SHPENDI TOPOLLAJ /

(Rreth romanit “Çami, te Guri Polar”)

Për fatin tragjik të copëtimit të Shqipërisë dhe fatin e shqiptarëve të shpërndarë anë e kënd botës, historia thuajse e ka thënë fjalën e saj. Kurse letërsia, me gjithë përpjekjet e deritanishme, ka ende shumë për të bërë. Ta trajtosh rrugëtimin e atdheut dhe popullit të tij artistikisht, natyrisht që është një veprim me vlera të mëdha, pasi aty përfshihet edhe ana emocionale, përjetimet dhe bota e brendshme e individit, drama, vuajtjet shpirtërore e fizike që ai kalon, gjykimet për ato që ndodhin e deri edhe karakteri i tij, dashuria për vendlindjen, për të afërmit, nostalgjia e malli, deri dhe krenaria për të parët, ëndrrat e shpresat për ditë më të mira etj. Prandaj, masa e njerëzve, përveç atyre që ka mësuar nëpër shkolla, ka nevojë dhe i mirëpret librat që letrarisht bëjnë fjalë për ngjarje sa të dhimbshme, ashtu dhe të gëzueshme, a figura përfaqsuese të dala nga gjiri i popullit, si ata që kanë pasur peshë e ndikim në to, ashtu dhe ata të zakonshmit, por që thjeshtësisht e pa bujë, kanë manifestuar vletrat e larta të shqiptarëve ndër shekuj. Ja pse njeriu ndien respekt për këdo që krijon vepra të tilla, ku ndjenja kombëtare shpaloset me gjithë vërtetësinë dhe madhështinë e saj. E ca më shumë kur këto vepra kanë për autorë, shkrimtarë si i nderuari Hamit F. Gurguri që atdhedashurinë e ka treguar në të 65 librat e tij, apo siç bën edhe te ky romani i botuar tash së fundi me titull “Çami, te Guri Polar”. Pra, një bir Dardanie që jeton prej mbi tre dekadash në Suedi, merr si temë për librin e tij, plagën e pambyllur të Çamërisë. Autori ka zgjedhur që këtë roman ta shtrijë afërsisht në harkun e një shekulli dhe t`i ndajë ngjarjet pak a shumë, në dy treva: Çamëri dhe vendet Nordike, kryesisht Norvegji e Suedi. Duke e lexuar atë, të krijohet nga faqja në faqe, bindja se ke të bësh me personazhe dhe histori të vërteta, gjë që pasi e pyeta, ma pohoi dhe ai vetë. Në pamjen e parë, na paraqiten pjesëtarët e dy familjeve me emër të nderuar si në Pargë, ashtu edhe në Janinë. Ato janë me mbiemrat Naçi dhe Vironi dhe nderohen ngado, jo vetëm për ndershmëri, dashuri për vendin e tyre, por edhe për kulturën që kanë. Irena, e shoqja e Mihal Naçit dhe nëna e Albulenës dhe Naumit, ka studiuar në Paris dhe është mësuese e gjuhës frënge dhe historisë antike në gjimnaz. Kurse Baba Bekë, sheh i Teqesë Sufi, është i ati i Hajredinit që ishte dashuruar e martuar me vajzën e Irenës. Mirëpo, sido që këto familje pa paragjykime fetare, i kishin të gjitha për të bërë një jetë normale, përsëri e kishin atmosferën politike kundër, pasi Traktati famëkeq i Lozanës, i çelte rrugë dëbimit të viteve 1923 -25, të dhjetramijra çamëve, si myslimanë për Turqi, në shkëmbim të grekëve që jetonin atje. Kjo ndarje, kishte sjellë si pasojë edhe rreshtimin e shqiptarëve sipas fesë, në ushtri kundërshtare; pra shqiptari i regjimenteve greke, i drejtonte pushkën shqiptarit të ushtrisë turke, çka solli dhe vrasjen e Naumit në betejën e Izmirit dhe varrosjen e tij larg atdheut nga ushtari muhaxhir kosovar Naim Nikshiqi që luftonte për turqit, i cili si amanet i dërgoi letrën nënës së tij, Irenës. Kështu i qe vrarë asaj i ati për shkollën shqipe e më pas i shoqi në luftë me turkun. “Në atë shtëpi – sikurse shkruan autori – ishin afër vdekja dhe lindja, si dy binjakë!” Por kështu, do largohej para kohe nga kjo jetë edhe vetë profesoresha, pasi kur e caktuan si përkthyese me delegacionin që kishte ardhur për zbatimin e marrëveshjes për shkëmbim, nuk e duroi dot urrejtjen dhe hiletë që ata tregonin ndaj popullsisë epirote edhe pse ajo ua kishte renditur fije për pe historinë e tyre dhe njerëzit e shquar që Çamëria kishte nxjerrë. Nuk kishte duruar krekosjen e pacipë të kriminelit Napoleon Zervas i cili në prezencë të Ministrit të Mbrojtjes së Greqisë, mburrej se kishte urdhëruar që të qëllohej me artileri anija me refugjatë çamë të përzënë drejt Turqisë, ku kishte shpëtuar vetëm mbesa e vogël e cila shoqërohej nga gjyshi Bekë që vetë u mbyt. Djali i Albulenës, Naumi i vogël, që e kishte rritur dhe edukuar gjyshja, kur Italia sulmon Greqinë, kapet rob më vonë nga gjermanët, teksa ishe nënoficer në ushtrinë greke dhe përfundon në kampin e Përqendrimit, në fillim në Gjermani, ku i fiksojnë në krah Nr. 71881, e pastaj në Norvegji. Shkrimtari na i ka dhënë me ngjyra të gjalla, sikur i ka përjetuar vetë, si mundimet e pafund të të burgosurve, ashtu dhe peripecitë e arratisjes së një grupi prej dymbëdhjetë vetësh, mes të cilëve ishte edhe Naumi. Terreni jashtëzakonisht i vështirë, i ftohti i papërballueshëm, urija e llahtarshme, rreziku i ndeshjes me patrullat apo kafshët e egra, ankthi nga e panjohura për ditë e ditë të tëra, bënë që gjysma e grupit të vdisnin atje mbi dëborë. Ja si shkruan ky autor për këtë marrshim të tmerrshëm, mbi dëborën e trashë: “Ecnin më ngadalë, asnjëri nuk po fliste… Në bazë tëtë hapave që bënin, dukej qartë se atyre iu bashkua edhe një tjetër bashkudhëtarë, dëshpërimi”. Por më në fund, arritën të kalonin në Arjeplug të Suedisë neutrale, ku gjetën njerëz guximtarë me shpirt të madh që i pritën dhe i mbrojtën si djemtë e tyre. Naumi këtu u shkollua dhe doli inxhinier. Ai u martua me një vajzë besnike, infermieren same Ida dhe kur mësoi nga një letër nga Melisa, komshia që u ishte gjendur në çdo situatë familjes së tij, se atje në Epir, Irena kishte mbyllur sytë dhe shtëpinë ua kishte marrë një oficer grek, vendos të qëndrojë përfundimisht në Suedi, tek ata njerëz që e donin dhe kishin bërë aq shumë për të. Në roman ka shumë ngjarje dhe ato gërshetohen mjaft bukur nga autori. Aty, vdekjet pasojnë njëra – tjetrën, por edhe solidaritet njerëzor manifestohet deri në detaje të vogla. Ata i qëndrojnë pranë dhe e ndihmojnë me gjithë shpirt atë që ka nevojë apo është në vështirësi. Duke u treguar tërësisht i drejtë, Hamiti, shkruan se kur ushtari vret të burgosurin jugosllav Millosh Banjac, që gaboi rrugën ku do të merrte qysqitë me të cilat do të thyenin gurët, komandanti urdhëron që sot të mos punohet se nuk ka kuptim dhe rojat i lejojnë ata që t`i bëjnë me dërrasa një arkivol. Pra edhe atyre u kishte mbetur një fije njerzillëku. Po ashtu, oficeri kujdestar i thotë Naumit që të bëjë dy ditë pushim, ngaqë i kishte ardhur lajmi i vdekjes së Irenës që ai e kishte si nënë. Hamit Gurguri, na e jep ashtu siç ka ndodhur edhe rolin shpesh të ulët e mizor që luajtën si disa kapo nga të burgosurit, ashtu edhe disa myftinj shqiptarë në kohën e shkëmbimit të çamëve me grekët e Turqisë. Për këtë autor, janë të huaja, fyerjet, sharjet, mllefet ndaj kujtdo. Ato le t`i nxjerrë si konkluzione vetë lexuesi. Për të ka rëndësi që brenda kuadrit të një romani, të na japë një shekull të tërë, aq të trazuar, ku u ndesh e mira me të keqen, dredhitë e Fuqive të Mëdha ndaj një populli nga më të vjetrit, të një populli që kishte dhënë kontributin dhe gjakun e vet edhe për lirinë e Greqisë, por që ajo nuk ia diti kurrë. Romani “Çami, te Guri Polar” është shkruar me një gjuhë fare të thjeshtë, për ta kuptuar i madh e i vogël, dardan apo çam qoftë ai. Për t`i ngulitur mirë në tru fjalët e profesoreshë Irenës se “Luftën nuk e dua… Këto viset tona, ani se nuk e deshën kurrë luftën, … ne na ndoqën luftërat, zaptuesit, herë na vinin nga veriu, nga lindja e herë nga perëndimi. Asnjeri, kurrë, asnjë nga ata nuk na solli të mirë… Asnjëherë… Sollën fatkeqësi të zeza, gjakderdhje, plaçkitje e mjerim…” E më tej vijon: “Si duket, burrat e djemtë në këto vise janë jetëshkutër”. Dhe fare mirë e tregoi këtë edhe ajo që bënë grekët pas çlirimit, me ata 23.000 burra, gra, fëmijë, pleq e plaka që pasi ua dogjën shtëpitë dhe u morën bagëtitë e gjithë ç`kishin, i nisën drejt Shqipërisë. Irena, ky personazh mjaft simpatik, me kohë e shihte se: “O Zot, si njëjtë përgjakshëm vepron në Kosovë me vëllezër tanë, Mbretëria e Jugosllavisë. Metodat e qëllimet të njëjta!” E për fat të keq, këtë e shohim edhe sot e kësaj dite, kur po ngjallen teoritë e Vasa Çubrilloviçit, formuluar qysh në 7 mars 1937 në platformën e ndyrë shoveniste për “Dëbimin e shqiptarëve”, nga ana e Gebelsit të Ballkanit Aleksandar Vuçiçit. Prandaj, të ngremë pa drojë para gjithë botës, zërin tonë të bashkuar e të fuqishëm, në mbrojtje të të drejtave tonë të nëpërkëmbura, si bij të Kombit më të vjetër të Evropës. Ky është edhe mesazhi që autori i nderuar Hamit Gurguri, kërkon të japë me këtë roman mjaft interesant që e ka vërtitur ndër duar për njëzet vjet rresht.      

Prof. Dr. Ymer Çiraku*/

Receptimi i veprës së Camajt, për arsyet tashmë të njohura, është i vonshëm – krahasuar me kohën e shkrimit të saj. Për disa dekada vitesh, ajo mbeti një vepër e ndaluar dhe ishte e ndaluar jo për shkaqe letrare. Njohja e lexuesit me të, u realizua kryesisht pas viteve `90-të. Dhe ishte një njohje, që vinte me “goditje”, sidomos poezia e tij, e cila, shfaqej si një ligjërim i munguar, por tashmë edhe si vlerë e shtuar për letërsinë shqipe. Pra, vjen si një teksturë poetike moderne, me shkallë të lartë abstraksioni, ku lexuesi implikohet (i bëhet ftesë) që të jetë njëherazi edhe interpretues i brendshëm/aktiv i saj e për pasojë, ai merr kështu autoritetin e një lloj “bashkëkrijuesi” të atyre teksteve poetike. Sigurisht, këto janë cilësi të poezisë me estetikë mirëfilli moderniste.

Kësaj duhet t`i shtojmë edhe përcaktimin e bërë nga vet Camaj për këtë model krijimtarie, si poezi jo e “mikrofonit”, pra, jo e angazhimeve imediate, por e vetmjaftueshme brenda funksionit të kanoneve të pastra estetike.

Pa praninë e ndikimit të “pushtetit” autorial (kujtojmë se Camaj ndahet nga jeta më 1992), vepra e këtij shkrimtari arrin pa vonesë që ta gjejë veten denjësisht në kornizat reale të historisë së letërsisë shqipe. Madje vet një nga të shquarit e kësaj letërsie, Ismail Kadare, e konsideron atë tashmë të përfshirë në rrethin e ngushtë të poetëve të shquar, që hyri nga porta e madhe në panteonin e letërsisë shqipe. I.K. shkruan se: “Në ngrehinën e përkorë të letrave shqipe, atje ku është duke zënë vendin e vet Martin Camaj, ashtu si në çdo panteon, hyhet vetëm prej një porte, asaj të madhes. E ajo portë, siç e tregon emri, nuk njeh veçse arsyet e mëdha. Siç është thënë dikur, De Rada i paharrueshëm, në një përshkrim të natës së pashkëve, ka rrëfyer për engjëjt që e bëjnë veç gostinë e tyre. Në tryezën e epërme, ku kanë zënë vend krenajat e letërsisë, nuk ngjiten zhurmat e vogla e as afrohen profilet e rëndomta. Atje ka përherë mirëkuptim e harmoni, ndaj e kremtja vazhdon përherë dhe ndriçimi i shandanëve nuk sos”.

Shkrimet e shumta kritike, studimet monografike e tezat doktorale mbi këtë krijimtari, referimet në konferenca shkencore, e kanë kapërcyer atë kohë pezull, kur ky autor ishte i përjashtuar nga komunikimi me lexuesit e vet. Kujtojmë se bibliografia e shkrimeve mbi veprën e tij, arrin në mbi 100 zëra, ku hyjnë shkrime e analiza kritike, studime monografike, të formatit këto akademik apo shkollor. Ai tashmë është nga autorët kryesorë të programeve e teksteve mësimore, qofshin të nivelit parauniversitar, apo universitar. Vrehet se janë jo të pakët studentët, që e kanë M. Camajn ndër autorët e preferuar për ta bërë objekt temash të studimeve të tyre diplomike.

Pra, brenda afër 3-4 dekada vitesh, nga autor i ndaluar, apo i panjohur, Camaj bëhet gradualisht ndër personalitetet më të spikatur të letërsisë shqipe. Kjo sigurisht, që dëshmon cilësitë e një arti konsistent në vlerat e veta.

Kujtojmë disa shkrime të Ernest Koliqit, i cili, e vlerëson aq lart, kur shprehet se Camaj do të mbetet nga ata krijues, që e nisi parabolën e vet krijuese atje ku të tjerët “dëshirojnë me e sosë”. Sipas Arshi Pipës, vepra “Dranja”, për nga poetika e universalitetit që mbart, mund të krahasohet me “Këngë të Milosaos”. Në trajektoren e ecjes/rrugëtimit të personazhit të kësaj poeme, identifikohet mbartja e qenësisë identitare. Por këtu kryqëzohen në sens polifonik – edhe mjaft kumte domethëniesh të tjera. Gjarpri mbi zhguall të breshkës, projekton harmoninë mes qiellit e tokës, por edhe shenjën e erosit universal, që garanton pjellorinë dhe vazhdimësinë e jetës. Vet modeli i personazhit breshkë, një kafshë e ndërmjetme dhe atavike (nga aspekti zoologjik), është domethënie e tërë atyre të pakryerave dot në rrugën e fateve historike të etnosit.

Përmes pranisë së dendur të parabolave, poeti përcjell te lexuesi gjendje mjaft shprehëse. P.sh. në një poezi (“Mospërfillje”), qëllimshëm mjegullohen sekuencat kohore e logjike formale, për të dëshmuar moskryerjen dot të misionit, si dhe “mundimin sizifian” të njeriut, i projektuar/konceptuar si dështim prej destinit fatal.

Pra, poeti i largohet kohës reale sociale, madje edhe “homo sapiensit”, duke e transferuar përsiatjen në botën e shpendëve (Sqepi i qokthit plasi në gur e vajti dëm ai tingull) dhe prej këtej, gjen rastin për të rrëfyer katastrofën me përmasa kozmike – kur rrëzohen edhe krijesat e lartësive.

Pra, kur bëhen plojë elitat, nëpër ato muzgje do të thotë sociale, ku “edhe dëbora nuk zbardh…” Këtë larghedhje parabolike, e ndjek edhe te poezia tjetër, kur kujtohen ato ngjarje katastrofike, që vijnë prej dhunës së tiranive:

“Libri i besimit të shpendve thotë:

çdo zog shtrin krahët e vdes mbi bar,

ndëshkim pse preku kufijtë e ndaluem

mes qiellit e dheut.

Nji zog lëngon për vdekje mbi bar

gjethet ndër lisa janë zogj e shokë

të pambërrishëm

e losin me dritë e diell

larg dy gurë mullinjsh që bien

si mbas ligjit njeni mbi tjetrin

pa za.” (“Nji zog lëngon”)

Vepra letrare e M. Camajt, qoftë proza, drama, por sidomos poezia, nuk mund të klasifikohen dot lehtazi nga pikëpamja zhanrore. Dhe kjo vlerësohet si cilësi e veprave të shquara e novatore, të cilat, i kapërcejnë mes tyre (sigurisht me tendencë estetike) kornizat e zhanreve, duke i funksionalizuar ato në atë mënyrë, me qëllimin për t`i tretur mes tyre e për t`i fuqizuar me epërsitë e seicilit zhanër. Prandaj po prej A. Pipës, një vepër mjaft e njohur si “Dranja”, është përcaktuar për nga poetika zhanrore: “prozë e mbarsur me poezi”.

Ish studenti dhe dishepulli i tij, Hans J. Lankch, e ka përcaktuar profilin e Camajt si shtegtari mes gjinive, si udhëtari mes dy botëve: mes letërsisë e shkencës së letërsisë, mes poezisë e prozës. Por me gjithë “kërcimin” mes gjinive, ai gjykon se Camaj mbetet në fund të fundit poet i lindur.

Duke qenë një poet me identitetin e vet të spikatur, ai ka ndërkaq edhe të ngjajshmit e vet, sidomos për sa i përket punës aq të kujdesur/të ngulët me gjuhën, të kumbimit të melodive të brendshme ritimike, të lojës me valencat e dendura abstraktive. Këta të ngjajshëm të tij, besojmë se janë sidomos: Jeronim De Rada, Ndre Mjeda e Lasgush Poradeci.

Klasifikimet në fushë të letërsisë, sigurisht që janë konvencionale, si shenja marrëveshjeje mes studiuesish. Por përcaktimi i Camajt si “shkrimtari i diasporës”, sikundër artikulohet ndonjëherë nëpër media, pajtohemi me mendimin e hedhur se nuk është i gjeturi. Ai mbetet shkrimtari, që tashmë ka mbërritur në qendër të letërsisë shqipe. Ekzili politik, endja nëpër Evropë larg atdheut, larg lexuesit, është një rrethanë e njohur e jetës së tij, por ai pati aftësinë që në mënyrë substanciale, me tërë aktivitetin që realizoi, ta kapërcejë këtë rrethanë – aspak të zgjedhur, por të imponuar prej rrethanash jashtëletrare.

Sigurisht, e arriti këtë falë talentit të tij të madh, falë punës së madhe. Ndonëse e përjetuar virtualisht, por Camaj arrinte që të ndihej shpirtërisht në vendin e vet, sado larg e i ndarë të ishte prej tij – duke i funksionalizuar tërë shenjat e atij vendi, e sidomos raportet/marrëdhëniet me gjuhën amtare, të cilën, e studioi dhe e sublimoi si ai. “Jam zhytë në gjuhë si prifti n` zanat të vet”, i shkruante dikur një mikut të vet në Amerikë dhe përmes këtij imazhi, merret me mend gjithë ai përkushtim prej oshënari të përbetuar – mbi të shenjtat e fisit të vet. Prandaj edhe letërsia e tij, ka aq shumë gjuhë, aq shumë stilizime e “ojna” stilistike me pasuritë e kësaj gjuhe.

…Në vargun e veprës së tij, Camaj ka një përmbledhje poetike të titulluar “Njeriu më vete e me tjerë” (1978), libër i botuar në Gjermani, shoqëruar me një kopertinë nga piktori i njohur Gjelosh Gjokaj, tek e cila, përthyhet në mënyrë mjaft të qëlluar tharmi mitologjiko-modernist i kësaj poezie. Në një prerje metaforike, te ky titull, mund të nënkuptohet individualiteti, origjinaliteti, “unikumi” letrar – përballë “të vetëve” e përballë “të tjerëve”. Ose edhe më tej, mund të perceptohet edhe ai i vetmuari (njeriu më vete…), pra i veçuari, prej arsyesh, që s`kishin të bënin kurrfare me letërsinë. Por pas `90-ës, u bë kapërcimi dhe atëhere ai (poeti), gjendet “mes të vetëve”. Gjithsesi, duhet thënë se gjendet mes atyre jo aq të shumtë të kësaj letërsie. Pra, gjendet natyrshëm e me meritë të plotë mes më të shquarve. Për të qendruar njëherazi dinjitoz, përballë “të tjerëve”, poetë të njohur të gjuhëve të tjera.

Këtë situatë tjetër (të re), si drita që vjen në fund të atij tuneli të kalvareve aq të rënda, pra të moskomunikimeve, keqkuptimeve e përjashtimeve, e shpjegojnë më së miri vet fjalët testamentare dhe aq prekëse të Poetit drejtuar bashkëatdhetarëve, të artikuluara vetëm pak ditë para shuarjes së Tij (7 mars 1992): “Të dashun miq e vllazën Shqiptarë…Gëzohem pa masë se keni vendosë të vlerësoni veprën time: ky vlerësim na afron. Batë burrninë të më shtini në rreshtin tuej. Ndonëse të ndamë për gjysmë shekulli, unë jam i jueji e ju jeni të mijt. Martin Camaj”.

*Shkrimi në gazetën ExLibris (7 qershor 2025), botuar me rastin e 100 vjetorit të lindjes së Martin Camajt (1925-1992).

Nga Llesh NDOJ/

Analizë Rreth romanit “Velloja e Kryqëzuar” e autorit Prend Ndoja. 

        Shtysa drejt leximit të një vepre letrare artistike mund të vije nga rrethana dhe faktorë të ndryshëm, mund t’i qasesh asaj nga emri i autorit, nga ato çfarë të tjerët kanë shkruar rreth saj, apo si një detyrim, qoftë ky shoqërorë, apo për të realizuar një referim të caktuar ndaj saj. Rasti më fatlum është kur të lexuarit e një romani, novele, drame apo poezie, realizohet për të shuar etjen e brendshme tënden, kur leximi të bëhet një nevojë apo pjesë integrale e jetës, si dhe një lloj ushqimi i përditshëm i shpirtit. Ndërsa qasja ndaj leximit të një vepre letrare, apo hyrja në aktin sublim të leximit, mund të vije si shtysë e një apo disa nga faktorët e sipërcituar, dhe jo vetëm ata, akti i leximit në vetvete, rrjedha e tij dhe ajo që të mbetet në kujtesë postlexim, deri tek qasja për t’iu rikthyer asaj në një kohë tjetër, nuk mund të jenë rastësi. Kjo varet tërësisht nga gjuha e autorit, nga shtjella e ngjarjeve në vepër dhe nga mesazhi që përcjell ajo. Ndërsa ka vepra që “leximi nuk ecën”, që bëhen “ilaçi” më i sigurtë për pagjumësinë, që shpesh nuk i shkohet dot deri në fund asaj, e nëse i shkon, asgjë s’të mbetet në kujtesë. Por ka edhe vepra që të përfshinë në shtjellën e ngjarjeve që pasqyrojnë, e lexuesi noton nëpër faqet e librit si në rrjedhën e një lumi, herë mes dallgësh e herë në vanaje më të qeta, por duke mbetur gjithnjë pjesë e tij. Qasja ndaj një vepre letrare të shkruar, apo hyrja në lexim, mund të jetë edhe rastësi. 

      Autorin Prend Ndoja, shkrimtarin kosovar që jeton në SHBA prej dekadash, e njoha në rrethana të rastësishme, nga ana ime. Them nga ana ime, sepse nga ana e tij ky takim ishte i planifikuar. Ai kishte dëgjuar për takimin letrar që u organizua për të promovuar pjesë nga krijimtaria ime në Klinë, nën organizimin e Forumit të Intelektualëve “Luigj Gurakuqi” atje e nën kujdesin e autoriteteve komunale, me 17 maj 2025, dhe kishte mbërritur aty si një dashamirës i letërsisë. U prezantuam fizikisht, pasi virtualisht ishim miq në facebook prej kohësh dhe kishim shkëmbyer edhe ndonje koment reciprokisht ndaj postimeve të njëri – tjetrit, sidomos atyre letrare, por kurrë nuk ishim takuar më parë. Shkëmbyem në takimin e Klinës përshëndetje dhe konsiderata reciproke, por dhuruam edhe libra. Veç librave të tjerë, ai më dhuroi edhe romanin e tij të parë, botuar në vitin 2024 nga “Lena Grafik” Prishtinë, të titulliar “Velloja e Kryqëzuar”. Romani “Velloja e Kryqëzuar”, ishte një botim simpatik për nga paraqitja, lidhja e pamja, që nuk iu desh gjatë “të presë radhën” e leximit në bibliotekën time. Por “detyrimi” apo vetëdetyrimi im do të përfundonte këtu, nëse rrjedha e ngjarjeve të shtjelluara bukur nga autori nuk do të më “rrëmbente” si pa e kuptuar, nuk di kur do t’a përfundoja leximin, e nuk di a do më kishte mbetur gjë në mendje për t’i shkruar këto radhë. Me një renditje gati lineare të ngjarjeve të trajtuara, me personazhe që vetiu të bëhen të dashur, romani “Velloja e Kryqëzuar” e autorit Prend Ndoja, të jep përshtypjen se kemi të bëjmë me një romancier të sprovuar, ndonëse ky është romani i tij i parë. Lexuesi e ndjen veten “në lëkurën” e personazheve të librit, rritet bashkë me ta, qesh e gëzon me ta, por edhe loton me ta, gjë që e mban atë të lidhur me rrëfimin, e ai rrëshqet pa asnjë vështirësi nga faqja në faqe, nga ngjarja në ngjarje. Ngjarjet zhvillohen në dy vende ekstremisht të largëta fizikisht, sa në Kosovën e martirizuar, aq edhe në Amerikën e bekuar, vende që i lidh jo vetem emigracioni i hershëm dhe i vonë, por edhe ndihma e pakufizuar e shpëtimtare e SHBA ndaj Kosovës, duke e nxjerr atë përfundimisht nga kthetrat sllavo – komunisto – shoviniste të Milosheviçit. Gjithë vepra, sjellë situatën në Kosovë, kryesisht në vitet e nëntëdhjeta, kohë kur shtypja serbe e genocidi ndaj shqiptarëve atje arriti kulmin e vet, gjë që solli edhe rritjen e revoltës së tyre e vetëdijen e lartë se rruga e vetme e shpëtimit ishte heqja qafe e regjimit millosheviçjan me të gjitha mënyrat e pavarësisht sakrificave që kjo do të kërkonte. Autori, për t’a bërë rrëfimin të bukur dhe të ndjeshëm, por edhe për të nxjerr në pah më mirë dhunën serbe, ka vënë në qendër të subjektit të romanit dy të rinj, Lisin dhe Erën, që rriten e shkollohen dhe natyrshëm dashurohen bashkë, por që dashurinë e tyre nuk mund t’a shijojnë dhe konsumojnë lirisht, pasi regjimi vë në shenjestër Lisin – student për t’a arrestuar, thjesht dhe për shkak se ai kishte shfaqur përkrahje të hapur ndaj Naimit, mësuesit të letërsisë, që rregjimi e kishte diferencuar si person me rrezikshmëri të lartë.

     Personazhet e librit vijnë nga një fshat malor e tradicional kosovar, ku “Çdo njeri e kishte frikë turpin,…” (faqe 12), ku dy të rinjtë bien në dashuri pa faj, ndonëse për vite të tëra udhëtonin bashkë nga shtëpia në shkollë, si dy shokë thuajse të pa ndarë dhe ku Lisi ishte edhe mbrojtësi më i madh i Erës. Momenti i ndjesisë ndryshe mes tyre, vjen përpara mbrëmbjes së maturës, kur dy të rinjtë ishin ulur në një lëndinë buzë lumit për të pushuar dhe, si padashur, syri i djalit rrok gjinjtë e harlisur të vajzës, dhe si të zënë në faj, që të dy skuqen… Tëk të dy sundonte dëshira për t’i propozuar njëri – tjetrit, por këtë e shtyjnë për në mbrëmbjen e maturës, duke lundruar në mëdyshjen, nëse u duhet t’i besojnë zemrës apo traditës, e cila mund t’a merrte këtë ngjsrje edhe si besëprerje, megjithatë kjo nuk ndodhi as aty. Familjet e tyre njiheshin me kohë e ndanin konsiderata të ndërsjellta mes tyre, ndaj të rinjtë i mundonte fakti, në se dashuria e tyre mund të konsiderohej prej tyre edhe si një besëprerje. Por ndjenjat bëjnë të tyren e dashuria tejkalon pengesat psikologjike e familjare pasi prindërit e tyre, Mali – babai i Lisit, i shtyrë në moshë dhe i sëmurë, e ëma Eliza dhe prindërit e Erës, Shkëmbi e Liria, e pranojnë lidhjen e të rinjve si një process i natyrshëm. Zoti e kishte bekuar lindjen e saj, prindërit gjithashtu, të rinjtë duheshin mes veti, por regjimi shovinist nuk e lejon atë të rrjedhë normalisht në udhën e bekuar prej perëndisë… Të rinjtë vazhdojnë universitetin, ndihmojnë njëri – tjetrin, diplomohen, duhen pa masë, duke porositur edhe fustanin e bukur të nusërisë. 

      Në këtë moment ngjarjet rrokullisen trishtueshëm. Lisi kishte propozuar që në lëndën e letërsisë në shkollë, të futej humori si pjesë e studimit të saj, duke e ilustruar këtë edhe me një gojëdhënë, apo batutë: Takohen në një urë të ngushtë një gjarman, i cili mbante në dorë “Kapitalin” e Karl Marksit dhe një Italian, që mban në dorë Biblën. Gjermani i thotë italjanit, se “Proletariati është varrmihësi i borgjezisë”, duke iu referuar Kapitalit, ndërsa italiani i tregon Biblën dhe i thotë: – Kush i hap varrin tjetrit bie vetë brenda! Mësues Naimi e qoi propozimin e Lisit, që e mbështetën edhe të tjerët, në drejtori, por ai propozim u refuzua nga drejtori, pasi “përbënte rrezik” për rendin dhe vetë mësuesi u bë pjesë e regjistrit të gjatë të strukturave të UDB – së dhe kanaleve të errëta të sigurimit. Kaq mjaftoi që mësues Naimi të largohej nga puna e t’i nënshtrohej procedurave survejuese e kriminale policore. Në prezantimin e mësueses së re, Liljanës, drejtori e mbyll fjalën e vet me sentencën: “Kujdes nga humori”, duke parë drejt në sy Lisin. Ky ishte sinjali, që edhe Lisi njëlloj si mësues Naimi do të bëhej kontigjent syrvejimi i organeve të sigurimit, si irredentist e nxitës i revoltave antisistem. Por Lisi i shton akoma më shumë “të keqes”. Ai shkon t’a takojë mësues Naimin në qeli, ku nuk e lejojnë, e prej aty shkon të kërkojë leje takimi në gjykatë, në emër edhe të një grupi nxënësisht të tjerë. Në gjykatë i kërkojnë listën e emrave të nxënësve që donin t’a takonin mësuesin e tyre, por intuita e tij e shpëton nga një veprim i tillë. Edhe në mbrëmbjen e maturës ai thotë se “ishin me fat që në mbrëmbjen e maturës kishin edhe policë të ftuar”, duke bërë me shenjë nga një grumbull sish në fund të sallës. Ngjarjet rrjedhin një pas një e koha shkon, duke e rrit dhunën shumëplanëshe serbe ndaj popullsisë shqiptare të Kosovës. Fati e deshi që Bilbili, një ndër shokët më besnikë të Lisit, përmes një njeriut të vet, të bjerë në gjurmët e dokumentit policorë e të hetuesisë, ku urdhërohej arrestimi i të dyve, duke përcaktuar edhe datën e mënyrën e veprimit për secilin. Ja thotë këtë Lisit dhe i propozon largimin e përkohëshem drejt SHBA – ve, duke marrë përsipër edhe shpenzimet, dokumentet fallso për kalimet kufitare, pritjen atje, etj. 

   Këtu bota e Lisit përmbyset. Ndërsa priste fillimin e punës që t’u gjendej pranë prindërve të vjetër e të sëmurë, ëndërronte Erën me vello nusërie në ditën e caktuar të dasmës, tash i duhej ose t’i linte të gjitha, ose të pranonte burgun. Më së shumti e mundonte Besa. E kishte ndjerë se mund të merrej si besëprerje dashuria me Erën, e tash duhej t’a “priste në besë” edhe atë, duke e lënë, pikërisht atëherë kur të dy pritsnin kurorëzimin e dashurisë së tyre. Momentet më kulmore vijnë, kur mes këtyre dilemave Lisi vendos të pranojë propozimin e Bilbilit dhe kur këtë i duhet t’ia thoshte Erës. Tronditja e tyre kalon në ndërgjegjësim e të dy bashkë, me këmbënguljen e Erës, “konsumojnë” edhe natën e parë të martesës, aty në lëndinën buzë lumit, ku kishin përjetuar shkëndijën e parë të dashurisë. Vjen kjo si një monent e premtim i Erës, që prej atëherë jo vetëm shpirti, por edhe trupi i përkisnin përjetësisht atij. Jo vetëm lotë e dashuri dallohen këtë mbrëmbje, por edhe besim se “regjimi shovinist i Beogradit do të bjerë së shpejti”, e ata do t’a vishnin vellon e nusërisë e kostumin e dhëndërrisë. Prindërit e përcollën djalin natën e të enjtes, një natë përpara se aty të mbërrinin forcat policore për ta arrestuar sipas planit të paraparë “…si dy shtatore druri, që as lëviznin e as flisnin”, por që i urojnë fat të birit. 

     Kjo është në vija të përgjithshme shtjella e ngjarjeve e pasqyruar në pjesën e parë të romanit që titullohet “Aromë dashurie”, ndërsa në pjesën e tij të dytë, titulluar “Ëndërr amerikane”, bie në dy solideariteti i Danielit, dajës shqiptaro – amerikan të Bilbilit nga njëra anë, hapat e sigurtë të Lisit, që nga punëtorë që ditën e parë të punës merr shpërblim pagën e një jave, deri tek momenti i afërt, kur ai hedh hapa të shpejtë karriere e ngrihet në përgjegjës reparti e pastaj drejt biznesit të tij privat që e zhvillon me sukses, por e gjitha kjo kalon përmes peripecive të panumërta të ndarjes me pronarin Calabrese, një mafioz e thyrës i ligjit, i cili e përndjek atë përmes njerëzve të vet ose të paguarëve prej tij, duke e detyruar edhe të bëj aksident me makinë, po aq tek lidhja me Kosovën e ngjarjet atje, që rrokullisen me shpejtësi drejt dhunës shumëplanëshe e genocidit, por edhe me familjen e tij e të Erës, që nis t’i ndihmojë financiarisht. Përgjithësisht, ai, ndoshta si shumica e emigrantëve, fizikisht ishte në Amerikë, ku lodhej e shijonte suksesin e rritjen e shpejtë, ndërsa shpirtërisht vuante në Kosovë. 

      Bie në sy fakti, që autori përmes ngjarjeve e historive individuale të tij e familjes, apo personazheve rreth tij, ka arritur të sjell për lexuesin atmosferën e tmerrshme e hijen e frikës e të terrorit, që sundonte në Kosovë. Tamam të premten, një ditë pasi mbërrinë Lisi në New York, forcat policore rrethojnë e kontrollojnë shtëpinë e prindërve të tij. Përgjigjes se babës Malë, se nuk e dinte ku ishte i biri, se ai “ishte zog i lirë” që fluturonte s’di se ku, i kundërballancohen kërcënimet policore, se “do t’a gjejmë atë” edhe në vrimë të miut, derisa në një nga kontrollet e radhës, e hedhin atë nga krevati ku dergjej i sëmurë në katin e dytë drejt oborrit, ku plaku i moshuar bie i vdekur, vetëm sepse u përmendi atyre shqiponjën, simbolin shqiptar të qëndresës, që i tmerronte serbët. Për ironi të fatit, as varrimin nuk e lejuan familjen t’ia bëjnë si njeri e nën përcjelljen e bashkëfshatarëve, por vetëm nga e shoqja e ndihmuar nga Era, natën e në një qoshe të maskuar të kopshtit. Përshkallëzimi i dhunës jepet bukur në gjykimin e mësues Naimit, ku ai qëndroi stoik, sepse i vetmi faj që kishte bërë, ishte se ai kishte kombësi shqiptare, se aktakuza s’kishte asnjë bazë, se aty nuk po gjykoheshin faktet, por gjyqtari do të lexonte “vendimin e shkruar diku gjetkë”, jashtë sallës së gjyqit, nga sigurimi etj. Kulmor paraqitet momenti kur studentët e pranishëm në sallën e gjyqit, shpërthejnë në duartrokitje në mbështetje të mësuesit të tyre duke valvitur parulla për liri e demokraci, por rrethohen dhe arrestohen dhunshëm nga policia serbe, e cila kërkon edhe forca shtesë sepse studëntët u pasuan në revoltën e tyre nga mbështetja e pjesmarrësve të tjerë dhe e popullit mbarë, duke marrë përmasa të pa parashikueshme. Vijnë bukur në fokusin e shkrimtarit fillesat e UÇK – s, ndihma financiare që diaspora u dërgon atyre për blerje armësh, arratisja e mësues Naimit nga burgu e dalja në mal, kthimi i shtëpisë së Lisit të mbetur vetëm me Elizën në bazë të UÇK – s, vrasja e saj mbi varrin e të shoqit e djegja e shtëpisë për këtë shkak nga ushtria serbe, e plot ngjarje të tjera dhune nga njëra anë, por edhe qëndrese e heroizmi nga ana tjetër. Në ditën e Pashkëve në fshatin Bec, polici i armatosur hyn në meshë, e kur nuk mundi t’a ndalë priftin të predikonte në gjuhën shqipe, as të ndante fshatarët nga njëri – tjetri, urdhëroi bastisjen e fshatit, ose vrasjen e kujtdo që do të gjendej në shtëpi, duke u dhënë atyre vetëm 4 – 5 orë kohë. Nis kështu shpërngulja masive e kosovarëve “…si në kohën e eksodit biblik,”, eksod që alarmoi botën e gjeti reagim të fuqishëm ndërkombëtarë. 

      Në planin e brendshëm, atë shpirtërorë e psikologjik, personazhet kryesore, Lisi dhe Era, mbeten fizikisht larg, njëri në Amerikë e tjetri në Kosovë, shpirtërisht duke vuajtur mungesën e njëri – tjetrit, vuajtje e shtuar edhe nga mungesa e komunikimeve për shkak të përshkallëzimit të luftës e represionit serb, por në mes tyre shpresa mbetet e plotë, e ajo qëndron e varur tek velloja e porositur e të parapaguar në një dyqan në Prishtinë. Në këtë plan vjen edhe ngjarja makabre kur forcat serbe afrohen tek shtëpia e Erës dhe dialogu i saj me nënë Lirien është mjaft prekës: “E zeza unë. Ne jemi të moshuar e nuk kanë çfarë të na bëjnë. Po kam hallin tënd. Ata janë katilë e me vajzat e reja sillen si kafshë”, i kishte thënë ajo, kur Era i kishte treguar se forcat militare serbe kishin mbërritur deri në lagjen fqinje. “Unë e kam vendosur, nënë. Nuk bie e gjallë në duart e tyre. Qënia ime i përket Lisit dhe vetëm Lisit.” Ashtu siç dinë kafshët, forcat serbe hynë të kontrollojnë shtëpinë e Shkëmbit. Era ishte veshur si plakë, e Shkëmbi e prezantoi si nënën e tij. Oficeri urdhëroi bastisjen e pastaj djegien e shtëpisë, por në oborr dyshoi tek ajo “plaka” e veshur me rroba të zeza e fytyrën gjysëm të mbuluar dhe e ndaloi për kontroll. E njohu Erën dhe e ktheu atë mbrapsht duke e kaluar në katin e sipërm me qëllim përdhunimin e saj e shfryrjen e epsheve kafshërore, siç ishin mësuar të vepronin ata në ekspeditat e tyre të dhunshme. Oficeri urdhëroi ushtarët të ndalojnë vënien e zjarrit shtëpisë dhe aty të mos futej askush. Një dramë  e vërtetë e brendshme zhvillohet tek Era në ato çaste, e cila kurrë nuk e harronte premtimin hyjnor, se i përkiste vetëm Lisit. Ashtu e lakuriqëzuar forcërisht prej serbëve, e gjakosur në gjoks me thikën e katilit që ia preu rrobat e shtatit, mes dorëzimit e poshtëruar apo vdekjes si burrneshë, zgjedh të dytën: gjuan rastin e i fut një shqelm oficerit serb mes shalëve dhe hidhet nga dritarja e katit të dytë e bie e vdekur, lakuriq në oborrin e saj. Gjatë rënies Erës i zënë sytë këmbanoren e kishës së fshatit e një si re të bardhë që ngjante me vellon e saj të nusërisë së munguar, kryqëzuar mbi kryqin e kishës, dëshmitarë.

        Velloja e kryqëzuar e Erës shënon edhe grisjen e “vellos” së regjimit millosheviçian. Ngjarjet në vijim janë sa të gëzueshme, aq edhe të trishtueshme. Gëzim sepse Amerika dhe NATO filluan bombardimet mbi Beograd dhe UÇK shënon fitore betejë pas beteje, beteja që finalizohet me Kosovën e Lirë, trishtim sepse u vranë shumë bijë e bija nënash të pafajshëm dhe vendi u shkatërrua pothuajse tërësisht. Mes këtij dyzimi të përgjithshëm, Lisi kthehet në atdhe, puth tokën mëmë në aeroport, lan me lotë portën e shtëpisë e cila kishte mbetur e vetmja shenjë se aty kishte qenë dikur banesa e tij dhe e prindërve, pastaj vihet në kërkim të fatit të trishtë të tyre dhe të Erës, që nuk e dinte nëse jetonin apo jo. Takimi me taksistin që e shoqëron e ia lehtëson dramën Lisit, me Ramën fshatarin që i bëhet krah, pritja në familjen e taksistit Lekë, shkuarja në Shtabin e UÇK – s, shpalosja graduale e tragjedisë që kishte ndodhur me të dashurit e tij e deri tek kontakti me letrën e pa nisur të Erës, që forcat e UÇK – s ia kishin gjetur të futur në çorape, rivarrimi i prindërve dhe i Erës – nuse e vdekur pranë tyre, marrja e vellos së parapaguar nga dyqani në Prishtinë dhe palosja e saj në kuti, për t’a bërë pjesë të udhëtimit jetësor të Lisit pas asaj dite, udhëtimi i kthimit drejt Amerikës dhe ëndërra me Erën nuse në avion, paraqesin momente dramatike, që nuk t’a kursejnë as lotin. Por, edhe në këto shtjella të ngjarjeve kaq të vështira, autori gjen shtegun për t’a nxjerrë lexuesin nga situata herë pashere, për ta nxjerr atë,  si të thuash, në breg, duke shpalosur momente ku dalin në pah tiparet më të bukura të shqiptarëve, bujaria, besa e solideariteti i tyre, besimi se sakrifica ia ka vlejt, e se Kosova do të jetonte e lirë e sovrane dhe djemtë e vajzat e saj do t’a bënin atë, etj… Vijnë këto momente përmes pjesmarrësve në rivarrim dhe përshëndetjeve të disa prej tyre, përmes pritjes së Lekës, takimit me shokët tek qebaptorja e pagesës nga ish – bashkëstudenti Tomë, e në plot episode të tjera, të shpalosura bukur e me mjeshtri nga autori. 

      Këto e të tjera ngjarje që të mbajnë “të kryqëzuar” e të lënë pa frymë, shtjellohen në pjesën e tretë të titulluar Requiem, të librit të shkrimtarit Prend Ndoja. Natyrshëm në fund të leximit të këtij romani të bukur, ku të rrëmben gjithnjë emocioni i veçantë në çdo faqe të tij, lexuesi shtron pyetjet:

– A e veshi Kosova e Re “vellon e grisur” që nuk e veshi dot Era e shumë vajza shqiptare si ajo?

– A përfaqëson emri shqiptar tiparet e virtutet më të larta të rracës njerëzore? 

– A duhet të ndjehemi krenar me këtë emër? Dhe më tej: A duhet të ndjehemi të detyruar kudo e kurdoherë që të japim nga vetja edhe për t’a nderuar këtë emër?

– A ka romani “Velloja e Kryqëzuar” e shkrimtarit Prend Ndoja edhe elemente autobiografikë në rrëfimin e tij të bukur artistik? 

Lexuesi sigurisht që do t’i shpalosë edhe përgjigjet e këtyre pyetjeve gjysëmëretorike gjatë leximit të romanit, por unë i shtrova ato thjesht si një nxitje, apo ftesë për lexim.

                                                                   ***

     Sido që të konsiderohet kjo vepër, roman historik, roman dashurie, roman me ngjarje reale apo fiksion i autorit, fatet e Lisit dhe të Erës janë dhe mbeten përfaqësuese tipike të fatit të mijëra të rinjve kosovarë të kohës, madje dhe fatet e të gjitha personazheve të këtij libri, flasin me gjuhën e lotit, të dhimbjes, të sakrificës sublime e të heroizmit të gjithë shqiptarëve atje, ashtu siç përfaqësojnë bukur traditën, vitalitetin, qëndrueshmërinë e papërkulshmërinë e shqiptarit ndaj së keqes dhe mbijetesën e triumfin e tyre në çdo situatë, sado e vështirë të paraqitet ajo.

Situata që kanë kaluar kosovarët nën regjimin barbar të Millosheviçit, heroizmi e mbijetesa e tyre, përbën lirisht subjektin e një romani, të një drame a të një filmi, për shumicën e familjeve kosovare atje, por që t’a shkruash një vepër të tillë duhet të zotërosh aftësi të spikatura, siç i zotëron dukshëm shkrimtari i njohur Prend Ndoja, për të mos e lënë lexuesin “të notojë” vetëm mes dhimbjesh e lotësh, por duke i dhënë atij sy të shohë nga e nesërmja, përmes një stili të veçantë rrëfimi, që “të gozhdon” me librin nga faqja e parë deri tek e fundit. 

Libri shoqërohet me një parathënie e shkruar nga shkrimtari Ndue Lazri, pasuar edhe nga disa recensa, opinione e reagime të pasqyruara në pjesën e fundit të tij, si nga Dr. Migena Arllati, Dr. Besim Muhadëri, Dr. Pashko R. Camaj, Msc. Enver Sulaj, Msc. Marjan Ndoja, Msc. Kosovar Alija, nga Mimoza Meço – Lazri, Sokol Paja dhe Fadil Hadërgjoni, të cilat personalisht do të doja të mos ishin pjesë e librit (unë as që i lexova derisa i përfundova edhe këto shënime!), jo se ato nuk kanë vlera, pasi secila prej tyre është një analizë e bukur e autorëve me vlera të spikatura, por për t’a lejuar lexuesin të konkludoje natyrshëm vetë dhe i pa ndikuar prej tyre, rreth vlerave artistike të romanit, thjesht duke lexuar tri pjesët e rrugëtimit të suksesshëm të rrëfimit artistik të shkrimtarit.

Prend Ndoja vjen me këtë roman pas dy vëllimeve me poezi: “Lot mbi oqean” dhe “Përtej valës” si dhe të një libri me ese e shënime udhëtimi, titulluar “Udhës së mërgimtarit”, por ai prezantohet si një prozator i regjur e profesionist i vërtetë dhe meriton vlerësimet maksimale për këtë roman të bukur dhe me subjekt interesant. Ai është një libër që duhet lexuar nga të gjithë, në Kosovë e Shqipëri, por që meriton edhe “udhëtim” në gjuhë të huaja, me qëllim që bota t’a njohë edhe artistikisht vitalitetin e popullit shqiptar të Kosovës dhe “vellon e grisur” të regjimit serb, që edhe sot ëndërron “martesën” me hirushen e bukur Kosovë.

                                                                                                            Lezhë, më 17 qershor 2025

Barazi për të gjithë…

Naum Prifti

Skicë

Sa tërheqëse qe kjo ideja se do të rronim të gjithë njëlloj. Dhe kur thoshim “njëlloj”, mendja më shkonte menjëherë te më të pasurit e fshatit e të krahinës. Ideali abstrakt sakaq mishërohej te persona të njohur që kishin nivel të lartë jetese, që rronin mirë, visheshin mirë, kishin shtëpi të bollshme e të bukura. Sa herë thoshim se i pasuri dhe fukarai do të kishin një nivel, mendja më shkonte te avokati ynë, zoti Vangjo dhe tek sekretari i gjyqit që vishej me sqimë e mbahej shik.

Disa pikëpyetje më dilnin që atëherë dhe nuk e mendoja si mund të bëhej zotni një shakatar si Çomja. Mendoja se edhe po t’i jepnin rroba të mira e të pastra, ai për dy javë do t’i kishte lerosur dhe shqepur. Po ajo që më mundonte më shumë qe si do t’ia bënin me çobanin e lopëve e të dhenve. Gjithë të tjerët do të rronin si në qytet, si në parajsë, po dhentë e lopët kush do t’i kulloste? Si do të bënte çobani kur të zinte shiu e breshëri?

“Do t’u japin ombrellë,” thoshte im vëlla. “Do t’i krijojnë kushte të mira.” Po ku pyeste shiu me erë për ombrellë? Ta merrte e ta flakte tej pa gajle. Ombrella në malet tona nuk i shërbente për asgjë. “Do t’i japin mushama,” vazhdonte vëllai.

Për çobanin s’ më mbushej mendja se do të shpëtonte nga kusuret e motit të keq. Mirëpo sipas teorisë marksiste të pasurit rronin mirë se përvetësonin edhe mundin e fshatarit dhe të punëtorit. Për shtresën e administratës e për gjithë ata që rrogën e merrnin nga qeveria, mendoja se nuk kishin asnjëfarë ideje se shfrytëzonin krahët a djersën tonë. Mundin dhe punën e krahut tonë e merrnin vetëm ata që mbanin argatë e shegertë.

Ne donim të rronim mirë të gjithë. Por ndërsa të pasurit merrnin nga ne, prej kujt do të merrnim ne.

Ideja e ndarjes së padrejtë të pronës ishte në themel të të gjitha luftërave që nga kohët që s’mbahen mend. Dhe kjo luftë nuk dallonte nga të tjerat. Mendonim se do të ngrinim nivelin e jetesës duke ndarë pasurinë, më saktë duke e rekuizuar. Do t’i merrnim Vangjo avokatit e do t’i jepnim Kolës a Kasëmit.

Sa joshëse tingëllonte kjo ide, ç’ vizion i mrekullueshëm për të ardhmen. Ky imazh fantastik filloi të qarkullonte që në ditët e luftës pikërisht sepse ishte aq joshës e aq tërheqës…

Ligjet ekonomike dhe llogaritë i kishin lënë mënjanë, se as i njihnin dhe as u delnin.

Edhe ne, si s’u kujtuam njëherë të shikonim sa na binte po ta ndanim pak katandinë e Vangjo avokatit dhe të kryesekretarit në njëqindekatër pjesë? S’kishte për të na rënë as nga një cep velenxe, as nga një pëllëmbë qilim. Kush do të merrte lugët, do t’i mbetej hatri se i morën pirunët, apo do t’ia kishte zilinë atij që mori diskun e tepsinë.

Pale të dëgjoje Xhoxhin tonë! “Vetëm sa të mbarojë lufta,” thoshte vazhdimisht, “se pastaj do të hamë me lugë të florinjtë.” As argjend nuk i pranonim, se i donim flori safi, po se nga do vinin, perëndia e dinte.

As për shtëpitë që digjeshin Xhoxhi s’bëhej merak. “Le t’i djegin të gjitha,” thoshte, “aq më mirë, se do t’i bëjnë më të bukura pas lufte anglezët.” Bile ai s’thoshte as me ndihmën e tyre, po nënkuptonte sikur do vinin muratorë e karpentierë nga Anglia. Sepse i dinte Xhoxhi aq dorëlëshuar anglezët një zot e di.

Njëherë i kundërshtova. Por ai aty për aty ma ktheu:

-Jemi aleatë, oj kokë. Ata që tani që jemi në luftë dhe po na ndihmojnë. Kushedi sa kasa me stërlina u kanë hedhur partizanëve….

E po ndoshta ai si partizan i dinte më mirë se ne të tjerët.

Mirëpo, ky Xhoxhi, kur u bë Sekretar i Komitetit Ekzekutiv, ishte ai që na dërgoi fletët e para të tatimeve.

Shkurt fjala, në çdo qeveri e në çdo sistem, fshatarit i bije të punojë dhe të paguajë.

Pasqyrë tronditëse e ferrit stalinist

Romani i shkurtër “Një ditë e Ivan Denisoviçit” bazohet në vuajtjen e dënimit me burg të Solzhenjicinit në kampin e punës. Autori flet për një fshatar të thjeshtë të dërguar në Siberi. Është dënuar pa të drejtë për shkaqe politike.  

Autori i është shmangur censurës ngase ka qenë në fuqi koha e shembjes së kultit të personalitetit të Stalinit. Kjo ka bërë të mundur daljen në dritë të veprës që flet për pësimin dhe vuajtjet e të burgosurve politikë në kampet e punës të Stalinit.

Romani u botua në nëntor të vitit 1962 në revistën “Novi mir”. Tirazhi prej 95 mijë kopjesh u shit përnjëherë. Edhe botimi special në milion kopje u shit menjëherë. Gazeta “Pravda” dhe publikimet ed tjera ruse për veprën shkruanin panegjeri duke theksuar dimensionin politik të romanit. Është koha kur politikani dhe shtetari sovjetik Nikita Hrushçovi (1894-1971) kishte investuar mjaft për t’u promovuar në Perëndim. Në saje të kësaj, romani i sipërthënë u përkthye në shumë gjuhë, kurse Solzhenjicini fitoi famë botërore. Por pas vdekjes së Hrushçovit, botimi i librit u ndalua. 

Në vitin 1964 Hrushçovi u shkarkua nga të gjitha funksionet.  

Shënim: Në Kongresin XX të PKBS të mbajtur në Moskë prej 14 deri më 25 shkurt të vitit 1956, në seancë të mbyllur, sekretari i parë i Partisë, Nikita Hrushçov ia nënshtroi kritikës radikale metodat dhe sistemin e pushtetit të Josip Visarionoviç Xhugashvili Stalinit (1879-1953). Me këtë, në politikën e brendshme dhe të jashtme sovjetike, Hrushçovi çeli një periudhë të re.

*   *   *

“Një ditë e Ivan Denisoviçit” (Odin den’ Ivana Denisovicha) është roman rus i shkruar në vitin 1957 e këndej nga shkrimtari dhe disidenti sovjetik Aleksandër Solzhenjicin (Aleksandr Isayevich Solzhenitsyn, 11 dhjetor 1918 – 3 gusht 2008). Romani doli në dritë në nëntor të vitit 1962. 

Ky disident ndihmoi në rritjen e ndërgjegjësimit global për shtypjen politike në Bashkimin Sovjetik, veçanërisht për sistemin e burgjeve Gullag. Në vitin 1970, “për forcën etike me të cilën i ka ndjekur traditat e domosdoshme të letërsisë ruse”, u vlerësua me çmimin “Nobel”. Vepra e tij “Arkipelagu Gullag” paraqet sfidë të drejtpërdrejtë për shtetin sovjetik U shit në dhjetëra milionë kopje. Është një seri në tre vëllime jo-fiktive e shkruar midis viteve 1958-1968. Për herë të parë u botua në vitin 1973 nga botuesi parisien YMCA-Press. Në vitin vijues u përkthye në anglisht dhe frëngjisht. Ai eksploron një vizion të jetës në sistemin sovjetik të kampeve të punës që njihet si Gullag. Solzhenjicini e ndërtoi kulmin e tij. 

*   *   *

Në romanin “Një ditë e Ivan Denisoviçit” veprimi ndjek një ditë të jetës të heroit të  veprës. Është një i burgosur i dënuar në vitin 1951 me 10 vjet burg në Gulag, diku në pjesën aziatike të Bashkimit Sovjetik. Veprimi bazohet në përvojat autobiografike të vetë autorit i cili për shkak të fyerjes së Stalinit në një letër, vuajti 8 vjet në Gulag. Ky roman me 158 faqe njihet për faktin se ishte e para vepër letrare e cila haptas fliste për këtë temë tabu.

Sapo romani u botua në revistën “Novi mir”, menjëherë u shitën 95.000 kopje. Nansi Metro (Nancie Metro) në esenë e vet ka shkruar se tema e romanit është ruajtja e dinjitetit njerëzor dhe e integritetit në rrethana të rënda. Në vitin 1970, sipas këtij libri u xhirua filmi me të njëjtin emër. Regjinë e bëri regjisori finlandez i teatrit dhe filmit Kaspar Vrede (Baroni Casper Gustaf Kenneth Wrede af Elimä, i njohur si Caspar Wrede; Vyborg, Rusi, 1929 – Helsinki, Finlandë, 1998) në bashkëprodhim britanik-norvegjez.   

Subjekti i veprës – Ivan Denisoviç Shuhovi me të dëgjuar – në orën pesë të mëngjesit – thirrjen për t’u ngritur, u zgjua në krevatin e vet në kampin e punës në Azi. Dimër i viti 1951. Me rastin e invadimit të Bashkimit Sovjetik nga Gjermania, ushtarët gjermanë Shuhovin e kanë zënë rob në mal. Por ai ka mundur të ikë me katër të tjerë. Arritën t’u bashkohen ushtarëve të vet. Nisën të lëvdohen dhe të thonë se vijnë nga burgjet gjermane ku kishin qenë robër. Menjëherë i akuzuan si spiunë dhe i dënuan me nga 10 vjet punë në Gullag. Tani ai është anëtari 104 i brigadës punuese. Iu caktua detyrë që atë ditë të punojnë në ndërtimin e punëtorive të objektit të ri “Soc-qytezë”, qendër komunale në mes të fushës së zhveshur. Por, para se t’ia nisin punës duhet të çelin gropa dhe të ngulin shtylla për telat me gjemba. Atë mëngjes Shuhovin e zë dimri dhe nuk mund të çohet. Për shkak të vonesës u ndëshkua. Tani duhej të pastronte dyshemenë në ndërtesën administrative. Në fuqi ishte rregulli se në temperaturën -40⁰ celsius të dënuarit e kampit lirohen nga puna. Por përjashta ishte vetëm -25⁰ . Shuhovi shkon te mjeku për të marrë falje për dobësinë e tij. Atje i thonë se s’ka vend për hospitalizim ngase kuota e të burgosurve të sëmurë është mbushur. Gjatë ngrënies së mëngjesit, për të pasur rezerva për drekë dhe darkë, Shuhovi fsheh një copë buke në shtrat, kurse një copë tjetër në pallto. Pas kësaj reparti 104 dhe brigadieri Tjurin shkojnë me rojet në vendin ku do të punojnë. Në orën 6:30 të mëngjesit e fillojnë punën që zgjatë 11 orë.                            

 Disa duhet të sjellin suva, disa bëjnë çimento, disa e pastrojnë borën përreth termocentralit, disa ndezin zjarrin ndërsa Shuhovit dhe Kildigsit u janë detyrë të ndërtojnë mure në katin e parë. Gjatë punës me të burgosurit e tjerë, Shuhovit i kujtohet se si në kampin e dikurshëm Ust-Izhmi, kishte të drejtë çdo muaj t’i shkruante gruas së vet. Mirëpo në këtë kamp përgjegjësit nuk i mundonin të burgosurit me punë jashtë orarit. Intelektualit Cezar i çojnë pako dy herë në muaj për arsye se secilin që ka njëfarë pushteti në kamp – e ka korruptuar, kështu që punon si ndihmës në zyrë. Pas dreke ndodhi një incident . Kontrollori Der e qortoi dhe iu kanos Thurinit ngase nëpër dritare kishte vënë letër-zifti. Por edhe ky iu kanos nëse ai do ta paraqiste rastin. Deri hoqi dorë nga raportimi. Kur erdhi koha e ndërprerjes së punës dhe e vajtjes, Shuhovi dhe Senka i shurdhët u ndalën pak për ta përfunduar ndërtimin e murit. Pasi e sosën murin rendën për te dera. Atje rojet i numëruan dhe konstatuan se një moldav është vonuar. Për këtë arsye e tërë brigada duhej të priste. Me t’u kthyer në kamp Shuhovi priti në radhë për t’i ngritur pakot që ia kishin dërguar Cezarit. Si shpërblim e mori çorbën e tij të darkës. Cezarit i kishin dërguar prej shtëpie lloj-lloj ushqimesh. Pasi e hëngër edhe supën e Cezarit, Shuhovi shkoi në shtrat i disponuar. 

Rreshti i fundit i romanit është: “Që nga fillimi e deri në fund të vuajtjes së dënimit, ka pasur 3.653 ditë të tilla. Tri ditët shtesë janë për shkak të viteve të brishta.”

*   *   *

Solzhenjicini qëndroi në Gullag 8 vjet, prej viti 1945 deri në vitin 1953. Romanin filloi ta shkruante në vitin 1957. Manuskriptin (dorëshkrimin) ia dorëzoi revistës “Novy Mir” (Paqe e Re). Redaktori Aleksandar Tvardovski u impresionua nga subjekti i veprës. Për të marrë miratim për botim, romanin ia dërgoi Këshillit Qendror të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik. Deri atëherë shkrimtarëve sovjetikë u lejohej vetëm t’i përmendnin kampet e përqendrimit. 

Nikta Hrushçovi e lexoi dorëshkrimin dhe përkundër kundërshtimit të disa zyrtarëve të lartë të partisë komuniste, e lejoi botimin e romanit. 

Në nëntor të vitit 1962 Tvardovski e botoi romanin. 

Kampi i punës i përshkruar në libër ka qenë po ai ku kishte qëndruar një kohë vetë  Solzhenjicini, derisa e vuante dënimin. Kampi ndodhej në Karagandë, në veri të Kazakistanit.              

Xhelal Zejneli