Prof. Asoc. Dr. Viola Isufaj/

Ky libër lëkure i përket një populli,

i cili nuk qet asgja në harresë.

Të gjithë shkrimtarët e diasporës shqiptare kanë dhënë ndihmesë për t’ia zgjeruar horizontet kulturës; megjithatë, kontributi i tyre herë-herë mund të duket disi i zbehtë para atij shqiptimi aq të fuqishëm poetik, që përfton shëmbëlltyrën tërësore dhe subjektive të qenies dhe qenësisë shqiptare në veprën poetike të Martin Camajt. Kjo shëmbëlltyrë rivjen si “eksplorim i një kulture mijëvjeçare, si zgjim lënde primitiviteti”, si histori, si njësim i së shkuarës dhe i së ardhmes, si tejkohë për të përcjellë tablonë poetike të botës shqiptare, të vendlindjes së largët alpine, ku poeti nuk do të mund të kthehej më. Mendohet se ndoshta nuk është e rastit që Camaj zgjodhi për të banuar një vend të shkëlqyer, me atmosferë të paqme e të virgjine, si alpet e Bavarisë, që çdo çast i kujtonin malet e thepisura të vendlindjes.

Objekti i këtij punimi do të përfshijë studimin e rifunksionalizimin e figurave dhe motiveve mitike, antiheroizmin, transfigurimet që krijojnë përhershmërinë e kohës a të vendit-duke ngulitur në kujtesën kombëtare jetën e psikologjinë, shpirtin e një shqiptari të kulluar.

1. Rimodelim i invarianteve

Transformimi i një skenari:

Camaj ruan një skenar dhe e transformon atë. Sipas studiuesit Levi-Strauss-it, rrëfimet mitike funksionojnë në mënyrë të përsëritur, duke u shfuqizuar, duke u transformuar dhe në forma alegorike.

a. Legjenda e Shotës është një meditim mbi fazat e ndryshme të qytetërimit me një ndjenjë nostalgjie ndaj së kaluarës-për qytetërimin e humbur organik, ku njerëzisë i lejohej të merrte nga „uji i jetës“. Qytetërimi shkencor dhe indistrial e ka privuar njeriun nga ekuilibri i tij natyral-kjo temë mund të ilustrojë tezat mbi atë moment të veçantë të zhvillimit të një qytetërimi në të cilin shterrën forcat jetësore të vetë qytetërimit. (Czeslaw Milosz, Mendime për T.S. Eliot-in, Tomas Eliot, Toka e shkretë, Aleph 2009, f 115)

Zemra ime asht e ndame dyshë

dyshë mes dy dhenash

dyshë mes dy kohnash

dyshë mes dy shijeve:

të ujit e të venës së kuqe.

Pa qenë trimneshë, kam dy zemra

në parzëm, plot me dëshira binjoke

dhe kur avitet nata, nuk kam asnji

dhe bie mbi shtrojen e bartit të njomë

dhe vdes bashkë me kohën e territ.

Në mëngjes, kur zgjohem,

shoh bujqit e natës të ndrydhun

prej peshës së korpit tim e më dhimben

sa bimët ujce në gjiun e Drinit.

Mirëpo, nga ana tjetër të gjitha sistemet njerëzore duket se kërkojnë përtëritje të vazhdueshme. Forca kundër kësaj janë nostalgjia dhe thirrja për t’i patur gjërat si dikur- një evokim i një të shkuare që supozohej të ishte e lumtur.

Përmes shfrytëzimit të “invarianteve” të legjendës së Shotës, Camaj e ristrukturon legjendën në bazë të modelit dramatik. Poezia Legjenda e Shotes arrin laminë e të folurit të personazheve, dhe intensitetin e shprehjes përmes mjetit më të përshtatshëm për shprehjen e kundërthënieve midis karaktereve, tipar karakteristik i veprës dramatike: dialogu-në të shprehet luhatja e brendshme e individit (Shotës) në mes të dëshirës dhe mendimit, duke shkaktuar gjendje të shtypur, situatë pa zgjidhje. Pikërisht ky konflikt të cilit i nënshtrohet një strukturë e posaçme dramatike ngërthen, në fakt tri ndeshje forcash në tri nivele leximi të mbivendosura:

-nga mëdyshja më e rëndomtë e individit mes dy dashurive

-tek qëndrimi mëdyzash i poetit mes dy botëve (poeti i një populli të privuar shumë dhe të mbajtur nën trysni e ngushticë, e ka më të madhe hapësirën poetike dhe rravgimin e mallit)

-e deri tek tundimi i gjithhershëm i njerëzimit midis joshjes nga bota e dëlirë primitive dhe nga zhvillimi i vrullshëm i qytetërimit. ​​

b. Rrëfenja mitike përmes përthyerjes tmesike: Robert Scholes-i (Sholsi), duke folur për shumësinë e kuptimit të strukturës gjuhësore, por edhe të kontekstit shoqëror e kulturor, thotë:

“Kuptimi asnjëherë nuk është i mbyllur thjesht në vepër (implicit), prandaj mund të zbërthehet (eksplikohet) nga studiuesi i dukurive të gjuhës. Kuptimi është lëvizje e përhershme para dhe mbrapa midis gjuhës dhe tekstit dhe rrjetës së nëntekstit, që nuk janë në vepër, po janë thelbësorë për ta kuptuar atë.

Para tekstit të poezisë Mospërfillja, rezulton të qëndrojë një element i rrëfenjës mitike të Qokut-ky element është figura e djalit të mbetur jetim, të keqtrajtuar nga njerka, që pas përpjekjesh të dhimbshme, për t’i shpëtuar zhdukjes metamorfozohet në qokth. Midis thurimës së rebusit-gjuha e së cilit ndërton këtë poezi hetohen: braktisja, mospërfillja dhe nata-(të cilat ruhen nga modeli i legjendës dhe kanë organizuar lëndën e e kësaj poezie) të rifunksionalizuara në këndvështrimin tmesik-leksikor, tmesik-morfologjik, tmesik-sintaksor dhe tmesik-fonetik në poezinë Mospërfillja.

Leksema Mjesnatë- shpreh një thyerje të dyfishtë të natës e cila dëshmohet jo vetëm në bërthamën semantike të leksemës, por edhe në thyerjen fonetike-vendosjen e tingullit nj-në mes të fjalës. Vargu këndon qokthi ndër rreze- shënon një thyerje sintaksore përmes inversionit. Kjo është thyerja e rregullit natyror-ngritja e zërit të poetit, i cili kërkon të këndojë nën rrezet e hënës (rrezet e diellit janë të mohuara).

Thyerja asindetike: sytë, dy pika uji, ndrisnin dhe kanga/ pikon në luginë, në terr konoton ndërprerjen e mendimit të lirë, mospërfilljen ndaj poezisë.

Kështu kur intonacioni mbetet i ngritur në fund të vargut:

Dikush buzë lumit n’agim gjeti/sqepin e thyem të qokthit e tha:

dam

Përftohet një politmesë-tmesi figurativ-stilistikor ndërthuret me tmesin konvencional në sintagmën sqepin e thyem:

dam! Kqyre këtë tingull që ra/ e plasi në gurë.

Tmesi foljor përshkallëzues klimakstik i referohet jo vetëm kadencës, po edhe plasjes së tingullit (duke u përplasur me gurin, në një përpjekje që është e destinuar të mbarojë vetëm kështu); së dyti është një tingull i çuar kot që humbet në terrin e natës, shënjuar me “dam”- një thyerje tingullore përmes një figure eufonike. Të gjitha fijet kuptimore që realizojnë tmesin nisin nga titulli dhe përfundojnë tek titulli:- përfillja thyhet. Mesazhe të ngjashme duken se përçohen edhe tek poezia tjetër e këtij poeti Qokthi eci mbi sende.​

2. Ndërthurje të invarianteve greke dhe shqiptare në shprehjen e ekuacionit

Papërkryerja, papërsosja, mosplotësimi jepen përmes një rifunksionalizimi të invarianteve të mitit grek të Uliksit me elementin e brirëve të dhisë, një kafshe me atribute kulti. Kjo realizohet me anë të gjuhës së rebusit, me densitet logjik dhe sugjestion, dhënë në një tip tepër specifik të rregullsisë:

Uliksi e Itaka pa grue – dy krena binjokë dhie/ Me nji bri të thyem: punë e pakryeme

-parashtrimi i të cilit, i përngjet parashtrimit të një ekuacioni matematikor: pohon barazvlefshmërinë e dy shprehjeve, të shkruara si një varg simbolesh, të ndara në anën e majtë dhe të djathtë me një shenjë (në këtë rast, të nënkuptuar) barazimi. Është një ekuacion i kushtëzuar, në të cilin variabla, mund të marrë një vlerë (rrënjë) që përmbush ekuacionin. Kjo rrënjë, që duhet të “kënaqë” ekuacionin, si për paradoks, është pikërisht: papërkryerja, mosplotësimi.

3. Ridimesionim dhe zhvendosje e kuptimeve të miteve

Poezia Formulë mëngjie strukturohet mbi bazën e antinomisë së dy skenarëve të magjive–një skenar magjiko-ritual keqbërës dhe një mbrojtës –një metaforë kjo, që shenjon përjetimet e kundërta të pasionit: prirja për ta lënduar objektin që dashuron dhe prirja për ta mbrojtur atë. Midis këtyre dy skenarëve, vendoset rrëfimi në trajtë ankimi e lutjeje duke shpallur kështu konfliktin e brendshëm tek qenia njerëzore: i lumi unë për ty/më le shteg me folë. Në një ritual magjie vallëzon e rrotullohet dhe përfytyrimi mbi gjarpijt e zes plot figura eufonike e krijime imazhesh verbuese gjatë rimarrjes së një motivi arbëresh me qëllim, me sa duket, zbutjen e gjarpërinjve-një eufemizëm që organizon krijimin e një gjendjeje hipnotike tejpërshkuar nga tingulli dhe drita. Një eufemizëm –cilësori “i bardhë”, nënkupton marrjen me të mirë, përkedheljen, marrëveshjen a mosguximin (për shkak të zemërimit a tërbimit që mund të zgjojë përdorimi i cilësorit “i zi” që i atribuohet realisht gjarprit, ose jetës së gjarprit). Gjendja hipnotike realizohet jo vetëm përmes përsëritjes së vazhdueshme të epitetit i bardhë, por edhe zanoreve dominante të hapura a dhe e që janë zanore që gjenerojnë dritë e të ftojnë në përfytyrime të diellta, të qarta e të kthjellta plot hapësirë e frymëmarrje, në imazhe të bardha e të shndritshme:

Ne driza jane gjarpijt e zez

e ti je e zhveshun nen diell.

e jeta e tyne asht e bardhe,

e bardhe e bardhe nen diell,

e jeta e bardhe e bardhe,

nen diell e bardhe, e bardhe.

Në vitin 1845, Bredi i Mançesterit e kishte kodifikuar hipnozën me anë të provokimit të lodhjes nervore, nëpërmjet soditjes (kontemplacionit) të objektit ndriçues…(Krasniqi, Nysret, Teori dhe Kritike moderne; (zgjedhur dhe përkthyer), Rozafa, Prishtinë 2008, f. 2003)

Kjo poezi gjeneron dritë verbuese dhe melodia e veçantë hipnotike me qëllim qetësimin e gjarpërinjve a lidhjen e besës me to, realizohet përmes një organizimi të veçantë ritmik dhe vendosjeje fjalësh në një pozicion tepër preciz. Muzikaliteti krijohet nga lartësia e toneve, kohëzgjatja e tingëllimit, theksi, dhe shpeshtësia e përsëritjeve – ku më e madhe ku më e vogël. Gjithashtu, bashkëtingëllorja r e vendosur pas zanores a, ndryshon kohëzgjatjen e shqiptimit të kësaj të fundit, duke provokuar marramendje a lodhje nervore gjatë krijimit të fushës magnetike-çka realizon gjumin hipnotik. Pazua e shprehur edhe grafikisht realizon (njofton) përfundimisht krijimin e fushës magnetike (a gjendjes së magjepsur) me qellimin kumtimin e një marrëveshjeje. Pranëvenia

Mjaltezat lagin me mjalte/ gurzit e projeve te thata

thellon eufemizmin (zbutjen me mjaltë) a gjumin e krijuar, kumton synimin për të mos ta kapërcyer kurrë këtë gjendje. Ka të ngjarë që “i gjithë ky program” të jetë një përkëdhelje në mbrojtje të objektit dashuror të pambrojtur mes marrëveshjesh me gjarpërinjtë. Në qoftë kështu gjarpri është simboli mitik seksual:

Ne driza jane gjarpijt e zez

e ti je e zhveshun nen diell.

Duke qenë se dielli adhurohej si burim jetese, burim shëndeti, burim pjellorie dhe si objekt mbrojtës dobiprurës, shumë veprime me karakter bujqësor e blektoral duhej të fillonin me të lindur të diellit e jo më parë. Prandaj, po kaq, duket se lutja në këtë poezi mund të nënkuptojë ritualet dukagjinase a mbarëshqiptare të lidhjes së besës me gjarpërinjtë në verë në funksion të tokës.– Këtij kuptimi mesa duket i referohet dhe sintagma e veçantë gjuha e gjarpnit (latinishtja s’asht punë për ne/mëso gjuhën e gjarpnit ma parë) në poezinë tjetër të këtij poeti Tregim i thjeshtë. Kundërvënia latinisht-gjuhë e gjarpnit, ngërthen në vetvete disa kundërvënie kuptimore nga më të thjeshtat e më sipërfaqësoret deri tek më thellat e më të ndërlikuarat. Kjo poezi mbështjell një thelb të qenësisë autoktone dhe të vetëdijës iliro-shqiptare. Titulli i kësaj poezie Tregim i thjeshtë-dhe ndërthurja në dukje prozaike, të ndërmendin lojën poetike të Camajt e pashmangshmëmrisht poezinë “Kush i bani mëngji qytetit”e cila tradhëton pritjen e lexuesit: në vend të shqiptohet ndonjë aspekt mistik i jetës, shqiptohet realiteti nën diktaturë me gjithë tmerrin që mbart. Në poezinë “Kush i bani mëngji qytetit” kemi një zhvendosje të ritualeve magjike, një zhvlerësim e një rivlerësim të tyre përmes ridimensionimit dhe simbolit.

Në tekstin poetik të M.Camajt gjejmë një informacion të kondensuar, që është në gjendje të na përcaktojë një seri mesazhesh përmes një estetike të ngritur mbi shtresëzimin e kodeve. Në poezinë Natura morta bëhet fjalë për një botë të mitit, një botë abstrakte ose të pastër, të paprekur dhe të paprekshme nga kanonet e prëshatjes së mundshme ndaj përvojës së njohur. Zotat vetëm sa vëzhgojnë nga lartësia e lirisë së tyre të pavdekshme si nga një vend a fushë e veprimit.

Zotat ende pushojnë n’Olimp/N’qepllat e tyne rrah çdo minutë-/Pemve t’gazit rrite e tha për nji natë

Rrahja e qepallave të zotave është matëse e kohës; koha rrjedh në dy kahe-ritmi dhe drejtimi i rrjedhjes së kohës përcakton relativitetin e saj. Nga njëra anë një kohë olimpike, e përjetshme perëndish, që i referohet fushës së tyre të veprimit: Olimpit- nga ana tjetër, shpirti njerëzor i paqëndrueshëm e i panjohshëm, i përkohshëm, e i papërkryer, përjashton çdo prekje hyjnore. Poshtë fijet e telefonit/Gjatsinë e rrugave masin/E koha ec e ec n’për ta./E flokët e dëborës digjen në takim me sende Titulli Natura morta- ngërthen një koncept të artit të pikturës, ku paraqitja e realitetit vjen me përpikmëri e pa vitalitetin e eksistencës metafizike, po thjesht fizike. ​​​​​​​​ ​​

4. Reminishenca dhe riaktivizime figurash mitike Reminishencën e mëkatit biblik e shohim te vjersha Grueja dhe mjellma si një medium rrëfimi që këtu i bëhet jo njeriut, por një qënieje, që besohet se mishëron rikthimin, metamorfizmin e gruas në mjellmë. Dhe mëkatarja e legjendës, kur kjo mjellmë

“Ulet për Dri e ndalet/pendlat me terë te këmisha e nuses” i rrëfehet:

Mjellmë ….kam hy në mekat… (Petriti, K., Në poetikën e Martin Camajt, Tiranë, 1997)

Poezia Bleta në veri i kundërvihet “thanies së Herodotit si mbas të cilit andej Istrit nuk gjallnuekëshin bletë”. (Ka mjaft legjenda që tregojnë se bleta paska qenë dikur paska qenë njeri. Thuhet “vdiq”-për të, se ajo ka cilësi të njerëzve, jo të insekteve. Është e ndaluar që ajo të namet, se një veprim të tillë e quanin gjynah dhe me pasoja të padëshirueshme në bereqet. Nopça mendon se ky adhurim i veçantë i bletës ka të bëjë me kultin e mitrës me burim nga mitologjia e lashtë persiane. (Ilirët bënin verë prej mjaltit të bletës). Mark Tirta, Mitologji nder Shqiptare, Tirane 2004, f. 66 .

Por Pipa duke depërtuar në shtresëzimet e poezisë na jep transfigurimin e kësaj figure:

Bleta në Veri” përmban një epigraf: “Kundër thanjes së Herodotit simbas të cilit andej Istrit nuk gjallnuekëshin bletë (libri V, 1)”:

Doli agimi e avulli

zbuloi trajta të ajthta

para derës së Veriut.

Sytë e errët mbas një nate

pa gjumë

u prirën andej Istrit e panë

si me qenë në Jug

bletë përpara zgjonit me krahë ari

gati me u lëshue fluturim

kah rrezet për net të mungëta.

Çfarë nxjerr lexuesi nga ky tekst? Metafora e rëndomtë e “krahëve të artë”, që zbukuron një përshkrim prozaik të një përvoje personale, e cila përgënjeshtron thënien e Herodotit rreth bletëve nuk është e mjaftueshme që ky tekst të quhet poezi, sikur edhe po të jetë rreth poezisë, këtu e simbolizuar nga bletët. As edhe një term gjeografik i tillë si Ister-i, emri grek për Danubin, apo fraza gjeografike “dera e Veriut” për Munihun, nuk i shton shumë poezisë. Pjesa duket se lidhet me një përvojë personale, largimi i autorit nga Roma për në Munih, emri gjerman i të cilit, München, të vjen ndër mend nga mbiemri “i mungët”, që rrjedh nga mung (ar) apo murg – gjerm. Mönch, angl. monk, ital. monaco. Poezia përçon vendosmërinë e poetit për të mos e braktisur poezinë, madje edhe në një qytet “veri(or)”, të tillë si Munihu, klima kulturore e të cilit nuk është e përshtatshme për të, një mesdhetar. Poezia është një enigmë, çelësi për zgjidhjen e saj mbështetet në mbylljen e saj, “net të mungëta”, net të kaluara në Munih, duke përgatitur disertacionin e vet gjermanisht, të ngjashme me netët e kaluara në manastire nga murgjit që kopjojnë libra të rrallë.

E interpretuar kështu, poezia konfirmon shpjegimin në kopertinën e librit, që çdo poezi fsheh një përvojë disi të pakëndshme, e cila, kur ndahet me të tjerët, bëhet e këndshme, kujtimet e lumturisë kapërcejnë çastet e vështira në jetën e çdokujt, duke qenë një burim kënaqësie. Çështja qëndron nëse kjo kënaqësi ndahet me lexuesin. Që të ndodhë një komunikim ndjenjash ndërmjet autorit dhe lexuesit, ky i fundit duhet të dijë jo vetëm se Ister-i është emri grek i Danubit dhe se “e mungëta” i referohet Munihut, por gjithashtu se autori iku nga Roma pa dëshirë, i vendosur të shkruajë poezi. Këto gjëra lexuesi mund t’i dijë vetëm nëse ai i përket një elite intelektuale. (ARSHI PIPA – POEZIA DHE POETIKA E MARTIN CAMAJT në Fjala, 02/09/2020)

5. Pamje aktuale mitologjike përmes “vjetërimit të kohës”

Temat më të zakonshme në veprën e Camajt janë humbja e traditës, vetmia në një botë në ndryshim e sipër dhe kërkimi i prejardhjes. Malësori Camaj ishte rob i mungesave,…ai tërë jetën ngjalli poetikisht nga kujtesa e gjakut, krijoi e jetësoi mungesën e tij: Dukagjinin e përjetshëm (Fenomeni i avangardës në letërsinë shqiptare, Sadik Bejko, f. 61)- Kulti i të parëve modelohet në trajtën e një rrëfimi të ngjashëm me rrëfimin mitik në poezinë Dy brezni. Pranëvënia e figurës së babait me drunin e ullinit pa fletë gjakon të përftojë pamje të përjetshme të madhështisë, pa mburrje a lavdi, pa deklarime e vetëshpallje. Në këtë poezi thotë se vëllai i tij “i fryn zjarrmit në vjeshtë me plot bulshinj e gjithë shkëdijat i bahen djelm”. Pavarësisht bjerrjes ndër shekuj, shfaqet nevoja jetike për riprodhim-si ligj i përgjithshëm i natyrës, por me specifikat për “fisin” e autorit-kjo është kërkesë dhe dëshirë- e po aq, startegji natyrore për riprodhim si një nga mënyrat për t’i mbijetuar harresës. Përkundrejt harresës dhe hijes shekullore që kanë rënë mbi këta breza, shfaqet ripërtëritja. Brezat jo vetëm përtëriten, rivitalizohen, por mbi të gjitha ekzistenca e njeriut dhe vazhdimësia shfaqet e rishfaqet në pafundësi në figurën e pasardhësit “këmbëzdathë –murrla i kuq n’orizont”. Ky është vëllai që zuri vendin e babait; shekujt e mijëvjeçarët përthyhen në kohën e sotme dhe e bëjnë poetin pjesëmarrës në një përmasë kohore tepër komplekse. Këtu arkaizmi estetik lidhet me arsyetimin, përforcimin, kodifimin e besimeve dhe praktikave brenda kompleksit kulturor të traditës në një areal të caktuar. Është një prerje diakronike dhe sinkronike e botës së shqiptarit të veriut dhe e botës shqiptare në përgjithësi. Ka një marrëdhënie të ndërligjshme midis të gjitha rrafsheve kuptimore, një zhbirim vertikal nga lart-poshtë në përputhje dhe me mbishtresimet sipas parimit të palimsestit: nga babai, tek djali, nga djali, tek shkëndijat që i bahen djelm-ky zhbirim vertikal nga lart poshtë, shfaqet edhe në poezinë Bukëvala e re përmes pranëvënies se dy breznive: plakës e vajzave.

Tek Bukëvala e re duke turbulluar primatin e kohës historike, energjitë dhe forcat e organizimit social, fatet e njeriut dhe të natyrës, në përgjithësi, esencializohen « nguliten e shkrihen » në vizatime paleolite të gjithkohshme. Një vendosje e objektit në një kohë që duket se nis më herët nga fëmijëria e njerëzimit, zbulon metaforën e zhvillimit të bukurisë trupore të femrës, fryrjen e gjoksit. Një melodi idilike që i ka rrënjët në folklor duket se endet në ato vende të hapura e në atë kohë të pakohë.

6. Tharmëtime e sublimime mitike në ciklet Nema e Buelli

Prerjet diakronike dhe sinkronike të botës shqiptare sendërtohen artistikisht në sistemin e shenjave, shenjëzimeve dhe parabolave kuptimore veçanërisht kur teksti poetik strukturohet si dialog dhe monolog me vetëdijen historike dhe vetëdijen mitike. E gjeti bërthamë nën gjuhë /Tue folun /Me të bijën jehonë. “Rrëshqitja” në rrafshin vertikal, pra diakronik, është në fakt rrëshqitja në thellësi të shekujve, në vetëdijën historike e cila rizbulon shpirtin e njeriut shqiptar (dhe qënies dhe qenësisë shqiptare) si të qetë, fatkeq e tragjik.

Rrodhi nëpër zemra ashtu/Si rrjedh uji teposhtë/Dhe u shkri në vetminë dhe/ U ngjall kur ra prap shi.

Rrugëtimi i kësaj qënieje ngjet e funksionon në rrafshin thellësor-ai tipizohet nga polivalenca semantike:

U ble, u shit/ Nga populli në popull/Për lëkura shpata e heshta/Për helm, voj ullinjsh e guri/E për një dele të ngrime/Në rem, argjend e ar/E u vorrue gjallë n’uratë.

Krishtërimi ka zhvilluar kultin e deles e të qengjit, kult me burim të lashtë biblik nga fiset e lashtësisë që banonin në brgjet lindore të detit Mesdhe-por këtu delja e ngrime në rem, argjendi e ari, lëkurat, heshtat e shpatat, voji i ullinjve dhe i gurit cilësohen nga mundësi të shumëta konotuese që na ndërmendin fjalët e poetit:

Në historinë tonë si nacion ndihet konsekuenca e humbjes së udhës së drejtë.

Thyerjet e pazakonta në tekst (fjala përbërëse e vargut paraardhës kalon në vargun pasardhës) krijonë shumëkuptimësinë. U vorrue gjallë n’uratë –është një përplasje e skajshme gjatë ballafaqimit të dukurive kontrastike. ​ ​

Buelli ka lidhje totemike me njeriun (kjo shfaqet qartë në emrat e përveçëm si Mekshi e Buë). Kur flasim për buej/Kemi ndërmend dhe njerëz (Camaj, M., Vepra letrare 3, Apollonia, f. 153) Humbja e identitetit njerëzor jepet nëpërmjet dukurisë së theriomorphosis (bashkimi i tipareve njerëzore me ato të kafshëve).

Dolën shëndoshë e mirë në verë/Burra e gra/Fëmijë me flokë të preme në njërën anë e në tjetrën/Lopë e buej përzie bashkë(Camaj, M., Vepra letrare 3, Apollonia, f. 149)

Njeriu dhe kafsha janë kaq pranë njëri-tjetrit, sa lehtësisht mund të ngatërrohen. Ata janë kthyer në një qënie të vetme, e cila paraqet herë tipare të njërës e herë të tjetrës krijesë. Buelli- lidhet qoftë me fatin a fakeqësinë individuale ose kolektive, qoftë me kundërveprimin. Impulsit të shkatërrimit i kundërvihet fuqia naturale e fizike e kafshës, e cila doli prej elementeve të mirfilltë të tokës dhe të ujit.

Doli nga kneta ashtu si lindi /Për çdo shekull një o dy herë/ Kur zbehet hana/ Bualli gur e dhé çohet lugat/ Përkulet deri në Lumë e pi ujë/ Dhe hurp gur të shkrimë e mazën e tokës/Në vlim.

Vlimet dhe reaksionet e brendshme, por edhe çuditërisht, përballimi i tyre sublimohen artistikisht në vargjet: i vjen me vjellë prej barkut/zorrë të dredhuna/mbi krande të kalbuna e lëmashk.

Falë madhështisë e forcës mund të ngadhnjehet mbi forcat demoniake. Buellit i vjen “me vjellë” të keqen që ka gjalluar brenda vetes së tij (dhe qenies sonë)-atëherë kjo qenie mitike mediterrane nuk lidhet vetëm me dhunën dhe pësimin. Simboli mitik i buellit shtrihet në disa rrafshe.

***

Matrica brenda matricash, shtresëzime brenda shtresëzimesh-me cilësi të njëjta por në dimensione të ndryshme-ato u ngjajnë matrioshave-ndonëse botëkuptimi dhe botëformimi i Camajt pak lidhje a ndikime ndodh këtë me kulturën që ato tipizojnë. Kudo në konfigurimet dhe transfigurimet mitike, ndihet retrospektiva, intraspektiva dhe prospektiva; ndihet parimi krijues i palimsestit në pëputhje me thelbin e kuptimit të jetës së njeriut, historinë tonë si nacion dhe me historinë dhe pështjellimin e rruzullit:

Ky libër lëkure i përket një populli,

i cili nuk qet asgja në harresë,

andaj me vend i thirrën palimsest,

me shtresa i shkruem dy apo tri herë.

Prof. Ymer Çiraku

Dikur, një shkrimtar i njohur europian pati shkruar se kufijtë e një vendi, d.m.th. integriteti dhe egzistenca/siguria e tij, mund të ruhen me ushtarë – ose me statujat e poetëve. Atëhere, ashtu si për çdo popull e çdo komb tjetër, pa mëdyshje mund të thuhet se poetë shqiptarë të përmasave si Naim Frashëri, janë dhe mbeten shtyllat vertebrale e të sigurta të shqiptarisë. Dhe do t`ia vlente që popujt t`ia mbërrinin asaj dite, që përfundimisht ata të mund të mbrohen me “armët” më të sigurta e më paqësore, pra, me shpirtin dhe dritën e kulturës e të artit të tyre identitar, të përcjellë përmes magjisë së letërsisë. Këtë vlerësim do ta formulonte edhe gjuhëtari i shquar Eqrem Çabej, kur shkruante qyshse ishte fare i ri për N. Frashërin se ai: “është frymë nga fryma jonë dhe gjak nga gjaku ynë”.

Vepra letrare dhe kontributi i gjithanshëm prej misionari i Naim Frashërit, tashmë ka fituar një status të lartë nderimi. Me plot të drejtë, me emrin e tij janë pagëzuar në tërë hapësirat shqiptare një mori shkollash, rrugësh, institucionesh dhe aktivitetesh të ndryshme. Njëri prej tyre, është edhe Festivali Ndërkombëtar i Poezisë “Ditët e Naimit”, i cili, vazhdon që të organizohet suksesshëm prej një çerek shekulli në qytetin e Tetovës, në Maqedoninë e Veriut. Vet pjesëmarrësit në të, poetë të ardhur nga tërë kontinentet e botës, çmimet e përvitshme, që mbajnë emrin e poetit tonë kombëtar, botimet e shumta antologjike me krijimtarinë poetike të tyre, si dhe me kumtesat e mbajtura në konferencat shkencore të organizuara, doemos që përcjellin një vërshim arti të pasur poetik dhe të mendimit kritik letrar. Por ndërkaq, përmes këtij aktiviteti tashmë me emër të njohur, shenjohet njëherazi, në mënyrën më të plotë nderimi dhe vlerësimi për këtë bard të shquar të poezisë shqipe e përmes tij, bëhet i njohur kudo në botë, universi i pasur i letërsisë dhe i kulturës shqiptare. Asdreni, autori i Himnit të Flamurit kuq e zi shqiptar, po ashtu autor i lirikave të shumta atdhetare dhe filozofike – do t`i drejtohej kujtimit të poetit me mirënjohje të thellë, si atit të vet shpirtëror: “…t`adhuronj me mall e besë, se bashk` me zërin t`ënd hyjnor jam rritur…”

NDIKIMI I NAIMIT TE POETËT DHE SHKRIMTARËT

Dhe ndikimi i Naimit do të ishte vërtet fort i ndjeshëm te tërë poetët dhe shkrimtarët e mëpasëm, të cilët, siç do të shkruante nga të parat shkrimtare femra shqiptare, Musine Kokalari, ata shihnin qartazi tek ai Apostullin e Kombit. Ky përcaktim aq sublim për të, nuk do të vinte prej ndonjë autoriteti të jashtëm ndikues apo imponues, por veçse natyrshëm – prej pengut për të dëshmuar nderimin e një misionari, i cili, e shkriu tërë jetën e vet për kauzën e Atdheut. Dhe kjo sakrificë e tij prej shenjti vinte sepse, siç shkruante për të Lasgush Poradeci: Se guxove të na thuash me kalem të zi në kartë, Mall` e Math që të pat djegur. Fjalët e Gjuhës së Zjarrtë… (“Naim Frashërit”)

L. Poradeci do ta cilësonte atë një figurë qendrore të kulturës shqiptare. Madje, që ishte fort i dalluar mes asaj plejade patriotësh, të cilët derdhën pa u kursyer në asnjë çast e në asnjë rrethanë sado të vështirë për ta, gjithë energjitë e tyre – për ta ndriçuar e drejtuar popullin drejt horizonteve të përparimit dhe të çlirimit kombëtar. Dhe Naimi, i jep kësaj lëvizjeje historike “…mistikën e udhëheqësit të madh, zemrën e profetit, pa të cilën, s`është e mundur ndjekja e asnjë ideali”. (L. Poradeci, Vepra II, Onufri, 1999). Lasgushi e vlerëson Naimin si poetin kombëtar të shqiptarëve, simbol të bashkimit. Në Shoqërinë e Stambollit, që do të ishte një vatër e përgatitjes së Rilindjes Kombëtare, Naimi mbetej figura vendimtare, që vokacionin e tij poetik do ta kthente edhe në një bosht ideologjik, pikërisht në orientimin drejt Perëndimit. Do të ishte një boshllëk i madh për kohën do të shkruante Lasgushi “…pa Poetin e atij shkrimi [në fushë të letërsisë e më gjerë], pa prijësin e atij qëllimi, pa Misionarin e atij bashkimi, pa Apostullin e asaj dogme, pa profetin e asaj Feje. Naimi ndërhyn dhe i jep Shoqërisë shpirtin për të cilin [ajo] kish nevojë, i dhuron shenjën e yllit që duhej të jetë ajo për Lëvizjen. Ay bëhet simboli i saj me vjershën e tij të zhuritur atdhesore, e cila, sikundër ish vet e zhuritur, zhuritte dhe rrëmbente me vete gjithë sa e këndonin, sa e dëgjonin, dyke i tretur dhe purifikuar në zjarrin e madh të bashkimit fetar dhe kombëtar të të gjithë Shqiptarëve…”

NAIM FRASHËRI, POETI QË E LËVROI MJESHTËRISHT SHQIPEN

Naim Frashëri mbetet poeti, që e lëvroi mjeshtërisht shqipen. Ai arriti të derdhë nëpër krijimet e veta tërë stolitë e saj të çmuara, qëmtoi dhe gjallëroi fjalët e “fjetura”, apo të strukura në të folmet e krahinave, e pastroi nga “ferrat” e fjalëve të panevojshme të huaja dhe  e pasuroi si rrallë kush me fjalë të reja të krijuara prej atij vet – të kulluara dhe të selitura prej  thesareve të gjuhës amtare. Por mbi të gjitha, ai solli në botën shqiptare, ide të fuqishme mbi historinë dhe fatet e Atdheut. Sikundër do të shprehej Ernest Koliqi, në fjalën e tij në ceremoninë jubilare me rastin e 40 vjetorit të vdekjes së poetit (1940), organizuar gjatë pelegrinazhit në vendin, ku do të preheshin eshtrat e tij, do të theksonte zjarrminë atdhetare që kishte në shpirt ky njeri, si një ndër apostujt më të fuqishëm të “vllaznimit” të shqiptarëve. Dhe tërë vepra dhe jeta e Naimit, dëshmoi fuqishëm lidhjet e thella dhe misterioze të gjakut e të gjuhës mbi ndasitë fetare dhe krahinore. (“Bota e re”, nr. 12/1940) Ai do të mbetej vizionar i pagabueshëm në përcaktimin e padiskutueshëm të shqiptarëve në qarkun perëndimor, prandaj do të jenë kuptimplote ato vargje, ku poeti e dëshmon qartazi dhe pa ekuivok këtë përkatësi natyrale të shqiptarëve. Por e shqipton në mënyrë apelonjëse edhe thirrjen për ta rigjetur sa më shpejt atë vend të pëtjetërsueshëm, por tragjikisht të tronditur e të përhumbur, nëpër rrugët e vështira të historisë sonë:

Jak` o ditë e uruar

Që lind nga perëndon,

Atë anë e ke ndrituar

E ne, pse na harron?…

Siç do të vrente një studiues i apasionuar dhe i ngulët i veprës naimiane (Jorgo Bulo), N. Frashëri është poeti që e pasuroi me një frymëzim të ri traditën poetike të shqipes, duke nyjëtuar zëra të tjerë të panjohur më parë prej saj të shpirtit njerëzor, edhe atëhere kur i këndoi mallit të mërgimtarit, edhe atëhere kur venitet nga malli i dashurisë, edhe kur kridhet në mjergullën e misticizmës bektashiane dhe kur shkëputet prej saj, edhe kur ngrihet në qiejt e meditacioneve metafizike, edhe kur zbret në tokë… Duke ndjekur përcaktimin metaforik të këtij studiuesi, kjo krijimtari e begatë bën pjesë në atë nivel të lartë arti poetik, që është magji dhe vet poeti, si një ndër ata “magjistarët” e endjes virtuoze të fjalës shqipe.

LIRIKA POETIKE E NAIMIT

Pra, lirika poetike e Naimit dëshmoi mundësitë e pakufizuara të gjuhës shqipe për të shprehur e për ta derdhur artistikisht tërë pasurinë e ndjenjave njerëzore dhe idealeve patriotike (libri: J. Bulo, Tiplogjia e lirikës së Naim Frashërit, 1999, ASHSH). Përmes krijimtarisë së tij, poeti arriti të krijojë një tipologji të pasur stilistike e tematike, duke nisur që nga poema epike narrative, lirika përsiatëse meditative, e peizazhit, e dashurisë. Këto krijime u endën mjeshtërisht përmes një frymëzimi spontan, fryt i talentit të begatë dhe i kulturës së pasur, të fituar prej atyre të lindjes e të perëndimit. Këto dije të gjera e të thella, nuk mbetën stoli të jashtme dhe as një amalgamë informacioni eklektik apo enciklopedik, por u shkrinë organikisht me epërsinë dhe finesën artistike,  në hapësirat e vargjeve të këtij opusi të gjerë letrar.

Për vet përmasat e pazakonta të këtij personaliteti, veprës së tij i janë drejtuar studiues të kohëve e të disiplinave të ndryshme. Nuk kanë munguar shkrimtarët me vlerësimet dhe përkushtimet letrare ndaj figurës së tij: Lasgush Poradeci, Ismail Kadare, Ernest Koliqi, Nonda Bulka, Dritëro Agolli, Ali Podrime, Murat Isaku, Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu, Bardhyl Londo, Zija Çela…

Në një nga poezitë kushtuar Naimit, D. Agolli do të shkruante mes të tjerash:

Vargjet e tua me thërrimet e dheut janë përzierë

Dhe na duket se me qënien tonë janë shkrirë,

Se i kemi thithir mes qumështit, frutave, erës

Dhe në burime me ujin i kemi pirë…

Ti si bujk i mirë lërove arën e fjalëve,

Arën e fjalëve të stërgjyshërve mbetur djerrë,

Mbuluar nga barëra të liga të maleve,

E lërove që djerrë mos të mbetej asnjëherë… (“Naim Frashëri”)

GJUHËTARË, HISTORIANË E ANTROPOLOGË MBI VEPRËN E NAIMIT

Po ashtu nuk kanë munguar gjuhëtarë, historianë e antropologë, të cilët, kanë depërtuar në përmasat komplekse të kësaj vepre e të këtij kontributi në tërësi, ku vlerat letrare estetike, transmetojnë e gërshetohen edhe me nyjëtime idesh e trajektore të gjerë epokash historike, kulturologjike, religjioze, gjithnjë në funksion të një depërtimi sa më të thellë të mesazhit të transmetuar. Mes tyre mund të përmenden: Eqrem Çabej, Namik Ressuli, Rexhep Qosja, Dhimitër. S. Shuteriqi, Alfred Uçi, Ali Xhiku, Jorgo Bulo, Sabri Hamiti, Engjëll Sedaj, Idriz Ajeti, Norbert Jokli, Androkli Kostallari, Adriatik Kallulli, Jani Thomaj, Gjovalin Shkurtaj, Kristo Frashëri, Mahmud Hysa, Qemal Haxhihasani, Zija Xholi, Gazmend Shpuza etj.

Studiuesi i njohur Rexhep Qosja ka realizuar mbase studimin më të plotë gjer më sot rreth figurës së Naim Frashërit, duke e sinjalizuar metaforikisht veprën e tij si një Porosi të Madhe, e cila, vazhdon që të përcillet sot e kësaj dite dhe do të përcillet ndër breza edhe në të ardhmen. Brenda këtij titulli të veprës së tij të gjerë monografike (“Porosia e madhe”), studiuesi dëshmon epërsinë e një personaliteti, që i kapërxen epokat. Dhe në mbështetje të kësaj teze, kujton atë që theksonte filozofi i njohur i antikitetit Platoni se Homeri e ka edukuar krejt Greqinë. E po ashtu, sipas këtij studiuesi mund të thuhet edhe për Naim Frashërin, pasi vepra e tij ka ndikuar në popullin shqiptar më shumë se një sërë institucionesh kulturore e politike. Është fjala se figura të tilla arrijnë që të kthehen vet në institucione të autoritetshme. Studiuesi shkruan se: “Naim Frashëri është bërë mësuesi i popullit shqiptar, kurse vepra e tij, pjesë e pandarë e vetqënies së tij shpirtërore dhe morale, sepse për shumë kohë të pastajme, ia ka ndriçuar rrugën…” Dhe pikërisht ky dimension i pazakontë i këtij personaliteti, e ka kthyer Naimin në një përmendore nderimi për çdo shqiptar. Prandaj dhe vjen natyrshëm ajo që shkruante dikur Ernest Koliqi plot nderim: “Naim, emni i Yt, ka me u përmendun ndër urime e ndër bekime!”

Promovimi i antologjisë “Pena e gruas” në SHBA.

Nga Arjeta Kotrri (Ferlushkaj)

Më 19 prill 2025, në bibliotekën “Ferguson” të qytetit të Stamford-it në Connecticut, në orën 13:00, u bë përurimi i antologjisë “Pena e gruas”. Ky aktivitet u organizua nga Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, nën kujdesin e posaçëm të presidentit të saj, z. Adnan Mehmeti. Në këtë ngjarje të veçantë kulturore shqiptare ishin të pranishëm ambasadorja e Shqipërisë pranë Kombeve të Bashkuara, znj. Suela Janina, presidenti i SHSHSHA-së z.Adnan Mehmeti, kryetarja znj. Yllka Filipi, nënkryetarja Arjeta Kotrri (Ferlushkaj), sekretari z. Bexhet Asani; z. Pashko Camaj, sekretar i Federatës “Vatra”, editori i gazetës “Dielli”, z. Sokol Paja, anëtarë dhe anëtare të SHSHSHA-së, shkrimtarë, studiues, gazetarë dhe dashamirës të librit.

Fjalën e hapjes e mbajti znj. Yllka Filipi, e cila ishte njekohësisht edhe drejtuese e këtij aktiviteti. Kryetarja e SHSHSHA-së, znj. Filipi, shprehu entuziazmin e saj për kurorëzimin me sukses të një pune disa mujore bashkë me drejtuesit e kësaj shoqate, për të nxjerrë para lexuesit këtë antologji simbolike të grave krijuese në diasporë. Ndër të tjera, znj. Filipi u shpreh: “Në cilën fazë të evolucionit është sot figura femërore e zbritur si nga qiejt? Ashtu si në ëndërr, nën një aureolë shtojzovallesh, veshur në të bardha, me leshërat e derdhura të një drite qiellore, kapur dorë për dore duke hedhur rreth e rreth vallen e metaforave, vijnë poeteshat që nga lashtësia, pa ndryshuar asnjë fije floku, përkundrazi, duke u bërë më të bukura, më të dhembshura, e pothuajse krejt të pavdekshme, njësoj si Perënditë. Bota shpirtërore e gruas, ashtu siç Zoti deshi dhe e krijoi shpalos udhëtimet historike të protagonisteve, të cilat kishin guximin të sillnin ndryshimin e madh në shoqërinë e çdo kohe,imazhe këto që janë pasqyruar me simbole dhe tipografi të larmishme figurative. Sepse gruaja është e vërteta”(Wendi Brown). Nga cilido shkëmb e çdo lartësi nga ku i ka hedhur jeta perëndeshat e penës, kanë rënë për t’u ngritur, janë vrarë e nuk kanë vdekur, kanë krijuar epokë.”

Më pas, ia dha fjala presidentit të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, z. Adnan Mehmeti, i cili i uroi mirëseardhjen të pranishmëve. Z. Mehmeti, duke qenë edhe autor i parathënies së kësaj antologjie, nuk e fshehu kënaqësinë dhe krenarinë që në emër të tij por edhe në emër të Shoqatës, ky projekt u finalizua me sukses pas bashkëpunimit të vazhdueshëm mes të gjitha krijueseve dhe mbështetjes së ndërsjellë që është ofruar gjatë gjithë kësaj kohe. Z. Mehmeti, duke e cilësuar këtë botim në parathënien e tij si një “testament dhe frymëzim”, i fton lexuesit: “Le ta mbështesim këtë vepër, ta përhapim zërin e saj dhe ta lexojmë me vëmendje e reflektim. Le të shërbejë si një nxitje për shumë përmbledhje të tjera që do të pasojnë, sepse gruaja shqiptare në letërsi ka ende shumë për të thënë, dhe ne, shumë për të mësuar prej saj.” Zoti Mehmeti u shpreh se gjatë përgatitjes së kësaj antologjie, ka mësuar edhe më shumë për forcën e butë të fjalës, për qëndresën që vishet me delikatesë dhe për dashurinë që shndërrohet në metaforë. Presidenti i SHSHSHA-së, z. Mehmeti përmend se me këtë botim, Shoqata dëshmoi edhe një herë se eshtë një hapësirë krijuese, që jo vetëm respekton barazinë, por edhe promovon talentin, nxit bashkëpunimin dhe ndërton ura të qëndrueshme mes brezash, gjinive dhe kontinenteve.

Fjalën e radhës e kishte ambasadorja znj. Suela Janina, e cila, mbasi përshëndeti të pranishmit, e vlerësoi botimin e kësaj antologjie si një kontribut të çmuar të krijueseve të diasporës dhe si një përfaqësim dinjitoz të gruas shqiptare në emigracion. Zonja Janina ftoi dhe mbështeti që kjo antologji duhet të njihet nga i gjithë komuniteti shqiptar në diasporë por edhe nga ai amerikan.

Në këtë përurim libri, si një “intermezzo” e aktivitetit ishte dorëzimi i titullit “Akademik” për z. Bexhet Asani, që u bë nga ish-kryetari i SHSHSHA-së, z. Mëhill Velaj, shoqëruar me studentët Gresa dhe Andi Ahmeti, si dhe Mary Camaj.

Studiuesja e letërsisë znj. Arjeta Kotrri (Ferlushkaj) foli pak rreth strukturimit të librit “Pena e gruas” dhe ndër të tjera u shpreh: “Është një libër me mbi 240 faqe dhe numëron si pjesë të sajën 58 autore shqiptaro-amerikane dhe shqiptaro-kanadeze. Të gjitha janë krijuese, por secila e profilizuar në atë që di të bëjë më mirë dhe ashtu edhe kanë bërë përzgjedhjen se si të përfaqësohen në këtë antologji: shumica e autoreve tona janë krijuese në zhanrin e poezisë dhe prozës ndërsa pjesa tjetër e tyre, janë më afër publicistikës, recensionit, esese apo studimeve. Teksa shfleton librin, të shoqëron një ndjesi shumë e bukur gjithëpërfshirjeje kur sheh shtrirjen gjeografike të autoreve tona: duke filluar nga New York, i cili zë vendin e parë për nga përfaqësimi, më pas vjen New Jersey, Pennsylvania, Massachusetts, Canada, Florida, Connecticut, llinnois, Washington DC, Idaho, California dhe Rhode Island. Çdo pjesë e kësaj antologjie është një eksperiencë më vete, është unike dhe autentike: disa të gjalla, të ardhura thjeshtë, disa më të heshtura e të matura e disa të tjera më reflektive. Janë përjetime që vijnë ndryshe: me ngazëllim, me rebelim, me pikëllim, me mund, me sfidë por edhe me shpresë.”

Shkrimtarja e talentuar dhe pedagogia Ani Gjika, e pranishme në përurim bashkë me prindërit e saj, z.Thanas dhe znj. Julia Gjika, përcolli tek të pranishmit një përshendetje mjaft të ngrohtë dhe inkurajuese për gratë krijuese në emigracion. Ndër të tjera, znj. Ani Gjika, për antologjine “Pena e gruas” u shpreh se “është një fener, një fillim. Çfarë pret përpara? Hedhim vështrimin drejt një të ardhmjeje ku kërkojmë prej vetes e njeri-tjetrit për më shumë. Më shumë tregime, më shume zë të lartë, të mirëpritur, dhe më barazi përfaqësimi të krijueseve. Më shumë gra shkrimtare që ndonëse nuk e quajnë veten poete fillojnë të dalin në dritë e thonë: “Po, kjo më përket edhe mua.” Dhe më shumë kontakte letrare me diasporën shkrimtare shqiptare përtej kufijve të Amerikës, ku të ftohen krijuese nga diaspora e Evropës etj., dhe anasjelltas. Unë imagjinoj dhe uroj të krijohen mundësi ku të jepet mësim poezia, tregimi, romani etj, për breza të rinj shqiptaro-amerikanë, aty ku burimet janë të pakta, por zërat janë të fuqishëm. Imagjinoj mentore e lexime publike ku komunitetet dëgjojnë veten—ndoshta për herë të parë.” Sugjerime dhe qëllime të tilla duhen marrë në konsideratë nga drejtues të ndryshëm që vijnë nga komuniteti shqiptar në SHBA.

Prania e znj. Iris Halili erdhi në këtë takim përmes leximit të kumtesës së saj “Kur shkruajnë femrat” nga poetja Ibadete Humolli Tetaj. Sipas znj. Halili, tashmë kemi shkrimtare, poete dhe studiuese gra që botohen nga shtëpitë më të mira botuese dhe kemi një autenticitet të shkrimeve që i kalon nivelet kombëtare. Në shkrimin e saj, znj. Halili i mëshon faktit që letërsia e grave është ndryshe nga ajo e burrave dhe se tashmë, ajo letërsi ka evoluar bashkë me emancipimin e vetë femrës në shoqëri. Ndër të tjera, ajo shkruan “ky promovim sot vjen natyrshëm, ashtu siç krijimtaria e femrës shqiptare ka ardhur dhe evoluar, sidomos në këto tri dekadat e fundit. Botimi i kësaj antologjie është një iniciativë e jashtëzakonshme që vlen të krijohet si model pune edhe për vitet në vazhdim. Përzgjedhja e këtyre autoreve është një hap më shumë drejt evidentimit të shkrimtareve femra, por është njëkohësisht një vlerësim i duhur për to.”

Nga California e largët kishte udhëtuar për të ardhur në këtë përurim znj. Reshida Çoba, e cila, me një çiltërsi dhe emocion të thellë, transmetoi para të pranishmëve ndjesitë e saja jo vetëm sa i takon krijimit më vete, por edhe të qenurit para grave krijuese të diasporës si dhe mbërritja e kësaj dite ku ato të ishin bashkë në një antologji. “Të flasësh për krijimet, ndjesitë, botën tënde para poeteve gra, nga vetë pozita e gruas, duhet të jesh sa e vërtetë, aq edhe analitike…të thuash edhe ato pak sekrete që poetja ia fsheh edhe vetes. Frymëzimet që na zaptojnë, shpesh nuk janë gjithmonë të organizuara aq mirë, krahasuar me qëllimin, arsyen e përfshirjes…ato çfarë duam të ndajmë me lexuesin e çfarë nuk duam. Unë kujdesem të jem terësisht e vërtetë, e qartë deri në imtësi. Ndihem mirë kur brenda vetes ftoj edhe potencën zhbiruese për tipin e gruas tek unë, absurdin tek ajo, terësine e saj ndjesore dhe psikologjike. I jap gruas hapësirën e të drejtave për të gjithë llojet e pyetjeve të saj, le të jenë ato edhe të rrëmujshme…unë do të di në fund të rregulloj rrëmujën e tyre në ato përmasa që të mos fshihet substance e gjallë e poezisë, rrjedhja e lëngut lirik që ajo vetë ka lindur”.

Krijuesja Valbona Ahmeti, e cila kishte ardhur posaçërisht nga Canada-ja për këtë përurim libri, solli eksperiencën e saj personale se si nisi të shkruante dhe se sa shumë e kishte ndihmuar të luftonte mallin, pikërisht shkrimi dhe leximi në shqip. “Unë si vajzë e lindur dhe e rritur në Kosovë, atdheun e ndjej se e kam një pjesë të trupit tim, të ngjitur për zemre. Librin e ndjej si frymëmarrjen e nënës, ku më mban të lidhur ngusht me gjuhën, traditën, kulturën dhe vlerat e bukura të atdheut”.

“Poezia është si një kokë e bukur gruaje”, kështu e kishte titulluar fjalën e saj të rastit poetja dhe gazetarja Kozeta Zylo, e cila emocionoi të gjithë të pranishmit. E entuziasmuar që kjo antologji po shihte dritën e botimit, ku kryefjalë është gruaja, zonja Zylo pohon se ky libër i dha muzë, duke i cilësuar krijimet e secilës autore si petale të trëndafilta ndër fllade që sjellin qiellin e shpirtit plot dashuri ndër lexues. “Është një antologji ku bota do të shohë edhe më bukur gratë shqiptare poete…Bota e gruas shqiptare është akoma një univers i patreguar, një univers që e kemi për detyrë me penën tonë t’ja tregojmë botës që na rrethon këtë kaleidoskop ndjenjash, ngjyrash të padukshme të shpirtit të thellë, paqësor dhe të mprehtë.”

Laura Konda, gazetarja e mirënjohur e “Zërit të Amerikës” e nisi fjalën e saj duke falënderuar Shoqatën për përfshirjen e krijimeve të saj në këtë antologji. Zonja Konda rrëfeu para të pranishmëve se kur dhe si nisi të shkruante poezi dhe pranoi se, pavarësisht se gazetaria do të ishte profesioni i saj në të ardhmen, poezia mbetej dashuria e parë. E rritur në një familje letrarësh, zonja Konda kujtoi para të pranishmëve sfidat e krijimit dhe botimit në kohën kur liria e plotë krijuese mungonte. Falenderuese që kjo antologji e gruas është sot në duart e lexuesve, zonja Konda theksoi se: “Pena e gruas” është një arritje në dy aspekte: së pari, ajo bashkon gra krijuese që kanë sjellë në këtë botim emocionet e tyre të fuqishme me ndjeshmërinë e tyre të dyfishtë si gra dhe poete. Së dyti, kjo antologji ka sjellë bashkë gra krijuese të diasporës, duke e pasuruar letërsinë shqipe me përjetimet origjinale të jetës së emigrantit.” E përshëndeti këtë përurim edhe poetja Rita Saliu.

Botimi i antologjisë “Pena e gruas” është sponsorizuar nga shkrimtarja Monda Hamitaj dhe, në fund të përurimit ishte ideuar që secila nga autoret e përfshira, të kishte dhuratë kopjen e saj. Kryetarja e SHSHSHA-së, znj. Yllka Filipi e nisi zinxhirin e dhurimit duke i dorëzuar kopjen e parë ambasadores znj. Suela Janina. Më pas, z. Mëhill Velaj iu dorëzoi secilës nga shkrimtareve nga një kopje të antologjisë.

Ky aktivitet u përcjell nga televizonet “Kultura Shqiptare” me drejtues z. Adem dhe Mimoza Belliu, “Alba Life”, me drejtues Qemal dhe Kozeta Zylo, “AA New York” me drejtues z. Skender Pali, i cili u kujdes edhe për fotografinë.

Në fund, të gjithë të pranishmit morën pjesë në cocktail-in e shtruar për këtë rast nga Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë.

VOTIMET E PARA PLURALISTE

Xha Bani një herë në javë shkon të vizitojë motrën në azilin e pleqve, djalin e madh që banon në lagjen industriale në periferi dhe vajzën e vogël në një fshat aty, po në rrethinë e që kot quhet fshat, sepse është shumë pranë qendrës së qytetit dhe Pazarit të Vjetër. Dyqanet e lagjes ku psonis gjithçka i duhet për familjen e djalit të mesëm me të cilin jeton i ka ngjitur me shtëpinë.

Pavarësisht moshës së shtyrë ka mbetur një gjigand i shëndetshëm, që ecën me të njëjtën hap të panxituar duke rënduar mbi bastun.

Kur xha Bani rrëfente histori të moçme, zëri i tij më nanuriste dhe nga ai efekt i pashlyer kuptova se të kesh një histori për të rrëfyer nuk është asgjë, sado tërheqëse të jetë historia, nëse nuk ke zërin magjik që pushton qenien, dridh ajrin përqark duke shumëfishuar në imagjinatë çdo fjalëz të dëgjuar. Nuk bënte gjeste me duar, vetëm zëri i tij e zbulonte historinë. Ndieja kujtime të pandodhura, shpirtëra të vjetër që tanimë pushonin kushedi ku, por jo larg nesh e që një ditë do të ktheheshin për ato ndodhira ende të pangjara.

Pas votimeve të para pluraliste dhe fillimin nga puna të qeverisë së re, xha Bani, njësoj, pa e ndryshuar ritmin e tij bën pazaret e ditës ngjitur me shtëpinë dhe viziton të tre familjarët e tij: motrën në azil, djalin e madh naftëtar dhe vajzën e martuar në fshat.

Bastunin e mban nën sqetull.

• Ta kem ndonjëherë, kur më vishen sytë nga tensioni, – thotë.
• Xha Bani, po rinohesh, – bëjnë shaka djemtë e mëhallës.
• Jo, mor djema, por është qeveri e re dhe nuk dua të le gjurmën time nga shkoj e vete.

Mars, 1991

VIKTORI SHKON TË MARRË NUSE ELENËN E TIJ

Viktori ka lindur në Kostroma, pranë Kishës së Ringjalljes nga ku filloi jeta e carëve rusë, përbri lumit madhështor Vollga që çan përmes Rusinë. Është Krishtlindje dhe ai po troket në portën e pallatit të Elenës, po në breg të kanalit Moska – Vollga në kryeqytet.

– Tak! Tak!

– Kush është?

– Jam Viktori! Kam ardhur “të blej” Elenën për nuse.

– Çfarë keni sjellë?

– Portokaj, mollë dhe rubla!

– Mirë, pa të shohim!

– Është shumë ftohtë, më fusni brenda, ju lutem!

Dera e hyrjes së pallatit hapet dhe tri shoqet më të ngushta të nuses fillojnë lojën e gjëagjëzave, sipas traditës ruse “të blerjes” së nuses nga dhëndrri. Gjer në katin e shtatë ku ndodhet apartamenti i Lenës ka pengesa të tilla që Viktori i shoqëruar nga tre miqtë e tij më të mirë që mbajnë shportat me fruta duhet t’u përgjigjet pritave e grackave të lojës ku shoqet e nuses kanë maskuar historinë e dashurisë së çiftit. Nëse ka harruar kujtimet dashurore dhe jep përgjigje të gabuara Viktori duhet të shpaguajë shoqet o me një frut o me parà.

– Numri i këmbës së Lenës?

– 38.

– Gabim. 37.5.

Viktori jep një mollë të shportës.

– Ëmbëlsira më e preferuar e Lenës?

– Akullorja.

– Gabim. Çokollatat.

– Lulet e saj më të dashura?

– Krizantemat.

– Gabim! Trëndafilat!

Gjashtë tollombace të fryra janë vënë në sheshpushimin e shkallës. Viktori duhet të shpojë secilën dukë thënë një cilësi – kompliment për Lenën, por nuk duhet të përsëdytë asnjë veti se dënohet me gjobë.

– E dashur!

– E bukur!

– E bindur!

– E dashur!

– E ditur!

– E bindur!

Kjo i kushtoi pesëdhjetë rubla. Aq kërkuan shoqet.

– Pija alkoolike?

– Vodka.

– Gabim. Vera.

– Pija joalkoolike?

– Mix juice.

– Lëng portokalli. 

Viktori vazhdon të japë përgjigje së prapthi për të gjitha sekretet e tyre të dashurisë, udhëtimin në Egjypt, numrin e deveve që ia rriti tre herë arabi duke lutur Viktorin të pranonte t’ia shiste Lenën e bukur për grua atij, për racën terrier të qenit të Lenës, për kujtimet e Lenës me gjyshen, për puthjen e parë në rrugën Ostozhenka, për një çelës që Viktori duhej ta gjente në një përgjigje të saktë gjëagjëze për të çliruar ca kushurira, të cilat prisnin mbas kangjellave t’i çkyçte Viktori, etj.etj.

Shportat e frutave ngelen bosh.

Mbi një derë janë shkruar tetë vargje shifrorë ku Viktori ngatërrohet, nuk di më cili përfaqëson datëlindjen e vjerrës e cili telefonin e mëmës së vet. Lexon mëpas:

– Kamasutra!

Viktori ngutet. Hë. Kamasutra, manuali që nuk i ka të gjitha. Viktori mundet më tepër se aq.

– Gabim! Është emri i çajit të parë që keni pirë në takimin e parë!

– Titulli i librit më të dashur?

– Ne, romani në vargje nga Zamjatin!

– Jo. Kortik, nga Rijbakov.

Shokët janë për ta ndihmuar, por askush prej tyre, më keq se Viktori, nuk kanë ndonjë përgjigje për të qënë. Viktori vendos të mos çajë më kokë për gjëagjëzat që kanë sidoqoftë një hile, janë tepër të thjeshta dhe shfrytëzojnë purpurimin e dhëndrrit për të mos i gjetur, ndaj do ta lerë veten të gabohet lirisht gjer në fund.

Mbi një karton të bardhë dymbëdhjetë femra kanë lënë formën e gojës së tyre me të kuq buzësh. Viktori duhet të tregojë cila është goja e Lenës.

Nuk e gjeti as këtë.

I japin një letër të vizatojë Lenën me sy të lidhur:

– Lena e bukur të më falë! Lenën unë s’jam i zoti ta vizatoj dot syhapur, jo më symbyllazi!

Me një lulez në dorë Viktori përpiqet të vizatojë në mënyrë lineare, por prapëseprapë ata që i quan dy sytë e Lenës i vendos skajeve larg në një hapësirë bosh. I zgjidhin sytë dhe ia lidhin duart prapa. Vjen një legen plot ujë ku notojnë shumë fruta. Viktori me gojë duhet të marrë frutin që Lena ha më shumë. Kap një manderinë.

• Mooos! Është portokalli!

Para derës së mbyllur ku pret në këmbë Elena nuse, është vënë një tepsi me mbishkrimin:

• Vendos këtu gjënë më të çmuar që ke sjellë për nusen!  

Më në fund!

Viktori fut dorën në xhep dhe vendos ku i thonë rrethin e martesës. Çarqet mbaruan. Ndonëse qe brenda tij përgjigjia e drejtë, prirja kah e gabuara i vinte e pashmangshme, porse tani do të hapej një portë, ai e dinte Lenën përmendësh nga jashtë e nga brenda, fustanin e nusërisë e kishin zgjedhur bashkë dhe modelin e buqetës së luleve, peliçen e vizonit ia kishte blerë Viktori, por të tëra këto në ditën e dasmës janë turbulluese.

Viktori e di, ai ka lindur për këtë lumturi rinore, asgjë më shumë se dashuria për Elenën e tij nuk do mundet të provojë më në jetë, çfarëdo që të ndodhë më vonë me ata të dy.

• Gabim!

Viktori nxjerr nga kuleta kacidhet e mbetura për të dëmshpërblyer tri shoqet e ngushta të nuses. Vërtet, dinin dhe përjetonin emocionalisht gjithçka qe e botës së Lenës?

Jo, unaza! Duhet të hyjë ai vetë e të presë mbi sini, gjersa t’i çelet dera e nuses.

Gabim dhe e fundit:

Viktori vetë, qe gjëja më e çmuar për Elenën!

Nëntor, 2004

P.S.

Në traditën zakonore ruse kur dhëndrri shkon të marrë nusen, i shoqëruar nga shokët e tij më të afërt, e presin shoqet më të ngushta të nuses me ca pyetje me spec që flasin për të fshehtat e historisë së dashurisë së çiftit, detajet e vogla të shpirtit të dashurisë. Nëse dhëndrri, (i ndihmuar dhe nga shokët e tij më të mirë me të cilët ka ndarë historinë e zemrës, sikurse dhe nusja me shoqet e saj), nuk përgjigjet saktë, duhet të paguajë shoqet ose me para, ose me fruta, para se të hyjë në dhomën e nuses.

Në fakt, kjo është historia e një çifti gazetarësh rusë, miq tanët që na treguan historinë e tyre të martesës për Krishtlindjen e atij viti. E shkrova pothuaj, ashtu siç na e treguan në vitin 2004, si një skedë etnologjike, duke e lënë në pritje, për t’i shtuar qoftë edhe me një fjali të vetme efektin shkrimor që do e shndërronte në letërsi atë ngjarje jete.

Përmes kronikave makabre dhe të pashmagshme nga ekranet kudo që ndodhesh të luftës aktuale Rusi – Ukrainë, zgjodha këtë tregim, ndonëse nuk e gjeta dot fjalinë përmbyllëse të autorit.

Sepse vetë korniza e errët e luftës reale është iluzionisti më i tmerrshëm, që na kujton sa fate brezash përmbysen nga lufta, për popujt e të dy kampeve ndërluftuese dhe nuk ka më gëzime dasmash.

Por vdekje e genocid.

Qershor, 2022

TALENTI I MADH I ARAKNIT DHE RRJETA E MERIMANGËS

Kur Arakni ishte një vajzushkë e vogël, nëna trembej nga fuqia e fjalëve dhe vështrimi i vogëlushes. U lutej zotave që ta kthenin Araknin në një fëmijë me dhunti të zakonshme e të parashikueshme. Oratoria qe punë për burra, Arakni nuk do të kishte nevojë në jetë për aq shumë zotësi e pjekuri mendimi. Me ç’u duk, zotat ia pranuan blatat në tempuj duke ia plotësuar mëmës lutjet, Arakni duke u rritur po lulëzonte si një fëmijë normal, gjerkur mësoi punët e dorës. Po zbulohej se Arakni kishte një talent të veçantë e të lindur për to.

Nëna u tremb sërish nga shkëlqimi i talentit të së bijës që ishte më shumë nga ç’duhej, ndaj lëvdata e saj qe përherë përgjysëm:

– Të lumtë dora, Arakni! E ke endur shumë më bukur se unë, por jo dhe aq të bukur sa ç’e endtte gjyshja jote.

Dhe nëna tirrte një histori të sajuar aty për aty, sesi puna e gjyshes qe e paarritshme për nga bukuria nga asnjë moshatare e saj.

Arakni nuk gjente qetësi gjersa të realizonte një kompozim të ri në pëlhurë dhe priste me ankth vlerësimin e së ëmës. Duke dashur t’i mësonte vajzës përulësinë mbi gjithçka tjetër, përgëzimi amnor ishte njësoj i mangët:

– Ke duar të arta, Arakni, e ke bërë kaq shumë të bukur, sa as unë, as nëna ime nuk do mundnim ta bënim! Vetëm stërgjyshja jote mund ta bënte, të përkryer. 

Kur vinte dita që Arakni kishte shpikur një endje të re, me qëndisje të paparë në faqe të dheut, nëna ia ngrinte stekën më lart:

– Këtë, po! As stërgjyshja jote nuk do ta bënte kaq të mrekullueshme, Arakni! Talentin e ke në gjak! Por nëna e stërgjyshes që ishte Priftëreshë e lartë në tempull, me punëdoret e saj nuk guxonte të krahasohej asnjë grua e Sidonit të famshëm për avlëmëndet e arta. Thoshin se sekretet ia kishte mësuar vetë Perëndesha Athina, e kishte përzgjedhur nga gjithë gratë dhe vajzat e Sidonit. Kur u bë Priftëreshë e lartë në tempull Perëndesha Athina ia besoi gjithë diturinë sekrete të punëve të dorës.

Largohej Arakni pa folur, mendohej gjatë gjersa t’i shkrepëtinte një tjetër ide për ta hedhur në pëlhurat e endura një gjë që as emër nuk kishte ende, dhe që vetëm mbretëreshat guxonin ta vishnin ose të zbukuronin pallatet e tyre. Kurse nimfat dilnin nga ujërat e zbrisnin nga malet të sodisnin Araknin duke punuar. Vajza e kishte bërë tezgjahun, si një gjymtyrë të saj të pandarë.

Një ditë prej dite nëna u tremb më shumë se kurrë ndonjëherë tjetër dhe i klithi:

– Ndalo këtu, Arakni! Ne jemi njerëz dhe duhet të sillemi, si njerëz të zakonshëm. Dija jonë, fuqia jonë për ta ushtruar atë dije është e kufizuar. Duhet të ruajmë përulësinë para zotave të Olimpit. Ti nuk je Perëndesha Athina! Dhe nuk ke pse të jesh. Talenti i madh që ke …

– Nënë, është çështje vetëvlerësimi. Nuk jam më e vogël dhe nuk më manipulon dot më. Gjithçka që unë mund të bëj, jam e bindur se edhe ti, edhe gjyshja, stërgjyshja e keni bërë po kaq të shkëlqyeshme.

– Përulësi, Arakni! Përulësi të thellë për dhuntitë që bujarisht na japin zotat! Ç’është kjo mendjeshkrepje e etur për lavdërime publike?! Nuk këmbehet gëzimi i thjeshtë kur sheh mrekullinë që del nga duart e tua me ekspozimin para syve të botës, gojët e liga do të të godasin duke tërhequr rrufe mbi fatin tend. Jo, më kot urimi i zemrave të nënave për bijtë e tyre është: U rritsh, u rritsh, por kurrë i pari në majë, mos mbërritsh!

– Do të sfidoj vetë Perëndeshën Athina në garë para gjithë qytetarëve lidianë, – i tha qetësisht Arakni.

Zemra e nënës u hidhërua, se ndjeu afrimin e vorbullës së fatit të shkruar, të cilës nuk i shpëton dot.

Nga të gjithë zotat e Olimpit, fisi i tyre i shpërndarë në Sidon e Lydia, qëkur nuk mbahej mend luste Perëndeshën e arsyes Athina. Dhe Hyjnesha qe mbrojtësja e grave. Burrat i çonte në luftë, por grave u bëri dhurata të vyera për të kompesuar mundimet e vetmisë dhe mbajtjes së shtëpisë, u dha mendjen e hollë, shkrimin e leximin, parandenjat profetike, sekretet për shëndet të mirë që fshiheshin edhe tek punët e dorës.

– Arakni, tërë duajt e punëve tona dhe thesareve mblidhen për të mbërritur në një destinacion qendror për hatër të zotave, jo për hatrin tonë.

Por edhe Athina Hyjnores iu ligështua zemra, kur dëgjoi fjalët e Araknit, vajzës së një fisi të lashtë që kishte të parë kultin e saj. U maskua si një plakë e drobitur, i zuri rrugën duke e lutur e kandisur të mos matej me Perëndeshën Athina, se e kishte të humbur davanë.

Arakni ia ktheu se nuk mundej, e konsideronte çështje nderi për vetëvlerësimin.

– Në punët e dorës, Perëndesha Athina nuk bën dot asgjë më shumë, që nuk e bëj dhe unë, moj gjyshe. Dhe për mua kjo nuk është aspak e vështirë. 

Ndjente kaq krenari të tepruar Arakni sa të matej me Perëndeshën Athina, sepse vajza pati shpikur e para kornizën e sixhades me lule e drethka që u kopjua shekujt e ardhshëm te kodikët e artë e të purpurt perandorakë, shpiku përdorimin e lirit në pëlhurat e veshjes, fortësia e të cilit bën që veshjet të jetojnë treqind vjet, shpiku rrjetën me dritare të vogla katrore për peshkatarët dhe endëset.

Por Arakni nuk e dinte, se një talent kaq i madh sa i saj, i jepet dhuratë një gruaje nga vetë Perëndesha Athina, njëherë në pesëqind vjet.

Erdhi dita e garës. Qytetarët u ndanë si zakonisht, në dy skuadra tifozësh.

Para se të fillonte endjen e sixhades në avlëmendin e saj para tërë lidianëve, Perëndesha Athina e luti për herë të fundit Araknin që të tërhiqej nga ajo garë pakuptim. I riu – si veriu, ndaj perëndesha dëshironte ta falte, i kishte dashur dhe mbrojtur brez pas brezi gratë e fisit të saj, madje shpikjet e reja të vajzës Perëndesha Athina ia kishte dhuruar për të shpërblyer të gjitha paraardhëset e Araknit, besimtare dhe priftëresha të saj në tempuj.

Budallallëkun që e kishte pushtuar, Arakni kryeneçe e çoi der në fund duke mos pranuar.

Në kryeqytetin ku bashkohen dy kontinentet para qytetarëve të përfshirë nxehtësisht në parashikime e baste, Perëndesha Athina endi një sixhade me ngjyrat më marramendëse, të cilat tregonin madhështinë e patëdytë të zotave të Olimpit.

Arakni me të njëjtën shpejtësi si të superfuqisë së perëndeshës endi një sixhade ku tregonte grykësinë e tradhëtisë, lehtësinë e metamorfozave të tyre, shkeljet e gjithë principeve të nderit e besës që zotat e Olimpit kryenin në dëm të njerëzve. Sixhadja e Araknit kishte aq nyja, sa në një sixhade mëndafshi asnjë grua toke nuk do mundej të endtte. Aq nyja mund t’i realizonte vetëm Perëndesha Athina. Me një shpejtësi të pabesueshme sa nuk i dalloheshin duart, Arakni përplaste boshtet me shpatoret e vegjës, thurte fijet në rrjetë dhe maste me nga një çepirok e katër gishta, gjethe pas gjetheje e lule pas luleje në kornizën e sixhades së saj.

Nuk kishte pse ta frenonte më zemërimin, ndaj Perëndesha Athina çngjyrosi në sixhaden e Araknit ngjyrat e figurat e bukura poaq marramendëse sa të sajat.

Talenti i madh i Araknit u shndërrua në një teksturë pëlikësht, përmbi të cilën u shfaqën ngjyrat pocaqi të mendjemadhësisë, turpit, mospërmbushjes nga nënçmimi, pangopësisë së ideve, fajit, mosmirënjohjes për dhuratat e jetës, frikës nga gjykimi, panikut, frustrimit seksual, mëdyshjes së përjetshme, shtatë mëkateve vdekjeprurëse, vetërefuzimit, mungesës së plotë të respektit, të besimit dhe të dashurisë. Moria e ngërçeve të errëta emocionale, që tërheqin sëmundje dhe vdekje për njerëzit, lexoheshin tanimë qartësisht në sixhaden e Araknit.

Vajza pranoi pafuqinë e saj prej njeriu. U largua për ta përfunduar me vetëvarje humbjen, por hyjnesha mbrojtëse e fisit nuk lejoi që Arakni të zhdukej përgjithmonë, e hoqi nga litari i vdekjes duke e shndërruar në një krijesë të panjohur më parë: Merimangën.

E shndërruar në insektin e merimangës, Arakni do të endtte e do të thurte pandalim në shekuj rrjetën e saj të përsosur dhe të kotë.

U bënë disa ditë që programuesja e re e ekipit të informaticienëve pas një dite të zgjatur pune tek serverat qendrorë, punon gjer pas mesnate për riparimin e hakerimit të huaj mbi bazën e të dhënave të strukturuara të shtetit. Ka përqark katër laptopë në ekranet e të cilëve shfleton njëkohësisht me pëllëmbë tabela me shpejtësinë e pabesueshme që endëset mjeshtre rrahin shpatoret e avlëmëndit sa u humbet dukshmëria e lëvizjes, por jo kontrolli i figurave të pëlhurës.

Pas disa mijëravjeçarësh, formula e pezhishkës grackë të merimangës Arakni ka kapur njëherësh tërë popullsinë e botës në rrjetë për ta bërë të kuptojë në finale, se talentet e zotave, dija e të pavdekshmëve nuk sfidohet dot me talente njerëzish të zakonshëm.

Diku është cënuar siguria e superfuqisë së kontrollit nëpërmjet rrjetës së merimangës, e cila buron nga një qendër e vetme. Dhe kjo nuk është gjë e re.

Jo, rastësisht kodimet e shumëfishta në sistemet kompjuterike janë emëruar nga mitet e lashta.

– Mááma, sa mirë që nuk e ke idenë, se çfarë jam duke bërë!

– E marr me mend, por mos harro çfarë mësuam nga miti i Araknit. Vetëvlerësimi mbetet i vetëmjaftueshëm kur është pa zë, edhe për aq sa na gëzon kur kryejmë një punë të dobishme.

– Mááma, ju nuk do mërziteni, nëse ju them se nuk më pëlqen më kjo punë. Dua të merrem me ndonjë gjë të re, të provoj një tjetër profesion.

Nëna për pak shpërtheu: Po gjithë ato shkolla, moj çupë, do i hedhësh në lumë?! Por frenoi në çast.

Befas u gëzua:

– Joo, aspak. Në familjen tonë e kemi traditë të provojmë vazhdimisht punë të reja duke nisur nga e para, mjaft që të na frymëzojnë.

Njerëzimi e përdor dijen e dhënë brendapërbrenda spektrit njerëzor të frekuencave, ndaj një mjeshtërì mbetet sidoqoftë e fragmentuar. Se kur hapet sadopak perdja për të parë ç’ka përtej botës së njohur, kur ndryshimet vibruese në strukturat e materies mund të na çojnë në anën tjetër pas velit, mbetet veç malli i pashlyer për të thjeshtat e natyrës së botës tonë.

E, më shumë se për dhuntitë e frutit të ndaluar të dijes, ndoshta duhet të jemi falenderues më shumë për dijen që nuk na është zbuluar.

Shtator, 2024

Kozeta ZAVALANI*/

E vendosur në SHBA-ës, aty nga fundi i shekullit të 20-ë, shkrimtarja shqiptaro-amerikane Raimonda Moisiu, ka shkruar dhjetra libra; në gjininë e romanit, poezisë, përkthimit, gazetarisë dhe publicistikës.

Në ditën Botërore të Librit, mora dhuratë 5 libra nga motra e shpirtit korçar; shkrimtarja e poetja e talentuar Raimonda Moisiu –Sade, që prej disa javësh gjendet në atdhe.

Ndonëse jeton në Amerikë, nuk ështē shkëputur kurrë nga Shqipëria dhe pasioni i saj, letërsia e krijimtaria. Raimonda është krijuesja modeste që krijimtarinë e saj e sheh gjithmonë si proçes integrues i shkrimtarëve shqiptarë në mërgatë pa vënë kurrë në qendër veten e saj, por duke sjellë gjithmonë bashkë krijuesit dhe lëvruesit e letrave shqipe, dhe ka realizuar 201 intervista me personazhe të letrave shqipe dhe të të gjitha fushave. Libri, thotë ajo, është pasuria ime më e madhe.

Unë do të shtoj thënien e Abraham Lincoln:”Miku im më i mirë është ai që më dhuron një libër të cilin nuk e kam lexuar”.

400 vjet më parë, më 23 prill 1616, u ndanë nga jeta Shekspiri, Servantesi dhe Garcilaso de la Vega. Thuhet se ideja e përkujtimit të Ditës Botërore të Librit e ka origjinën në zonën e Katalonjës, Spanjë, ku atij që blinte një libër, i dhurohej edhe një trëndafil.

23 prilli është shpallur si Dita Botërore e Librit më 15 nëntor të 1995, me një rezolutë të UNESCO-s, pasi u morën në konsideratë faktet se libri ka qenë, historikisht, instrumenti më i fuqishëm i shpërndarjes së njohurive dhe mjeti më efikas për të siguruar ruajtjen e këtyre njohurive, se çdo nismë për promovimin e librave të rinj është një faktor i pasurimit kulturor etj.

Duke më dhënë librat Raimonda thotë:”Falenderim dhe Mirënjohje të thellë për Publishing House, “Botimet Jozef”, intelektualin e shquar, qytetarin dhe botuesin model dhe dinjitoz, Z. Aurel Kaçulini që me përkushtim, kujdes, besim, dashuri dhe mirësi, për dhuratën më të bukur, unike dhe me vlerë, që më bënë me rastin e ditëlindjes sime, pēr duke nxjerre nga botimi 5 librat e mij”.

Librat janë:

– “Pafajësia e Evës”, roman me 240 faqe me parathënien e shkruar nga gazetarja dhe lektorja e njohur, Elsa Xhai.

-“Eva’s Innocence”, novel in English language, 240 pages, – përkthyer nga vetë autorja, (R.Moisiu) dhe vlerësuar për përkthimin nga Ph. D Yllka Filipi/Writer

-“Vite Poetike” –libër me poezi me 430 faqe dhe me parathënien e shkruar nga Marjana Bulku Zeneli, Filologe/ Shkrimtare/ Gazetare.

-The Poetic Years” liber me poezi me 430 faqe -të përkthyera jo vetëm në gjuhën angleze, por edhe në disa gjuhë të tjera sikundër: Italisht, Greqisht, dhe Montenegrin, dhe me parathënie nga Vasil Tabaku Shkrimtar/ Poet/ Publicist, dhe përkthyer në gjuhën angleze nga vetë

autorja.

Poetja Moisiu, falenderon vecanërisht “Village Bread & Bagel” sipërmarrësin e njohur shqiptaro-amerikan, Vincens Jubani, resident në Jacksonville, Florida, për sponsorizimin e librit poetik.

-Libri “NË GJURMË TË FJALËS”, (me 432 faqe) -Vështrime/Përsiatje/ Kritika-

Mirënjohje dhe Falenderim, për miken me vlera Raimonda Moisiu –Sade

për këto libra me vlera që u dhuron lexuesve sepse, leximi e ndriçon mendjen e njeriut, e njeh dhe e informon me aspektet e jetës dhe të botës. E bën njeriun më të edukuar, më të kulturuar.Të lexuarit e librave pasuron botën e brendshme shpirtërore.

Libri është thesari më i çmuar për të pasuruar botën e brendshme të njeriut dhe veçanërisht për të kultivuar vlerën e diturisë dhe qytetarisë.

Ndaj mos tu ndaltë pena pēr ta bërë mendjen e lexuesit të jetë më kreative dhe aktive!

Librat e rinj, të shkrimtares dhe publicistes së njohur shqiptaro-amerikane, Raimond Moisiu-Sade, mund t’i porositni dhe merrni, pranë Shtëpisë Botuese “ BOTIMET JOZEF”, Rr.Epikadeve, Durrës, Albania.

Kozeta Zavalani,

*Shkrimtare, Gazetare dhe Aktiviste e Shquar e Shoqërisë Civile, dhe në komunitetin e Letrave Shqipe.