Muzeu Historik Kombëtar/

Ai lindi në Janjevë të Kosovës më 12 korrik të vitit 1874. Pasi kreu kolegjin françeskan në Troshan, në vitin 1888 u nis për të ndjekur studimet në Kroaci. Pas përfundimit të studimeve në vitin 1896, u dorëzua prift dhe shërbeu në Pejë, Gomsiqe, Theth, Rubik etj.

Gjeçovi përfaqësonte intelektualin erudit, i cili grumbulloi qindra gojëdhëna, përgatiti monografi shkencore, shkroi artikuj, hartoi tekste mësimore, përktheu nga letërsia botërore, etj. Disa nga librat e tij janë: “Jeta e Shë, Luçis, pajtores s’arkidieçezit të Durrsit” (1904), “Mark Kuli Kryeqitas” (1905), “Agimi i qytetnis” (1910), “Shna Ndou i Padues” (1912), “Atil Reguli” (përkthim i lirë i dramit me tri pamje të Pjetër Metastasit) (1912), “Vajza e Orleans-it ase Joana d’Ark”, (1915), “Atil Reguli” (1912), “Moisi Golemi” dhe “Kanuni i Lekë Dukagjinit” (1933).

Mbi të gjitha, ai do të mbahet mend për punën e jashtëzakonshme që bëri në vitet 1910-1925 për botimin e librit “Kanuni i Lekë Dukagjinit”. Rregullat e kanunit ai i mblodhi nga goja e popullit dhe fillimisht i botoi në revistën “Hylli i Dritës”.

Paralelisht me punën si meshtar, ai mblodhi traditat e Shqipërisë Veriore, rrafshit të Mirditës dhe Alpeve shqiptare, poezinë popullore të malësive, zakonet e së drejtës popullore dhe lëndë etnografike. Po ashtu, ka qenë i pari folklorist shqiptar që ndërmori punë kërkimore në terren sipas kritereve metodologjike të kohës.

Atë Gjeçovin e vranë shovinistët serbë më 14 tetor të vitit 1929 në katundin Zym të Prizrenit, ku shërbente si famullitar.

By Peter Tase/

The Albanian Communist regime (1945-1990) has sparked a gust of heated debate pertaining to a series of publications that are written in the last 33 years by Enver Hoxha’s henchmen, Qemal Lame (whose political asylum in Germany has emboldened his desire to disinform) and other surrogates that have revived the silhouette of communist concentration camps with their highly varnished autobiographies and stories. In the last three decades Tirana has been saturated with books and memories that further increase the gloominess of its communist past; considering that Karl Jaspers’ Metaphysical Guilt and Responsibility is not taken into account, let alone having the capacity to reveal the deeper truth about themselves. [1]

Even though many years have passed since the fall of the Berlin Wall, metaphysical guilt is not reflected in any works of literature focused on communist Albania, published after 1990 by the top brass of communist regime. Before this dramatic situation and lack of consciousness that makes each co-responsible for every wrong and every injustice in the 45 years of brutal communist rule, especially for crimes committed in their presence or with their knowledge; reminds us Hannah Arendt’s (1906-1975) “the banality of evil,” which brings into the limelight the character in Albert Camus’s novel “The Stranger” (1942), who randomly and informally kills a man, but then afterwards feels no remorse. [2]

In 2022, Dr. Anna Kohen, DDS, born in Vlora, Albania, published a highly acclaimed memoir: “The Flower of Vlora: Growing up Jewish in Communist Albania” (Holocaust Survivor True Stories); a masterpiece that encompasses a series of substantial elements that emanated in a communist society. “Flower of Vlora” is a bouquet of Kohen’s genuine encounters and hardships in post-World War II Albania; where she grew up in a small community of Romaniote Jews that were saved from Nazi forces by a family of Muslim Albanians. Dr. Kohen and her family have experienced personally the hardships of the communist dictatorship; she is perhaps the only writer, foreign and domestic, that has written with candor, courage, wisdom and fortitude about the ruthless communist regime of Albania; intertwining important sequences and events of Albanian history during WWII. While in the aftermath of post – communism, misery of life in Southeast Europe under socialist dictatorships can fade from our collective memory, in Dr. Kohen’s admirable writing style, emerges as the fulcrum of Albanian brutal communist legacy; her suffering representing, serving as a mirror image, of the socio-economic reality that had succumbed thousand, many thousands of families in isolated Shqipëria (the modern name of Albania, called by the local population, meaning “Land of Eagles”).

In the introduction of Dr. Kohen’s book, Saimir A. Lolja (in May, 2021) writes about Jewish families being rescued and sheltered with warmth by Albanian families:

“The story of Jews in Albania and their total salvation by Albanians during WWII—after all, not a single Jew in Albania was murdered by the Nazis—is an example of how Albanians came together to survive the war without giving up their Jewish neighbors to the Nazis as happened in so many other European countries. Albania saving its Jews is worthy of singular praise, and has left a lasting positive legacy for the small country in its international relations. The story of Albania and how it saved its Jews radiates an important lesson about responsibility and humanity… Albanians practicing Besa rescued Jews throughout the Holocaust and at other times in the 20th century. They saved captured soldiers of the Austro-Hungarian Army in 1917 and the Italian Army in 1943. They cared for Greek citizens and wounded soldiers in WWII and following the Greek Civil War.”

Dr. Saimir A. Lolja, continues: “Albania was a warm sanctuary for Albanians expelled by Serbs from Dardania (Kosovo Polje) in 1998-1999. That Besa is unique to Albania and is not derived from Islam is underscored by Muslim Bosnia, where Jews were not saved during the Holocaust.

In Albania, Jews were dispersed and sheltered in organized safe houses by neighbors who knew what they were doing, who cooperated together, who did not spy on one another, and who were assisted by Albanian officials…Anti-Semitism was well-established in neighbouring Serbia before WWII and encouraged by politicians, military officers, and the Serbian Orthodox Church. It flourished during the war. On January 20, 1942, a meeting of senior Nazi officials took place in the Berlin suburb of Wannsee. Called the Wannsee Conference, it specifically decided to complete “the final solution to the Jewish question.” It decided the number of Jews that should be exterminated in each of the European countries.”

Dr. Kohen, as a prolific writer, highly acclaimed in international audiences has shared with us the hardships of Albanian society with the same passion, style and dedication that draws the antithesis of the Roman god Janus, king of Latium, who was possessed of two faces, one pointing toward the future and one looking backward into the past, and as Benjamin Kunkel, of the New Yorker would say: “it is tempting to imagine that these faces must also have worn contrasting expressions, one brighter and hopeful, the other rueful or even aghast.” In Dr. Kohen’s narrative is revealed Albania’s true and sole face of generosity and Besa; indispensable values – ingrained within the Albanian society – that even a totalitarian regime and today’s smothered transitional democracy are unable to contain.

Link: https://www.eurasiareview.com/08072024-dr-anna-kohens-the-flower-of-vlora-a-prominent-history-from-the-land-of-eagles-book-review/#google_vignette

References:

[1] https://www.redalyc.org/journal/6945/694574425008/html/#:~:text=Jaspers%27%20call%20to%20acknowledge%20guilt,%E2%80%9D%20(2000%3A%2030)

[2] https://www.aier.org/article/hannah-arendts-chilling-thesis-on-evil/?gad_source=1&gclid=EAIaIQobChMI8Mq25rKWhwMVEzgIBR0VDQjjEAAYAiAAEgLRrfD_BwE

https://www.amazon.com/Flower-Vlora-Communist-Holocaust-Survivor-ebook/dp/B0B4DW51C8/?_encoding=UTF8&pd_rd_w=u1Mvb&content-id=amzn1.sym.f911c8db-3a2b-4b3e-952f-b80fdcee83f4&pf_rd_p=f911c8db-3a2b-4b3e-952f-b80fdcee83f4&pf_rd_r=141-8494629-9003410&pd_rd_wg=JAixz&pd_rd_r=c05dec83-8725-4f5a-a920-466cbf12d4de&ref_=aufs_ap_sc_dskhttps://www.theguardian.com/books/2010/feb/18/andrei-platonov-robert-chandler

KOSTA NAKE/

Libri hapet me dy parathënie dhe të dy personalitetet e njohura të letrave shqipe, Mehmet Kraja dhe Rudolf Marku, shohin ngjashmëri të kësaj vepre me “Pallatin e Ëndrrave” të Ismail Kadaresë. Duke qendruar në një linjë me ta, do ta perifrazoja si një rikontruksion të ndërtesës pesëshekullore të trysnisë mendore osmane, me një fasadë me ngjyrat e shekullit të njëzetenjëtë dhe me vendosjen e tabelës së re “Banka e ankesave” ku klasifikimi i ëndrrave është tjetërsuar në klasifikimin e ankesave.

Leximi i këtij romani mund ta çojë lexuesin në tri qasje të ndryshme reflektuese: fillimisht si një vepër e mirëfilltë artistike që nuk lind domosdoshmërisht nga përjetimet vetjake të autorit, pastaj si një traktat administrativ juridik, që për shkak të ndjeshmërisë së lartë popullore si tejet korruptive për administartën shtetërore, bëhet vështirësisht i kapërdishëm dhe së fundi vjen çlirimi, kur nga brenda administratës një punonjës i dyzuar i hap udhë shpirtit të lirë dhe përpiqet që mekanizmat e ingranazhit burokratik të përshpejtohen në kahun e zgjidhjes së ankesave nga populli.

Tashmë ka marrë përmasa legjendare zvarritja e problemeve që duhet të zgjidhen me rrugë gjyqësore dhe si alternativë për zgjidhjen e tyre ofrohet një nyjë ndërmjetëse që hallet i përcjell nga zinxhiri i zyrave brenda saj te instancat më të larta qeveritare, madje te vetë kryeministri. “Pallati i Ëndrrave” u shkrua në kushte të tjera, prandaj i vendosi ngjarjet larg Shqipërisë dhe thellë në të kaluarën osmane, kurse romancieri Çela ka gjetur një çelës magjik për të lëvizur me shpejtësi në kohë dhe hapësirë, mjafton përmendja e aksidentit te tuneli i Elbasanit dhe digjitalizimi i dokumentacionit zyrtar për ta vendosur veprën në bashkëkohësi. Romani ka një numër të konsiderueshëm trupash dhe karakteresh njerëzorë, por misionin e përcjelljes së mesazheve autori ua beson vetëm dy prej tyre: qytetarit Viron Merko nga pala e ankuesve dhe Dorjan Kasmi nga administrata e bankës. Në antitezë me Dorjanin e mirë qëndron Apostol Zamarini, përfaqësuesi arrogant i drejtuesit të institucionit, p/drejtori sepse firmoste në emër të drejtorit, po dhe ai vetë është nën hijen e dikujt tjetri dhe ai tjetri ka lidhje të drejtpërdrejta me kryeministrin. Në përsiatjet e Dorian Kasmit ai përcaktohet: “Ti ke kredi në qeveri, ti je toreador i fortë, ti mban shpatën e mprehtë në dorë.” (f.195) Është ajo marrëdhënie që herë shfaqet si zinxhir komandues e herë si hierarki raportesh që përpunojnë dhe deformojnë opinionet. Se çfarë raportesh krijon shefi me vartësit e tregon servilizmi dhe hipokrizia e tyre kur i vdes i ati, se si depozitojnë të dhëna për karrierën e shkëlqyer të të vdekurit, për gradat e dekoratat, për meritat e gjyshërve dhe stërgjyshëve të shefit, të mjaftueshme për të ngritur një dinasti. Hipokrizia kulmon me hipjen mbi varret e të tjerëve për të parë dhe për t’u parë nga sytë e shefit, me malin e kurorave që nuk kish hapësirë për t’i vendosur, shoqëruar edhe me ca vëzhgime të tjera me atë që ndodh në ceremonitë e varrimit, autori nuk e kursen satirën e vet therëse. Portreti i Apostol Zamarinit plotësohet edhe me vëzhgimin se ç’bën kryemiku kur i japin kokën e qengjit dhe duke e zhvendosur paralelizmin me bankën e ankesave.

Autori skicon me detaje ngrehinën e Bankës së Ankesave: Seksioni i Depozitave Postare, Seksioni i Seleksionimit, Seksioni i Arkivit, Seksioni i Digjitalizimit të Dokumentave Arkivore dhe më pas do zbulohet se paska edhe një seksion të pestë, Seksioni i Skribëve me shkurtimin famëkeq SS që është më i rëndësishmi sepse i nëpunësit e atjeshëm janë mjeshtër të kaligrafisë dhe imitimit dhe i shkruajnë vetë letrat duke përdorur të dyja duart dhe duke retushuar tekstet që të mos dëmtohet imazhi i qeverisjes. Sikur të mos mjaftonin këto shtohet edhe një hallkë e re – inspektorët e terrenit që zëvendësojnë postierët. Kjo bën që slogani “Ju flisni, ne ju dëgjojmë” të kthehet në një mashtrim të madh. Puna që fillon me zell e me bujë, arrin në pikën kritike të distancimit dhe shpërfilljes, entuziazmi kalon në apati, apatia në neveri. Ruajtja e bankës së ankesave me qen të mëdhenj Besdog të kujton qentë e kufirit dhe rëndësinë e institucionit për ruajtjen e sekretit të funksionimit, kurse shtesa e një hoteli bashkëngjitur në shërbim të bankës të bën të mendosh për krijimin e një kaste të privilegjuar dhe njëkohësisht të kontrolluar ku lulëzonte ryshfeti sipas parimit: “Në atë gjellë që nuk ha unë, rëntë miu brenda!” (f.166)

Se si janë udhëzuar specialistët të përpunojnë ankesat, është shembulli i qytetarit Brahim që ka ankesë për nëpunësin Agim. Ankesa duhet të përpilohet duke filluar me sukseset e merituara të dikasterit ku punon zyrtari Agim, pastaj të zbresë atje ku dhemb dhëmbi. Kjo të kujton formulën socialiste se “e përgjithshmja është pozitive.”

Ingranazhet e bankës së ankesave dalin nga funksionimi rutinë kur duhet ndërhyrë që përgjigjja për qytetarin Viron Merko nga 7 vjet me procedim të zakonshëm duhet të shkurtohet, pasi doktori i ka përcaktuar më pak vite jetë. Rrethit të parë korruptiv i duhet të ndërpresë harkun e tij duke ftuar në lojë sektorin e shëndetësisë, le të japë një prognozë që pacientit Viron Merko i kanë mbetur vetëm gjashtë muaj jetë. Për hir të një procesi burokratik sulmohet jeta shëndetësore e dikujt duke ia përshpejtuar fundin dhe shërben si bazë njerëzore për të krijuar bankën e përfolur të rënkimeve.

Dorjan Kasmi është beniamini i Apostol Zamarinit, madje ngrihet edhe në detyrë. Atij i kërkohen tri cilësi: nuhatje, vigjilencë, disiplinë, diçka e ngjashme me militantizmin komunist, por nuk mund t’i bëhen lëshime kur kërkon përmbysjen e procedurës për ankesën e qytetarit Viron Merko, një casus belli për pak dinjitet njerëzor. Largimi nga puna bëhet gojarisht për të mos patur në dorë një dokument për mbrojtje ligjore. Dihet pastaj ç’ndodh me ata që flaken nga puna në rrugë. Grotesku shkon deri te gjetja e silenciatorit për vetëvrasje. Por përtej zezonës ka dhe dritë sipas shprehjeve të urta popullore: “e keqja s’ka fund” dhe “ka dhe të këqija që vijnë për mirë” ilustruar me kalin e humbur dhe peshkimin me dinamit.

Po çfarë donte qytetari Viron Merko? I ati, Nadir Merko, drejtor i Rrjetit Kombëtar të Shpërndarjes së Librit, gjashtë vjet para përmbysjes së monizmit mendoi një skemë për asgjësimin e stokut të madh të librave politikë, por denoncimet e çuan para prokurorisë për veprime të qëllimshme sepse nuk ishte tharë dheu mirë mbi varrin e udhëheqësit. U dënua, po në një çast të procesit gjyqësor atij i shpëtoi goja dhe tha se e adhuronte udhëheqësin. Vironi e urrente tiranin dhe kishte hall se mos dikush “një ish-komunist zemërkatran apo një bakall i demokracisë së sotme” mund të shkruante nëpër gazeta ose të fliste në televizione se i ati e pati adhuruar diktatorin dhe kjo për Vironin ishte “hapu dhè, të futem!” Ja formulimi gojor i ankesës para Dorianit: “Ju përgjërohem që, nëse ju vjen një ankesë denoncuese, jeni të lutur ta kundërshtoni, ta grini, ta asgjësoni. Ta bëni të paqenë në të gjallë dhe pas vdekjes sime.”

Në fund Dorian Kasmi zbulon edhe Bankën e Rënkimeve: “Këto janë psherëtimat e të vdekurve, ofshamat që i kanë marrë me vete dhe i kanë depozituar në varr.” (f.196) Kurse loti që del te syri i dikujt për rrëfyesin është një rruazë misterioze që meriton të marrë kuptim. “Ah, ai lot, loti që të kujton një glob, çfarë tmerri po të shkojë kot!” Kjo frazë përmbyllëse duket sikur e rifillon romanin nga e para.

(Romani “Banka e ankesave” i Zija Çelës, Onufri 2022)

Prof. Begzad Baliu/

Në jetën krijuese të studiuesve nuk ndodh shpesh të jenë gërshetuar pashmangshëm fati historik i trungut familjar dhe bota kërkimore e shkencore e tij. Fati i Profesor Ruzhdi Ushakut, paraqet një botë sa të pasur aq edhe komplekse të këtij rindërtimi historik dhe kërkues.

Lexoni biografinë e tij familjare dhe biografinë e tij formuese, shikoni gjeografinë historike të lëvizjes së familjes së tij dhe gjeografinë bashkëkohore të formimit shkencor të tij. Botën mesdhetare të endjes së familjes së tij (Greqi, Turqi e trojet shqiptare) dhe kulturën mesdhetare të njohjes e të studimit të tij; përqëndrimin përfundimtar të familjes së tij në portat perëndimore të Ballkanit dhe formimin e tij në shkollat perëndimore të dijes europiane. Madje insistimin tfillues e kulmues të sintetizimit të krejt botës shpirtërore e materiale të Ulqinit, e të popullit të tij në veprën shkencore të përmasave albanologjike, ballkanologjike e europiane.

Profesor Ruzhdi Ushaku lindi në Ulqin më 1 maj 1938. Shkollën fillore e kreu në Ulqin (1953), normalen në Prishtinë (1957), ndërsa Degën e Romanistikës të Fakultetit Filozofik të Sarajevës. Studimet e larta moderne frënge i mbaroi në Paris (1963). Në vitin 1964 diplomoi në Gjuhë e letërsi frënge në Prishtinë. Studimet pasuniversitare i kreu në Degën e Romanistikës të Fakultetit të Filologjisë të Beogradit (1972) ku edhe u doktorua më 1979. Është autor i veprave Kërkime filologjike (Prishtinë, Rilindja, 1981), Hipotetične reèenice sa SI u savremenom francuskom jeziku književnih tekstova Prishtinë, Fakulteti Filozofik, 1983), Paralele të ligjërimit poetik, Prishtinë, Rilindja, 1986, si dhe monografinë Ulqini në gjurmët e shekuve, Ulqin, Art Club, 1991, Hulumtime etnolonguistike, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë, 2004 . Ishte titullar i gjuhës frënge në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Prishtinës. Jeton e punon në Prishtinë. Sikur kanë vënë re edhe më parë njohësit e veprës së tij shkencore dhe arsimore: “prej studimeve të tij dallohen veçanërisht ato nga fusha e sintaksës frënge, pjesërisht edhe asaj krahasuese frënge-shqiptare, nga fusha kontrastive e teksteve poetike dhe të fushave të tjera gjuhësore. Nga fusha e studimeve filologjike-gjuhësore krahasuese dallohen ato me tema e motive detare, mitike shqiptare-ballkanike e më gjerë.

I nxitur prej kujtesës historike të fatit të familjes së tij, që në të vërtetë për shumë shekuj ka qenë fati i popullit shqiptar, Profesor Ruzhdi Ushaku do të kujdeset që të mësojë dhe do të studiojë njëkohësisht historinë kombëtare, gjuhët klasike dhe bashkëkohore që krijojnë shtratin e civilizimit bashkëkohor të Europës së sotme, gjuhët bashkëkohore që rrezatojnë dijen e sotme etj.

Në këtë rrugëtim jetësor Profesor Ruzhdi Ushaku ka mësuar dhe ka plotësuar e madje kontribuar në kulturën kombëtare, në kulturën ballkanike, në kulturën mesdhetare, në kulturën franceze, në kulturën europiane, në kulturën mesjetare e të antikitetit, duke i parë ato jo vetëm me syrin e shkencëtarit, por edhe të eseistit, letrarit e polemistit.

Kërkimet e tij jetëgjata, duke i parë çështjet me metodat më bashkëkohore të shkollave europiane, duke i studiuar ato në aspektin diakronik e sinkronik, me metodat krahasuese e përqasëse, Profesor Ruzhdi Ushaku ka krijuar aureolen e filologut dhe brenda gjirit të saj etnolinguistin e sintezave serioze, leksikologun e përkushtuar, terminologun e pazakonshëm, morfologun e sintaksologun e merituar, etimologun e semasiologun e kujdesshëm, onomasticientin (toponimimistin e antroponimistin) e vlerësuar në përmasën albanologjike, ballkanologjike e europiane.

*

Në biografinë e një studiuesi jo njëherë ndodh të ndahën rrugët e formimit shkencor: referenca profesionale dhe përkushtimi i kërkimit. Profesor Ruzhdi Ushaku është një model i përkryer i këtij gërshetimi. I specializuar në sintaksën krahasuese të gjuhës frënge, ai në parim është një purolinguist që në rrethet shkencore është identifikuar si romanist, por i përkushtuar pas kërkimeve të shtresave kulturore, përkimeve ndërgjuhësore e historike në hapësirën kryesisht mesdhetare, profesor Ruzhdi Ushaku përtej formimit linguistik është bërë sinonim i filologut, pa kontributin e të cilit nuk mund të shkruhet historia e filologjisë shqiptare në përgjithësi dhe historia e albanologjisë në veçanti.

*

Duke hulumtuar dhe studiuar në disa nga institucionet universitare e shkencore të Europës në përgjithësi dhe botës frankofone në veçanti, Profesor Ruzhdi Ushaku ka përvetësuar njëkohësisht metodat dhe modelet më bashkëkohore të kohës, prandaj është e kuptueshme pse, pas studimeve komparative, fillimisht mes frëngjishtes e gjuhëve të tjera, ai me kohë gjuhën, letërsinë, kulturën dhe historinë shqiptare i bëri pjesë të këtyre kërkimeve, pjesë të këtyre përkimeve dhe madje përfundime të domosdoshme me interes jo vetëm për albanologjinë, por edhe për ballkanistikën e kulturën mesdhetare në përgjithësi. Në biografinë e tij shkencore Profesor Ruzhdi Ushaku, shenja referenciale (shkencore, metodologjike dhe madje morale) të arritjeve të tij i ka theksuar jo njëherë: romanistët Vlado Drashkoviq e R. L. Wagner, si dhe albanologët Eqrem Çabej, Mahir Domi e Idriz Ajeti. Rezultat i këtij formimi profesional dhe i kërkimit jetësor janë një varg studimesh me karakter monografik dhe disa monografi, temat e të cilave janë shtruar me metodën kryesisht interdisiplinare dhe krahasuese me gjuhë dhe kultura të tjera.

Nëse në shtresën e parë të këtyre kërkimeve me metodën interdisiplinare kanë zënë vend disiplinat e kodifikuara si fonetika historike, gramatika historike, e leksikologjia me semantikë, të cilat njëkohësisht identifikohen me përmasën e kërkimit të një linguisti, në kontekstet të temave të trajtuara në vazhdim është investuar dija e tij prej njohësi të problemeve më të gjera të trashëgimisë gojore e folklorike të shqiptarëve, duke përfshirë këtu madje edhe mitet e arkeologjinë, në gjirin krahasues të kulturave dhe gjuhëve të tjera të Ballkanit, Mesdheut e më gjerë. Le të kujtojmë këtu vetëm përpjekjen e tij prej gjurmuesi të pasionuar e përimtuesi të kujdeshëm që me durim dhe guxim të hapë temën e autoktonisë bregdetare të shqiptarëve dhe atë ta ndërtojë jo vetëm mbi leksikun autokton të jetës në breg të detit, po mbi përbërësit arkaikë të përrallave, tregimeve, ritualeve, proverbave dhe shprehjeve me motive detare shqiptare, si kategori etnolinguistike të jetës shpirtërore dhe materiale të popullit shqiptar.

I kësaj natyre, pra i karakterit multidisiplinar dhe rindërtuas është studimi për emrin rrashtë të shqipes dhe testa të latinishtes, në të cilin është dalluar gërshetimi etimologjik e semantik; studimi i përdalluar në gjuhësinë shqiptare në fushën krahasuese për togfjalëshin Burri i Dheut, ku gërshetohen aspektet e studimit gramatikor, sintaksor dhe leksiko-semantik, antropolinguistik, psikolinguistik, gjithnjë në planin krahasues me kulturat më të lashta të Ballkanit dhe më gjerë; studimi monografik për Bindin ilir, zotin e ujërave, një studim i mbështetur në materialin epigrafik, folklorik, mitik-religjioz, gjuhësor, gjithnjë në aspektin krahasues me kulturat gjegjëse të Ballkanit dhe ato të Mesdheut.

Në studimet filologjike të Profesor Ruzhdi Ushakut, fusha e onomastikës zë një vend të rëndësishëm. Duke sjellë rezulatet e tij nga kërkimet arkivore, duke krijuar regjistra personal të terrenit, duke rimarrë për të satën herë hidronimet, antroponimet e toponimet e hapësirës historike ilire etj., autori ynë ka sjellë rezultate të reja, e rishikime të reja të qasjes në metodologjinë e studimit. Sigurisht për shkak se kërkimet dhe rezulatet e kësaj fushe kërkojnë nga autori nënshtrimin e një hulumtimi afatgjatë dhe durimin e pasionin e studiuesit, për shkak se kërkimet e kësaj natyre i nënshtrohen një diskutimi kolegial e institucional, Profesor Ruzhdi Ushaku, shumë nga punimet e përfshira në këtë vëllim i ka paraqitur dhe lexuar kryesisht në tubimet e shumta shkencore me karakter vendor dhe ndërkombëtar, në vend dhe botë, duke i botuar njëkohësisht në revistat ose botimet e veçanta.

Me emrin dhe veprën e tij lidhen shumë studime, recensione, referenca, ese dhe madje intervista, të cilat i kanë shkruar studiues të shumtë, në mesin e të cilëve janë edhe publicistë, studiues e profesorë të shquar universitar: Idriz Ajeti, Vlado Drashkviq e dr. Pera Polovina, Abdullah Karjagdiu, Basri Çapriqi, Simë Gjon Dobreci, Jahja Drançolli, Christian Duhamel, Elsie Robert, Gjokë Gjonaj, Shefkije Islamaj, David Luka, Vladimir Osipov, Mihailo Popović, Ali Salaj, Moikom Zeqo, etj.

Me të gjitha këto dhe çështje të tjera, të cilat kanë të bëjnë me metodën, gjuhën, kulturën dhe sidomos durimin e kërkimit Profesor Ruzhdi Ushaku rradhitet ndër ata filologë shqiptarë, të cilët me metodat më bashkëkohore të kërkimit kanë prekur epokën homerike të gjuhës, traditës, historisë dhe kulturës shqiptare. Sigurisht kjo është arsyeja pse veprës së tij përgjithësisht në vazhdimësi i janë referuar studiuesit nga radhët e shkencëtarëve shqiptarë e të huaj. (Pjesë të një studimi më të hapur)

Kosta Nake/

Përgjithësisht zhgënjehem në leximin e dytë të një vepre letrare, edhe kur për të ka patur një vlerësim të gjithëpranuar, kurse “Qytetin pa reklama” lexova me kërshërinë e herës së parë, madje kam vënë re edhe gjëra që më kishin kaluar jashtë vëmendjes. I shkruar në moshën 23-vjeçare, romani duket sikur është shkruar posaçërisht për rininë me ato faqet e ndjeshme ku përzihet seksi dhe dashuria. Më shumë se kaq, do ta quaja një muze ku rinia e sotme të zbulojë një tjetër qasje ndaj dashurisë dhe marrëdhënieve seksuale. Ditët e shkurtra të dashurisë mes mësuesit Gjon Kurti dhe gjimnazistes Stela Mezini janë nga më të bukurat e romanit, po aq sa është e hidhur edhe ndarja, pikërisht atëherë kur dukej sikur jeta për Gjonin po merrte kuptim edhe larg kryeqytetit. Bëhet dyfish e hidhur, kur hapja e rrugës për karrierë bëhet nëpërmjet falsifikimit të dokumenteve historikë ose letrarë. Vdekja e Mërkurit shfrytëzohet si instrument për të përligjur prishjen e papritur mes Gjonit dhe Stelës. Romanca dhe aventura me ca nota sentimentalizmi janë një karem i mirë për të peshkuar në të dy anët e fashës rinore për pak onanizëm.

Portreti më i plotë dhe më i fokusuar është ai i Stela Mezinit që skicohet gradualisht sipas shfaqjes së tij në sytë e mësuesit. Fillon me zërin e ëmbël kur i përgjigjet apelit dhe me kordelen e bardhë në flokë. Rimerret në vështrimin e motrës së saj, Dianës: sytë e saj butësisht të errët, gjinjtë e rrumbullakët, format e belit dhe të këmbëve, qafa e bardhë e lëmuar. Portretet e tjera nuk detajohen që në shfaqjen e tyre të parë, janë të kursyer dhe plotësohen aty-këtu sipas rrethanave që i bëjnë të dukshme.

Autori paraqet dy portrete të njëpasnjëshëm duke i krahasuar siç bën me Mentorin dhe Evgjenin: Mentori: i kishte syzet të trasha dhe sytë i dukeshin shumë të vegjël, me trupin të shkurtër, të mbushur, me fytyrë babaxhane, por inteligjente, që i thyente syzat çdo muaj nga pakujdesia. Evgjeni: i gjatë dhe i thatë, me gropa në fytyra.

Toni sarkastik për qytetin zbulohet edhe te aludimi për veten “Më kot e pritën vendësit e N. djalin e tyre. Ai jo vetëm që nuk u kthye, por në ca shkrime të tij qe tallur paturpësisht me qyetin lindor.

Në leximin tim të dytë rivlerësova deklarimin e Gjon Kurtit: “Njerëzit çajnë rrugët në jetë në mënyra të ndryshme. Shumica e bëjnë karrierën në mënyrë të pandershme, disa e fillojnë, madje me krime, disa me mashtrime, disa duke dërrmuar të tjerët.” (f.112) Ka një debat me Evgjenin që e konsideron falsifikim dhe tallje me historinë përpilimin e një dokumenti të tillë, për dobinë apo dëmin e tij. Ai e siguron transferimin nga provinca që nuk e donte dhe rikthimin në kryeqytet pikërisht duke sajuar një dokument të rremë.

E habitshme është futja e ca thumbave për shoqërinë e kohës: Filmi rifillon nga që nënkryetari i Komitetit Ekzekutiv erdhi me vonesë në kinema. Linguistët hahen si gjelat me njëri-tjetrin dhe, për të dalë fjalët e tyre, janë gati t’i nxjerrin sytë gjuhës shqipe. Thumbohet kryetari i Akademisë së Shkencave që kërkon të imponohet me mendimin e tij vetjak se toskërishtja është shkruar përpara gegërishtes dhe ironizohet me shprehjen “me të mëdhenjtë duhet ta kemi gjithmonë mirë.” Përqeshet ateizmi i shtetit shqiptar kur dokumenti i sajuar duhet të paraqitet si laik. Kulmi arrihet kur pretendohet të bëhet aluzion për luftën e klasave dhe kur ironizohet me mendimin “Do të rrinte këtu në provincë t’i shërbente vendit të tij, atje ku e kishte dërguar partia.”

PËRSËRITJA SI TIPAR STILISTIK

Përsëritja si rimarrje e togfjalëshave dhe fjalive të njëjta, shërben si shprehje artistike për të vënë në pah, për të përcjellë veçanti në një gjendje emocionale a psikologjike. Përsëritja nuk është pronë ekskluzive e poezisë, ajo mund të përdoret mjeshtërisht edhe në prozë.

Te romani “Qyteti pa reklama” pas marrëdhënies seksuale me Luiza Angonin, Gjon Kurti dyshon se mund të jetë prekur nga sifilizi. Përballja psikologjike me këtë sëmundje jepet përmes pesë përsëritjeve: “Vetëm të mos jetë sifiliz”, “Po sikur vërtet të ishte sifiliz?”, “Ah, skur të mos ishte sifiliz.” “Ah, skur të mos ishte sifiliz.”

Do vinte Stela Mezini në dhomën e Gjonit pas mesnate? Kjo pasiguri sillet rreth formulës “Kur pret diçka në tension, ajo vjen vetëm atëherë kur e humbet shpresën.” Rimerret shtatë herë: “ai po mendonte ta humbte shpresën”, “ai s’mund ta humbte dot shpresën,” “kur arrinte ta mbyste shpresën”, “tani e humba shpresën”, “kur, befas, lindte shpresa”, “sikur ta humbte fare shpresën”, “po ta humbte fare shpresën.”

Vetmia futet dhjetë herë në ingranazhin bluarës të meditimit duke thithur edhe nuancat “vetë”, “i vetëm”: “Gjoni ndjeu vetmi. Ai ndjeu vetmi, jo se ishte i vetëm, por sepse e mori malli për kohën kur s’ishte i vetëm. Të vetmuarit e vërtetë nuk vuajnë nga vetmia. Gjoni s’kishte qenë kurrë i vetëm…Ai nuk e dinte se cila vetmi do të ishte më e tmerrshme: e natës apo e ditës. Por edhe vetmia e ditës nuk durohej. Vetëm hante bukë në restorant, pinte vetëm cigaret e tij, por edhe cigaret e tij s’i pinte më kush, veç atij vetë.”

Përjetimi nga Gjoni i vdekjes së Mërkurit bëhet si kontrast i atij që ndodhet në varr me peshën e baltës dhe mjedisit me njerëz dhe me tym: “Në tavernë kishte shumë njerëz…Edhe tym kishte shumë. Tymi qëndronte lart në tavan sikur s’donte të përzihej me njerëzit. Megjithatë tymi prodhohej nga njerëzit. Sa zhurmë dhe njerëz kishte përreth. Dhe me tym.”

Zhgënjimi i Stelës nga Gjoni i dehur vjen përmes mungesës së përqafimit dhe mëdyshjes është-s”është: “Ai gjithmonë hidhej dhe e përqafonte atje…Ai duhej të hidhej ta përqafonte atje…Ai nuk ishte. Si nuk ishte? S’kishte mundësi të mos ishte. Kjo ishte dhoma e tij dhe ai duhej të ishte. Jo, ai mund të mos ishte, megjithëse kjo ishte dhoma e tij.”

Përsëritja mund të vihet në funksion të qasjes së autorit ndaj sjelljes së karaktereve. Te novela “Ditë kafenesh” kjo i shërben aventurës së dy të studentëve që fillon dhe mbaron si e tillë. Vargun e parë të përsëritjes e përbën fjalia “vendosëm t’i vinim pikë punës me femrat” e cila rimerret me trajtën e anasjelltë “megjithëse punës me femrat i kishim vënë pikë” dhe trajtës fillestare “vendosëm t’i vinim pikë punës me femrat”, vazhdon me trajtën e anasjelltë “megjithëse punës me femrat i kishim vënë pikë”; ndryshon pakëz si trajtë përmbyllëse “kur i vumë pikë punës me femrat” dhe përmbyset duke kaluar në formën kushtore “në qoftë se i kishim vënë pikë punës me femrat.”

Vargu i dytë i përsëritjeve lidhet me titullin e novelës kur vrulli i kërkimit të dokumentave të çmuara të së kaluarës zhvlerësohet dhe çdo herë rrugët e tyre përfundojnë në kafene, menjëherë pas largimit nga shtëpia e xhaxhait të shokut. Madje në një çast të dy vargjet bëjnë masë kur autori në të njëjtën faqe ku i vë pikë punës me femrat, thotë “menduam që, më në fund, po i vëmë pikë jetës së kafeneve.”

Vargun e tretë të përsëritjes e përbën togfjalëshi “person i panjohur” vendosur në gojën e xhaxhit të shokut si shprehje e qëndrimit refraktar ndaj nismave të gjeneratës së re dhe që e përdor si shtrojë për akuzat që u bëhen studentëve nga opinion që formësohet dhe ushqehet nga kafenet. “Ti erdhe këtu me një person të panjohur për mua dhe unë që në fillim, sikur e ndjeva që ardhja juaj kishte një qëllim të dyfishtë”, “Ju erdhët këtu, ti dhe shoku yt, person i panjohur për mua, me qëllime të errëta.” “Ti dhe shoku yt, person i panjohur për mua, e filluat tërë këtë fushatë të dyshimtë natën, në qytetin tone të ndershëm.”