LETERSI – Page 181 – Dielli

Gëzim Hajdari vlerësohet nga revista prestigjioze italiane “INSULA EUROPEA”

May 26, 2020 by dgreca

Revista letrare italiane “Insula europea” prezanton librin dygjuhësh të autorit Gëzim Hajdari “Cresce dentro di me un uomo straniero/ Një burrë i huaj rritet brenda meje”, botuar në Romë 2020. Njoftimin e ka publikuar ne gjuhen shqipe gazeta”Diaspora”, nje projekt i financuar nga qeveria zvicerane. Në shkrim bëhet një vlerësim i krijimtarisë së tij artistike dhe sillen vargjet e tij më të reja shkruar në mërgim.

Gëzim Hajdari krijon në shqip dhe italisht. Ka përkthyer poetë të ndryshëm shqiptarë në italisht. Është president i Qendrës Ndërkombëtare italiane “Eugenio Montale” dhe qytetar nderi për merita letrare i qytetit të Frozinones.

I vlerësuar nga shtypi dhe kritika ndërkombëtare si një ndër poetët më të shquar bashkëkohorë ai ka fituar shumë çmime letrare. Veprat, veç gjuhës italiane, janë përkthyer ne gjermanisht, spanjisht, anglisht, frëngjisht.

***

Gëzim Hajdari ka studiuar Gjuhë dhe Letërsi Shqipe në Universitetin “Aleksandër Xhuvani” të Elbasanit dhe Letersi Moderne Italiane në Universitetin “La Sapienza” të Romës. Në 1997, ai mori çmimin prestigjioz të Italisë “Montale” për poezi të pabotuara. Këshilli bashkiak i ofroi një apartament të ri. Ai tani është një nga poetët kryesorë të huaj në Itali. Hajdari shkruan në shqip dhe italisht. Ai ka botuar vëllime të shumta poezish. Kritika italiane ka shkruar shpesh dhe e ka vleresuar si nje nga zerat kryesore te te huajeve ne Itali.

Gëzim Hajdari së bashku me shkrimtarin Shpend Sollaku Noe’ krijuan degën e parë të Partisë Republikane Shqiptare në të gjithë Shqipërinë, degën e Lushnjës. Ishin organizatore dhe luftetare të ndryshimeve demokratike. Në shtator 1991 themeluan gazetën e parë pluraliste në rrethe, “Ora e Fjalës”, gazete qe dha nje kontribut te jashtzakonshem ne proceset demokratike. Pas zgjedhjeve të 22 marsit 1992 ata emigruan në Itali.

Fuqia e referencës letrare dhe autoriale në njësimin e Adnan Mehmetit

May 17, 2020 by dgreca

Shkruan: Gjekë Marinaj, PhD/ Dallas, Teksas/

“Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë (Autorë dhe vepra)” është një libër me rreze veprimi më të gjerë sesa një reference tavoline, për lexuesit shqiptarë, të interesuar për ecurinë e letërsisë së diasporës në Amerikë. Ai nuk mund të përkufizohet as vetëm si esencë biografike, apo pasqyrim bibliografik. Këtu kemi të bëjmë me shtresa shtesë oportunitetesh, sepse ballafaqohemi me një hapësirë të pasur referimi, të cilën përmbledhësi dhe njëkohësisht autori i këtij libri, Andan Mehmeti, e ka perceptuar atë më tepër si një burim interaktiv, sesa një rezervuar informacioni statik.
Ndaj ne, si lexues të tij, si studentë të përhershëm të letërsisë dhe historisë, duhet t’i shfrytëzojmë të gjitha labirintet grabutiane në favor të idealeve tona, për të qenë sa më të edukuar dhe sa më përçues të kulturës sonë kombëtare, nga origjina për tek platformat nga ku mund të shijohet më tërësisht ajo. Në akord me konceptimin dhe diapazonin e mundësive personale dhe kolektive që kemi, krijimtaritë e formave më të larmishme letrare, që referohen këtu, është mirë t’i trajtojmë si përfaqësuese esenciale të lartësisë dhe si gravitet kolatik i mendimit dhe kulturës mbarë-shqiptare. Ato mund të konsiderohen pa hezitim si dukuri protoniste të drejtpërdrejta të anëtarëve të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë.
Ndonëse po bëhen gati dy dekada nga dita e themelimit të saj, një pjesë e përmbajtjes bibliografike dhe krijimeve letrare që pasqyron këtu, e kanë gjenezën e tyre para krijimit të këtij institucioni. Ky fenomen vetëm sa e shton interesin e lexuesit, duke fuqizuar faktin se shumica e prurjeve janë “krijime” letrare të formuara brenda orbitës së veprimtarisë së kësaj shoqate.
Adnan Mehmeti, si president (për disa nga ne si udhëheqës shpirtëror) i këtij grupi të rëndësishëm krijuesish, shpalos edhe një herë identitetin e tij, si novator në jetën e komunitetit letrar dhe intelektual të këtyre shkrimtarëve, poetëve, historianëve, dramaturgëve, gazetarëve, dhe autorëve të formave të tjera të artit letrar. Ai e bën këtë pa zhurmë, më thjeshtë si dhe pa pretendime autoriale. Kjo është mënyra e tij e veprimit. Roli e tij prej katalizatori ofron, shpejton dhe lehtëson rrjedhën e informacionit dhe prodhimtarisë letrare të anëtarëve të shoqatës së tij për tek lexuesi shqiptar dhe i huaj.
Adnan Mehmeti e bën këtë duke e parë botën e anëtarëve të shoqatës që drejton nga brenda kontureve të realitetit të tyre krijues me vështrim të hedhur jashtë vijave të padukshme, që ndan raportet e krijueseve me lexuesit. Avantazhi i tij si njohës nga brenda i kontributit letrar të shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë, shndërrohet në mision për ndryshimin e status quosë. Tashmë jehona e punës së shkrimtarëve, nuk mbetet më në heshtjen e një udhëtimi të largët si dikur, ku turbinat politike e shoqërore krijonin interferencë konstante dhe prishin natyrshmërinë e jetës bashkëkohore letrare. Si rezultat, qëllimi tradicional i letërsisë së diasporës nuk është më as në pikëpyetje as në mëshirën e zotit, ndonëse akoma nuk është vënë plotësisht nën autoritetin e një sistemi profesional e të organizuar të botimeve të librave.
Kjo ka krijuar frymëzim dhe kurajë tek autorët e shumtë, të përfshirë në këtë libër. Vetëbesimi i tyre, për të bërë letërsi, që i qëndron kohës është evident kudo. Po të studiohen me kujdes poezitë, proza, apo fragmentet e formave e tjera letrare, që çdo autor ka përzgjedhur për të përfaqësuar vetveten, vihet re se ekziston një përpjekje e vetëdijshme, apo e pavetëdijshme për ta zhvendosur fokusin e jetës letrare nga fundamentalizmi konservator i së kaluarës, pa i humbur principet themelore në kërkim të cilësisë. Por lirshmëria e fituar krijuese, nuk ka sjellë qetësi të plotë dhe të gjithanshme. Siç vihet re, ajo akoma shkon paralelisht me ritet dhe filozofinë bashkëkohore, në kërkim të përgjigjes së pyetjes, se cili është misioni i vërtetë apo kuptimi i jetës letrare në shekullin e 21-të.
I njëjti përqëndrim në titujt e librave të autorëve në fjalë, do na ndihmonte për të kuptuar më thellësisht linjat e mendimit në udhëtimin e tyre drejt zbulimit të domethënies së jetës krijuese dhe përshtatjes së saj për lexuesin. Titujt na japin hapësirë të mjaftueshme interpretimi, sepse funksionojnë si të dhëna në ekuacionin e angazhimeve të autorëve në ndjekje të përparimit shoqëror. Një prej konstatimeve të shumta është se krijuesit në mënyrë konstante i mënjanojnë disa nga gëzimet e jetës për të arritur përsosurinë morale si krijues asketikë, duke refuzuar lakminë e vlerave materiale, madje edhe duke sakrifikuar një pjesë të rëndësishme nga jeta e tyre familjare, për hir të besimit që kanë tek fuqia dhe premtimi, që rrjedh nga penat e tyre. Titujt e librave kërkojnë vëmendje, sepse nuk janë tituj rastësisht.
“Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë (Autorë dhe vepra)” na jepet si një lloj centurie, që shtrihet përtej faktit se çdo titull përfaqëson një autor dhe paraprin një tekst. Ai bëhet epiqendër e një reference antologjike, që na drejton për tek krijimtaritë letrare, mendimet, njohuritë dhe biografitë e shumë figurave të rëndësishme letrare në Amerikë. Megjithëse paraqiten së bashku si një trup tekstesh dhe janë një degë e trungut të letërsisë sonë kombëtare, materialet që referon libri, nuk mund të konsiderohen tërësisht si pjesë e një tërësie, si kapituj të së njëjtës jetë letrare. Secili autor përbën një entitet të plotë dhe të pavarur. Ata nuk përfaqësojnë një filozofi, apo botëkuptim të qëndrueshëm, por më tepër përvojat, mendimet dhe mësimet individuale në kërkim të formimit të identitetit personal dhe autorial.
Por, me gjithë respektin që ka për individualitetin krijues, Adnan Mehmeti na sugjeron të mos harrojmë se harmonia dhe respekti reciprok midis krijuesve është një sfidë në vete. Ai ka të drejtë, sepse kur forca e përbashkët e një shoqate letrare merr jetë përtej këndvështrimeve të ngushta, divergjencave apo xhelozive individuale, forca e mendimit kthehet një akt adekuat për të kuptuar më mirë kompleksitetin e realitetit të njerëzve, për të cilët shkruajmë.
Një tjetër koncept paralel me këtë linjë mendimi është drejtimi i vëmendjes tek fakti se veprimet tona kanë pasoja dhe se të gjithë kemi detyrime morale dhe shoqërore ndaj njëri-tjetrit. Çdo shkrimtar, me apo pa vetëdijen e tij, përfaqëson më shumë se veten e vet në çdo fjalë që shkruan. Ky është një realitet statik dhe i pafuqishëm për të ndryshuar me kohën. Thënë ndryshe, duhet pranuar se nganjëherë qetësia jonë shpirtërore është e rrënjëzuar në faktorë që gjenden përtej mundësive tona, për ta rinovuar apo mbrojtur atë.
“Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë (Autorë dhe vepra)”, siguron burimin bazë për shumë tema të rëndësishme të letërsisë së diasporës. Duke u nisur nga numri i madh i autorëve të përfshirë këtu si dhe nga rëndësia e tyre, mund të themi se shumica e temave kryesore, që kanë lidhje me shoqërinë tonë janë të mbuluara denjësisht. Si të tilla, ato nuk mbeten neutrale as në interpretim as në përmbajtje, ngaqë secili autor përpiqet të integrojë esencën e pikëpamjeve personale, në lidhje me shqetësimet bashkëkohore të kombit tonë.

ZEF ZORBA- Dekodimi i vonë i “hermetizmit” të Zorbës, një humbje për letërsinë shqipe

May 10, 2020 by dgreca

Shkruan: EMI KROSI/ DIELLI

Çfarë është e bukuara?! Gjithmonë kam pyetur vetes, sidomos në art. E bukura nuk është vetë, estetika e të brendëshmes, natyrës, hireve të një ferme, apo thjesht materia si një ngjizje mes shpirtit dhe trupit, por e bukuar në letërsi mos ka të bëjë me “të bukurën e madhërishmes”, të Kantit?! Por kjo bukuri me “errësi estetike” tek Zef Zorba, është mahnitëse, verbuese, sfiduese të çdo kohe, përtej çdo imazhi gri, përtej çdo dhimbjeje, përtej çdo enigme. “Unë jam e kuqja”, thaOrhan Pamuk, unë jam e jam e bukura, jam apoteoza e ekzistencializmit të qenies njerëzore, fundaj unë jam Njeriu, thelbi është Zoti!Në jetë të ndodh shumë vonë të takosh gjëra të bukura, Stéphane Mallarmé: “ S’ka gjë më të bukur se ajo që nuk ekziston” por më mirë vonë sesa kurrë. Takimi me poezinë e Zorbës, është e vonë. Një miku im poet kishte veprën e tij të cilën e fotokopjova, për ta patur të plotë. Në leximin e parë më mahniti poezia. Që nga eptimi i titullit, “Buzë të ngrira në gaz”, një togfjalësh “statik” ku palëvizshmëria e bën poetin edhe më enigmatik. Librin, mund ta ndajmë në :

Pjesa e parë: Pashyrja, (dekodifikimi i “greminës së errëst”), është “çelësi

enigmatik” i një teksti të mbyllur, jo për faj të autorit, por të mospublikimit dhe komunikimit me lexuesin. Kopetenca letrare, estetike dhe poetike, në poezinë “Në vënd të hyrjes”, I errët ky shteg. Nuk mundem/rrugën me gjetë pa dritën/ tande (Çka më sëmbon)/Në cep të greminës/, që josh e ngujon,/ a nuk e sheh si po lëkundem?, f.17, elipsa si mungesë, niset me një metaforë të “errët” jo vetëm errësira si tipar e poezisë hermetike, por si qasje estetike, i errët ky shteg, është metaforë fantazmagorike. Pse ka frikë poeti? Gremina nga ku është varur dhe qëndron “pezull” mes jetës dhe vdekjes, dritës dhe errësirës, “errësira nuk mund ta dëbojë errësirën vetëm drita mund ta bëjë këtë…”, ka thënë Martin Luter King, në kërkim të së vërtetës?! Cila është e vërteta?! Duke udhëtuar në shtigjet errëta të rrugëtimit poetik, e sheh veten të varur. Pyetja retorike a nuk e sheh si po lëkundem, ia drejton vetes. Uni poetike nuk “ka ngrirë” si buzëqeshja, (në harresën e pamundësisë të komunikimit me lexuesin), “nga ana tjetër këto punime sjanë bërë për botim, sepse edhe botimi i tyre kurdo më tremb shumë”, thotë vetë poeti në pasthënien e librit të tij. Dikotonomia dritë-errësirë, është tehu më u hollë që poeti kërkon brenda dhembjes, dritën. Ajo është jeta! Errësira është ferri, që shpirtrat nuk dinë se ku janë, por janë vetëm “hije” që eden greminave, pafund. Poezitë: “Një çast poezi: një jetë”, “Kujtime”, vargjet: zemra u beson/ shpirtanve/që natën gufojnë/prej gurësh/ të Rmajit/f.21, enigma se jeta bafton edhe nga varret, është si “klithma” e (mos)harresës. Poezitë: “Malle”, “Pjergull”, “Fjala”, “Shkalla e Kakariqit”, “Kashta e kumbarës dikur”, “Kur mbetesh vetëm pa ty”, “Fli”, “Qokthi”, “Robër”, “Sonte festë”, “Si zogj dallëndysheje”, janë poezi të librit të parë. Poezia: “Pjergull”, e nyjça krahë/të lacaruar/shtjellohen,f.12, në formët e hajkut, (sintezë e lartë e mendimit dhe imagjinatës) një ndjesi shqisore “thyerja e shqisave” të Bartes, nëpërmjet vëzhgimit të hollë te autorit, e shprehur kjo më shumë përmes detajeve pikturale të përdorura sesa me metafora, një lloj “algjebre e poezisë”, “haiku është i shkurtër deri në emocion, deri në ëndërr “ thotë Paul-Luis Couchoud. Poezia : “Një çast poezi: një jetë”, vargu: dritë përmes avullit, f.20, është metamorfizimi i dritës përmes avulllit. Dekodimi i teksetve hermetike, janë një lloj “arkitekture” që lidhen me njëra-tjerën, se jeta është një poezi. Vetëm çasti poetik, lidhet me vargjet: dalloj fytyrën tënde, pluhur bore:/marrshëm për pak më buzëqeshë/si protoplzëm “in vitro”, tranformimi i fytyrës në “pluhur bore”, një bardhësi e pafajshe, që nënkuton fillesën e pajafësisë njerzore që në gjenezë. Togfjalëshi: si protoplazëm “in vitro” sjell dikotominë avull-borë, shëndërrimi i natyrës nëpërmjet fytyrës së pastër engjellore, të një fëmije, të një vajze, shtojzovallesh, (elemente mitologjike të mitologjisë shqiptare), pse jo edhe si “Zanafilla” Bibla, ku çdo gjë ishte e pastër. Poezia tjetër: “Malle”, me vargjet: këso netësh/në Qafë-Hardhi/piklohen/shkurret/me ëndërra/xixëllonjash, f.23, poeti rreket të tregojë mallin, mungesën dëshirën por në një formë metamorfoze natyre, ku malli shpërfaqet me me ëndërra xixëllonjash, merr një tjetër dimension. Në poezinë: “Shkalla e Kakariqit”, elemetet e metamorfozës të japin imazhin e diktaurës. E kapërthyer me lugetër hëna/njollat e territ përgjakë/e nata/tinzare fishkëllen mes pritash/si në kohën e cubave/kur thika vetëtinte e ftohtë/ e buzagaz me pezëm, f.25, poeti ngërthen metamorfozën e natyrës me togfjalëshat: hëna si lugat, nata cub, rrëpira përbinësh, eshtra rrënojash, në atë boshësi ku ekzitencializmi ka vdekur. E ngeshme, fjalia që indetifikon diktaturën. Ajo nuk mërzitet se krimet janë “ foshnja të vdekura” , në ferrin komunist. Vargu , e buzagaz me pezëm, lidhte edhe me emetimin që në titull. Fytyrat e trishta pa busëqeshje , në pezëm (pikëllim), për “lumturinë” socialiste. Ishte e ndaluar të shprehet edhe pezmi, ensencialja e enigmës poetike, sipas Sabri Hamitit, “…duke dhënë pamje me efekte kaq kontarstive: buzë të ngrira në gaz”. Pamja groteske e ndërtesave të diktaturës vizaton Unin e poetit, nëpërmjet vetmisë tek poezia “Kur mbetesh vetëm pa ty”, (dimër , 1946), koha reale fizike si përcaktesë e vuajteve të poetit në burg, larg nga dashuria, si shumë të rinj të kohës, me vargjet: kur mbetesh vetëm pa ty/o zemar ime f.28, tashmë dashuria është “flijuar” me kodimin: armik i popullit. Nuk ka frikë nga vetmia, por nga “izolimi” larg botës, jetës dhe dashurisë, duke skajuar atdheun e robëruar të kthyer në një ferr, anë-mbanë ndërtesa golle se ç’kumbonte/sajimesh/që një mbas një/ndeshëshin palë e palë, duke vizatuar metamorfozën e pamëshirshme njerëzore me poezinë, “Robër”, (Vjeshtë e v.1948) një eptim mjaf i thukët i realitet tij, tashmë si i burgosur. Vargjet: e pezull varen/në tehun e një rrezeje/qeniet e këputura/ me malle të mënjanuara/me pezme/spërkalen/me ta këputë shpirti f.32, qëllimi i diktaturës është të këputë çdo “fije” madje edhe shpirtërore , që çdo frymë, çdo grimcë jete njerëzore të varte në tehun e fatit, si teh shpate,se shpata e Diklomeut qëndron mbi kokat e njerëzve. Togfjalëshi emëror: qeniet e këputura, është e njëjtë si sintagme e “Ferrit” të (Dantes), trajtësohet në masën e qullët të frikës së ferrit, në vargu: nji vazhdar turmash aq pa fund po shkonte/sa mbi dhe mortja gjithë atë gjamë njerzie ,Hajdegger shprehet, “pra vdekja, apo vetëdija mbi të, i jep kuptim jetës sonë, dhe ndryshon poashtu mënyrën e të menduarit për kohën”. As gjallë as vdekur, thotë: (Tomas Eliot), se pranëvënia e dy vargjeve: qeniet e këputura dhe me ta këputë shpirti, shëdërrimi i njeriut në asgjë ka arritur deri tek Qenia dhe Shpirti. A shëndërrohet shpirti??! Poeti nuk ka thënë “hapur” për kopetencën geninaskiane, si “një të pyetur mbi vlerën e vlerave” të (Jacquet Geninasca), por filli i shpirtrave ose “koncepti i pushtetit”, i (Michel Foucault), e “Njeriut njëdimensional” të (Herbert Marcuzes), kritikë në të cilën shpjegohet sesi synohet “fabrikimi i një individi ideor”, krijimi i njeriut të (anti)sistemeve.

Pjesa e dytë: Blerime tjera e zalle, (“metamorfozimi” i shpirtrave), përfshin ciklin

poetik: “Zalli i Kirit ”, “Eja me ne”, “Qyqja ”, “Kruja”, “Përtej”, “Dritare në rrugë”, “Tjera blerime”, “Prapë me furi”, “Pa element”, “Hej zemërplësura!”

Poezia “Zalli i Kirit”, është një poezi, me një tekst shtatëvargësh, një tekst me dy rrafshe: rrafshi semantic, i ndarë në dy pjesë: a) nënkuptimi (vdekja e fëmijëve është metaforizuar në yje) që kanë zbritur në zallin e Kirit (lumi i Shkodrës, ku janë pushkatura shumë njerëz), të povarrosur janë “shpirtëzuar” në yje. b) metaforiale, (sytë e fëmijë që vdesin me habi!). Cili është shkaku?! Imazhi lëviz brenda vargjeve, ka një diskurs estetik të gjetur, se në vargjet: zallet e bardha pa dritë/ ku natën zbresin yje/me mijëra/pa u ndi/mbase janë sytë/sytë e ëfmijëve që vdiqën në habi, f.36, të habit ndërtimi estetik, ndoshta jo aq qëllimtare, fjalët [dritë/sy], kuptohet se syri nuk mund të jetojë pa dritën e tij (bebëzat), por tashm këta “sy” janë vrastare, janë metamorforizuar në vdekje. Lëvizjet jo vetëm brenda vargjeve por edhe nga poezia në poezi, “thellon” metamorfozën tek “Qyqja”, element nga mitologjia popullore shqiptare (shëndërrimi i vajzës në qyqe) nuk është në kutimin “parak” por në formën e ironisë. Poeti qëllimisht ka dhënë qindra shëndërime (brenda metamormozës fjala [(qyqe)/katër herë]), metaforat fantazmagorike: shkëmbi djeg, vreri avullon, mortja pe, dashuria gur, epshi gurgullon, kandrra shprese, shpirti myk, vargjet: ku thellohet dishrake në shpatin/gëlqeror ajo zgarva e kumrisë/kulihum ku bijen ditshëndërrimi i vajzës në qyqe dhe nata/…/ ku çdo gjë, ku çdo gjë terrasitet/ kapu tinzare e ngul/rrezikja ti qyqe f.40, fjalët: lakmia, lajkatimet, dështimet, rrenat, ëndërimet, tinzare ose vargjet: dalin rrenat: kuku e kuku/ditën e natë; zhel e mel, zemrën e thatë , na ndërkall me korbin e (Poe-s). Prania e fjalisë: rrezikja ti qyqe, me kukunë e saj, a nuk është metaforë krahasimtare, me “betimin” e korbit: kurrë më! Sketërrina e pandryshueshmërisë së qyqes, nuk e zhbën as vargu: kur s’ka drita ç’i do sytë, vallë a është “deux machina” e Zorbës?! Rrugëtimi trishtues, “vizaton” pamje ekspresioniste tek poezia : “Dritare mbi rrugë”, nëpërmjet vargjeve: plandosen ,mbi pluhur muzgu/pemët hollohen e shtëpitë/të murrmë e të sheshta, ndehem/në plumbin e mugët të qiellit/përgjumen, E ti? Me syrin e skuqur/…/ E ti? Po shuhet?/E shkreta dritare/nuk paske më askujt m’iu qa!/…/ku feks një dritë e mekur/rrinë gjallë pa ty gjersa nesër nadje/mjerimi e shpresa, f.44-46, dritarja është rruga, hapsira, jeta, (tofjalëshi në kllapa , Oh, jeta rrokull e rrokull!), por pejsazhi është tronditës, lodhës. Tejrruga që sheh, pemët, makina, të dehur, taverna, qiellin, natën, dashnorëst, hënën, yjet, shpresën, mjerimin, lakuriqët, tjetërsohet në një përbidësh, kur polici, sahat, është mjerimi dhe “troku” i cizmes së policit (frika nga sistemi), si Gazi ’69 i (Bilal Xhaferrit). Pyetja retorike: E ti? , e “fsheh” dritën e mekur kur feks, mjerimi e shpresa. Poezia “Tjera blerime”, dashurira nuk është një “trill” i ëmbël që feks shpirtin e lodhur të poetit. Histoira e dashurisë së dy të rinjte në qytetin e Shkodrës, në vitin 1946, (Terezina Pali dhe Zef Zorba), në gjyqet e kuqe për të thyer moralin dhe dashurinë e tyre, por triumfoj. (Shënimi Terezës) është dëshmia e një dashurie të fortë që barbaria nuk e mposhti, si lule dyelli gjethet/veshur me vapë e t’zberë/…/e…oh…/tjera blerime/rinore,f.48 dhe shprehja në formë pyetja: a të kujtohet? Hapet një stinë verore deri në shtator, (koha e arrestimit) dhe mbyllet po prap me : a të kujtohet? Stuhia e shtatorit….a të kujtohet? Si mund të harrohet? Dëshmia jetësore e një dashurie nëpër terr. Dëshmia, dy vajzat e tyre.

Poezia, “Pa elemente”, sado që të largohemi,/ o dhimbje/ mos ti cekohesh?/Ç’e mjerë/kënaqësia jonë/dritëshkurtër,f. 51, dëshmia e trishtë dhe mjerimi i një shoqërie pa socialitet, ku kënaqësia vetëm për një çast është dritëshkurtër.

Pjesa e tretë, pasqyra të cfilitura (të fillimeve e të fundit), janë imazhe dhe skajime “të

lodhura” jete, që hapet me poezitë : “Ballkoni”, “Mbas varimit”, “Lule -crrule”, “Merimangë”, “Rrënime”, “Rrugët në vjeshtë”, “Shtëpizat”, “Zhigu”, “Atleti”, “Në kuminë e tullave”, “Prej dritares, dëshirat”, “Shpejto, pranverë…”, “Sa mirë, atëherë…”, “Guri i zi”, “Kesh ngopeëshim me frymë”, “Vajtimi i plakut në shtëpinë e shkretuar”, “Uratë për ditë gushti”, “Lodhje”. Këtë cikël do ta hap me një poezi, që shënon edhe kulmin e poezisë së burgut sipas citimit të (Yzedin Himës), “si tekste të fshehura në kohë”, poezia: “Merimangë” me vargjet: je kryqi im/ngërthyer me pezëm/në skaj të murit lart/-shakrravinë e zezë-/përbluan pusi/ah, shporru. Shporru: ja prite!/por menjëherë/ fijet e këputura vihesh dhe i lidh/ e endë, e endë ,e endë…f.64, por ky teskt poetik, i shkruar në dy kohë të ndryshme, me një citim të Shekspirit: “turn back, dull earth/and find thy center aut”, vetë poeti në pasthënien e botimit të përmirësuar, më 2010, shkruan: “…funksioni i të cilave ka qenë rivelimi e shoqërimi fenomenologjisë së brendshme” në skëterrën e burgut, (një shtresëzim sipas fenomenologjisë së tekstit) ku tingëllimi dhe eptimi i bashkëtigëlloreve të mbyllura i jep një trishtim poezisë si: [n/m, sh/p], poezia ka një ndërtim estetik, me një stilistikë të pasur, ku mbisundojnë figurat tingëllore: (asonanca,[shporru, shporru], konsonanca: [Ah, shporru, shporru: ja prite], aliteracioni: [e endë, e endë,e endë…], retiçenca: [e endë…], poeti e lë lexuesin pezull. Poeti e fillon këtë cikël me ballkonin, me filizat e njomë të lilevilës, si një udhëtar nëpër udhët e qytetit horizontalisht, sheh një kortezh mortor, të një lajmërimi në shtyllë, me pasthirrmën e fëmijëvë: “Uuu…! ai plaku” deri tek fiku, pemë e oborrove të shtëpive të vjetra shkodrane, duke kaluar nëpër shtëpizat. Në baladën me titull: “Në kuminë e tullave”, nëpërmjet vargjeve: unë tretem në mendime/Ruzha, flokë- verdha/bërrylin ma fërkon. Në gjiun e thatë/sillem por syrin gacë/vrik e largon, f.71, ka “guxuar” ta flakë tej petkun e hermetizmit, eksistencializmit, ekspresionizmit, për të shijuar energjinë e dashurisë, që në çdo rrethanë të “çliron” nga brengat, se fundvargjet: pse dridhesh kështu/thua dashuria brengat/shpaguan?, forca e dashurisë është sa e mahnitshme aq edhe ngjethëse,“zgjodha të të dua në heshtje…”thotë (Rumiu). Poezia: “Sa mirë, atëherë…”, duket sikur skajon një tjetër motiv; fëmijërinë. Ka dy kohë: a) koha e parë : kujtimet fëminore, ka shënues kohën e shkuar: sa mirë atëhere, o mite, kur ishim fëmijë/I lodhur prej lodrimesh gjithë ditën/në hije të një shelgu, bija i kutur gjumit,ëndërra,f. 78, koha e nostalgjisë fëminore, kur ishte i lirë, koha si antishenjë, ka “trembur” mitet që besonin në fëmijëri se jeta do të vazhdojë ashtu si ëndërrimet, por antikoha nuk ka më strukje tek mitet dhe personazhet e tyre. Tani, e ardhmja nuk ekziton, e tashmja skajon “një përmasës të katërt kohore” sipas (Rugovës). b) koha e dytë: e tashmja e përjetshme, zhbën Unin e poetit, ku edhe koha metamorfizohet: bie ora pesë e kryqin marr në krah:/ e me pak frymë fillhem për Kalvar. Uni “zgjohet” dhe kërkon ndihmën e Zotit. Por diktaturat nuk kanë Zot, as Kryq, as Jezus, por vetëm kalvar…kalvar. Pesha e kohës së pafunde të mundimit, nëpër kame pune, baltëra dhe ujëra të qelbuar (tharje kënetash dhe hapje kanalesh), në rënie të lirë vargu: e këmba përbi baltë lë gjurmë të thella, f.80, të trullos kur lexon vargjet, (me datëkohën; 1948), kuptohet se poezia: “Kesh ngopeshim me frymë”, është sendërtimi i ferrit të njëmentë të botës shqiptare. Vargjet: mbi supe të kanalit/ jarguar currilash/plumb një rryp qielli/ peshon/ shikonami:/ vërtetojmë burime primitive/me nofulla kërcëlluese/të dërmishura/përtypim mundimin/e balta e më unji/…/kesh ngopeshim thellë/njëherë më frymë, f. 84-85, janë të krahsueshëm me sonetin e (Arshi Pipës), “Kanali”, një shpërfaqje me përngjasmime me kohën e skllevërve, vërtetojmë burime primitive, krahasimi me kampet e përqëndrimit, me nofulla kërcëlluese/të dërmishura, por mjeshtria artistike e Zorbës, e “zhyt” lexuesin në gjolin e llucave të kampeve të punës imagjinare, ku vetë i ka jetuar, përtypim mundimin/e balta e më unji/…/kesh ngopeshim thellë/njëherë më frymë, për të lartuar fjalën e shkruar, sipas (Hans-Joachim Lanksch), “vjershat e Zorbës janë art autonom i fjalës, art që ushqehet nga substanca fizike e shpirtërore e fjalës”.

Pjesa e katërt: (fugat e fundit), me pesë poezi, (emërtime në italisht), fjala fugë:

shtjellë, ose iku me fugë, më vrap, “Allegro”, “Andante mosso”, “Lento”, “Largo”, “Allegro forioso” nis me “Alegro”, përtërimjet ernat gjithnjë/çartafillojnë/e shmangin cdo pikësynim f.92, si një mirash stinor, ku poeti joshet nga natyra me fjalët: përtëritet, natyra, mjegull, vesë, horizont, kristale, liqen, Zanë, deri tek vargu: …e shpesh kam pa liqenin të shpupurisur, poezia “Allegro furiosos” , f.99, që mbyll këtë cikël natyror.

Pjesa e pestë: (mbresat e rrugëve), (thyerja e tingujve në “introduktën” të ndiesive

shpirtërore ) “Introduksion”, “Tema e fagotit”, “Tema e ksilofon kumbonëve”, “Tema e intrumentve me perkusion”, “Tema e violinës”, “Parte concertante”, “Kadenca e ksifolon kumbonëve”, “Kadenca e fagotit”, “Kadenca e violinës”, “Kadenca e instumentve me perkusion”, “Ripresa”, “Stretta finale” janë poezi të një stili të veçantë që poeti ka ideuar vetë, ku shprehet se: “për unjisim muzikal është kërkuar, jo vetëm ritmi i qenësishëm në fjalët e në vargje, por edhe tentative, e riprodhimit të formave muzikore: fugat, fugatot,sonata,e tempot, kadencat, etj.” Në këtë cikël poetik, ka “zbutur” hermetizmin e tij, në formë lirikash rruge, çfarë kuptojmë me lirika rruge? Janë ndiesi shpirtërore në formë, të komunikimit të një grupi veglash muzikore, ku stinët, jeta, marrëdhëniet njerëzore janë “nota muzikore”. Që nga poezia: “Introduksion”, me shënimin (kthehen kujtimet) me vargjet: tash lehtë/njëher/tash lehtë/ lehtë…lehtë , dhe f. 102, një poezi me aliteracione, anafora dhe epifora. Shënimi, (ne, djemtë e vajzat e një mature), tek poezia: “Tema e violinës”, vjen pas shënimit (përzemërsi, lodra dhe dituri…), tek poezia : “Parte concertante”, me shënimet: pranverë, vjeshtë, verë , dimër, ndarjet dhe shënimi (sikur…) tek poezia: “Stretta finale” . Ku vargjet : pra lehtë/ më lehtë…/edhe më lehtë…/…/jetë/veçantia ime këtu qëndron:/që nuk të dua sepse të dua, f.128, e mbyll ashtu si edhe hyrjen në këtë cikël “orkestal” jetësor, por edhe natyror. Elisi i kuartetit vjetor, mbyllet me: jetë/veçantia ime këtu qëndron:/që nuk të dua sepse të dua, një përgjigje, sa hipotetitke, aq edhe e gënjeshtër, se jetën e duam, por nuk e duam kur na lodh me gjithe ato “persekutime”, por kur ndiejnë zërin e shpirtit, nga thellësia e vetes duke u përpjekur të njohim veten, zëri i brendshëm që na ushton fuqishëm, në heshtje, që shumë herë na duket sikur mbytemi: kush jam unë? Kuptojmë së të gjithë njerëzit i përkasin ose diçkaje, ose gjithçkaje, ose Hiçit dhe Asgjësë. “ Në ciklin Fugat e fundit poetit ia doli me krijue nji sintezë unike në letrat shqipe, atë të muzikës e letërsisë, cikli Mbresat e rrugëve – Poemë (Në formën e një koncerti për violë, fagot, ksilofon – kumbonë dhe instrumenta perkuisioni) asht i komponuem simbas strukturës së sonatës (me hymje, ekspozicion temash, pjesë koncertuese, kadencat solo, reprizë dhe nji coda). Vetëm me këto dy cikle Zorba do të kishte fitue nji vend të dukshëm në modernen poetike europiane”, shkruan: Hans – Joachim Lanksch.

Pjesa e gjashtë: në zgrip, (jeta në tehun e saj, është sfida përse jetojmë), me ciklin

e poezive: “Një gozhdë,”, “Hënë të reja”, “Natën kur bie shi”, “Rakia dhe lirika”, “A s’ma ndërtoni një shtëpi”, “Rrokollja në flakë”, “Blada dritash për lalin”. Në këtë cikël, janë dy poezi, që jam ndalur: Poezia : “Një gozhdë”, vargjet: Një gozhdë e ngulur thik në mur, një gozhdë/e ngulur thik në mur, një gozhdë e ngulur./Një gozhdë e futur thellë në mur, një gozhdë/ e futur thellë në mur , një gozhdë e futur./ Një gozhdë e mbetur thatë në mur, një gozhdë/e mbetur thatë në mur, një gozhdë e mbetur/ e ngulur thik …/e futur thellë…/ e mbetur thatë …tipike hermetike, vetëm me dy emra: [gozhdë/mur], me me tre mbiemra: [e ngulur/e futur/ e mbetur/] me tre ndajfolje: [thellë/thatë/thikë], që përsëritet gjatë gjithë poezisë. Përsëritja e vetëm e dy emrave e bën poezinë edhe më të errët, se hermetizmi dhe koncepti me “errësi poetike” në letërsinë shqipe me shumë etikohet poezisë së Camajt, por si koncept (hermetizmi dhe errësira janë realitete të poezisë), jo vetëm që nuk duhen ngatërruar, por duhen pranuar si një “hapje” e veprës letrare, term i futur nga (Umberto Eco), që nuk e implikon aspak poetikën hermetike, që lidhte me Hermesin (për neoplatonikët që mbanin sekret e krijimit të fjalës), të krijimi të artit të pastër, ose Artit për Art. “Errësimi” i lirikës moderne, përmes figurash simbolike, që duan çelësa të veçanta dekodifikuese, kuptohet edhe thënia e (Camaj-t): “në të gjitha poezitë e mia ka principe metrike (të fshehta) që nuk e prishin ritmin e radhitjen e natyrshme të gjuhës”. “Errësimi” si një cilësi poetike është një shqetësim i posaçëm për purizëm dhe esencializëm, jo në kuptimin e purizmit bosh të lirikës moderne, se errësimi i poezisë është shenjë e modernitetit. (Baudelaire-i) shkruante: “është një lavdi e veçantë që të mos jesh i kuptuar” kurse (Montale) shprehet: “askush nuk do të shkruante vargje, nëse problemi i poezisë do të ishte ai që të bëhesh i kuptueshëm për të tjerët”. Në këtë shtjellë, Zorba, ka ndërtuar këtë poezi, që duket e “grirë”, “e errët” , “statike”, pra një gozhdë dhe një mur. Gozhda (sendi), që ngulet në mur, (qëndresa) për njeriun, në rrethana të ekzistencializmit të tij, por muri, pengesa, ndalesa e (poetit dhe poezisë) por edhe gozhga, (burgu) është sendi që ngulet thellë, por muri qëndron tay, kurse gozhda edhe mund të “zhduket”, pra qëndresa njerëzore. (Kadare) në parathënien e librit “Buzë të ngrira në gaz” shkruan: “ai ëhstë nga të rrallët poet shqiptarë,që bëri eksperimente anaguardiste, aq pak tq pranishme në pozimnë shqipe”. Elipsa mungesore tek vargjet e fundit: e ngulur thik …/e futur thellë…/ e mbetur thatë …, të shoqëruraa me ndajfoljet vepruese, poeti e stilizon drejt unit të tij vetanak, sepse “gozhda” është fati i tij, (burgu) dhe duke pranuar që ajo gozhdë është futur thellë, si një thikë në shpirtin e poetit. Është rast i rrallë në poezinë shqiptare, të ketë një poezi vetëm me kaq pak gjymyrë fjalie dhe pa lidhëse apo folje vepruese. Një gjuhë ku shënjuesi (muri) dhe i shënjuari (gozhda) nuk mund të mbetet përgjithmonë. Mbetet vetëm shenja, por dhimbja do të zhduket dhe ndryshimi është i pashmangshëm. Poezia: “Natën kur bie shi”, vargjet: kujtoi Ungaretin/dashnorin/kujto Kuazomodon/pikëllimin/kujto Montalen/zhgënjimin…/natën/kur bie shi/ me rrëshëkë…/kur bie shi…kur bie…kur…f.137, në fund kemi një këputje të fjalisë, ose shkallëzimi zbritës deri në pyetjen, kur?, por “habia” e lexuesit nënkupton edhe “shqetësimin” e poetit. Heshtjen e thellë dhe harresën gjysmëshekullore, për Zorbën nuk solli “devijim intelektual”, por ishte pajisur me një kulturë të madhe me letërsinë dhe filozofinë moderne duke përkthyer poetë të tillë si: R. Frost, Xh. Ungareti, S. Kuazimodo, E. Montale, T.S. Eliot, dramaturgë si Shou, Pirandelo, Uelld, Martin, e filozofë si B. Kroçe, H. Xh. Gadamer etj. Kjo qartëson edhe “stilin” e tij personal edhe të “ndikuar”, kur përktheu : “Perfectum trinum” me 103 poezi të 3 autoreve Montale, Quasimodo dhe Ungaretti. Tekstura eliptike dhe thurja e veçantë tingullore, përbën artin autonom të fjalës shqipe në poezinë tonë moderne. “Zef Zorba asht modernisti i parë genuin dhe njiherit hermetiku i parë i poezisë së re shqiptare, me sa asht fjalë për atë të shkrueme në Shqipni”, thekson (Hans – Joachim Lanksch). Një veçanti pse edhe risi mund të quhet edhe poezia: “Rakia dhe lirika”, është shprehuar (Fatime Kulli): “kurse në këtë më së miri na e përflet krijimi poetik “Raki dhe lirika”, një hartim i realizuar në nivelin artistik, kurse këtë e dëshmojnë , mimezisi, katarsa dhe qëllimshmëria e përgjithshme e thadruar pastër shqip”. Mënyra e komunikit me lexuesin nëpërmjet kësaj poezie lirike, “risi” nëpërmjet një kodimi dhe analize, si një “pështhellim”, “befasi” apo “rekturë poetike”, nëprëmjet vargjeve: por ne vrojtimin presim lart/ku rrezet e perëndimit përhudhen/akrobatike çati më çati;/rreze ato, të vetmet që ne kapim/pa cingërime t’ashpëra – frekuencat/tona mbi artin, estetikën, fjalën/e zorshme.”f. 138-139. Ky tekst ka dy pamje:

pamja e parë: është pamja boheme e një ditë të diele, absurdi, paradoksi dhe kotësia e

jetës, me “utilitaritetin” e poetit, mes reales dhe imagjinares, duke mos “përjashtuar veten”, nga “loja” e pijes, dehjes, në kafene;

pamja e dytë: tesksi tofjalor; fjalën e zorshme, hermetizmi i poetit e ka përajshtuar

“logjikën” e fjalës. Fjala dhe e zorshme, paraprin vetëm ca frekuenca të artit, të estetikës, pra “qëllimisht” poeti e ka arritur domethënie, por mesazhi parësor humbet brenda fjalës së zorshme. Fragmeti tjetër: “Duam dy raki, jo katër! Dy raki…/e dy lirika…!- “Çfarë?!…”-shkrepi rrufe/e ra me sheshit sa një obelisk/pika çuditëse e saj…E tremijë, f.140., pas një përshkrimi sa bohem edhe baritor në një kafene (lagjeje) në Shkodër, ndeshim “lojën e të dehurit”, ku dialogon me veten, në formë monologu pyetës “çfarë”?! Ka “harruar” poeti, praninë e femrës-kamariere në mejhanet e ndyra të pianecëve, me seks dhe orgji bodleriane, si vargu universal i (Omar Khajanit): “Ngrehu! Sa rron, zbras kupa dhe puth çupa” , ku pikaçuditëse epton gjithë fjalinë.

Sa gota i ngrejtëm tok?/Kush i numëroi? Dolli e vargje na ngrenin/mbi re sikur me aerostat./“Nga vini?-/I pyetëm. “Prej parnazit: breg polar,/ku natën del aurora boreale…/E piqen portokale”. –“Jo – qeshi ajo-/Nga shkreti e Saharës; si mirazh/Mund të duket, por gjendet përnjëmend:/Në mes të verës pellgu ngrinë akull;/Aty zhvillohen gara patinazhi/Çdo vit. Ç’“teta”, sa spirale bëjnë/Mi akull, veç t’i shihnit – mrekulli!…”/“Just as in California-ia pohoj-/dikur aty patën gritur një “lager”/-shtoi me trishtim. -Maitenantil n’ya pas.Tani/s’ka “lager”më…!por po ndërtojmë një rampë…/-zëri u fik. Por ajo butë ia priti: “Qu’importe, my dear!”/…/sërishmi do dëgjojmë kanone/mozartiane… “In una tedio malcerto/il certo tuo fuocco…”f.144-145, rrëfimi si një tekst prozaik, për të rrëfyer për “qejfet” në anglisht dhe italisht, duke citur vargje nga Wilde dhe Montale, se të gjithë poetët janë të “çmenduar”, “pijatarë”, “dashnorë”. Fundja fatalistët, ekzistencionalistët, moralistët “përmbysen” në këtë tekst lirik bohem, madje deri në nihilizëm. Nihilizmi a është një paradosk?! Paradoksi si filozofi poetike, “…për tjera fjalë/nuk paskërka nevojë as ironia”f. 139. Ironia e fatit, “luan poker”, “luan” të dehurit (Uni dhe Egoja) mbase e tërë shqoërisë. Figurat satiristike, pikëçuditëset, laraska, bota e madhe sa dielli, nuk është vetëm kodi i një proze lirike të “kulluar”, por përjetimet, metaforat, simbolet, epitetet, aluzionet, nënkuptimet, ironia deri tek grotesku, rrëfimet deri dhe me detaje, (ngjyrat e veshjes së kamarieres dhe mbulesa e tavolinës), duket si “survejim” i të keqes kolektive, absurdi i botës njerëzore, tipike për Bodlerin, Prustin, Satrin, Kamy etj, se klithma e papajtueshmërisë me realitetin, vjen nga poeti amerikan, (Wallace Stevens), “bota juaj jeni ju. Unë jam në botën time”. Ndoshta shumë larg Bodlerit, me “Lulet e së keqes”, ku poeti u dënua si “heretik”, “mëkatar”, “perves”, por kjo lirik sjell një përmbysje të realitetit të trishtë dhe absurdit sikur “Toka e shkretë” e (Eliot-it), “poema është një objekt i pavarur, i gjendur midis autorit dhe lexuesit, marrëdhëniet midis poemës dhe autorit janë të ndryshme nga ato midis poemës dhe lexuesit” pse jo edhe si një mjet domethënës për lexuesin, kur (Yeats-i) , “dëshironte që poezia të vishte po aq domethënie sa mund të gjejë lexuesi”.

Gjuha që përdor poeti, tregon se kjo lirikë (përkundër stilit të tij) ka karakter sa të “hapur” aq edhe të “ mbyllur”, por tingulli u gjuhës për (Lamartini-in) do të thotë se: “poezia është ndjenjë dhe ndijim, shpirt dhe materie; kjo është arsyeja që shprehëse e saj është gjuha e përsosur, gjuha shkëlqimtare, që e pushton njeriun tërësisht dhe plotësisht, është ide që përshkon tejembanë qenien njerëzore, është ndjenjë e shprehur përmes shpirtit, është figurë e selitur në imagjinatën e njeriut, është muzikë që të ledhaton veshin”. Peoma tjetër, “Rrokollja na flakë”, mbyllet me: o jetë. Edhe në ygrip/ shtegtarët e tu/gjithjnë të dashurojnë f.158, të shkruar në “stilin” hermetik, për një personazh real, të gjymtuar në kampet e punës. Gjuha e “ashpër” jo vetëm si dhimbje, por me thirrjen drejtuar jetës, si një dashnore e pabesë se dashuria për të është, sa njerëzore aq edhe tokësore, por edhe Hyjnore. Duket sikur po lexon fundpoemën homeriane “Iliadën”, kur pleqtë e Trojës shprehen: për atë bukuri, ia vlen vdesësh! Dëshmi kjo edhe mikut të gjymtuar të poetit, se pas çdo vuajtje ia vlen të jetosh, por vdekja ishte “gozhda” e ngulur në mihsin e tij prej shumë vitesh. Poema e fundit, kushtuar vajzës së tij (thërritur me përkëdheli Lal), është pjesë e botimit të viti 2010, të plotësuar. Kjo baladë më titullin, “Baladë dritash për Lalin”, kam marrë vetëm disa vargje kuptimplote: …e perdja ra pa përfunduar akti/…/veç drita s’ka mbarim,f.169. , se perdja e hekurt ra, atëhere kur poeti shkruan mepërmes natës së errët totalitare, trishtimi i shpirtit të tij nuk e ka mposhur besimin, se perdja do të binte dhe ajo ra, ku; veç drita ska mbarim, drita e besimit dhe pshpresës, për të botuar dhe lexuar këtë poet madhështor, bashkë me gjuhën e tij poetike të pastër, të kthehet në peidestalin nga ku e hoqën dhunshëm dhe deshën ta përçudnojnë me të padrejtë.“Errësira për të cilën i tërhiqet vëmendja poetit vjen nga vetë nata që ai vetë eksploron: nga errësira e shpirtit dhe e misterit ku zhytet qenia njerëzore”, citon (Saint-John Perse).

tjetër. Ndoshta metoda fenomenologjike imja, nuk është ajo e duhura, por shumë shkolla të kritikës moderne, por edhe të kritikës së hershme, kanë hapsira boshe që të mbushin akoma më shumë kumtin poetik, lirik, estetik të poezisë së harruar, por jo të humbur të poetit brilant hermetik shqiptar, ZEF ZORBA!

QOLET 

May 4, 2020 by dgreca

THE TWITS BY ROALD DAHL- PERKTHEU NGA ANGLISHTJA NAUM PRIFTI DHE RAFAELA PRIFTI/

QOLET/

FYTYRAT LESHATORE/

Sot të zë syri shumë meshkuj me fytyra leshatore. Nuk është e mundur t’ia shohësh sifetin atij që e lë leshin t’i harliset nga çdo pore e fytyrës. Ndoshta kjo është edhe arsyeja e vërtetë e rritjes së leshit. Sido që të jetë është e vështirë të shikosh se kush është pas qimeve.

Lëre pastaj se ç’mund të thuhet për larjen. Larja e një fytyre leshatore nuk është punë e rëndomtë njësoj si shkumosim flokët unë e ti. Prandaj unë dua ta di: Sa herë e lajnë fytyrën këta fytyrëleshatorët? Një herë në javë, atëherë kur bëjmëbanjë ne të tjerët, të dielën në mbrëmje? A përdorin shampo? Po tharëse flokësh? A e fërkojnë pastaj me tonik që të mos u bëhet fytyra qerose? A shkojnë te berberi që ta shkurtojnë a krasitin leshin apo qethen vetë me gërshërën e thonjve përpara pasqyrës së banjës?

Nuk di ç’të them. Por kur t’ju rastisi të shikoni një syresh (gjë që mund të ndodh sapo të dilni në rrugë) ndoshta do ta vëreni pak më së afërmi dhe do t’i bëni vetes të njëjtat pyetje.

ZOTI QOLE

Zoti Qole ishte një prej atyre burrave me fytyrë leshatore. Gjithë fytyra përveç ballit, syve dhe hundës gjëmbonte nga leshi i dendur. Madje ca tufa të egra leshi shpërthenin nga vrimat e hundës dhe të veshëve. Zoti Qole ishte i bindur se leshllëku i jepte pamjen e një njeriu me mend dhe me famë. Megjithëse ai nuk hynte në asnjë nga këto kategori. Zoti Qole ishte leshko. Ishte lindur leshko. Dhe tani në moshën gjashtëdhjetë vjeçare ishte edhe më leshko se ç’kish qenë më parë.

Leshi i fytyrës tek ai nuk rritej me rregullsi dhe i tërhollë si ndodh zakonisht te fytyrat e leshatorëve. Qimet e tij dilnin gjembore dhe të harlisura përpjetë si fijet e furçës së thonjve.

Sa herë e lante fytyrën si furçë për thonjtë zoti Qole? As edhe një herë, madje as ditën e diel! Nuk mbahet mend qëkur e kishte larë surratin.

MJEKRA TE NDYRA

Dihet se një fytyrë paqime si e jotja ose e imja ndyroset pak kur mbetet pa larë, dhe nuk bëhet qameti.

Por është krejt ndryshe për një fytyrë leshatore. Aty stakohen gjëra dhe veçanërisht ushqimi. Salca depërton nëpër qime dhe mbetet aty. Ti dhe unë e fshijmë fytyrën e lëmuar me një pecetë dhe dukemi pak a shumë në rregull, por fytyrëleshatori nuk mundet të kthehet më në gjendjen e mëparshme.

Po të jemi të kujdesshëm, ne mund të hamë pa e shpërndarë ushqimin në fytyrë. Por fytyrë leshatori nuk mundet. Sapo t’ju rastisi të shikoni një leshator duke ngrënë darkë do ta vëreni se edhe po ta hap gojën sa një kamare është e pamundur ta fusë lugën me lëng mishi apo akulloren me shurup çokollate pa lënë diçka tek qimet.

Zoti Qole as që lodhej fare ta hapte gojën mirë kur hante. Si rrjedhojë, (edhe nga që nuk lahej) drudhërat nga vaktet e mëngjesese, drekave dhe darkave të ngrëna me parë vareshin nëpër qimet e fytyrës. Nuk ishin drudhe të mëdha sepse ato i fshinte duke kaluar kurrizin e dorës ose me mëngën e xhaketës ndërsa mbaçitej në tavolinë. Por nëse do t’i afrosheshe pak (jo nga qejfi) (ndonëse këtë nuk do ta dëshironte askush) do dalloje ngjitur te qimet thërrmija të thara nga vezë të skuqura, spinaq, salcë domate, peshk të thate, mëlçi pule të grirë dhe lloje të tjera ushqimesh të pështirshme të cilat i pëlqenin zotit Qole. Dhe nëse do t’i afroheshe edhe më shumë (duke i mbajtur mbyllur vrimat e hundës) nëse do vëzhgoje më në thellësi të qimeve të mustaqeve që gjëmbonin mbi buzën e sipërme, do shikoni copa më të mëdha që i kishin shpëtuar fshirjes me dorë, dhe ishin stakuar atje me muaj të tërë, si për shembul një fletëz djathi i krimbosur ose kornfleks i mykur apo edhe bishtëz i lyrosur i sardeleve të kanoçeve.

Për këtë shkak zoti Qole nuk mbetej kurrë barkthatë. Nxirrte gjuhën dhe duke e lëvizur rretheqark cepave të buzës eksploronte xhunglën e leshit, ku arrinte të gjente një dromcë të shijshme aty këtu për tu mbllaçitur. Me këto dua të them se zoti Qole ishte i zgjyrosur dhe i kutërbosur. Ai ishte edhe njeri i pështirosur siç do ta shihni edhe vetë në vijim.

ZONJA QOLE

Zonja Qole nuk dallohej shumë nga zoti Qole. Vetëm se nuk kishte fytyrë leshatore. Dhe kjo ishte për të ardhur keq, se leshi i fytyrës të paktën do t’ia mbulonte disi shëmtinë e frikshme.

Hidhi një sy vetë. Ke parë ndonjëherë grua me fytyrë më shëmtaraqe se kjo? Nuk ma merr mendja.

Por për habi, zonja Qole nuk ishte lindur e shëmtuar. Ajo kishte qenë shumë simpatike në vajzëri. Shëmtia rritej vit pas viti bashkë me kalimin e viteve. Pse ndodh kjo? Jua them unë.

Sepse njeriut i shihen mendimet e shëmtuara në fytyrë. Dhe kur njeriu ka mendime të ndyra për çdo ditë, çdo javë dhe çdo vit, fytyra i shëmtohet e shëmtërohet derisa nuk të bëhet ta shohësh me sy.

Njeriu me mendime të mira nuk është asnjëherë i shëmtuar. Mund ta kesh hundën e stërgjatë apo gojën e shtrembër, qafën me pala ose dhëmbët të stërdalë, por kur ke mendime pozitive ato tipare shpërndahen si rreze dielli dhe kurdoherë dukesh për mrekulli.

Asgjë e mirë nuk rrezatohej prej fytyrës së zonjës Qole.

Në dorën e djathtë mbante një bastun. Njerëzve iu thoshte se kishte xhongla në tabanin e këmbës së majtë dhe të ecurit i shkaktote dhembje të mëdha. Por arsyeja e vërtetë qe se bastunin e përdorte për tua vërvitur qenve dhe maceve si dhe fëmijve të mitur.

Pastaj ç’mund të thuash për syrin e xhamit. Zonja Qole kishte një sy xhami që ishte drejtuar në anën e kundërt.

SYRI PREJ XHAMI

Me një sy xhami bëhen rengje të llojllojshme sepse atë e nxjerr nga foleja dhe e fut prapë sa herë të teket. Mund të vësh bast ç’të duash se zonja Qole i dinte të gjitha hiletë.

Një mëngjes ajo e hoqi syrin e xhamit dhe e hodhi në krikllën e birrës së zotit Qole kur ai nuk e kishte mendjen. Zoti Qole rrinte ulur duke pirë birrën ngadalë. Shkuma formonte një unazë të bardhë të qimet rreth gojës. Ai e fshiu shkumën e bardhë me mëngë dhe pastaj mëngën e fshiu te pantallonat.

“Seç po komploton,” i tha zonja Qole, me shpinën e kthyer nga i shoqi që të mos e shihte që e kishte hequr syrin. “Sa herëqë rri kështu si i bukosur, je duke sajuar ndonjë plan a komplot.”

Zonja Qole kishte të drejtë. Zoti Qole ishte zhytur në një skemë komploti. Po vriste mendjen për një ndonjë rreng tëpaparë për t’ia punuar bashkëshortes atë ditë.

“Hapi sytë mirë,” tha zonja Qole, “se kur e shoh se je duke stisur komplote, unë nuk t’i shqit sytë njëlloj si shqarrthi.”

“Oh qepe gojën, plakë e keqe,” tha zoti Qole. Ai vazhdoi të pinte birrën dhe mendja e tij djallëzore vazhdonte të thurrte plane për një reng të ri që do ta lemeriste plakën.

Teksa zoti Qole po gëlltiste pikën e fundit të birrës, befas i vajti shikimi te syri i xhamit që e po zhbirilonte nga fundi i krikëllës. U hodh përpjetë.

“Të thashë se ta kam ngulur syrin!” krakarriti zonja Qole. “Unë kam sy kudo, prandaj ruaju!”

BRETKOSA

Për ta shpaguar për rrengun me syrin e xhamit, zoti Qole vendosi të vinte një bretkosë në shtratin e zonjës Qole. Zuri njëgoxha zhabë tek gjoli dhe e solli fshehurazi në një kuti.

Atë natë, kur zonja Qole shkoi në banjo, përpara se të futej në shtrat, zoti Qole e vuri brektosën midis faqeve të çarçafëve. Pastaj vajti dhe u fut në shtratin e tij dhe priti të niste gajasja.

Zonja Qole hyri në dhomën e gjumit dhe u fut në shtrat e shuajti dritën. Ndenji shtrirë në errësirë duke kruajtur barkun. Asaj ashtu i hante barku. Të gjitha plakarruqeve si ajo ju bëhet barku si miza-miza.

Papritmas ndjeu diçka të ftohtë dhe jargavitëse t’i lëvizte nëpër këmbë. Dhe ulëriti.

“Ç‘dreqin ke?” pyeti zoti Qole.

“Ndihmë!” piskati zonja Qole, duke u hedhur përpjetë. “Më është futur një gjë në shtrat.”

“Me siguri do jetë ajo Vrundulla që ma zunë sytë në dysheme,” tha zoti Qole.

“Çfarë?” ulëriti zonja Qole.

‘E godita por nuk e zura dot,” tha zoti Qole. I ka dhëmbët si dara!”

“Ndihmë!” gërthiti zonja Qole. “Më shpëto! Po më sillet nëpër këmbë!”

“Do të t’i haj gishtërinjtë!” tha zoti Qole.

Zonja Qole u mehit.

Zoti Qole u ngrit nga shtrati dhe gjeti një bidon me ujë të ftohtë. Ia hodhi në fytyrë zonjës Qole që të vinte në vete. Bretkosa kërceu nga çarçafët që t’i afrohej ujit. Dhe hidhej lart e poshtë në jastëk. Bretkosat e duan shumë ujin. Dhe kjo po bënte goxha qejf.

Kur erdhi në vete zonja Qole, bretkosa i kërceu në fytyrë. Askush nuk do të donte ta përjetonte këtë veçanërisht kur je shtrirë në shtrat në orët e natës. Ajo ulëriu përsëri.

“Për një mend, qenka Vrundulla. Do të ta kafshoj hundën.”

Zonja Qole u ngrit vërtik dhe iu zbriti shkallëve fluturimthi dhe gjithë atë natë ndenji në minder. Ndërsa bretkosën e zuri gjumi në jastëkun e saj.

VALSI VJENEZ

May 2, 2020 by dgreca

Nga Mustafa Xhepa/

– Po shkruaj për jetën e inxhinierit Selim Zyma, kushëririt tënd. Kur të jesh i lirë shkojmë në Tiranë të flasim me vajzën e tij. Dua të saktësoj pak gjëra.- Më thotë Kujtim Bevapi, drejtori i bibliotekës së Elbasanit. Jemi miq të kahershëm.
– Shkojmë të dielën.
Pranverë. Aromë lirie. Ata që kanë lyer duart me gjak, Sigurimi i Shtetit, janë arratisur në Çamërinë e pushtuar pas Luftës së Dytë Botërore. Njerëzia thonë se janë nën mbrojtjen e Asfalisë. E tmerrshme, kur mendon që Sigurimi i Shtetit ekzekutoi qindra shqiptarë të pafajshëm, nën akuzën, “agjentë të Asfalisë”.
Pranë urës së Zaranikës qëndrojnë në pritje disa mikrobusë të vjetër. Të blerë dorë e dytë apo e tretë në Itali. Shoferët që dikur punonin me taksitë e shtetit, tani kanë dalë privatë. Afrohet një i njohur i Kujtimit.
– Ejani tek unë! Edhe dy të tjerë e nisemi për Tiranë.
– Të presim për dy pasagjerë do të thotë të rrimë edhe një orë këtu.- Kujtimi nguron.
– Hajde! Dil prapa!- Shoferi i drejtohet një djali në sediljen e parë.
– Mos ma prishni! Uluni në dy vendet e para!

Aeroporti i Budapestit “Ferihegy” gumëzhin me udhëtarë që lëvizin brenda kampit socialist. Në daljen qendrore është duke pritur një punonjës i ambasadës austriake. Është i shqetësuar. Gruaja nga Tirana nuk duket gjëkundi. Shkon të pyesë sërish punonjësin e informacionit.
– Po! Hilda Zyma, me linjën e Malevit nga Republika Popullore e Shqipërisë, e ka kaluar kontrollin. Shikoni në sallën e pritjes!
Diplomati kërkon me sy. Fotografia, të cilën i treguan në ambasadë, nuk i shembëllen me ndonjë grua në sallë. Duke i buzëqeshur afrohet një hije. Nuk i është ndarë që kur ka ardhur në aeroport.
– Ajo plaka atje!- Tregon me gisht dhe largohet “syri vigjilent”.
Ulur në fundin e radhës së karrigeve, gri të errët, është një plakë e kërrusur. Veshur me kostum të kaltërt, i zbardhur, i gjërë për trupin e saj të rrëgjuar. Moda e viteve dyzetë. Nuk i shkon me moshën.
– Zonja Zyma, mirësevini!- I shtrëngon dorën e tharë.
Hildës i mbushen sytë me lot. Fjala zonjë i duket prej një bote tjetër. Ajo nuk ekziston më. E shembur, njëherë e përgjithmonë. Kërkon ta falenderojë. Fjalët i mbyten në dashurinë që ka lënë pas. Vajzën, Ismeten. E ka rritur me thonj. Ngrënë e pangrënë. Punë të rënda. Jetë kasolleje, me çati e derë llamarine.

Mbi atë llamarinë të ndryshkur trokitën një natë dimri të akullt dy oficerë të lartë të Sigurimit të Shtetit. Ajo nuk ua hapi. E mbante me të dy duart, fort. Kishin tentuar edhe herë të tjera. Ishte metodë e mësuar nga shefi Beria i BRSS-së, babai i përdhunimit. Në shoqërinë e re të klasës punëtore e fshatare, përdhunimi, instikti i njeriut të ri, ishte arma që përdorej kundër klasës së përmbysur. Oficeri më i bëshëm në trup e hapi me forcë.
– Dëgjo ti e huaj! Partia ta ka shpallur burrin …- Hilda shtrëngoi Ismeten e vogël në krahëror.
– Të pafajshëm …- Hildës i ra të fikët.

Diplomati austriak e mban prej krahu, sikur ta ketë nënën e tij.
– Zonjë nuk ndjeheni mirë? Dëshironi të pushoni pak në ambasadë?
– Dua të nisem. Ta shoh, para se…!- Fshin lotët me duart që i dridhen.
– E kam këtu.- I tregon biletën për në Vjenë.
Avioni ngjitet mbi re. Hilda mbështet kokën prapa. Mbyll sytë.

– Mami, mami!- Ismetja e vogël e tërheq nga dora. Është hera e parë që i lejojnë të takohen me Selimin. E rrëmbyen natën. Akuza sabotator. I vunë prangat në duar inxhinierit topograf Selim Zymës që kishte punuar për caktimin e kufinjve të vërtetë të Shqipërisë në vitin 1942. U përpoqën serbët ta vrisnin, ashtu si një palë pushtuesish të tjerë kishin vrarë gjeneralin italian Enriko Telinin, kryetarin e Komisionit Ndërkombëtar Kufipërcaktues mes Shqipërisë dhe ardhacakëve të përtej detit. Gjenerali kishte futur brenda kufirit të Shqipërisë Janinën dhe pjesët e tjera të Çamërisë. Me duart e pushtuesve të rinj, “Bijtë e Stalinit”, serbët ia arritën qëllimit.
– Mami! Këtu do të dali babi! Hajde! Afrohemi te dera!
– Qëndroni aty ku jeni! Takimi sot është vetëm me të parë. Do ti shikoni armiqtë në dritaren e katit të dytë.- Polici largon me të shtyrë disa gra të moshuara që mbajnë në duar boçe me ushqime.

Fillojmë të ngjisim Krrabën. Pa vajtur te Ura Trembëdhjetë, ndërsa zbret marshin me të kërcitura, mikrobusi bën prapa.
– Një muaj kam që e ndërrova dreqin e freksionit. Do të ketë vendosur të përdorur.- Flet i trembur shoferi.
– Hajde gjeje këtë punë,- thotë Kujtimi.- Paratë t’i marrin për të ri.
Rruga është e ngushtë me dredha, e ndërtuar para Luftës së Dytë Botërore. Pak është vënë dorë për ta mirëmbajtur. Qarkullimi është shpeshtuar dhe në kthesat e shumta, pa pamje, mundet fare lehtë të ndodhin aksidente.
– Ja këtu ra një Opel dje.- Vajza prapa nesh i tregon gruas që ka në krah.
Poshtë në faqen e shkëmbit rri ngecur në mes shkurresh një Opel i shtypur në pjesën e përparme. Lutemi të mos ketë patur viktima. Në Tiranë arrijmë rreth orës njëmbëdhjetë. Shoferi ndalon prapa Piramidës. Marrim në këmbë rrugën për te shtëpia e Ismete Zymës. Është në pjesën e bulevardit pranë stacionit të trenit. Derën e apartamentit e hap vetë Ismetja. Takohemi me mall. Është disa vite më e madhe se nëna ime, por kanë shkuar shumë. Ka ardhur edhe te Banesat në Elbasan, kur na kishin degdisur pasi na kishin rrëmbyer shtëpinë.
– Ylli nuk do të vonohet, doli për të bërë pak pazare.- Ylli Kostreci është bashkëshorti i saj dhe kushëriri i mikut tim Uran Kostrecit. Njeri shumë i mirë.
– Rrimë në kuzhinë, jemi më rehat këtu.- Ulemi në divanin përballë bufesë, ndërsa Ismetja afron një karrige dhe ulet pranë nesh. Bisedat zënë njëra-tjetrën. Kujtimi e falenderon për mikpritjen dhe informacionin.
– Porsa ta botoj do t’ua sjell vetë në Tiranë.
– Të falenderoj me zemër në dorë.- Ismetja e përqafon.
– Jeni i pari që po shkruani për babanë tim.
– Me inxhinierin Selim Zyma krenohet jo vetëm Elbasani, por e gjithë Shqipëria.- Kujtimi flet i emocionuar.

– Vajta me mamanë ta takonim.- Fshin lotët.
– Në dritaren e burgut bënte me dorë një plak me mjekër të zezë, të madhe…- Shkundet me ngashërim.
– Më falni!- Pret të qetësohet.
– As mamaja nuk e njohu.- Fshin sytë.
– I dukej i huaj. Jo njeriu që kishte dashur më shumë se jeta.
– Selim! Selim!- Thërriste.
– Jam Hilda!- Babai na puthte me dorë.
– Është Ismetja!- Ai vazhdonte të na puthte. Nuk e lanë. E tërhiqnin nga prapa. Mbahej fort te dritarja. E morën. E pushkatuan.
Heshtje…Stjuardesa pyet Hildën nëse dëshiron të pijë diçka. Ajo e refuzon me tundjen e lehtë të kokës. Mbyll sytë përsëri. Ditëlindja. Ishte ftuar edhe një djalë i ri, student i inxhinierisë.
– Selimi është i zgjuar, i pashëm. Kam frikë se do të të rrëmbejë zemrën.
– Baba, unë jam e rritur tani. Tetëmbëdhjetë. Pastaj e kam takuar edhe herë të tjera.
– Të paska lënë gjurmë!
– Është nga një vend i vogël. Kemi lidhje gjaku me ta. Princ Vidi quhej mbreti i tyre. Albania.
Hilda hap sytë. Zonja që është ulur pranë saj në avion i buzëqesh.
– Isha në ëndërr.
– Me siguri e bukur, sepse po qeshnit.
– Si ëndrrat.

– E humba fare. Ylli po vonohet. T’ju nxjerr pak raki dhe diçka për të ngrënë.
– Jo,- thotë Kujtimi,- kafeja është tamam.
– Mbas lajmit që morëm për pafajsinë e babait, nëna u përpoq të kontaktonte me përfaqësuesit e ambasadës austriake. E pengonin. Një ditë arriti të takojë konsullin austriak. Ia tregoi të tërën. Ai premtoi se do të na merrnin në Austri. Nuk ndodhi ashtu. Tirana komuniste lejoi vetëm nënën. Mua më mbajtën peng këtu. Në Austri vajti te vëllai im, më i madh në moshë, që kishin lënë me gjyshin, kur erdhën në Shqipëri. Verin. Tani siç e shihni, pas ndryshimeve, do të shkojmë edhe ne si familje.
U ndamë me Ismeten duke i uruar udhë të mbarë. Rrugën për te “Piramida e Djallit” e bëmë pa folur. Ishim prekur thellë.

– Tani, Valsi Vjenez! Çiftet të zgjedhin partnerët.- Na ftoi babai. Eh i dashuri baba! Nuk të dëgjuam.
– Po shkoni në strofkën e ujqve.- Na këshillove. Ishim të rinj plot ëndrra. Selimi donte që Shqipëria e vogel t’i ngjasonte Austrisë.
– Do ta bëjmë! S’i mungon gjë.- Më mbulonte me të puthura.- Është e pasur me minerale, njerëz … e bekuar nga Zoti natyra e saj.- Po ujqit Selim rrinin gati për ta shqyer?
– Vajzat rendën te partnerët. Mua këmbët … drejt Selimit.
– Zoti Zyma, pricesha e mbrëmjes ju zgjodhi juve. Jeni me fat!- Babait i shkëlqenin sytë. Vlerësonte krenarinë dhe burrërinë e Selimit.

– Zonjë avioni ka ndaluar.
– Më falni!
I tërë bagazhi i Hildës, çanta e dorës që e ka qepur vetë. Shoferit të taksisë i jep adresën dhe mbështet kokën te xhami.
Në modë ishte vallzimi me trupat pranë, “International-style Viennese waltz”.
– Gjatë çdo rrotullimi kontakti i trupave rriste ndjenjën që kishim për njëri-tjetrin. Dora e djathtë e Selimit vendosur në kurrizin tim; dora ime e majtë mbi shpatullën e tij të djathtë. Dy duart e tjera kapur pranë lartësisë së gjoksit. Kur më takonte, një zjarr më diqte përbrënda.
– Të dua,- tha,- më shumë se jeta ime.- Vendosa kokën pranë zemrës së tij,- edhe unë.
– Zonjë arritët te shtëpia.- Shoferi hap derën e taksisë.