë çfarë i intereson të dijë në faqet e librit.Lexuesit i jepet një vështrim i plotë i gjeografisë dhe toponimisë e topografisë së Kosovës.I historisë së saj e sidomos ngjarjeve që çuan fillimisht në rezistencën paqësore e më pas në ngritjen e strukturave të armatosura, më e lavdishmja e të cilave do të quhej UÇK. I shtypjes e represionit serb që do të kulmonte me vënien në jetë të planeve shekullore ogurzeza për genocid e spastrim etnik të teritorit të Kosovës. I ndarjes teritoriale dhe vendosjes së forcave ndërluftuese. Dhe informacione të tjera që e bëjnë librin tërheqës dhe të lexueshëm lehtë.Libri karakterizohet nga një nivel i lartë konceptimi dhe parashtrimi të materialit që analizon, duke bërë një kombinim shumë të mirë të analizave të situatës politike, veprimeve luftarake të palëve ndërluftuese dhe kronologjisë së ngjarjeve nëpërmjet një ditari të mbajtur me kulturë dhe nivel të lartë profesional, me përshkrime interesant dhe informacion të bollshëm.Niveli i lartë i analizës në libër buron edhe nga fakti që për të mbrojtur doktoraturën, teza e së cilës përbën bazamentin mbi të cilin është ngritur kjo analizë, autorit i është dashur të shfletojë, shfrytëzojë dhe përdorë një literaturë të gjerë e speciale, si dhe të mbështetet tek mendimi më i specializuar shqiptar dhe i huaj rreth kësaj ngjarjeje unike. Dhe kur them unike kam parasysh përfundimin e drejtë të autorit kur thotë: “Operacioni “Forca Aleate” …përfaqëson një luftë unike, e para dhe e vetmja që ka zhvilluar Aleanca Euroatlantike, luftë që tregon fuqinë dhe vendosmërinë e saj për dënimin e dhunës, terrorit shtetëror dhe genocidit…”Nëse do t’i hidhnim një vështrim strukturës dhe kapitujve të librit, do të thoshim se autori na ka dhënë një tekst të strukturuar mirë, konçiz dhe pa “ujëra” të tepërta.Pasi bën një përshkrim gjeo- politik të pozitës së Kosovës në ish Jugosllavi dhe më pas në atë që mbeti pas luftrave të fillimviteve ‘90, autori meret gjerësisht me organizimin e teatrit të luftës, përbërjen dhe vendosjen e forcave, duke na dhënë një pasqyrë të organizimit të UÇK-së dhe më pas vendosjen e saj në terren, si dhe organizimin dhe zonat e veprimit të njësive ushtarake, policore e paramilitare serbe.Kuptohet që “Lufta” është pjesa më e rëndësishme dhe më voluminoze e librit, të cilën autori e ndan në tre faza:-Faza e parë : nga fillimi i konfliktit deri në mesin e muajit gusht 1998, ku veprimet u përqëndruan në rajonin e Drenicës dhe në kufirin me Shqipërinë, Pejë- Prizren.-Faza e dytë: vjeshtë 1998-24 mars 1999, ku forcat serbe kryen veprime luftarake dhe spastrime sporadike në Drenicë, Rrafshin e Dukagjinit dhe Kosovën Qëndrore.-Faza e tretë, 24 mars – mesi i qershorit 1999, më e shkurtër në kohë por më e ashpra në veprime dhe luftime, që përkon me brutalitetin dhe krimet më monstruoze të serbëve, me dëbimin e 1.5 milion shqiptarëve nga trojet e tyre, me vrasjet, djegiet e shkatërrimet, por edhe me intensifikimin e veprimeve luftarake të UÇK-së dhe fushatën e goditjes ajrore të NATO-s, të quajtur “ Operation “Allied Force””.Po ja lemë lexuesit të hyjë në hollësitë dhe dinamikën e gjithë këtyre veprimeve. Por po shtojmë që Ditari i veprimeve luftarake, një dokument standart dhe shumë i rëndësishëm i dokumentacionit luftarak, do t’i japë lexuesit një pamje të gjallë të gjithë asaj çka ndodhi në Kosovë në ato kohra të tmerrshme por edhe heroike.Po i mbyllim këto shënime me bindjen se Kol.(R) Gëzim Mustafaj na ka dhënë në duar një material me vlerë dhe një dokument të rëndësishëm për një nga faqet më të ndritura të Historisë luftarake të popullit tonë.