Thanas L.Gjika – Dielli

ECJA DREJT SE DJATHTËS – DËSHMI MORALE DHE MENÇURIE

August 27, 2021 by s p

DUKE SHPËRNDARË E PROMOVUAR LIBRIN E RI

(Shënime udhëtimi)

Thanas L. Gjika

Gjatë muajit maj të këtij viti Shtëpia Botuese JOZEF në Durrës botoi librin tim të ri “Ecja drejt së djathtës – dëshmi morale dhe mençurie” (374 faqe). Krahas postimit të disa kopjeve, që bëri Z. Aurel Kaçulini, pronari i shtëpisë botuese, shkova dhe vetë për ta shpërndarë edhe në disa miq e qytete të Shqipërisë, Maqedonisë së Veriut, Kosovës dhe Malit të Zi dhe për ta promovuar në Durrës dhe Prishtinë.

Kur u nisa mendova se kjo do të ishte vajtja ime e fundit në atdhe, mirëpo mbas tri javë udhëtimi, kur u ktheva, vendosa që të mos humb asnjë rast për të shkuar në trojet shqiptare sa herë të kem mundësi, sidomos pas botimit të ndonjë libri të ri.

Më kanë mbetur në mendje mikpritjet e zotërinjve Ali Bega në vilën “BEGA” në plazhin e Durrësit, Spiro e Margarita Bimbli në Korçë, Shpëtim Pollozhani në Strugë, Prof. Salajdin Mehmeti dhe vëllai i tij Muhameti në Tearce të Tetovës, Prof. Isak Shema në Prishtinë, Arbër Berisha në Pejë, etj. Konforti i hoteleve dhe sjellja e qytetëruar e personelit dhe kamarierëve /kamariereve i Hoteleve “Prishtina” në Prishtinë, “Coloseo” dhe “Geg e Tosk” (i Z. Gjon Dukgilaj) në Shkodër dhe “Palata Venezia” në Ulqin (i Z. Gani Resulbegu), i Hotel-Restorantit “Tirona” te Plazh i Durrësit, ishin të nivelit europian. Për nga sistemi rrugor, Kafe-Klube, Hotele, ndërtsa shumkatshe, Restorante dhe paraqitja e sjellja e personave të shërbimit, Shqipërisa është një vend Euro-Atlantik. Njerëzit, sodomos fshatarët, i janë futur punës dhe kudo ku jetojnë shqiptarët në Ballkanin Perëndomor bie në sy lulëzim i bujqësisë dhe i blegtorisë. Kurse nëpër qytete ka nevojë për investime në industri, dhe hapje vende pune, sepse rinia që jeton në qytete nuk pëlqen të punojë në bujqësi e blegtori.

“Ajo që i mërzit shqiptarët, më thotë Z. Bega gjatë bisedave, është sjellja e korruptuar e zyrtarëve të qeverisë, e gjykatësve dhe e mjekëve. Mos paç të bësh me të tillë njerëz se ta nxijnë jetën. Në plan moral e ligjor Shqipëria është për të qarë hallin”.

Promovimi në Durrës.

Nën përkujdesjen e Drejtoreshës së Bibliotekës Popullore Durrës, Z-njës Mirela Ylli, u organizua më 10 qershor 2021 në një nga sallat e Pallatit të Kulturës promovimi i librit “Ecja drejt së djathtës – dëshmi morale dhe mençurie”. Morën pjesë krijues, gazetarë dhe qytetarë të ndryshëm, midis të cilëve më kujtohen: Shpendi Topollaj Vaso Papaj, Nikolla Spathari, Doranin Agalliu, Mira Kauri, Mela Moisiu, Abdulla Deliallisi, Arjola Kondakçi, ing. Pasho Beqiri me bashkëshorten Z-njën Merushe, A. Bega, etj. Nga Tirana kishin ardhur studjuesja Emrie Krosi, gazetarja Kozeta Zavalani me bashkëshortin Dr. Gjergjin, studjuesi i fotografisë Qerim Vrioni, shkrimtari Kristaq Nanushi e poeti Qazim D. Shehu. Vlerësimet kryesore i dhanë gazetari e studjuesi Hasan Ulqini, punonjësja e bibliotekes moderatorja Teuta Dhima dhe shkrimtari Shpendi Topollaj.

“Libri i ri i studjuesit Thanas Gjika, tha misdis tjerash Z. Hasan Ulqini, është libri i tij i nëntë. Tërësia e studimeve, analizave, portreteve dhe kujtimeve të tij janë punë me vlera për kohën tonë dhe të ardhmen. Përpjekja kryesore e këtij libri është që të ndihmojë në korrigjimin e shtrembërimeve historike të së kaluarës, si njohja e 15 dëshmorëve të 7 prillit 1939, dënimi i hedhjes poshtë të Marrëveshjes së Mukjes, vlerësimi i arritjeve artistike të krijuesve që vijnë nga jeta e burgjeve dhe internimeve, si Visar Zhiti e Jozef Radi, etj. Ai vlerëson shkrimtarë të suksesshëm si Eglantina Mandia e Kristaq Nanushi, që meritojnë vlerësime më të spikatura për veprat e tyre. Nge lart karakterin e panënshtrueshëm të ish-komunistit Dino Martiko, të poetit Lazgush Poradeci, etj. Përkrah dhe vlerëson evoluimin e shkrimtarit Luan Rama dhe arritjet e tij artistike. Ai ka theksuar nevojën e një politike dhe kulture kombëtare të unifikuar në mbarë trojet shqiptare. Gjuha e shkrimeve të tij është shkencore, e pastër dhe e pasur, gjithnjë e thjeshtë dhe e kuptueshme.

Megjithëse jeton në Amerikën e largët, Thanasi, shoku e miku im që nga koha universitare, zemrën e ka në Shqipëri, jeton atje, por përjeton ngjarjet kryesore të popullit tonë dhe i trajton në shkrime, boton me shpenzimet e veta libra dhe vjen, si pak kush në atdhe për t’i shpërndarë e promovuar, gjë që i jep jetës sonë intelektuale impulse për ecje përpara”.

Punonjësja e Bibliotekës, Z-nja Teuta Dhima, pasi përmendi disa nga shkrimet e librit, theksoi se studjuesi Th. Gjika të tërheq për gamën e gjerë të problemeve që trajton, për realizmin dhe qartësinë e mendimeve, për guximin qytetar dhe dashurinë ndaj popullit tonë.

Shkrimtari Shpendi Topollaj, autor i mbi 50 librave me poezi, tregime, novela, drama, romane dhe artikuj të ndryshëm, pasi vuri në dukje disa nga vlerat e librit, theksoi: “E përgëzoj studjuesin Gjika sepse në shkrimet e këtij libri gjeta pikpamje të njëjta me pikpamjet e mia për vlerësimin e të përndjekurve dhe të së djathtës në shoqërinë dhe politikën shqiptare”.

Në fund m’u dha fjala edhe mua. Pasi falenderova Drejtoreshën e Bibliotekës, Z-njën Mirela Ylli, Z. Aurel Kaçulini dhe moderatoren Z-njën Teuta Dhima, për organizmin e këtij takimi, si dhe pjesëmarrësit e folësit, u tregova dy nga shtytjet kryesore që më nxitën të vijoja studimet në mërgim: “Kur shkova në ShBA me lotarinë Green Card më 1996 nuk dija anglisht, përgatitja ime si studjues i letërsisë dhe i historisë së popullit shqiptar nuk më hynte në punë. U punësova ku munda për të rritur e shkolluar dy fëmijët (13 dhe 18-vjeçarë). Shkova dy vjet në shkollë mbrëmjeje për të mësuar anglishten. Më bënë shumë përshtypje dy thënie autorësh amerikanë: 1- “Puno atje ku ndjehesh më i përgatitur e mund të japësh më shumë” dhe 2- “Më shumë se dashurinë, se pasurinë dhe lavdinë duaje të vërtetë”. I ngula në kokë këto thënie dhe pas punëve për të fituar jetesën, iu futa studimit të jetës së Shën Palit/Pavlit, për të cilin Kisha Katolike dhe ajo Ortodokse Shqiptare pranonin se ky apostull kishte punuar edhe në troje ilire, por nuk kishte studime konkrete për të përcaktuar se ku dhe kur kishte punuar ky apostull dhe a kishte shkruar ndonjë letër në këto troje. Përgatitja ime si historian dhe analist i tekstit letrar më ndihmuan që të arrija të zbuloja një të vërtetë të lënë në hije: Shën Pali/Pavli kishte punuar në disa fshatra e qytete ilire, dhe se në Durrës (Dyrrachium) kishte krijuar bashkësinë e parë të krishtere dhe se këtu kishte shkruar letrën e tij më të rëndësishme drejtuar të krishterëve të panjohur të Romës (letrën “Romakëve 1-15”). Këto arritje u pranuan prej Katedrës së Teologjisë së Atlantic Union College, prej Peshkop PhD Joan Palushit – Mitropolit i Korcës, prej Prof. Akademik Jorgo Bulosh, etj. Por në Shqipëri nuk ka studjues të mirëfilltë të historisë së Krishtërimit dhe kështu studim im ka mbetur pa u përkthyer në anglisht që të mund të bëhet problem i shkencës botërore…”

Moment nga promovimi i librit ne Durres

Një nga dëgjuesit kërkoi të dinte se çfarë kuptoja unë me të djathtën shqiptare. E sqarova nocionin tim për të djathtën shqiptare: “Me të djathtë shqiptare unë kuptoj njerëz që punojnë për t’u pasuruar në përputhje me ligjet, duke qëndruar larg korrupsionit, njerëz që kanë ndërtuar familje me moral të shëndoshë, njerëz që synojnë krijimin e shtetit kombëtar demokratik. Për mua ajo që përfaqëson Partia Demokratike, nuk është e djathtë e vërtetë, sepse udhëheqja e kësaj partie është palë me udhëheqjen e Partisë Socialiste dhe të Partisë LSI, të cilat së bashku sundojnë Shqipërinë përmes korrupsionit, mungesës së moralit, pa çarë kokën për krijimin e shtetit kombëtar demokratik. Të djathtën e vërtetë e duan shumica e shqiptarëve të ndershëm që nuk kanë lidhje gjaku e interesi me klasën politike. Këta mund të jenë jo vetëm demokratë, por edhe eurosocialistë, ballistë e nacionalistë”…

Promovimi në Prishtinë

Me nismën e Prof. Dr. Isak Shema dhe mbështetjen e Bibliotekës Kombëtare të Prishtinës më 15 qershor në sallën Amfiteatër të kësaj biblioteke u organizua promovimi i librit tim të ri. Për shkak të Pandemisë në këtë takim erdhën pak studjues, gazetarë, mësues, studentë, etj. Midis tyre më kujtohen poeti Prof. Xhemil Bytyçi, gazetari e analisti Shaqir Foniqi, Ing. Bashkim Bordoniqi, Z-nja Vlona Bordoniqi, Oliver Sedaj, poeti Agim Gjakova, etj. Drejtori dhe Zv.Drejtori i BKK nuk mundën të vinin për shkak të një takimi tjetër.

Fjalën e hapjes e mbajti poeti Agim Gjakova, intelektual që ka qenë shembull i rrallë i qytetatisë shqiptare në kohën e diktaturave komuniste në Jugosllavi e Shqipëri. Midis tjerash Z. Gjakova tha se e kishte njohur autorin e librit në Tiranë që në vititet studentore dhe më vonë. Ai dallohej për prirjet e tij liberale. Pasi më falenderoi për vajtjen në Prishtinë për të promovuar librin e ri, ia dha fjalën Profesorit Isak Shema.

Prof. Shema përmendi me hollësi shkrimet e përmblodhur në këtë libër si portrete, ku vlerësohet jeta dhe vepra e krijuesve të talentuar Jozef Radi e Luan Rama; jeta heroike të ish-komunistit Dino Martiko dhe e bashkëshortes së tij Sofia, minoritare greke nga Pogoni; analiza për vepra letrare të Visar Zhitit, të Eglantina Mandisë e Kristaq Nanushit; vlerësime për librin “Në strofullën e djallit” të veprimtarit të shquar politik Shpëtim Pollozhani i Maqedonisë së Veriut dhe për antologjinë “Pena të arta franceeze për shqiptarët – 1332-2007” të studjuesit Fotaq Andrea, libër madhor ku spikat ideja se Shqipëria gjatë shekujve ka qenë për vizitorët dhe miqtë francezë vend i heronjve dhe i njerëzve të bukur e të talentuar.

Pastaj u ndal në artikujt analitikë kushtuar nevojës së katarsës kombëtare, që lidhet me dënimin e krimeve të diktaturës komuniste; artikullin ku vlerësohen dy ideologjitë – nacionalizmi borgjez dhe komunizmi. Vijoi me kujtime për personalitete të ndryshme të letërsisë si Lasgush Poradeci, të shkencës si Prof. Kristo Frashëri, të arsimit për disa pedagogë të gjimnazit, etj. Theksoi se ka vlera ideore dhe njohëse dhe letërkëmbimi i këtij studjuesi me disa personalitete të letërsisë e gazetarisë shqiptare si Visar Zhiti, Prof. Sami Repishti, Lek Pervizi, Jozef Radi, Frank Gj. Shkrelit, Ismail Kadare dhe Ilir Demalia.

Pjesa vijuese e librit përmbledh vlerësime të gazetarëve dhe analistëve Frank Gj. Shkrelit e Astrit Lulushit, dhe të studjuesve Ilia Karanxha e Fotaq Andrea për librin tim të mëparshëm “Një letërsi kombëtare një atdhe i vetëm” Botimet KUMI Tiranë 2018 (459 faqe). Këtë paraqitje, Prof. Isak Shema e mbylli duke përmendur dhe kronikën e shkruar prej mësuesit Muhamet Memeti për promovimin e librit “Një letërsi kombëtare…” që u organizua në Universitetin Shtetëror të Tetovës “Fadil Sulejmani” më 3 nëntor 2018 me pedagogët dhe studentët e këtij universiteti.

Si konkluzione Prof. Shema theksoi: “Puna studimore e Prof. Thanas Gjikës, ka karakter shumdimensional. Ajo përfshin tema studimi që nga antikiteti, Rilindja dhe deri në ditët tona. Ky libër i tij, ashtu si dhe librat e tjerë të tij, me lëndën e gjerë e të shumllojshme që trajton, me guximin qytetar që e përshkon, përbën një pasuri me vlera të shumanshme, si nga tematika, problematika, llojet letrare, studimore e publicistike”.

Më tej m’u dha fjala, për të përshëndetur pjesëmarrësit. Pas falenderimeve të rastit, vura në dukje se gjatë vizitave të mia në Kosovë dhe në Maqedoninë e Veriut, kam parë nga afër një përparim ekonomik dhe qytetar kudo ku kam ndalur gjatë viteve 2006-2021. Shqiptarët ndjehen më të sigurtë edhe pse politikat e Serbisë dhe MV përpiqen të ndalojë përparimin e shtetit të Kosovës dhe të drejtat e shqiptarëve në MV. Pastaj ma këkoi zemra të vija në dukje vlerat e veprimtarit të shquar në fushën e politikës e të letërsisë, poetit Agim Gjakova, që nuk u mburr kurrë për vuajtjet e tij nën regjimet diktatoriale të J.B. Titos dhe E. Hoxhës, por që me jetën dhe veprën e tij letrare na ka dhënë shembullin e një qytetari me ndërgjegje të lartë. E mbylla bisdën me fjlaët: “Ai ka luajtur rolin e Ambasadorit të Kosovës në Shqipëri, kurse bashkëshortja e tij Z-nja Naime, bashkë me simotrën e saj Zyma Barisha, kanë luajtur rolin e Konsullit të Kosovës, kur Kosova nuk ishte ende shtet i pavarur. Prandaj mendoj se Qeveia e mençur e Z. Kurti do të gjejë rast ta vlerësojë si e meriton me titullin e lartë “Nder i Kombit” poetin e talentuar dhe luftëtarin Agim Gjakova.

Prof. I.Shema, mesuse V. Bordoniqi, autori i librit dhe poeti A. Gjakova.

Në mbyllje fala disa kopje të librit, kurse me Prof. I. Shema, poetin A. Gjakova, O. Sedaj, poetin Xhemil Bytyçi dhe dy gazetarë dhashë një drekë në përkujtim të mikut tim Prof. Sadri Fetiu, i cili ishte ndarë nga jeta prej Covidit-19 pak javë më parë.

Mbas këtij takimi shkova në Pejë, ku vura një tufë me lule te varri i Masueses Zyma Berisha, bujta te familja e Z. Arbër A. Berisha dhe të nesërmen kalova në Shqipëri, ku pata rast të bashkohem me grupin e rotarianëve të qytetit të Korçës, për të bërë një vizitë në qytetin e Shkodrës dhe në Ulqin të Malit të Zi, ku përjetova emocione po aq të fuqishme…

POLITIZIMI PARTIAK NUK I LE KRIJUESI TË EVOLUOJNË

April 23, 2021 by dgreca

(Kujtime dhe meditime për Prof. Kristo Frashërin)

NGA THANAS L.GJIKA/

U gëzova shumë kur mësova se z. Bamir Topi, President i Republikës, e shpalli Profesor Kristo Frashërin Nder i Kombit me rastin e 88-vjetorit të lindjes së tij. Ky vlerësim për mua ishte korrigjim i një gabimi dhe shënjë emancipimi e pushetarëve shqiptarë. Ky historian ka pësuar herë pas here goditje si prej Enver Hoxhës në kohën e monizmit dhe prej Sali Berishës gjatë tranzicionit. E vlerësoja sidomos për interpretimet e drejta që u kishte dhënë shumë problemeve të historisë së popullit tonë gjatë Mesjetës, Rilindjes dhe periudhës së pavarësisë. Para se të lexoja librin e studjuesit Uran Butka “Dritëhije të Historisë – Polemikë me Kristo Frashërin” unë e vlerësoja këtë historian si studiuesin më të shquar midis historianëve tanë të gjallë. Për ta bërë të kuptueshme këtë konsideratë për të, po sjell kujtimet e mia botuar në vitin 2011:

“Në fillim të viteve ’80-të Instituti i Gjuhësisë e Letërsisë dhe Instituti i Historisë, dy institute të Akademisë së Shkencave, ishin në një godinë të një shkolle 8-vjecare në Rr. Naim Frashëri, Tiranë. Godina ishte krejt e papërshtatshme, por njerzit punonin me përkushtim. Për fat të keq këto dy institute vijojnë të jenë aty.

Dhoma e tij e punës ishte karshi dhomës ku punonim ne studiuesit e letërsisë shqiptare të së kaluarës. Unë e kisha për zemër historinë e Shqipërisë, ndërkohë dhe fusha e studimit tim ishte gazetaria dhe letësia e Rilindjes, gjë që më lidhte me historinë tonë, kështu që shpesh herë shoqërohesha me historianë. Shoqërimet e pirjet e kafes me studjues historianë si Kristo Frashëri, etj i konsideroja si takime pune, sepse ata me përgjigjet që u jepnin pyetjeve të mia, më ndihmonin për sqarimin e problemeve që më delnin në punë e sipër. Shpesh herë i shkoja Kristos dhe në dhomën e vogël, ku punonte i vetëm dhe mund të bisedonim pa i prishur qetësinë ndokujt tjetër.

Ai më jepte herë pas here për të lexuar artikuj shkencorë që kishte botuar më parë e që unë nuk i kisha lexuar. Diskutonim rreth problemesh historike dhe gjithnjë përfitoja. Kur lexova veprën e tij “Abdyl Frashëri 1839-1892” N.B. 8 Nëntori 1984, u entusiazmova sepse kjo vepër i mungonte historiografisë shqiptare. Në fund të bisedës e pyeta:

– Për nga kontributi shkencor ti meriton të jesh profesor, mirëpo prej shumë vitesh ti ke mbetur vetëm “Bashëpunëtor i Vjetës Shkencor” (Docent), pse nuk ta dhanë gradën “Profesor” më 1972, kur ua dhanë kolegëve të tu si Stefanaq Pollos, Androkli Kostallari, Luan Omari e të tjerëve?

– Nuk thua shyqyr që më kthyen nga qarkullimi, ma ktheu Kristoja me të qeshur dhe vijoi: po të mos ngulte këmbë Aleks Buda, kryetari i Akademisë së Shkencave, unë do të isha ende mësues në Përmet. Më 24 Maj të vitit 1969, kur erdhi Enver Hoxha në Përmet për të festuar 25-vjetorin e Kongresit të Përmetit, organizatorët e ceremonisë e pyetën: -Shoku Enver ku ta vendosim Kristo Frashërin?

Organizatorët kishin respekt për mua si një përmetar, si ish-partizan e pjesëmarrës i Kongresit dhe si historian që i kisha ndihmuar për muzeumet e rrethit. Ata mendonin të më vinin në presidium ose në rreshtin e parë të sallës, kur Enveri, në vend që t’u përgjigjej, pyeti: – ‘Pse mo gjallë qënka Kristoja’?

Kjo pyetje e kishte dhe përgjigjen brenda, prandaj më caktuan të rrija nga mesi i sallës.

Më 1968 Kriston e kishin qarkulluar në Përmet sepse e kishte interpretuar kryengritjen e Haxhi Qamilit të viteve 1913-14 si një lëvizje rebele, ashtu si e kishin quajtur patriotët e asaj kohe. Enver Hoxha deshi ta shpallte atë si një lëvizje të ndërgjegjshme fshatare, madje mbas disa vjetësh ai shkroi një artikull vlerësues për të, për të dhënë orientimin e duhur e për të sfiduar pikërisht historianin Kristo Frashëri…

Një herë tjetër duke folur për mungesën e kulturës së anëtarëve të byrosë politike, Kristoja, më tha: Enveri nuk i pëlqen njrëzit që mendojnë me kokën e tyre, ai ka qejf njerëzit që i servilosen dhe që përsërisin mendimet e tij…

Mua nuk më ka pasur qejf kurrë. Unë kam qenë një nga komunistët e hershëm, por në muajt e parë të vitit ’42 udhëheqja e PKSh më ndëshkoi duke më bërë kandidat partie dhe më dërgoi në Peshkopi për të bërë pjesë në njësitet partizane të terrenit. As kur mbaroi lufta, as më vonë nuk u thirra ndonjëherë për të m’u dhënë triska e anëtarit të partisë…

Një të premte në muaj, si të gjithë edhe ne punonjësit shkencorë, bënim format e edukimit politik, ku diskutonim materiale të ndryshme të PPSh-së. Ishte vjeshta e vitit 1984. Një të shtunë, mbasi kishim diskutuar të premte për luftën e klasave, shkova tek Kristoja dhe u hap biseda për këtë temë. Ai duke dashur të më sqaronte për thelbin e luftës së klasave tha: Lufta e klasave nuk është tjetër veçse shprehje e zilisë dhe lakmisë njerëzore. Ç’ të drejtë ka një klasë politike t’ia marrë pasurinë njerëzve që e kanë vënë me mund e djersë. Ky shpronësim nuk e ndihmon progresin.

Mua sikur më ra pika, sepse, ndonse e dija që Kristoja kishte rezerva ndaj diktaturës së proletariatit, por që të shprehej kaq hapur kundër boshtit ideologjik të saj, nuk e prisja. Pata frikë mos më provokoi… Ai duke e parë se unë u nemita, më qetësoi: Këto mendime nuk ia them tjetër kujt…

Të hënë unë mora me vete aparatin tim fotografik dhe i bëra një foto po aty në dhomën e tij ulur para tavolinës së punës, ku i kishte thënë ato fjalë tronditëse dhe ia dhurova një kopje pas disa ditësh.

Në vitin 2001, kur Akademia e Shkencave i festoi Kristos 80-vjetorin, folën për të shumë studiues. Materialet e këtij takimi u botuan në një libër, në kopertinë të të cilit u vendosur pikërisht ajo fotografi. Po të kisha qenë aty do të kisha dhënë edhe unë disa kujtime, që po tregoj këtu, me vonesë.

Në fund të viteteve 80-të, Kriston e kishin nxjerrë në pension pa i dhënë asnjë gradë a titull tjetër përveç grades Kandidat i Shkencave dhe titullit Docent, që i kishte marrë shumë vite para qarkullimit. Ndonse pensionist, ai vinte e punonte disa ditë në javë po tek ajo dhoma e tij. Kur u takuam në një nga javët e para të janarit 1991, i thashë: Të erdhi koha Kristo, tani ti më shumë se kushdo tjetër, duhet të aktivizohesh në këtë lëvizje. Më të pjekur se ty për t’u marrë me politikë nuk ka, ke qënë i nënvlerësuar e i ndëshkuar prej partisë.

Kristoja duke nënqeshur m’u përgjigj: Në vitet 1936-37-të unë e pyeta tim atë: Pse, ti, që je intelektual e patriot më i mirë se shumë prej deputetëve, nuk kandidon për deputet? Im atë më tregoi se një profesor i tij në Stamboll gjatë orës së fundit të leksioneve të së Drejtës u kishte thënë: Ju tani keni një formim ligjor të mirë dhe mund të merreni dhe me politikë, por që të jeni të suksesshëm në politikë duhet pa tjetër të jeni të pavarur ekonomikish të paktën të keni një pasuri me të cilën mund të jetoni nja 20 vjet pa ndihmën e rrogës a të tjetërkujt. Një politikan i varfër korruptohet shpejt. Po të jeni të vatfër mos iu fusni karrierës politike, se do t’ju tërheqin për hunde të tjerët.

Ky leksion, shtoi Kristoja, që i vleu tim eti, mendoj se vlen edhe për mua. Ne po dalim nga regjimi diktatorial shumë të varfër, kushdo që do të merret me politikë, ka për tu turpëruar shumë shpejt. Natyrisht që disa njerëz duhet të dalin për të udhëhequr proceset, por ata, mendoj se do të jenë nga ata që nuk e kanë dëgjuar një leksion të tillë.

Gjatë vitit 1991, udhëheqja e PPSh-së, duke pasur frikë nga disa intelektualë si Kristoja, Sali Berisha, etj, organizoi dhënien e titullit Profesor, për t’i marrë me të mirë, për të krijuar përshtypjen se ata ishin kuadrot e saj dhe se ajo i kishte në konsideratë, etj.

Në mars të vitit 1992, kur fitoi zgjedhjet partia demokratike, u takova përsëri me Kriston dhe i thashë: Mirë që nuk deshe të aktivizoheshe drejtpërdrejt si politikan dhe nuk u fute në Partinë Demokratike e nuk more pjesë në fushatën e zgjedhjeve, po tani të paktën duhet të ndihmosh me njohuritë e tua. Mendoj se presidenti i ri, duke qenë mjek, duhet të ketë pranë një konsulent të aftë si ty për t’i përgatitur e redaktuar fjalimet. A pranon t’ia shtie në vesh Saliut këtë gjë?.

– Për të ndihmuar në këtë mënyrë jam dakord, m’u përgjigj Profesori.

Shkova te selia e Partisë Demokratike dhe takova ing. Petraq Kolevicën, deputet i Partisë Demokratike, bisedova me të dhe i thashë se Prof. Kristo Frashëri është i gatshëm të punojë si ndihmës i z. Sali Berishës për t’i përgatitur, ose redaktuar fjalimet…. Petraqi e pëlqeu mendimin dhe shkoi e pyeti z. Berisha, por ky i qe përgjigjur: Kristoja është një nga personat e dënuar nga partia dhe po na akuzojnë se kemi aktivizuar shumë prej ish-të dënuarve. Në ata detyrë, unë kam menduar të marrr Prof. Bujar Hoxhën.

Më 1997, kur erdhën socialistët në fuqi e emëruan prof. Kristo Frashërin Zv.Kryetar të Akademisë së Shkencave, ndonëse ai ishte personi më i përshtatshëm për t’u emëruar kryetar. Vënia e mjekut Ylli Popa për kryetar të ASH tregonte qartë se ky ishte besniku i pushtetarëve socialistë dhe jo Kristoja. Studiuesi Kristo Frashëri dukej se kishte mbetur i pavarur, ndonëse disa demokratë e kishin sulmuar.

Kur Kristoja botoi monografinë monumentale Gjergj Kastrioti Skënderbeu Jeta dhe Vepra (2002), qeveria socialiste nuk ia dha titullin NDERI I KOMBIT, dhe as u interesua ta botonte këtë vepër në anglisht, sepse ajo nuk ia falte Prof. Kristos faktin se ai nuk ishte një historian servil i saj…

Për herë të fundit e takova në 4 nëntor 2007, kur i shkova me Dr. Iliaz Gogën në shtëpi, një apartament modest me një dhomë e një kuzhinë, pronë e të birit që kishte emigruar në Gjermani me familjen. Aty jetonte i vetmuar, sepse si djali dhe dy vajzat, ashtu si shumicën e ne të ikurve, i kishte dëbuar atdheu me fukarallëkun e skajshëm ku na kishte katandisur diktatura e gjatë. Për fat të keq në vitin 1995 i kishte vdekur edhe gruaja. Ai e mposhtëte vetminë duke vijuar të punonte në kuzhinë ku kishte ngritur studion me tavolinën e punës dhe raftet me libra e dorëshkrime. Dhëmbët e gojës i ishin rralluar tepër, tek karrigeja mbante një bastun, nga sytë nuk shikonte mirë, por në bisedë ishte energjik si më parë.

– Më thanë se ke dhënë një intervistë në television për figurën e Enverit, e pyeta sa për të filluar bisedën.

– Po, më tha, e vlerësova për periudhën e Luftës Antifashiste, sepse pavarësisht nga gabimet, ka merita si komandant i forcave partizane në ato vite kur Shqipëria luftoi përkrah aleatëve. E shava për vitet e mbasluftës, kur u bë çdo vit e më beterr…

Para se të largohesha, i shkrova dedikimin në librin tim Kur dhe Ku u Shkrua Dhiata e Re, KUMI 2007, të cilin Iliazi ia kishte shpënë dy javë më parë. Më uroi me gjithë zemër:

– Të lumtë ajo dorë, problemin e ke shpënë shumë përpara, por do të më falësh, sytë po më lenë dhe nuk mund ta lexoj dot, vura të tjerë për të më lexuar disa pjesë, ku polemizoje me mua.

–Mirë, mirë, i thashë, ne kemi biseduar kaq herë në telefon, edhe letrën që më shkrove me sugjerime e vërejtje, e kam pasur parasysh, por dhe të kam kritikuar, se ti, si ke thënë shpesh, nuk do lajka.

–Ku nuk ka kritikë nuk ka shkencë, shtoi ai me të qeshur. Pastaj na tregoi vëllimin e parë të veprës së tij më të re Historia e Tiranës. E përgëzuam, ishte mjaft e vëllimshme. Kur e pyetëm se ku ishte me botimin e vëllimit të dytë, na shprehu keqardhjen se nuk kishte gjetur ende sponsorë.

Profesor Kristoja punoi dhe botoi tërë jetën vepra shkencore dinjitoze, por me to nuk kishte bërë para, madje as sa për të botuar vëllimin e dytë të historisë së kryeqytetit tonë, pa lere pastaj për të paguar një përkthyes e për ta botuar anglisht monogrfinë për jetën e Skënderbeut, heroit tonë të lavdishëm…

Para se të ndaheshim, desha të bënim një foto të re, sepse ajo që kisha bërë katër muaj më parë nuk më pëlqente, por Kristoja tha si me përtim:

-E ç’ vlerë ka një foto tjetër, kur tani jam edhe më plak, lere fare.

U ndamë duke uruar të shihemi prapë…”

(Publikuar në Alb-Shkenca më 27 tetor 2009 dhe te libri im “Evoluimi ynë kërkon njohjen dhe dënimin e fajit”, DDS Durrës 2011, f. 303-308).

* * *

Gjatë vizitës sime në Tiranë, nëntor 2018, shkova urova studjuesin Uran Butka, i cili ishte emëruar Drejtor i Institutit të Studimeve Lumo Skendo. Mbas bisedës Prof. Urani më tha të merrja dhuratë disa nga librat e tij. Më intriguan dy prej tyre: “Dritëhije të Historisë – Polemikë me Kristo Frashërin” MALUKA 2012, 220 f. dhe “Vetëm një natë … – Tregime e novela” BOTA SHQIPTARE 2016, 288 f.

Më kënaqën disa tregime, kurse libri polemik më tërhoqi shumë dhe pasi e lexova me vëmendje duke mbajtur shënime, krijova një vlerësim më të saktë për Prof. Kristo Frashërin si historian, i cili në biseda me mua kishte shprehur mendime të guximshme kundër diktaturës dhe diktatorit Hoxha, kurse në shkrime të ndryshme (disa prej të cilave nuk i kisha lexuar se ishin botuar pas largimit tim 1996), kishte vijuar të shprehte ide dhe interpretime të politizuar ndaj mjaft ngjarjeve historike, si ndaj dokumentit të shpalljes së pavarësisë, ndaj Mbretit Zogu I, mbivlerësime ndaj forcave partizane dhe nënvlerësime të forcave nacionaliste e balliste në Luftën Antifashiste, nënvlerësime për figurën e Mid’hat Frashërit, Abaz Ermenjit, etj.

Nga ana tjetër studjuesi Spartak Ngjela ka vënë në dukje se procesverbalet e mbledhjes së themelimit të PKSh-së ishin marrë prej Karabinierisë italiane dhe ruhen në arkivat italiane në dosjen e Zef Malës. Avokati S. Ngjela ka shkruar e ka thënë dhe në TV se udhëheqës i PKSh-së, që nga dita e themelimit të saj, – 8 nëntor 1941 e deri më 16-22 mars 1943, – kur u mbajt Konferenca e parë e partisë, udhëheqës i PKSh-së ishte Miladin Popoviçi. Kurse Enver Hoxha u zgjodh udhëheqës i PKSh-së pikërisht në këtë konferencë. Historiani Kristo Frashëri, ish-anëtar i PKSh-së që në fillim të vitit 1942 e dinte mirë këtë fakt, por nuk e përmendi kurrë dhe nuk tha se PKSh-ja u krijua dhe u manipulua prej emisarëve të Partisë Komuniste Jugosllave, të drejtuar prej J. B. Titos.

Këto dobësi e lëkundje të Prof. Kristo Frashërit, më kujtuan dobësitë dhe lëkundjet e shumë intelektualëve partiakë. Kështu Prof. Pëllumb Xhufit, kuadër që ka moshë të re, por, ashtu si Prof. Kr. Frashëri, ndonëse është studjues shumë i mirë për problemet historike të shekujve të kaluar, për vlerësimet dhe interpretimet e ngjarjeve të shekullit të XX nuk shkëputen dot nga vlerësimet e politizuar të bëra prej studjuesve partiakë gjatë viteve të diktaturës komuniste. Edhe pse ata mund të kenë rezerva dhe mund të kenë shprehur midis shokësh, si Krisua ndaj meje) kritika ndaj aspekteve të ndryshme të diktaturës komuniste shqiptare dhe diktatorit Hoxha, përsëri në shkrimet e tyre publike nuk tregohen objektivë dhe vijojnë të shprehin për shumë ngjarje dhe personalitete historike të njëjat mendime sii patën shprehur gjatë kohës së diktaturës. Nënvlerësojnë përpjekjet europianizuese të Mbretit Zogu I, nënvlerësojnë karakterin atdhetar të nacionalistëve dhe të krerëve të Ballit Kombëtar deri në fund të gushtit 1943. Nuk duan t’ia njohin përgjegjësinë Enver Hoxhës, që duke e shpallur organizatë tradhëtare Ballin Kombëta, pa bërë ende tradhëti, i shtyu shumë forca të Ballit që të gabonin e të lidheshin me pushtuesit gjermanë për të shpëtuar nga pushkët e partizanëve.

Krijuesit shqiptarë dhe studjuesit e shkencave shoqërore në veprat e tyre kanë shprehur e do të shqprehin vlerësimin e tyre ideo-emocional ndaj dukurive që trajtojnë dhe interpretojnë në veprat e tyre. Kjo është e drejta e tyre për të bërë poitikë. Dhe nuk ka art e shkenca shoqërore jashtë politikës. Kur ata e interpretojnë një dukuri, ngjarje ose personalitet historik sipas ligjeve objektive, bëjnë politikë përparimtare, krijojnë vepra jetëgjata. Kurse, kur interpretimi i tyre është i ndikuar prej interesave të një partie politike, ata krijojnë vepra të politizuara partiake, të cilat nuk janë jetëgjata.

Krijuesit dhe studjuesit që krijuan gjatë viteve të diktaturës komuniste e pas saj, do të vlerësohen për veprat e tyre të shëndosha, por nuk ka pse të mos kritikohen për veprat e tyre të politizuara, me të cilat shtrembëruan të vërtetat historike. Kur njeriu hesht ndaj një padrejtësie, kjo do të thotë se ai e miraton atë. Mirëpo një ditë secili do t’i japë llogari shoqërisë, qoftë dhe pas vdekjes. Zhvillimi dhe emancipimi i shoqërisë shqiptare do ta sjellë atë ndërgjegjësim kur çdo shqiptar do ta vlerësojë padrejtësinë, që i është bërë ose i bëhet dikujt, si padrejtësi ndaj gjithë shoqërisë.

MJAFT ME TIFOZERI TE SEMURE!

January 10, 2021 by dgreca

Nga Thanas L. GJIKA/ Tifozëria (tifozllëku), kur përjetohet me tepri e bën njeriun të sëmurë mendërisht, pa e kuptuar ai vetë. Kur një person është tifoz i sëmurë, pra simpatizant i tepruar ndaj një ideje, njeriu, grupi shoqëror, ose partie politike, kjo e bën atë të pakënshëm në shoqëri. Një tifoz i sëmurë është i pakëndshëm në shoqëri sepse ai shpreh simpati të tepruar për një ide, person, grup shoqëror, ose parti politike pa dhënë argumente logjike dhe fakte reale, por vetëm se ashtu i është mbushur mendja atij. Me një fjalë, një tifoz i sëmurë mund të quhet njeri me tru të shpëlarë, që nuk ha logjikë, po shprehet e vepron vetëm sipas disa idesh fikse që i janë ngulur në kokë prej kohësh dhe nuk pranon të ndërrojë mendimin, opinionin e vet, nuk pranon të evoluojë në përputhje me rrethanat shoqërore.

Tifozi i sëmurë është i keqi i vetes dhe i familjes, sepse ai zihet dhe me njerëzit e familjes që mendojnë ndryshe, por kur tifozëria bëhet pjesë e mendësisë së një grupi të madh shoqëror, ajo kthehet në një dukuri me pasoja shkatërrimtare për mbarë shoqërinë e një vendi. Kur tifozëria merr përmasa globale bëhet rrezik për mbarë njerëzimin, si u bë komunismi në vitet 1945-1989.

Të gjithë ne që u lindëm e u formuam në shkollën socialiste gjatë regjimit komunist, u brumosëm me dashje a padashje me simpati të tepruar ndaj ideologjisë socialiste-komuniste. Kur na pyesnin vizitorët e huaj që na takonin: “Si jeni?, ne u përgjigjeshim: “Mirë, shumë mirë”. Këtë përgjigje e jepnim sepse ashtu mendonim, sepse nuk e dinim se sa të varfër ishim, se sa shumë të drejta na mungonin. Ne ishim njerëz me tru të shpëlarë. Ne ishim të tillë sepse ishim bombarduar gjatë gjithë jetës nga propaganda e partisë-shtet e cila e paraqiste jetën e botës kapitaliste si jetë në vuajtje, ku masat e popullit shtypeshin e shfrytëzoheshin nga kapitalistët. Në këto vende ne dëgjonim se masatpopullore ishin të pakënaqura dhe ngriheshin në greva, etj. Kjo propagandë na i mbushte mendjen se ne që jetonim në sistemin socialist ishim njerëz të kënaqur, sepse edhe pse na mungonin disa gjëra, ne punonim e sakrifikonim për të ardhmen e lumtur komuniste. Me një fjalë, ne nuk e kuptonim se njeriu në kapitalizëm ngrihej në greva sepse kishte të drejtën e grevës, të cilën e shfrytëzonte për të përmirësuar jetën e vet. Kurse ne votonim për kandidatët që ishin vënë në listë pa na pyetur kush, dhe nuk e vrisnim mendjen se ne nuk e kishim të drejtën e votës së lirë.

Në vitet 1990-1992 edhe në Shqipëri u pranua se sistemi socialist kapitulloi si sistem politiko-shoqëror dhe si ideologji. Pas vitit 1992 edhe në Shqipëri u krijuan kushte që shumë shqiptarë me shkollim mesatar e të lartë të ecnin në rrugën e re të formimit larg programeve të partisë-shtet. Por njerëzit që i kishin shërbyer sistemit të vjetër, duke mos pasur kurajo që të pranonin gabimet e krimet që kishin bërë në kohën kur ishin shërbëtorë të regjimit komunist, filluan të luftonin për ta paraqitur sistemin socialist si sistem më të mirë se sistemi i ri i ekonomisë së tregut të lirë. Këta njerëz mbas vitit 1992 kur u ndërrua regjimi, u bënë edhe më tifozë të sëmurë të socializmit. Duke qenë shumicë, ata e dëmtuan ecurinë e demokracisë së brishtë, mbushën partitë e reja opozitare me ish-komunistë e ish-sigurimsa dhe arritën të krijonin një klasë politike që i shërben enverizmit, mban gjallë nostalgjinë komuniste dhe i mban masat popullore të trembura, trushpëlara, që nuk e njohin forcën e votës së lirë.

Kam frikë se në Shqipëri ka shumë pak njerëz që punojnë për të kthjelluar popullin nga tifozëria e sëmurë prosocialiste, kështu që më 25 prill votuesit shqiptarë mund t’ua japin votën po shërbëtorëve të enverizmit, prej të cilëve kanë vuajtur 75 vjet, të cilët pas viteve 1990-1991 quhen socialistë pa qenë eurosocialistë, ose demokratë pa qenë demokratë të vertetë…

URIME PER VITIN E RI 2021!

December 30, 2020 by dgreca

Nga Thanas L Gjika/

Viti 2020 ishte nje vit i covidit-19 me plot veshtiresi dhe me akrobaci te Kryeministrit Z. Edi Rama, i cili nga nje ane mbodhi dy qeverite (te Shqiperise e te Kosoves) ne nje mbledhje e shpalli se punon per planin strategjik KUQ E ZI, pra per bashkimin e shqiptareve ne nje shtet kombetar, nga ana tjeter vendosi trarin te kufiri Shqiperi-Kosove dhe nuk shkoi per te degjuar e pershendetur fjalimin historik te Z-njes V. Osmani qe mbajti ne parlamentin e RSH dhe i kritikoi idete e saj atdhetare te nje politike te re…

Por une nuk behem pesimist sepse vetem duke lexuar ne gazeta e fb gjate ketij viti vura re se ne shqiptaret jemi nje popull vital. Me gjithe kete gjendje te veshtire shume prej nesh kete vit hartuan disa krijime shume te goditura, ndoshta me te mira se te viteve te tjere qe kane qene me te mbare. Nuk po permend shume emra, por sa per ilustrim po permend poetet e talentuar Shinasi Rama, Xhevdet Bajraj, Agron Tufa, Petraq Risto me vellimet e tyre te rinj poetike me figuracione origjinale, Luan Ramen me krijimet poetike e tregime te ndjera; kampionin e te perndjekurve Lek Pervizin; analistet Jozef Radi, Adriatik R. Dostin me artikujt e kthjellet, gazetaret Frank G. Shkreli, Beqir Sina, Dalip Greca, Ruben Avxhiu, Edlira e Skender Bucpapaj, kampionin e te perndjekurve Lek Pervizi; Visar Zhitin me shkrime brilante ne proze e poezi, romancieret Thanas Medi, Thanas Jorgji, Kristaq Turtulli, Agim Bacelli me romanet e tyre terheqes; Grigor Jovani me poezite e tij plot ndjenja te ngrohta; Kostandin Koliqi me analizen e mbrekullueshme te vitit te mbrapshte 1997, Akri Cipa me analizat e shkurta plot mendime te thella, Baki Ymeri qe ka vijuar te botoje ne Bukuresht revisten “Albanezul”, Sami Milloshi me vellimin me tregime perkthyer anglisht nga zonjusha Carrie Hooper e shume tregime e piktura, piktore te shumte si Haxhiraj, Rizaj, Karanxha , Xega, etj; agronomin Koco Mosko me studimet per drure frutore e dekorative; komentatore te shumte ne fb midis te cileve shquhen Z. Klodi Stralla, George Fefa (Gjergji Pano), Anthony Perdoda, Arben Kallamata dhe i ndjeri Kliti Kallamata, etj; fotografi i talentuar Eliano Kalemi qe po e afron fotografine me pikturen; shkrimtarin memuarist e fotograf artistik Ylli Demneri e nje mori shqiptaresh te tjere ne diaspore e brenda ne Shqiperi, Kosove e Maqedoni te Veriut qe kane botuar vepra te shumta cilesore. Si dhe shume femra intelektuale si qe kane botuar poezi, tregime, skica, romane, studime midis tjerash popermend Meri Lalaj, Eglantina Mandia, Julia Gjika, Emrie Krosi, Merita Shkupi, Klara Celo, etj… Pra ky vitalitet krijues me jep kuraje te mendoj se Viti i Ri 2021 do te jete edhe me i mbare, madje shpresoj e uroj qe ne zgjedhjet e 25 prillit votuesit shqiptare te fshijne nga lista emrat e kandidateve qe kane vene partite politike dhe te vendosin emra njerezish te ndershem qe nuk kane qene me pare pjese e klases se korruptuar politike…

KUR, KU DHE PSE U SHKRUA ‘DHIATA E RE’?

December 18, 2020 by dgreca

Studimet e Preof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika e botuar në gjuhën shqipe Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re, MEDAUR Tiranë 2007, 503 f. dhe Shën Pali punoi dhe në birgjet e Adriatikut, OMSCA-1 Tiranë 2014, 496 f., u vlerësuan prej Imzot Joahan Pelushit – Metropolit i Korcës, Prof. R. Dean Davis – Shef i katedrës së Teologjisë në Atlanic Union College, Prof. Akademik Jorgo Bulos, etj, por nuk u bënë objekt diskutimesh në simpoziume shkencore. Tani ai po përgatit një përmbledhje rreth 150 faqe, e cila do të përkthehet e botohet anglisht. Ky libër do t’u shpërndahet disa institucioneve shkencore, universiteteve dhe studjuesve amerikanë dhe europianë që merren me studimin dhe botimin e Dhiatës së Re. Pasi të lexohet ky libër autori do të nxisë organizimin e disa simpoziume shkencore ndërkombëtare, ku do të diskutohet për përmirësimin e disa shënimeve shpjeguese për kohën dhe vendin e hartimit të librave të Dhiatës së Re dhe i hartave ku skicohen udhëtimet misionare të Shën Palit edhe në disa fshatra e qytete iliro-shqiptare

Auroti pati mirësinë të na dërgojë për botim hyrjen e këtij studimi, që mban titullin KUR, KU DHE PSE U SHKRUA ‘DHIATA E RE’.

Hyrje

Bibla, për vlerat e shumta morale, fetare, historike, letrare, etnografike, psikologjike është një nga veprat më madhore të njerëzimit. Ajo vijon të jetë vepra më e botuar, më e lexuar dhe më e studiuar në botë e pajisur me një aparat shumë të pasur kritik. Ky aparat përmban shënime sqaruese teologjike, historike, letrare dhe tekstologjike për çdo libër të Biblës (libra quhen edhe letrat e apostujve). Në këto shënime jepen shpjegime për jetën e autorëve, për kohën, vendin dhe shkakun pse u hartua çdo libër. Këto shënime janë më të detajuar në pjesën e dytë të Biblës, që quhet Dhiata e Re (më tej DhR), ku riprodhohen disa harta për të treguar vendet dhe kohën e udhëtimeve misionare të apostullit Pal.

Për rolin e madh që ka luajtur e luan kjo vepër në zhvillimin e mendësisë njerëzore, kjo punë shkencore tekstologjike vlen të pasurohet e të përsoset sa më mirë. Them, të pasurohet e të përsoset sa më mirë, sepse, ndërsa komentet dhe shënimet teologjike janë hartuar me nivel të lartë shkencor, shënimet ku sqarohen problemet se kur dhe ku u hartuan librat e DhR, se kur filluan e kur mbaruan katër udhëtimet misionarë të Shën Palit, si dhe hartat e udhëtimeve III dhe IV, kanë pasaktësi, të cilat hasen si në shënimet e DhR dhe në fjalorë, enciklopedi, artikuj revistash dhe faqe interneti, ku trajtohen fillimet e Krishtërimit.

Në të gjithë botimet e Biblës, në shënimet sqaruese për kohën dhe vendin e hartimit të librave të DhR jepen kohë (data) dhe vende të ndryshëm hartimi për secilin libër. Mirëpo shkencërisht një letër / një libër shkruhet në një kohë e në një vend dhe jo në dy, ose tre kohë dhe as në dy ose tre vende të ndryshëm.

Hartat e udhëtimeve misionare III dhe IV të Palit janë të ndryshme në botime të ndryshme të Biblës. Për udhëtimin e tretë misionar në hartën e aprovuar prej Koncilit të dytë të Vatikanit (Second Council of Vatican, 1962 – 1965) shënohet se Pali pasi shkoi nga Antiokia e Sirisë në Efes, Troas e mbërriti në Thesalonik vijoi rrugën në këmbë derisa shkoi në Korint duke kaluar nëpër Thesali. Gjatë kthimit për në Jerusalem, shënohet se ai kaloi përsëri në këmbë nga Korinti në Thesalonik e Filipi. Pastaj kaloi me anie në Troas, Milet, Patara, Tiro, Ptolemaida, Cezarea dhe mbërriti në Jerusalem.

Mirëpo kjo hartë le jashtë vizitën e Palit dhe të grupit të tij në anën perëndimore të Provincës së Maqedonisë dhe vajtjen deri në Provincën e Ilirikut (Illyricum), fakt që e ka pohuar ai vetë në Rom 15:19. Këtë fakt e kanë pranuar dhe e pranojnë Kisha Shqiptare Katolike dhe Kisha Shqiptare Ortodokse, por këto nuk e pasqyrojnë në harta. Kurse disa studjues e botues të hershëm e të sotëm të Biblës e kanë pasqyruar në harta të ndryshme.

Në këtë studim analizohen të dhënat e shumta që u nxorën nga analiza e tekstit të DhR, nga studimi i veprës Illyricum Sacrum Tomus VII / 1, 1818, i historianit italian Daniele Farlato (Danieles Farlatus), nga një dhënë e historianit shqiptar Marin Barleti në veprën Historia e Gjergj Kastriotit Skëndebeut, nga disa gojëdhëna dhe toponime shqiptare që lidhen me emrin e Sh. Palit dhe nga ndjekja e lëvizjeve të nxënësve të tij si Akuila, Prishila, Sosteni, Apoloni, Luka, Titi etj. Mbi bazën e këtyre të dhënave u hartua në fund të këtij studimi një hartë e përmirësuar për udhëtimin e tretë misionar të Palit. Në këtë hartë, pjesa e parë e këtij udhëtimi, pra kalimi nga Antiokia deri në Efes, është në përputhje me hartën zyrtare. Po kështu është në përputhje me hartën zyrtare dhe pjesa e kthimit nga qyteti Filipi deri në Jerusalem. Ndryshimet janë bërë përsa i përket vendeve që Pali vizitoi gjatë marsit të vitit 55 mb. K., deri në maj të vitit 57 mb. K., kur Pali e Luka kaluan nga porti Kenkrea në qytetin Filipi gjatë kthimit për në Jerusalem.

Para largimit nga Efesi, në hartën e re të këtij studimi shtohet një vizitë që Pali bëri në qytetin Kolose gjatë marsit 55, të cilën Luka e ka përmendur shkurt: “Atëhere dërgoi në Maqedoni dy nga ata që i shërbenin, Timoteun dhe Erastin, dhe vetë ndënji dhe ca kohë në [distriktin e] Azisë (Vep 19:22). Shprehja ndënji dhe ca kohë në [distriktin] e Azisë nënkupton vizitën e Palit edhe në Kolose. Këtu ai shkroi letrën kanonike Galatasve, e cila është letra e dytë që ai shkroi për kishat e Galatisë së Jugut. Letrën e parë për Galatasit, e cila ka humbur, ai e shkroi në Efes para se të shkruante letrën e parë për Korintasit (1Kor 16:1). Pali, pasi u kthye sërisht nga qyteti Kolose në Efes, në Troas, Filipi, Amphipoli, Apoloni (e Egjeut) e ndali në Thesalonik. Këtu kaloi dimrin e viteve 55-56 mb. K (shih kap IV). Pjesa e udhëtimit nga Efesi deri në Thesalonik shënohet sipas hartës zyrtare. Kurse më tej bëhet shtesa më e rëndësishme. Pali pasi dimëroi në Thesalonik, prej ku dërgoi një letër në Korint me Titin, Lukën e një dishepull tjetër, vijoi udhëtimin e tretë duke shkuar në këmbë jo drejt e në Korint duke kaluar nëpër Thesali, por duke kaluar në anën perëndimore të Provincës së Maqedonisë drejt bregut lindor të detit Adria (sot Adriatik). Shënohet vajtja e tij deri në qytetin port-lumor Lissus (sot Lezha në Shqipëri), që ishte kryeqedra e krahinës jugore të Provincës Illyricum. Më tej shënohet vajtja me anie nga porti-lumor Lissus te një qendër banimi në gjirin e kepit të Dyrrachut. Në harta të vjetra ky kep shënohet me emrin Capo di Paolo (Kepi i Palit), kurse populli shqiptar sot e quan Kepi i Pallës, ose Bishti i Pallës. Më tej Pali shkoi në këmbë në qytetin port Dyrrach (sot Durrës i Shqipërisë). Më tej, në këtë pjesë të re të hartës së udhëtimit të tretë misionar të Palit, shënohet kalimi nëpër tokë deri në qytetin Nikopol (Nikopolis) dhe vajtja nga Nikopoli në Korint. Në rrugën e kthimit për në Jerusalem, shënohet se grupi kaloi nga Korinti në Filipi, jo në këmbë, por me anie nga porti Kenkrea në portin Neapolis e pastaj vajtja në këmbë në qytetin Filipi. Kalimi nga qyteti Filipi deri në Jerusalem jepet në përputhje me hartën zyrtare.

Njohja e vizitës së Palit në qytetin Dyrrach lehtësoi analizën e tekstit te letrës kanonike Romakëve. Nga analiza e shumanshme e kësaj letre, doli se pjesa Rom 1-15 është një letër e plotë e shkurar në qytetin-port Dyrrach për të krishterë të panjohur të Romës. Kjo letër iu dha Alikës e Prishilën ta përdornin si material predikimi gjatë punës në Romë. Kurse pjesa Rom 16 është fragment i një letre të shkurtër, që Pali e shkroi për besimtarët e njohur të Romës për t’ua rekomanduar Febën (Phoebe) dhe për t’i porositur ata që ta ndihmonin Febën sepse dhe ajo e kishte ndihmuar atë dhe shoqëruesit e tij për të shpëtuar nga komploti i judenjve (Vep 20:3; Rom 16:1-2).

Njohja e ndalesës së Palit në Dyrrach dhe krijimi i kishës në këtë qytet gjatë udhëtimit të tretë misionar shërbeu si ajo prerja e nyjës gordiane dhe ndihmoi për të kuptuar se ku kaloi Pali me grupin e tij pasi u largua prej Thesalonikut në mars 56 e deri në nëntor 57, kur arriti në Korint, ku kaloi tre muaj derisa u nis për në Neapolis e Filipi (Vep 20:1-3). Ndalesa dhe puna misionare e Palit në qytetin Dyrrach gjatë qershor-korrikut të viti 56 mb. K., ndihmon për të kuptuar se të dhënat e Menologut grek të përkthyer italisht prej Peshkopit Sirletano, janë të të sakta. Aty shënohet se në vitin 58, pra dy vjet pas vizitës së Palit, kisha e krishtere e Dyrrach-ut kishte 70 familje anëtare dhe Apoloni e Cezari ishin peshkopë të saj. Këto të dhëna ndihmojnë gjithashtu për të kuptuar se cilët ishin familjarët e Cezarit, që iu ndodhën pranë Palit gjatë burgimit të parë në Romë (Fil 4:22) dhe se Pali gjatë udhëtimit të katër misionar e mori Apolonin në qytetin Dyrrach, të cilin e përmend te letra Ti 3:13.

Për udhëtimin e katër misionar nuk ka hartë të pranuar zyrtarisht, por në disa botime të NIV SUDY BIBLE Zandervan MI. USA riprodhohet një hartë ku shënohet kalimi i Palit duke shkuar nga Roma në Spanjë e pastaj në Mesdheun Lindor. Kjo hartë është krijuar duke u mbështetur te supozimet e historianëve Rev Conybeare W. J. dhe Rev J. S. Hoswon, të cilët e zgjatën këtë udhëtim deri në vitin 67 mb. K. Pali në letrat e tij nuk përmend asnjë emër qyteti ose personi që lidhen me qytete të Mesdheut Perëndimor dhe, si vërtetohet në këtë studim, ky apostull, kur u lirua nga burgimi i parë i Romës, nuk shkoi drejt Spanjës por shkoi drejt Jerusalemit për të ndihmuar kishën mëmë mbasi judenjtë që nuk besonin kishin vrarë Jakobin peshkopin e asaj kishe. Kjo hartë bie ndesh dhe me faktin se apostujt Pjetër e Pal u martirizuan më 29 qershor të vitit 64. Këtë datë të martirizimit të tyre e kanë celebruar të gjitha kishat e krishtere gjatë njëzet shekujve. Këtë datë e kanë përforcuar Dionisi, peshkopi i kishës së Korintit dhe Eusebi (shih kap VIII Martirizimi i apostujve Pjetër e Pal).

Në këtë studim për udhëtimin e katër misionar të Palit është skicuar një hartë e re, ku shënohen vetëm emra qytetesh të Mesdheut Lindor ku Pali mori, ose la, nxënës të tij, ose shkroi letra (shih kap VII).

Vështirësitë për të përcaktuar sot se kur e ku u hartuan librat e DhR e kanë burimin që në kohën e hartimit të tyre, sepse autorët e tyre nuk shënuan as datën dhe as vendin e hartimit. Ata ua jepnin, ose ua dërgonin, shkrimet e tyre lexuesve të cilët i njihnin personalisht, prandaj nuk e ndjenë të nevojshme të shënonin kohën e vendin e hartimit dhe shpesh herë as emrin e autorit. Përcaktimi i emrit të autorit lindi si nevojë kur u grumbulluan këto shkrime dhe filluan të riprodhoheshin në shek II si libër më vete me emrin Dhiata e Re. Ata, që u kujdesën për grumbullimin dhe riprodhimin e DhR, duke mos qenë të sigurt se kur dhe ku ishte shkruar çdo libër i DhR, u mjaftuan duke shtuar vetëm emrin e autorit, mbështetur në traditën gojore dhe në disa të dhëna që përmbanin tekstet e këtyre librave. Disa gabime për kohën dhe vendin e hartimit të librave të DhR e kanë burimin te libri i historianit Eusebius. Ky e ritregoi historinë e lindjes dhe të zhvillimit të Krishtërimit duke u mbështetur në librat e Lukës e të disa autorëve të tjerë dhe në të dhëna të traditës gojore pa bërë analiza kritike e verifikime.

Disa letra kanonike të Palit kanë problem lidhur me karakterin fragmentar të tyre. Pali i shkroi letrat e veta në pergamena, të cilët hapeshin kur lexoheshin nëpër kishat që ai ua kishte dërguar. Pas leximit pergamenat mblidheshin rollo dhe viheshin mënjanë. Në procesin e hapjes dhe mbledhjes së pergamenave gjatë dhjetëvjeçarëve, derisa u bë grumbullimi i tyre prej kishës së Efesit në vitet 90 mb. K., disa pjesë të fillimit ose të fundit të pergamenave kuptohet se ishin këputur dhe humbur. Për të ndalur procesin e humbjes së mëtejshme, Onesimi, Peshkopi i kishës së Efesit, me ndihmësit e tij, i bashkuan fragmentet e grumbulluar dhe krijuan letra të përbëra. Për këto letra, që nuk ishin letra të zakonshme të Palit, nuk u shtuan shënime për të sqaruar faktin se ato ishin letra të përbëra dhe se ku mbaronte njëra pjesë e ku fillonte pjesa tjetër. Mënyra si janë bashkuar fragmentet, tregon se Onesimi me kolegët e tij i bashkuan pjesët fragmentare për t’u dhënë pamjen e një letre që ka hyrjen, trupin e letrës dhe mbylljen. Kuptohet se po të jepeshin shënime të tillë, mund të lindnin te lexuesit dyshime për origjinalitetin e besueshmërinë e tekstit.

Edhe sot në botimet e Biblës për masat e gjera të lexuesve, nuk sqarohet karakteri fragmentar i letrave të përbëra të Palit. Të gjitha letrat e këtij apostulli trajtohen si letra të zakonshme që kanë tri pjesë përbërëse: adresën, trupin e letrës dhe mbylljen. Mirëpo në disa botime, që u drejtohen lexuesve të kualifikuar, jepen sqarime se midis letrave të Palit, letrat Romakëve, 2Korintasve, 1Thesalonikasve dhe Filipianëve janë letra të përbëra nga bashkimi i dy fragmente letrash të shkruar në kohë e në vende të ndryshëm. Midis këtyre botimeve të përgatitur nga studjues e botues të njohur po përmend disa: James D. G. Dunn, The Word Biblical Commentary Gen. Ed. David A. Hubbard & Glen W. Barker, Word Books Publisher WACO, Texas 1988; Joseph A. Fitzmyer S. J., The New Jerome Biblical Commentary, Edited by Raymond E. Brown S.S. Joseph A. Fitzmyer S.J. Roland E. Murphy O Carm, USA 1990; Carolyn Osiek, The Catholic Study Bible Second Edition New American Bible, Editors Donald Senior & John J. Collins, Oxford University Press 2006. Në këto botime edhe pse pranohet se këto katër letra të Palit janë letra të përbëra nga bashkimi i fragmente letrash, nuk jepen përcaktime të saktë për kohën dhe vendin e hartimit të secilit fragment. Kjo dobësi ka ardhur nga fakti se autorët nuk i kanë trajtuar si duhet të dhënat e brendshme që kanë këto fragmente dhe nuk kanë njohur disa momente të jetës së Sh. Palit, autorit të tyre.

Në këtë studim argumentohet se perveç këtyre katër letrave të përbëra të Palit janë të tilla edhe dy letra të tjera kanonike, letrat 1Korintasve dhe Hebrenjve. Për fragmentet ose pjesët që përbëjnë këto gjashtë letra kanonike është përcaktuar, si për të gjitha letrat e tjera një datë hartimi që shtrihet brenda një periudhe njëmujore dhe si vend i hartimit një qytet i vetëm. Kjo është arritur përmes analizave të të dhënave të brendshme të këtyre letrave, të problemeve që trajtohen në to, të të dhënave biografike të autorit dhe të shkakut / shkaqeve pse u shkrua secila letër.

Për të gjetur se cilat letra të Palit kanë formë kompozicionale të zanonshme dhe cilat letra kanë formë kompozicionale të përbërë, në këtë studim u bë për të parën herë analiza e tipologjisë së ndërtimit të gjithë letrave të tij. Kurse për të përcaktuar se kur dhe ku u shkruan letrat e Palit dhe të autorëve të tjerë të DhR autori i këtij studimi krijoi një pyetësor me nëntë pyetje. Duke ia drejtuar këto pyetje secilës letër dolën përgjigjet që ndihmuan për të dhënë përcaktime të saktë për kohën e vendin e hartimit të çdo letre, pra dhe të letrave të cilave u përkasin fragmentet (Shih: kap I, Metoda jonë e studimit, si dhe analizat e çdo letre kanonike në kapitujt përkatës).

Ndryshe nga studimet e mëparshëm mbi jetën e veprën e apostullit Pal, këtu i është dhënë rëndësi dhe jetës së shoqëruesve të tij dhe faktit se kush e shpinte çdo letër. Po ashtu në këtë studim është pasur parasysh ligji romak i lundrimeve, i cili lejonte lundrimet në detin Mesdhe vetëm nga 10 marsi deri në 10 nëntor, kurse gjatë dimrit nuk kryheshin lundrime, dhe as udhvtime të gjata në tokë, pra nuk kryheshin as komunikime e dërgim letrash.

Me punën e tij misionare dhe veprat e shkruara, Pali u bë misionari më i frutshëm i Krishtërimit. Për vlerat e shumta që ka jeta dhe vepra e tij, ai është vlerësuar e studjuar në shekuj më shumë se misionarët e tjerë dhe do të vijojë të studjohet. Do të vijojë të studiohet, sepse jeta e vepra e tij i vlejnë çdo individi për tu bërë më i ndershëm, më i sjellshëm dhe më i qëndrueshëm ndaj vështirësive të jetës dhe tundimeve të djallit.

Ky studim, përveç shfrytëzimit të literaturës shkencore e materialeve që nuk i kishin njohur, ose i kishin nënvleftësuar, studjuesit e derisotëm, ka dhe prioritetin se autori i tij ka formim ndërdisiplinor si historian, studjues e komentues tekstesh, gjuhëtar, njohës i mirë i gjeografisë dhe i historisë së Shqipërisë, etj. Ky formim i shumanshëm e ndihmoi atë për të përdorur një metodë të re studimi, metodën kombinatore, e cila e studjon objektin duke përdorur të dhëna të disa shkencave dhe jo të dhëna të një shkence të vetme. Metoda kombinatore u pasurua edhe me analizën tipologjike të formës kompozicionale të letrave të Palit dhe me përdorimin e një pyetësori të krijuar e zbatuar për herë të parë në këtë studim. Kështu u bë e mundur tëpërcaktoheshin më saktë se cili është autori i çdo letre; se cilat prej tyre nga ana kompozicionale janë letra të zakonshme dhe cilat janë letra të përbëra, dhe se kur e ku u shkrua secila letër.

Në këtë studim krahas të dhënave të reja për jetën dhe veprën e Sh. Palit sillen dhe shumë të dhëna të reja për jetën dhe veprën e Sh. Lukës, i cili bashkë me Palin përbën dyshen më të rëndësishëm të autorëve të DhR.

Studjuesit e sotëm të DhR e kanë nëvlerësuar Lukën sepse e kanë keqkuptuar hyrjen e ungjillit të tij. Ata thonë se Luka ishte një i krishterë i brezit të dytë. Mirëpo ky mendim nuk mund të mbështetet nga fjalët që shkruan Luka te hyrja e ungjillit:

Mbasi shumë veta ndërmorën për të renditur tregimin e ngjarjeve që ndodhën në mesin tonë, ashtu si na e përcollën ata që e panë me sytë e tyre që nga fillimi dhe u bënë shërbyes të fjalës, m’u duk e mirë edhe mua, pasi i hetova të gjitha gjërat me kujdes që nga fillimi, të t’i shkruaj sipas radhës, fort i nderuari Theofil. (Lk 1:1-3).

Shprehja: shumë veta ndërmorën për të renditur tregimin e ngjarjeve që ndodhën në mesin tonë, tregon se vetë Luka kishte qenë një nga ata, në mesin e të cilëve kishin ndodhur ngjajet (bëmat e Jezuit), porse ai nuk kishte qenë dëshmitar që në fillim të tyre si kishin qenë nëna Mari, që e lindi dhe e rriti, Jakobi e Juda që ishin rritur me të dhe as si të dymbëdhjetë apostujt, që Ai i zgjodhi që në fillim të misionit të Tij. Këta dëshmitarë Luka i quan ata që e panë me sytë e tyre që nga fillimi dhe u bënë shërbyes të fjalës.

Prania e Lukës pranë Jezusit si dëgjues në disa raste vërtetohet me rrëfimin e hollësishëm të disa ngjarjeve, të mësimeve dhe parabolave të Jezusit, të cilat i ka treguar vetëm Luka në ungjillin e tij. Po ashtu sqarohet se Luka, autori i ugjillit të tretë dhe i librit Veprat e Apostujve, ka punuar si shoqërues i grupit misionar të Palit jo vetëm në pjesët Ne (We sections), por dhe në shumë momente të tjerë ku ngjajrjet tregohen me hollësira, me fjalë që shprehin kohë të saktës si: sot, dje, të nesërmen, pas dy ditësh, pas tre ditësh, tre muaj, një vit e gjysëm, plot dy vjet, etj, ose ka përdorur foljet erdhi (He came), solli (He brought), etj që tregojnë se autori ndodhenj aty ku ndodhnin ngjarjet. Sqarimi shpihet edhe më tej duke vërtetura se Luka i kishte ndënjur pranë Pjetrit në Jerusalem që nga festa e parë e Rrëshajeve derisa u vra Stefani dhe pas kësaj ngjarjeje ai shkoi në Antioki të Sirisë, ku shërbeu si një nga “mësuesit” e asaj kishe. Si shumë studjues edhe unë pranoj se Luka ishte personi për të cilin Pali i sqaroi korintasit: “ai u zgjodh nga kishat që të jetë shoku ynë në udhëtim me këtë dhuratë që ne administrojmë për lavdinë e Zotit ” (2Kor 8:19), dhe se Luka dhe Luci (Rom 16:21) ishin emrat e një personi të vetëm. Duke ndjekur me të tilla prova praninë e Lukës në ngjarjet që përshkruhen në Veprat e Apostijve, u diktua se Luka ka qenë në Antioki të Sirisë që kur u themelua kisha atje si një nga mësuesit e saj dhe se me emrin Luci nga Kirena (Lucius of Cyrene) (Vep 13:1) autori ka përmendur veten e vet.

Në portin Kenkrea Pali, pasi i ndodhi komploti i judenjve, u shkroi besimtarëve të njohur të Romës, ku shtoi dhe përshëndetjen: “Timoteu, bashkëpunëtori im, Luci, Jasoni dhe Sosipatri, kushërinj të mi, ju përshëndesin.” (Rom 16:21). Kjo versë dëshmon se emrat Luka dhe Luci, kanë qenë emra të një personi të vetëm, të cilin Pali e kishte kushëri. Po të ishin Luka e Luci dy persona të ndryshëm, atëhere Pali do t’u dërgonte përshendetje edhe prej Lukës, i cili ndodhej në Korint e Kenkrea. Vlen të sqarohet se emrat Luci nga Kirena dhe Luci janë emrat e një njeriu të vetë, ku një herë jepet dhe origjina e tij dhe herën tjetër jepet emri pa sqarimin se prej nga ishte ai.

Shumica e studjuesve dhe komentuesve të DhR, të djeshëm e të sotëm, nuk pranojnë se Luka / Luci / Luci nga Kirena janë forma të emrit të autorit të librit Veprat e Apostujve dhe vijojnë ta quajnë Lukën një shoqërues me kombësi greke ose siriane. Mirëpo sqarimi se Luka dhe Pali ishin kushërinj, hedh poshtë supozimin e Eusebius-it se Luka ishte një sirian i lindur në Antioki, edhe supozimin e studjuesve të sotëm se Luka ishte me kombësi greke. Në këtë studim pasi vërtetohet lidhja fisnore e Lukës me Palin, hidhet ideja se ai ka qenë bir i një familjeje të përzjerë greko-judaike i diasporës së qytetit Kirenë (Cyrene), se ishte i parrethprerë si Timoteu. Gjuha e librave të tij, si kanë venë në dukje specialistët e greqishtes së lashtë, ishte një greqishte e kultivuar e variantit të qytetit Aleksandria, pra e njëjtë me atë të Kirenës, qytetit ku u lind e u rrit Luka. Ai ka qenë qytetar romak që nga lindja, ashtu si Pali. Kjo shpjegon pse ai kishte dy emra, emrin familjar Loukas të formës greke dhe emrin Lucius / Lucius of Cyrene si emër latinoromak. Ky emri i dytë në librin Veprat e Apostujve, që u shkrua greqisht, u shënua sipas otografisë greke Loukios / Loukios o Kurinaios (shih: kap I, Pasurimi i jetës së Lukës).

Të dhëna të reja sjell ky studim edhe për dy burgimet e Palit në Romë dhe letrat që shkroi ai gjatë këtyre dy burgimeve, si dhe për udhëtimin e katër misionar, kur u largua nga Roma mbas lirimit nga burgimi i parë në mar 62 dhe kaloi në Brundassium, në Dyrrach (ku priti ca kohë Timoteun dhe meqënëse ky nuk shkoi, mori Apollonin), në Nnikopolis (ku mori Titin), në Kretë (ku la Titin Tit 1:5), në Cezarea (ku i shkroi letrën Titit, që ia dërgoi me Apollonin e Zenën Tit 3:13), në Milet (ku la Trofimin të sëmurë 2Ti 4:20 dhe nisi Kreshencin për Galati 2Ti 4:10), në Nikopolis (ku, si e planifikoi (Tit 3:12) kaloi dimrin e viteve 62-63), në Dyrrach (prej ku nisi Titin për Dalmaci 2Ti 4:10), në Brindassium dhe prej këtu në Romë ku e riarrestuan.

Po ashtu në këtë studim sqarohet se cilat letra shkroi Pali gjatë udhëtimit të katër dhe gjatë burgimit të dytë të Romës.

Botimi i këtij studimi në anglisht do të fiksojë më shkurt e më qartë arritjet e mia të dy studimeve Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re MEDAUR Tiranë 2007, 503 f. dhe Shën Pali punoi dhe në brigjet e Adriatikut OMSCA-1 Tiranë 2014, 496 f. Duke u botuar në anglisht dhe duke u shpërndarë në qendra studimore ky studim, shpresoj se do të shërbejë si material bazë për të organizuar simpoziume shkencore ndërkombëtare me pjesëmarrje të studjuesve të DhR. Nga diskutimet shkencore në këto simpoziume shpresoj se do të arrihet unifikimi i shënimeve shpjeguese për kohën e vendin e hartimit të librave të DhR, për ndërtimin kompozicional të letrave të përbëra të Palit, për kohën e fillimit dhe mbarimit të udhëtimeve misionare; si dhe për krijimin e hartave të unifikuara për katër udhëtimet misionare të Palit.

Pasurimi i jetës dhe i veprës së Sh. Palit dhe të autorëve të tjerë të Dhiatës së Re, bashkë me vërtetimin shkencor të vizitave të këtij apostulli në qytete e fshatra iliro-shqiptare, të cilët kanë pësuar shumë shkatërrime gjatë shekujve, ka qenë për mua, një mbështetje shpirtërore për të përballuar vështirësitë e shumta gjatë punës njëzetvjeçare.