Nicholas C. Pano*
Historian/

Në këtë vëllim të dytë të biografisë së tij autoritative për Fan Nolin, Ilir Ikonomi përqendrohet në jetën dhe veprimtarinë e Nolit gjatë viteve 192024. Vendndodhja kryesore e veprimtarisë së Nolit gjatë kësaj periudhe zhvendoset, nga komuniteti shqiptar në Shtetet e Bashkuara, në Shqipëri dhe Evropë. Këto vite do të shënonin zenitin në atë që mund të quhet faza publike e jetës dhe karrierës së Nolit. Siç dokumentohet nga autori në vëllimin e parë të kësaj vepre, Noli ishte shfaqur në vitin 1920 si personaliteti dominues i komunitetit shqiptaroamerikan. Udhëtimet e tij në Shqipëri dhe kolonitë shqiptare në Evropë, midis viteve 1911 dhe 1915, kishin afirmuar më tej kredencialet e tij si patriot dhe veprimtar. Fama e tij, brenda asaj që mund të quhej bota shqiptare, i atribuohej roleve drejtuese që ai kishte luajtur në themelimin e Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë (1908), të gazetës Dielli (1909) dhe të Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra (1912).

Të gjitha këto subjekte, si përfaqësuese të rëndësishme dhe praktike të nacionalizmit shqiptar, e kishin nxjerrë komunitetin shqiptaro-amerikan në ballë të kësaj lëvizjeje. Fama që fitoi emri i Nolit i detyrohej gamës së gjerë të kontributeve të tij si klerik, autor, lobist, orator dhe organizator në çështjen kombëtare shqiptare. Diploma që mori në Harvard, i kishte shërbyer atij më së miri kur u bë zëri që fliste në emër të Shqipërisë, si në Shtetet e Bashkuara ashtu edhe jashtë saj. Faza e karrierës së Nolit në Shqipëri erdhi pas vendimit të Kishës Ortodokse Shqiptare të Amerikës, me miratimin dhe mbështetjen financiare të Vatrës, për të inkurajuar krijimin e një kishe ortodokse autoqefale shqiptare në atdhe që do t’u kundërvihej mëtimeve greke se të gjithë të krishterët ortodoksë shqiptarë ishin grekë dhe se territoret ku ata banonin ishin pjesë e Greqisë. Me qëllim që të çoheshin përpara përpjekjet e reja për formimin e një kishe kombëtare shqiptare, Noli së bashku me etërit Vangjel Çamçe dhe Vasil Marko u nisën për në Shqipëri në korrik 1920. Dy priftërinjtë u lejuan, ndërsa Nolit iu mohua hyrja në Shqipëri, siç duket për shkak të shqetësimeve se dorëzimi i tij peshkop në korrik 1919 nuk ishte bërë sipas rregullave të kishës dhe se ardhja e tij mund të kishte një ndikim politik përçarës brenda vendit.

Noli mbeti në Evropë dhe, në nëntor 1920, atij iu kërkua të kryesonte delegacionin shqiptar në Lidhjen e Kombeve për të argumentuar nevojën e pranimit të Shqipërisë në atë organizatë. Siç tregon autori, aftësitë diplomatike të Nolit luajtën rol thelbësor për të arritur mbështetjen e duhur që çoi në votimin e njëzëshëm për pranimin e Shqipërisë në Lidhje, më 17 dhjetor 1920. Noli shpesh do të vinte në dukje se ai i konsideronte përpjekjet e tij që çuan në pranimin e Shqipërisë në Lidhje si arritjen më të rëndësishme të karrierës së tij publike. Misioni i suksesshëm i Nolit në Gjenevë shërbeu për të rritur popullaritetin e tij në Shqipëri. Më pas, atij do t’i kërkohej të përfaqësonte Shqipërinë në Lidhjen e Kombeve edhe për çështje të tjera që lidheshin me vendin.

Në prill 1921, Noli u emërua nga Vatra për të zënë vendin si deputet në Këshillin Kombëtar, siç njihej atëherë Kuvendi i Shqipërisë, vend që i ishte dhënë në shenjë mirënjohjeje për shërbimin e vyer që i kishte bërë Shqipërisë dhe popullit të saj. Ky ishte fillimi i përfshirjes intensive të Nolit në politikën shqiptare. Ai do të bëhej një lojtar kryesor në këtë arenë midis viteve 1921-24. Vitet 1920-24 janë ndër periudhat më komplekse dhe më të turbullta të historisë shqiptare. Gjatë këtij pesëvjeçari u bënë dymbëdhjetë ndryshime qeverish me nëntë kryeministra të ndryshëm. Kabineti i Nolit (qershordhjetor 1924) ishte i fundit prej tyre. Për fat të mirë, Ilir Ikonomi na sjell një rrëfim të besueshëm dhe të shkathët për të kuptuar politikën dhe personalitetet e asaj kohe të trazuar. Qeveria jetëshkurtër e Nolit ishte e dënuar të dështonte për një mori arsyesh që autori i trajton në libër. Ato variojnë, nga mungesa e unitetit brenda lidershipit të koalicionit qeverisës dhe mbështetësve të tij, pamundësia për të marrë fonde aq të nevojshme nga jashtë, mungesa e gatishmërisë së qeverive të huaja për të njohur qeverinë revolucionare, e cila nuk u përpoq të legjitimonte statusin e saj në kohën e duhur, vendosja e marrëdhënieve diplomatike me Bashkimin Sovjetik, e deri te mungesat e gjata të Nolit nga Shqipëria dhe shpallja e parakohshme e programit të tij të reformës prej 20 pikash, që rriti në mënyrë jorealiste pritshmëritë e ndjekësve dhe i shtoi më tej radhët e kundërshtarëve.

Ndonëse Noli ishte i fokusuar kryesisht në politikë dhe diplomaci mes viteve 1921-23, ai vazhdoi të inkurajonte nismën për krijimin e një kishe autoqefale. Në një nivel më personal, çështja e mundimshme e konsakrimit të parregullt të Nolit si peshkop do të zgjidhej me dorëzimin e tij kanonik, më 4 dhjetor 1923. Megjithatë, ai zhgënjeu disa nga rivalët e tij politikë, të cilët shpresonin se peshkopi tani do ta braktiste politikën për hir të fesë. Ndërsa hynte në fazën politike të karrierës, Noli kishte arritur të përfundonte dhe botonte, në vitin 1921, biografinë mjaft të lexuar në shqip për Skënderbeun, e cila kishte për qëllim të rriste krenarinë dhe ndërgjegjen kombëtare të bashkatdhetarëve. Edhe pse kjo nuk ishte një periudhë produktive, përsa i përket prodhimtarisë letrare të Nolit, ajo u bë e tillë në aspektin e oratorisë së tij. Për këtë arsye, autori ka përfshirë në libër tekstet e tre kryeveprave oratorike të Nolit, të mbajtura gjatë viteve 1923 dhe 1924.

Më i famshmi prej tyre është f jalimi i Nolit në Lidhjen e Kombeve, më 10 shtator 1924, ku ai kërkoi ndihmë ekonomike për Shqipërinë nga kjo organizatë. Fjalimi është një perlë retorike që u prit mirë nga shumë njerëz në sallën e Asamblesë dhe nga pjesa më e madhe e shtypit evropian dhe amerikan të kohës. Fatkeqësisht, Lidhja nuk ishte në gjendje të jepte apo garantonte një hua për Shqipërinë. Tonet e sarkazmës e të arrogancës që përshkonin f jalimin, si dhe tallja me Lidhjen e me sistemin parlamentar, ofendoi disa udhëheqës politikë evropianë dhe pjesëtarë të komunitetit shqiptaroamerikan, duke përfshirë Faik Konicën. Me rënien e regjimit të Nolit, flirti i shkurtër i Shqipërisë me demokracinë përfaqësuese do të merrte fund. Vendi do të merrte formën e një republike autoritare. Me largimin e tij, ndikimi i jashtëzakonshëm i komunitetit shqiptaroamerikan në vendin amë do të fillonte të venitej.

Pas rënies së qeverisë së Nolit, një numër ndjekësish të tij radikalë do të shkonin në Bashkimin Sovjetik, ku do të formonin Grupin Komunist Shqiptar dhe, pas stërvitjes e indoktrinimit, do të dërgoheshin në Shqipëri ose në komunitetet shqiptare të Evropës për të organizuar celula apo grupe komuniste. Me ikjen nga Shqipëria, në dhjetor 1924, Noli do të jetonte në mërgim, kryesisht në Austri dhe Gjermani, ku do të lidhej me disa organizata të f inancuara nga Kominterni, midis viteve 1925-29. Pas kësaj, ai ndërpreu lidhjet me këto grupe dhe shpalli tërheqjen nga politika si dhe dëshirën për t’u kthyer në Shtetet e Bashkuara. Por këta kapituj të jetës së Nolit do të jenë ndër temat që do të trajtohen në vëllimin tjetër të këtij rrëfimi të jetës së Nolit, të shkruar e të dokumentuar më së miri dhe me nuancat e duhura, një ndërthurje mjeshtërore e biografisë me historinë.

*Parathënie mbi librin “Rebeli” vëllimi i dytë i biografisë së Ilir Ikonomit kushtuar Fan Nolit.

Behar Gjoka/

Vargu fillimtar dhe grishës i poemës Këngët e Milosaos: Erdhi Dita e Arbrit!, një klithmë emblematike e pazakontë atdhesie, e shqiptuar hapur poetikisht, përpos të tjerash, bart dëshminë e dyfishtë:

A – Të përlindjes së kombit të moçëm, të botës arbnore, të përndarë dhe dhunuar gjer në shkreti, veçmas në shekujt e mënxyrës osmane, që ngërthen dhe merr vlerë, si dhe një shenjëzim fatidik, të mbijetesës së qenies shqiptare, mbi të gjitha të ringjalljes së saj, gati-gati prej hirit dhe pluhurit të zhbërjes.

B – Të hullisë letrare, unike dhe domethënëse, pothuajse të përputhur me lavrimin e letërsisë së përbotshme, ndonëse në këtë poemë, ashtu si në të gjithë veprën letrare dhe publicistike, gjuhësore dhe estetike, të këtij mjeshtri të fjalës shqipe (saktësisht arbërishtes), brendashkruhet një diskurs i përçimit dhe ndërthurjes së shenjave të përsosjes klasike, të dritëzimit iluminues, që përkon me kulmet e të mbërrimeve të letërsisë frënge, si dhe të një aspirate të mirëfilltë ëndërrore, thelbësisht romantike, si ëndërr parake, e cila në letërsinë shqipe zë fill dhe kulmohet me poezinë e De Radës, sidomos me poemën Këngët e Milosaos.

Thirrja e jashtëzakonshme drithëruese, Erdhi Dita e Arbrit!, krahas patetikës së hapur atdhetare, të tharmit ëndërror romantik, në fakt qartësisht shënon një gur kilometrik të ndritshëm, të vetë idesë së identifikimit të qenies sonë, e po kaq të ringjalljes së kombit të drobitur dhe dhunuar gjer në shfarosje nëpër shtjellat e histories, që ia kafshuan trojet pa grimën e mëshirës. Moti 1836, koha kur klithma kozmike për fatin e kombit, Erdhi Dita e Arbrit, e shqiptuar në materien e poemës Këngët e Milosaos, nxjerrë më në pah këtë shestim dhe aspiratë autoriale, që e përlind nga hiri atdheun e mbytur në ethet e pushtimit. Pas një nate të gjatë, terri dhe vuajtjesh kaqshekullore, nën sundimin osman, prej vokacionit të ngritur emocional të poetit, vjen si një ogur shpëtimtar, lajmi i përtrimjes së shumëfishtë, të Arbrit.

Në këtë, ëndërrim mjegullaze, poetike dhe tejet shpresëdhënës, ndërkohë që janë kapërthyer moria e shenjëzimeve ekzistenciale të qenies shqiptare, po kaq të vetë letrares, e cila buron prej kësaj ripërtritje të dyzuar dhe përlindëse, tepër jetike. Është Moti i madh, që kush tjetër më shumë se sa arbëreshët, e kanë të gdhendur në kujtesë, bashkë me mallin dhe këngët e qëndresës sa asaj epoke, që përbën vatrën zanafillore të idesë dhe veprës letrare, në kuptimin më të gjerë, e veçanërisht në poemën Këngët e Milosaos. Simbolika e Motit të madh, harku i lavdisë dhe qëndresës shqiptare, madje me të gjitha atributet e veta, përçohet në fytyrën e kryetrimit të asaj epoke, tashmë e fytyrëzuar deri në skalitje, si një ëndërr frymëdhënëse, në kreatyrën e Gjergj Kastriot Scanderbegut. Ngjarjet e poemës (që madje bart edhe tipologjinë e romanit në vargje), fragmentare dhe të grimcuar, janë vendosur në Shkodër, djepi i kulturës dhe qëndresës arbnore atëbotë dhe më parë, e cila pasi zëmbrapsi disa rrethime, të gjata dhe të vështira, më në fund në vjetin 1478, bie në duart e otomanëve. Shkodra është fortesa e mbrame e Motit të madh, e epokës së ndritur, që e lidhi qenien iliro-arbnore përfundimisht me qytetërimin perëndimor. Sfondi historik, megjithatë thelbësisht imagjinar, pra një shenjëzim letrar i pazakontë, ndërkaq është dekori më i bukur, me gjasë edhe më i plotë, i ndjenjës së hollë, të dashurisë së Milosaos dhe Rinës, të cilët në emër të atdheut të Arbrit, pas disa lëkundjesh dhe mëdyshjesh, krejtësisht njerëzore, e sakrifikojnë ndjenjën e përvëlimit dashuror për atdhedashurinë, si një plasim ideal romantik. Në letrat shqipe, gjithkohore dhe gjithhapësnore, vështirë të gjesh një vepër të dytë poetike, sa poema madhore Këngët e Milosaos, që të ketë vënë në ekulibër të jashtëzakonshëm, indentitetin arbnor me vlerën estetike, atdheun dhe ndjenjën e brishtë të dashurisë, domethënien me shprehësinë letrare, nga më të fuqishmet në letrat shqipe. Nëse thënia, mesazhet e larta, që përfton poema, në materien letrare, ka të bëjë drejtpërdrejtë me aktin e përlindjes kombëtare, madje tërësia e veprës, kumbon si një lajmëtar i Rilindjes Kombëtare, i lëvizjes që prej hiçit, me gjasë hirit që pati fshehur ekzistencën e arbrit, e rilindi kombin e shqipeve. Nga ana tjetër, vargjet e poemës së De Radës, janë të një rëndësie parake dhe jetike, për lavrimin letrar në gjuhën shqipe, ndërkaq janë edhe shenjat e shumëfishta etike dhe estetike të kësaj vepre.

Poema Këngët e Milosaos, teksti i parë shkrimor i autorit, botuar në motin 1836, pra kur ka qenë vetëm 22 vjeçar, në kuptimin letrar, rrok në hapësirat e veta, vlera letrare të njëmendta:

– Rifunskionalizon komunikimin me letërsinë dhe kuluturën perëndimore, si urë ndërlidhëse me të, aspiratë të cilën e kishin zënë fill, madje me shenja letrare, kulturore, leksikografike dhe historike, autorët e letërsisë së hershme shqipe, Buzuku, Matrënga, Budi, Bardhi, Bogdani dhe Kazazi.

– Vlerat e shumta letrare në hapësirat e tekstit të poemës Këngët e Milosaos, formësojnë dhe shqiptojnë estetiken si vlerë shpirtërore unike, gjë që në studimet letrare të shqipes, akademike dhe mësimdhënëse, më tepër emërtohet si një shpikje, (sikur me të zë fill letërsia e mirëfilltë, sikur paska edhe një letërsi jo të mirëfilltë), si një konceptim paragjykues mbi shenjat letrare të letërsisë së hershme, të shekujve XVI-XVII, sidomos të poezisë dhe prozës së Budit dhe Bogdanit, e cila është lexuar dhe mjerisht edhe tani, vijon të rilexohet si fetare ose antifetare, si e përshtatur apo e përkthyer.

– Teksti poetik Këngët e Milosaos, përpos vlerave të tjera, thënëse dhe arthënëse, është modeli ma i përsosur i romantizmit shqiptar, njëherit është vepra letrare më e arrirë, që madje pikëpërputhet në shumicën e treguesve me veprat romantike europiane, gjë që përtheksohet me se njëherë edhe nga lëvrues të romantizmit europian, që nga Hygoi, Lamartini etj. , duke tentuar kështu që ligjërimin letrar në gjuhën shqipe, ta vërë në koherencë me letërsinë e përbotshme.

– Tipologjia shkrimore e këtij teksti, për autorin dhe studimet letrare, shenjon një lloji letrar të dyfishtë, edhe një poemë liriko-epike, nga më të rrallat në letërsinë shqipe, po kaq edhe një model të shkrimit të romanit në vargje, çka ende nuk ka marrë përgjigjen përfundimtare, si një shqyrtim dhe përcaktim i studimeve letrare, shqipe dhe më gjerë.

Vargu, Erdhi Dita e Arbrit, që pamëdyshje përfaqëson referencën më të ngritur etike dhe estetike, përlindëse e kombit dhe qenies shqiptare, e tekstit të poemës Këngët e Milosaos, sikur e rilndi Arbërinë, dherin e shqiptarëve, po kaq e ndërfuti letërsinë shqipe në shtjellat e ligjërimit, pothujase të njëkohshëm me letërsinë perëndimore.

Dr. Nikollë Loka/

Naim Frasheri është poeti më i njohur i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, i vlerësuar dhe si poeti kombëtar i Shqipërisë. Roli i tij si rilindës në zgjimin e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve është i madh. Përmes poezive ai iu drejtua jo vetëm shtresë së të shkolluarve, por edhe atyre që nuk dinin shkrim dhe këndim, duke u bërë mjaft i njohur dhe duke u rreshtuar me dinjitet përkrah dy vëllezërve të tij, Abdylit dhe Samiut. Naimi e lidhi jetën e tij me zgjimin kulturor të shqiptarëve. Ai ka shkruar poezi me karakter atdhetar, epikë historike dhe tekste mësimore për shkollat shqipe. Vepra e tij vuri bazat e gjuhës letrare kombëtare shqipe, e cila do të njihte më vonë një zhvillim të mëtejshëm, për të arritur në shqipen e sotme letrare kombëtare të njësuar e të zhvilluar. 

 Naim Frashëri e lartësoi Shqipërinë dhe nxiti ndër shqiptarë krenarinë kombëtare. Roli i tij si mendimtar socio-politik në çlirimin e Shqipërisë nga pushtimi osman është i një rëndësie të veçantë. Ai ndikoi jashtëzakonisht shumë te shkrimtarët shqiptarë në fillim të shekullit të njëzetë. Rëndësia e Naim Frashërit si poet kombëtar qëndron në mesazhet sociopolitike, filozofike dhe fetare për popullin e tij për t’i shërbyer tolerancës dhe vetëdijes kombëtare jo vetëm te bektashinjtë, por edhe te të gjithë shqiptarët në trevat shqiptare(Ziaee, 2011). Ai u bë themeluesi i letërsisë së re me përmbajtje patriotike e njerëzore, me forcë artistike dhe vlera të spikatura stili(Kola,2020: 38).

 Formimi intelektual, përfshirja në Lëvizjen Kombëtare 

Naim Frashëri (1846-1900) konsiderohet sot si poeti kombëtar i Shqipërisë.  Lindi më 25 maj 1846  në Frashër të Përmetit, në një familje të arsimuar. Babai, Halit Beu i përkiste familjes së Ajaz Beut, ndërsa nëna e tij Emine, familjes së Iljaz Bej Mirahorit. Naimi e kaloi fëmijërinë e tij në Frashër, ku vazhdoi shkollën dhe mësoi turqisht, persisht dhe arabisht. Në teqen bektashiane të Frashërit, ai ishte formuar me traditat shpirtërore të Orientit. 

Familja Frashëri u shpërngul në vitin 1865 dhe u vendos në Janinë, ku Naimi ndoqi shkollën e mesme Zosimea në gjuhën greke, e cila i siguroi bazat e një arsimi klasik të orientuar nga kultura e Perëndimit. Këtu ai studio greqishten e vjetër dhe moderne, frëngjishten dhe italishte, si dhe vazhdoi të thellonte privatisht dijet në gjuhët orientale (Elsie, http://www.albanianliterature.net/).  Ndërsa rritej në njohuri, atij iu shtua dëshira për njohjen e fesë së tij panteiste bektashiane, njohjen e poetëve të Persisë klasike, si dhe shprehu interes për njohjen e iluminizmit. Edukimi i tij në Janinë e bëri atë model të një intelektuali osman të shekullit të nëntëmbëdhjetë, të formuar në të dy kulturat, perëndimore dhe lindore(Abazi, Doja: 2013: 860).

Në vitin 1870, Naimi udhëtoi për në Stamboll, ku kaloi disa kohë, por për shkak të sëmundjes së tij,  vendosi të kthehej në malet shqiptare. Për pak kohë punoi si nëpunës civil në Berat dhe, nga viti 1874, për tre vjet, shërbeu si zyrtar doganor në Sarandë. Kjo periudhë pati rëndësi të veçantë në formimin e tij atdhetar dhe letrar si poet; njohu më mirë jetën e popullit, zakonet, virtytet dhe aspiratat e tij, gjuhën e bukur shqipe, shpirtin poetik të njerëzve të thjeshtë, krijimtarinë popullore, bukurinë e natyrës shqiptare etj. Ndërkohë vendi ishte përfshirë në ngjarjet e mëdha të lëvizjes çlirimtare, të cilat sollën formimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në vitin 1878, udhëheqës i së cilës ishte Abdyli, vëllai i tij. Naimi dha ndihmesën e vet për krijimin e degëve të Lidhjes në Jugun e Shqipërisë, si dhe përkrahu e përhapi programin e saj. Në vitin 1880, kur veprimtaria e Lidhjes ishte në kulm, ai shkroi vjershën e gjatë “Shqipëria”, në të cilën shpalli idetë kryesore të Rilindjes. Me këtë krijim, Naimi nisi rrugën e Poetit Kombëtar. 

Në vitin 1881 ose 1882, Naim Frashëri u kthye në Stamboll dhe, pas arrestimit të vëllait Abdylit, në fund të prillit 1881, nisi të luajë një rol të rëndësishëm në veprimtarinë kombëtare të shqiptarëve që jetonin në kryeqytetin osman. Mori pjesë në punën e Komitetit Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare dhe të Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip, që ishin themeluar në Stamboll(Elsie, 1997:117). Ai ia kushtoi tërë energjinë botimit të librave shqip, veçanërisht teksteve shkollore, të cilat ishin jashtëzakonisht të rëndësishme, për të mësuar brezin e ri shqiptar(Biernat, 2013:2). Punoi për ngritjen e shkollave shqipe dhe hartoi libra mësimore; shkroi vjersha, përktheu e botoi vazhdimisht, duke ndihmuar për zhvillimin e letërsisë sonë. U angazhua dhe në botimin e shumë veprave të autorëve të tjerë. Lëvizja Kombëtare, idealet e çlirimit të Shqipërisë, të përparimit e të qytetërimit të saj, u bënë faktori themelor që ndikoi në formimin e Naimit si poet e atdhetar(Frashëri, http://qbd.gov.al/naim-frasheri/). 

Nga viti 1882, Naimi punoi si censor në Ministrinë e Arsimit(Biernat, 2013:2), ku ushtroi  të gjithë ndikimin e vet për marrjen e autorizimit që lejonte hapjen e së parës shkollë fillore në gjuhën shqipe në Korçë më 1887(Elsie, 1997 :120).  

Njëri ndër personalitetet më të shquara të Rilindjes Kombëtare 

Naim Frashëri ishte përfaqësues i Rilindjes Shqiptare që bashkoi idealet politike qytetare të rilindjes së kombit dhe idealet njerëzore të rilindjes njerëzore. Rilindja e kombit dhe liria e kombit në mendimet e Naimit lidheshin me rilindjen e njeriut dhe me lirinë e njeriut, me zgjimin dhe pasurimin e tij mendor e shpirtëror dhe me përsosjen e tij morale(Kola, 2020 : 38). Si autor dhe mendimtar, ai ishte mendjehapur me vetëdije për të gjitha kulturat dhe qytetërimet, dhe i çliruar nga çdo kompleks eurocentrik apo aziatik. Naim Frashëri ka përfshirë dhe pajtuar në veprën e tij filozofike rryma mendimi dhe përvoja poetike të ndryshme, si nga traditat lindore ashtu edhe ajo perëndimore(Abazi, Doja: 2013: 860-861). Më mirë se kudo tjetër, ideja e Frashërit për misionin e tij u shpreh përmes simbolit të ‘fjalëve të qiririt’, që është edhe vargu i parë i njohur që ai botoi në shqip. Ai e ndërtoi poezinë e tij mbi simbolin e ndezjes së qirinjve për të theksuar misionin e tij të ndritur qytetar dhe humanist për të ndriçuar bashkatdhetarët e tij në rrugën e tyre drejt lirisë dhe prosperitetit. Pra, Frasheri tregoi një filozofi aktive, një filozofi veprimi dhe sakrifice, duke u bërë vetë një udhëheqës shpirtëror i bashkatdhetarëve të tij, një pishtar njerëzor që ndriçoi rrugën drejt mirësisë, dijes dhe përsosmërisë morale: Në mes tuaj kam qëndruar/ e jam duke u përvëluar/ që t’u ap pakëzë dritë/ natënë t’ua bënj ditë(Abazi, Doja: 2013: 868). 

Naimi është autor i njëzet e dy veprave: katër në turqisht, një në persisht, dy në greqisht dhe pesëmbëdhjetë në shqip. Meqë Porta e Lartë nuk lejonte botimin e librave në gjuhën shqipe, veprat më të njohura të tij u botuan në Bukuresht, ku kishte një ngulim të rëndësishëm e të zhvilluar shqiptarësh e ku ishte ngritur një shtypshkronjë shqiptare nga Shoqëria e të Shtypuri Shkronja Shqip në vitin 1886. Po këtu, ai botoi një varg doracakësh në gjuhën shqipe për shkollat fillore, si p.sh. tekstin në dy pjesë: “E këndimit çunavet këndonjëtoreja”, Bukuresht 1886; “Vjersha për mësonjëtoret të para”, Bukuresht 1886; “Istori e përgjithëshme për mësonjëtoret të para”, Bukuresht 1886; “Dituritë për mësonjëtoret të para”, Bukuresht 1888. Në funksion të pozicionit të tij si drejtor i Zyrës së Censurës të Ministrisë Turke të Arsimit, Naimi ishte në gjendje herë pas here të shmangte ndalimin e librave dhe botimeve në gjuhën shqipe, të imponuara nga Porta e Lartë. Pavarësisht nga kjo, ai e pa të arsyeshme të mos përdorte emrin e tij të plotë në shumë prej botimeve, por “NH”, ‘ “NHF” ose “NF”(Elsie,http://www.albanianliterature. net.  

Përmbledhja me poezi “Bagëti e bujqësi”, për të cilat përmendet, u botua në Bukuresht dhe u bë shumë e popullarizuar në mesin e bashkatdhetarëve të Naimit, të cilët e futën në Shqipëri me karvane. Në të, poeti shpreh pakënaqësinë e tij me jetën e Stambollit dhe idealizon fshatrat e largët dhe të dëshiruar të Shqipërisë. Në përmbledhjen “Luletë e verësë”, Bukuresht 1890, ai gjithashtu hyjnizoi bukuritë e fshatit shqiptar në njëzet e tre poezi me tingëllimë të pasur. Këtu filozofia panteiste e rritjes së tij bektashiane dhe ndikimi i fortë i klasikëve persë shoqërohen në mënyrë harmonike me idealizmin patriotik, me krijimtari letrare që i shërben qëllimit të identitetit kombëtar. 

Epika monumentale, “Historia e Skënderbeut”, në të cilën Frashëri rrëfen sukseset e heroit kombëtar shqiptar kundër pushtuesve osmanë mbahet si aspirata e tij poetike më e famshme dhe më e madhe. Është një epikë historike me 11 500 vargje, që ai duhet ta ketë shkruar rreth vitit 1895, që i takon të ishin vitet e tij të fundit të krijimtarisë së tij. 

Një vepër tjetër me përmasa të ngjashme është “Qerbelaja”, botuar në të njëjtin vit në Bukuresht. Është një epos fetar shiit me njëzet e pesë këngë, që merret me betejën e Qerbelasë në Irak, në vitin 680 pas Krishtit(Elsie, ,http://www.albanianliterature. net).  Krijimtaria e Naim Frashërit ishte së pari atdhetare, ndërsa idetë fetare i kishte përdorur për të thelluar më tej idetë kombëtare. Në poemën “Qerbelaja”, ai ritregon sagën e shiizmit, duke u përpjekur të ndërthurë sufizmin me filozofinë perëndimore në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare (Doja, 2008 :75). Në formulimin dhe argumentimin e ideologjisë nacionaliste, Frashëri përdori të dy konceptet: panteiste dhe gnostike, që vijnë nga tradita lindore dhe ajo perëndimore. Ndër të tjera, ai sugjeroi hapur dhe teorizoi pajtimin e fesë me idenë e kombit(Doja, 2008 :75). Marrëdhëniet gjithnjë të vështira të bektashinjve me autoritetet fetare dhe politike osmane kanë ndikuar pa dyshim në zgjedhjen nga ana e tyre të një qëndrimi antiturk dhe nacionalist, por kjo ka ardhur njëkohësisht me rifuqizimin e vijës së tyre fetare jozyrtare dhe çlirimtare, e cila ishte tipike për sistemin e tyre të bindjeve dhe riteve. Nuk duhet të ngjallë habi fakti që ishte ai intelektuali shqiptar që u përpoq të krijonte një gjuhë të shkruar shqipe të njësuar dhe të hyjnizonte në veprat e tij historinë e Shqipërisë, të shpalosur në një farë mase në veprën e tij “Fletore të bektashinjet” (1896), ku paraqet parimet e reja teologjike e praktike të bektashizmit dhe normat organizative që rregullonin funksionimin e tij(Doja,2008 :64). 

 Qerbelaja dhe Istoria e Skëndërbeut janë shkruar në të njëjtën kohë, janë mbështetur në të njëjtin model dhe të njëjtin stil, si dhe janë botuar në të njëjtin vit. Ashtu sikurse Skënderbeu qe pika gravitacionale e Istorisë me personazhet e tjera që rreshtohen ose me të, ose kundër tij, edhe Qerbelaja na pajis me lentet përmes të cilave janë projektuar ngjarjet dhe personazhet të rreshtuar në po të njëjtën mënyrë(Doja,2022: 28). 

Me mesazhin që përcolli, me idetë filozofike dhe fetare që transmetoi, Naimi kishte për qëllim ndërgjegjësimin kombëtar dhe kapërcimin e barrierave fetare brenda vendit. Ndikimi i tij mbi shkrimtarët shqiptarë në fillim të shekullit XX ishte i jashtëzakonshëm. Shumë nga poezitë e tij u bënë këngë sa ishte në jetë dhe u kënduan në raste të ndryshme. Nëse dikush krahason gjendjen e letërsisë shqipe para dhe pas Naim Frashërit, bëhet i vetëdijshëm për rolin kryesor që ai luajti në shndërrimin e shqipes në gjuhë letrare(Elsie.http://www.albanianliterature. net). Në lidhje me Naim Frashërin, shkencëtari i shquar Eqerem Çabej shkruan: “Në veprën e Naim Frashërit apostulli dhe poeti janë një …Si rezultat, është e vështirë të dallosh artistin nga patrioti. Me mesazhin që përcolli, me idetë filozofike dhe fetare që transmetoi, Naimi kishte për qëllim ndërgjegjësimin kombëtar dhe kapërcimin e barrierave fetare brenda vendit. Ndikimi i tij mbi shkrimtarët shqiptarë në fillim të shekullit XX ishte i jashtëzakonshëm(Elsie, http:/www.albanianliterature. net).  

Naimi mbeti në historinë e kombit shqiptar si bilbili i gjuhës shqipe, mjeshtër i fjalës. Tradita që ai krijoi është edhe sot e gjallë dhe frymëzuese. Më tepër se shkrimtar, ai është poeti më i madh i Rilindjes sonë Kombëtare, atdhetar, mendimtar dhe veprimtar i shquar i arsimit dhe i kulturës shqiptare. Presidenti i Shqipërisë i ka dhënë Naimit dhe dy vëllezërve të tij, Abdylit dhe Samiut dekoratën më të lartë të shtetit shqiptar “Urdhërin e Flamurit Kombëtar”. Naim Frashëri mbetet një nga personalitetet më të shquara të kombit tonë që frymëzoi dhe do të frymëzojë në shekujt që vijnë brezat e shqiptarëve, në përpjekjet e tyre për liri dhe përparim shoqëror.

Rreth romanit “Kohëstrehim” të Georgi Gospodinov, estetika e tij.

Nga Visar Zhiti

S’arrin të bësh muze për diçka që s’ka ikur, – thuhet diku nëpër romanin e porsa dalë, “Kohëstrehim”, i shkrimtarit bullgar Georgi Gospodinov dhe unë e ndjej fort këtë sentencë, mbase nga që jam lexues shqiptar, ballkanas si dhe autori i romanit, fqinjë që ngjasojmë në fatin historik, gatuajmë dhe njëlloj, mund të thuhej në ndonjë katedër, por pësuam dhe atë që vuajti e gjithë Europa Lindore në shekullin XX, të njëjtin sistem komunist, pavarësisht se cila diktaturë ishte më e egër dhe ku tranzicioni është më i vështirë e i pambaruar ende.

Megjithatë jeta mbrapsht është futur në të shkuarën e saj si në një muze, në fakt në një klinikë terapie me psikologun, me të tashmen e braktisur vetë, madje me referendum dhe kështu spitali është zmadhuar sa vendi, sa vendet, ka vazhduar sa i gjithë kontineti.

Po pra, kjo ndodh në romanin e çuditshëm duke nënkuptuar dhe të bukur, ndërsa po të thosha vetëm i bukur, do ta kisha fjalën dhe për i çuditshëm, në “Kohëstrehim”-in Gospodinov, nga përmbajtja e të cilit përftojmë një estetikë të veçantë, shqetësuese, që më vjen ta shkruaj për shumë arsye: est-etikë si një pësim. 

Romanin në shqip e botoi “Toena, me përkthimin nga origjinali nga Milena Selimit, e cila bullgarishten e ka dhe gjuhë të nënës, pra ajo i përjeton fjalët ashtu si ndodhitë në vetë të parë, gjendja është edhe jona. Est-etikë…

PERSONAZHI KOHË

Një roman fantastik, ndjehet si i tillë, kur është dhe realist dhe ndjehet si i tillë, ndërkaq fantastikja shkon aq larg sa mbërrin deri tek vetja, te tjetri dhe kolektiviteti popull, ku personazh qendror është koha, – e padukshme si protagonistët në ca vepra të asisojshme, se edhe koha është e padukshme në vetevete, mund të thoshim. Por jo. Koha e Gospodinovit në romanin e tij është më reale se realiteti, e konkretizuar, mund ta zgjedhësh e të strehohesh në të.   

 Pamatshmëria relative ajnshtajniane e saj nuk përbën ndonjë torture mentale. S’janë datat, as emrat e ditëve, muajt, dekadat, meteorologjitë, buletinet e lajmeve, oraret e trenave, të aeroporteve, të takimeve të dashurisë, atentateve, vitet, Lufta e Parë Botërore, e Dyta, Rënia e Trojës, e perandorisë komuniste, datëlindjet, të mbështjellë dhe me mjegull harrese, datëvdekjet, kur ka dhe kujtesë e ringjallje, epokë para dhe pas Krishtit, librat e historisë, shekujt, gjeneratat, mijëvjeçarët, çasti që i shtohet çastit duke e zëvendësuar, pra duke e bërë të pamposhtur, etj, të cilat të gjitha e shenjojnë kohën, e dëshmojnë atë, por s’janë vetë koha. Të paktën te Gospodiovi siç më duket mua. Koha është ajo që është brenda nesh, pastaj dhe ne jemi brenda kohës, si në një spital pa mure, ngatërrueshëm dhe me një muze, prapë pa mure, që e zgjedhim si romanin, ku vendosim të jemi, jo vetëm si lexues, por dhe si paciente apo dhe artefakte, pavarësisht jetës, që edhe ndodh të jetë jashtë nesh. 

SA MË PAK KUJTESË, AQ MË SHUMË E SHKUAR:

Ndërkaq ajo që rrëfehet në “Kohëstrehim” është distopike, tronditja që shkaktohet prej saj është fare e qetë, bota është e pushtuar nga e kaluara e vet, pra jo nga e panjohura dhe nëse ka rutinë, traditë, absurd, moskuptim deri edhe dhunime, paqe, përndjekje, dashuri, braktisje, Realizëm Socialist, est-etikë, etj, tashmë janë të bëra nga vetë ne, i dimë, s’na trembim prandaj dhe kohën po duam ta mbushim me përsëritjen e vetes. Është më e lehtë rrojtja, jo jeta. E shkuara, thuhet në roman “Kalonte nga njeriu tek njeriu si epidemi, si murtaja e Justinianit, apo si gripi spanjoll… Njerëzit, thjesht rrëzoheshin rrugëve. Mund të infektoheshe nga gjithçka, mjaft që dikush të të përshëndeste dhe në mbrëmje ishe i vdekur…” Tronditëse sa më s’ka! Të keshë frikë nga përshëndetjet, se bashkë me tjetrin të ka përshëndetur dhe vdekja. 

Romani nis me një llogari, e ku ka pa llogari, tepër të largët, por dhe e afërta është shumë larg, se kur është krijuar saktësisht Toka dhe kur filloi koha. Koha e pafund, që na i dhanë me racione si bukën, si ushqimet. Dhe rrëfimtari, ai mban emrin dhe mbiemrin e shkrimtarit G. G. – autorit të romanit “Kohëstrehim” dhe ka po atë datëlindje, koinçidencë domethënëse, romanore,  takohet me një “endacak në kohë”, enigmatik, – po thonë kritikët, – Gaustinin, i cili është ndjekës a pasionant a i dhënë, i çmendur, përfitues, shkencëtar i prapë i rrugëve të kryera të shekullit të njëzetë, e ka kuptuar ai përdor si një vazhdim me kthim prapa. Bëhemi të gjithë hapa pas hapi pelegrinë në kohë, mërgimtarë nëpër epoka, dekada, vite të caktura, ku dhe kishim ngecur, me këmbën si të kapur në lak, çalon kujtesa, harrimi, bisedat… Në të ardhmen s’mund të shkosh, duhet të vijë ajo, dhe kur vjen. s’është më e ardhme, të tashmen dimë ta bëjmë si rutinë, si detyrat e caktuara, befasitë e saj na gjejnë të papërgatitur dhe shkojmë në kohëstrehimin tonë, në të shkuarën, në vitin që e zgjedhim, ku jemi ndjerë mirë, ku kemi rrokullisur përvojën, sigurinë, që na u bë zakon dhe ruajmë një traditë est-etike, ku janë mundur, psh, nacionalistët, por fitimtarët duke i shkërbyer ata me grotesk. Të kaluarën dimë ta rijetojmë. 

Dhe kështu në një ngrehinë në Zyrih, Gaustin hap të parën “klinikën të së kaluarës”, një institucion që ofron një trajtim të specializuar për të sëmurët nga Alzheimer, pra e mbush me harrimtarë: çdo kat i pallatit i përket një pjese të së kaluarës dhe është pajisur me atë mobilim e shije e deri edhe në llojin e kopsave të këmishës, me aromat e asaj kohe, që në tërësinë e tyre riprodhojnë mendësinë e caktuar të asaj jetese, vetë atë jetesë, refuzojnë të tashmen, duke u mundësuar pacientëve shpërnguljen pas në kohë për të shbllokuar atë që ka mbetur në kujtesën e dëmtuar. Rreziku bëhet i rrezikshëm gjeneralisht kur ideja e Gaustinit përvetësohet nga politika dhe bosët e saj lemerisës. Menjëherë vende të tëra duan të shkërbejnë idenë e kësaj klinike. Në të gjithë Evropën partitë politike përurojnë me referendume epoka të ndryshme të historisë së tyre kombëtare, dekada apo vite, ku janë ndjerë të begatë apo të sigurtë a të lavdishëm apo më pak të kërcënuar, të pagoditur dhe aq nga lufta, kur kishin për të ngrënë, muzikë apo ëndërr.

Dhe nis kthesa, kthimi mbrapsht, ku nuk mungon humori i sharlatanshëm: Kryeministri i një shteti juglindor gjithashtu veshi poture me shirita, brez të kuq dhe vuri në kokë një kësulë leshdredhur, kush e di pse, e zbukuruar më kokoshka. Ministrja e Turizmit veshi një sarafan të kuq, të rëndë dhe këmishë të qëndisur mëngë-gjerë.  

Est-etika. Imazh i njohur yni, grotek provincial. E di apo e ka imagjinuar shkrimtari fqinjë. Rekuizita për të shkuar në të shkuarën nis nga lart poshtë. Apo ata lart e marrin nga poshtë? E sjell mendësia kështu apo mendësia e sjell si veprim? Dhe një popull vepron si një njeri i së shkuarës. Atdheu i gjithë. Kontinenti i pamasë. “Europa, e cila mendonte se, pas disa humbjesh të rënda të arsyes gjatë shekullit XX-të, kishte fituar një rezistencë të plotë kundrejt obsesioneve të caktuara, mërzive kombëtare, etj, në të vërtetë ishte ndër të parat që u dorëzua.” Një fitore plebishitare. Pa një zhgënjim general dhe… këtu ndjehet si llava e një vullkani të pashpërthyer thirrja e fshehtë për kujdesin nga e kaluara, shpëtimin ndaj saj. 

PËR SA KOHË KUJTON, MBAN MËNJANË TË KALUARËN

Romani “Kohëstrehem” është mirëpritur në gjuhë të ndryshme të botës, ndërsa në gazeta të mëdha e revista ka patur mjaft reviews e mendim kritik vlerësues, duke e parë dhe si një sensacion ndërkombëtar të autorit të vlerësuar me çmime të larta. Romani ka një të vërtëtë të madhe ose alarmin që ajo e vërtetë të mos bëhet e vërtetë më. Shumë njerëz të shëndetshëm mendërisht, – është vënë re, –  e kërkojnë këtë klinikë për të shpëtuar nga ngërçi i jetës së tyre të përditshme dhe aluvionet e së kaluarës mbulojnë të tashmen me një si shkëlqim zymtan, dëshpërueshëm, madje me një farë lehtësimi dhe atë humorin e mençur.

Vazhdon narracioni, vetë klinika është narrative, vazhdojnë suksesshëm terapisti fantast Gaustin, me ndihmësin, narratorin hokatar të pikëlluar, Gospodinov, i cili, e di, e përjetoi komunizmin, u rrit me fundin e tij, në gonglën e nyjes ku e shkuara lidhet me të tashmen. Në këtë tranzicion ata trajtojnë si pacientë vetë shekullin XX në Europë.

Kritika e huaj ka vënë në pah shakatë trallisëse, p.sh, gjejmë në tekst një pacient, ndoshta rumun,që ngushëllohet duke kujtuar jo atë që ka përjetuar, por atë që ka fantazuar: një jetë në SHBA. Nostalgjia nuk ka të bëjë me atë që kishe, por me një kujtim të asaj që doje…Në një rast pikëllues, Gaustin trajton një grua që nuk mund të durojë dushin, ajo është një e mbijetuar e Holokaustit dhe i ndërmenden dhomat e gazit, asaj i duhet lloji terapeutik e i nevojshëm i harresës, etj, etj.

Ndërkaq çudi, bota thërret të kaluarën, përpara se të harrojë. “Të shkuarën kam atdhe, – ndihet si thirrje e brendshme e atyre që dhe s’kanë atdhe, por vetëm të kaluar, kur u dukej se ishin kaluar. Përmasat sociale të harresës bëhen agresive dhe shqetëuese, edhe pa e ditur, po aq keq sa dhe ata që e dinë. Aktivistët e Soc-it kishin zotëruar mediat e reja, thënë saktë “pushtuar”…. Fantazma e komunizmit sillej përreth në rrjet, emblema dhe relike të vjetra përsëri shndërroheshin në simbole. Kur ndodhi e gjitha kjo? Këtu është faqja “Ta kthejmë socializmin, Druzya”, gjysma e shkruar në rusisht. […]

Miti i së majtës mbetet i varfër në thelb… të harroheshin të therurit dhe të varrosurit në varre të përbashkëta menjëherë pas një grushti shteti, të harroheshin të rrahurit, të shkelurit me çizme, të dërguarit nëpër kampe, të harroheshin të ndjekurit, të gënjyerit, të ndarët, të ndaluarit, të poshtëruarit… Të harroheshin. Dhe të harrohet se janë të harruar… Harrimi kërkon punë. Pas diktaturës së të ardhmes, po vinte diktatura e së shkuarës.

Ankth kafkian, tmerr i “84” orwelliane, burokraci vrastare e “Pallatit të ëndrrave” të Kadaresë”, konkretisht qytetarë që përndiqen nga e kaluara, ku përndjekësi aq sa fantazë, me materie kohe, është dhe fare banal, spiun lagjeje, operativi i zonës, lloji i patronazhistit, kritiku i mbetur i socrealizmit, etj, etj, ata që e mbajnë mend më mirë jetën e tjetrit, se sat ë tyren të venitur, dosja e është më e fortë se jeta. Asnjë komb nuk donte të hiqte dorë nga mjerimi i tij. Ishte lëndë e parë për gjithçka… Si të ndahesh nga pakënaqësia kur disa kombe kanë vetëm këtë pasuri… Lumturia nuk bën pjesë në librat e histories… Lumturia nuk farkëton shpata, materiali është i brishtë, as romane të mëdha nuk bëhen prej saj, as këngë dhe epose

 “Kohëstrehim”, vë në dukje kritika botërore, u shkrua midis referendumit të Brexit dhe pushtimit rus të Ukrainës, të cilat të dyja përfaqësojnë, në mënyrën e tyre, armatimin e nostalgjisë dhe përzgjedhjen e epokave të veçanta në klinikën kohore të rendit jo shumë të ri botëror. Unë zbuloj dhe ndjej se duke na e dhënë të kaluarën me doza të plota, me teprinë paranojake, si në një proces dealkoolizimi, kërkohet çnxjerrja e kohës dramatikisht prej nesh, një ekzorcizëm i dobishëm për shendetin mendor. Dalje prej kohës (kupto: të shkuarën) mrekullisht si në një aventurë lirie. Me dëshpërim të fshehur për gjendjen, të paktën te personazhi i rrëfimtarit që, e përsëris, mban identitetin e autorit të romanit, G. G.

Romani vêtë është një kohëstrehim ashtu siç ishim mësuar me vendstrehimet, me bunkerët dhe transhetë, që na ndërmendin përgatitjet për mbrojtje, për luftë pra, se njëlloj përthyhen emocionalisht, qoftë dhe luftë e ftohtë, alarmet, ato zboret siç përdornim atëhere këtë fjalë sllave, Realizëm Socialist, heronjtë pa heroizma, paranojakët e kritikës, etj. 

Titulli në bullgarisht “Vremeubezhishte”, është vënë në dukje se është një neologjizëm, po kështu kumbon dhe në gjuhën angleze, “Timeshelter”, që edhe në shqip, “Kohëstrehim”, e ka atë semantikë drithëruese, atë “gjej-vend-ku-të-futesh”, shqetësim dhe dramë, të shpalosur çuditërisht ëndshëm në roman.   

  E ndjej shumë, edhe si një qëllim, nga që jam lexues fqinjë me autorin, ballkanas, e thashë, që pësuam dhe atë përmbysje dhe përmbysje të përmbysjes, atë kujtesë dhe harrim të pamundur, kthim të gatimeve të dikurshme në katedër dhe kemi atë kohëstrehim në Tiranën tonë me muzeume si Bunkart 1, Bunkart 2, Shtëpia me Gjethe, Studio të Shkrimtarit, arkitektin e së cilës e futen në burg për kubizëm në arkitekturë, kur shtëpitë, s’mund të jenë ndryshe veçse kubiste, edhe të atyre që dënonin, madje kubiste i kanë qelitë apo birucat dhe gropat e varreve. 

Po në roman pse s’ka dashuri, skena të nxehta të saj, erotizmin e shfrenuar, mund të thonë, si vepër e shekullit XXI? Është zëvendësuar me dashurinë e shprehur ndryshe për njerëzimin, që na ndërmend të kaluarën e veprave të mëdha, zanafillën e modernes, tashmë të përkryer, me shqetësimin për të ardhmen si dashuri për veten dhe tjetrin. Dhe artin. Me est-etikën e mrekullueshme gospodinoviane. Me paradokse dhe pikëllim

Shkrimtari Georgi Gospodinov dhe përkthyesja e tij në shqip Milena Selimi

Arben Iliazi/

U poq ulliri i avllisë sime, ulliri lopsiot,
por më shumë se vaj , kokrrat nxjerrin lot…

Hekuran Halili është poeti që ka ndërtuar më së miri, në krijimtarinë e tij të larmë, tipologjinë  e shpirtit çam, i përngjashëm me Adem Demaçin, simbolin e humanizmit dhe rezistencës në Kosovë. 

Një njeri i tejndjeshëm, veprimtar dhe themelues i shoqatës Çamëria, në 34 vjet Halili ka lënë gjurmët e një shpirti të veçantë në krijimet e tij në poezi dhe në prozë, me një frymëzim demoniak, me një shpirt drithërues, pa dalë nga vetvetja dhe duke tejkaluar vetveten, duke dhënë mesazhe të fuqishme njerëzore dhe humane. Po ta njohësh nga afër Hekurani është një njeri me cilësi të larta dhe me energji krijuese të pashtershme. Krijimet e tij janë një pikëtakim i bukur liriko-epik, me gjetje interesante, me shpërthime të papritura, në një paqetësi mes fatit tragjik, që ka shoqëruar popullsisnë Çame, dhe shpirtit të trazuar të vetë poetit: 

“ O muzg, as errësirë e plotë, as dritë dritërimi,/ Ti më ringjall të gjitha trishtimet, të gjitha dhimbjet, /Gjithë shpirtrat e të vrarëve të mi gjithashtu, /Në tisin tënd të argjënd, shoh Çamërinë time /Që rend kohrave e viteve si e marrë,/ Për gjithë padrejtësitë e Botës që i janë bërë.” (Vargje të muzgëta).

Poezitë e Hekuran Halilit përshkohen nga një afsh i nxehtë dhe nga drithërima e ndjenjave, duke dalë jashtë hijes së ndjesisë, herë me një gjuhë të thjeshtë plot dritë, herë me flakë shpërthyese, që krijojnë një art të mahnitshëm:

Kam parë shtëpi braktisur nga njerzit,

Qanin, u ishin nxirë dhe gurët e avllisë,

Në heshtjen trishuese prisnin te zotët e tyre,

M’u dhimbsën deri tek fjala Çamëri…

(Braktisje e shterime)

Nuk ka art të nivelit të lartë pa frymëzim dhe çdo frymëzim buron nga një pavetëdije që qëndron përtej të qënurit dhe qënësisë, nga një dije e cila qëndron shumë më lart se shpirti i kthjellët i poetit. Poeti Halili, i dalldisur në vetvete nga tepria e vrullit vetiak, hyjnisht të privuar nga ndjenja e humbjes së atdheut dhe shtëpisë të tij në Çamëri, është një krijues i cili, me frymëzim të rrallë e vullnet tokësor, frenon me humanizëm forcën demoniake të urrejtjes dhe hakmarrjes dhe e drejton krijimtarinë nga falja dhe pendesa, që duhet të vijë kundrejt tragjedisë çame. Askund nuk ngrenë krye demonët e urrejtjes për popullin grek, por vetëm shpalosen vuajtjet e thella shpirtërore, duke i ujitur me dashuri e shpresë dhe pikërisht këtu lind arti i vërtetë.

Si ekzaltues i ndjenjë së humanizmit dhe kombësisë, H. Halili ka marrë vlerësime të larta artistike nga shumë adhurues të poezisë së tij, si dhe nga studiues e autorë të njohur. Qendra e unit të tij është njëherësh qendra shpirtërore e populit çam, vazhdimisht aktive, e njësuar me botën mbarëshqiptare, me thelbin e qënësisë shqiptare.

Halili e njeh mirë botën e gjërave për të cilat shkruan, duke u dhënë formë të qëndrueshme edhe gjërave më të paqarta e pa formë, në kaosin e ndjenjave, duke u nisur nga instikti i tij i ruajtjes së vlerave kombëtare, që te autori perceptohen si profetike dhe simbolike.

Hekuran Halili e jeton jetën si një hero i mbijetuar nga gjenocidi, me një ankth ekzistencial, që shpërthen herë pas here dhe dërgon mesazhe kumbuese, me një përfytyrim fisnik. Në krijimtarinë e tij të pasur, që përmblidhet në disa libra, veç poezive elegjiake, edhe poezitë idilike dhe ato ku i këndon natyrës së vendlindjes, të kujtojnë me ëmbëlsi peizazhin e humbur të atdheut. Poeti në çdo rast, edhe në kujtimet e tij, sjell përherë vetëm përfytyrim të ëmbël, shpresë dhe nostalgji.

Jeta e prindërve të tij pas kthimit nga Çamëria, fëmijëria e poetit në Konispol, kanë lënë gjurmë të dhimbshme, që autori i rrëfen me zemër në dorë, me një melankoli të padukshem ndjesie, duke i përkëdhelur vargjet si një plage, që nuk shërohet asnjëherë dhe mbetet e përjetshem. 

Vallë, ç’kanatë shpirti kohërave kam lënë pa mbyllur,

Ku kam heshtur, kur duhej folur, i ngrati!

(Fëmijëria ime)

Buzë humnerash përrenjsh  brigjengrënë,

ku ullinjtë shekullorë zgjatin duart,

të”mbahen” nga unë,

rri varur fëmijëria ime,

si një trastë ëndrrash e kujtimesh,

(Erërat e kujtimeve)

Malli është një motiv çudibërës në arsenalin e tij poetik, me parandjenja, kujtime, ëndërra, me shpirt të plagosur, nga pezmatimi që fjala e tij nuk troket kurrë në vesh të diplomacive dhe atyre që merren me të drejtat e njeriut. Hekuran Halili, duke qëndruar ballë për ballë me jetën, beson të hyjnorja, te e drejta, që për të është pafundësisht e huaj dhe plot parandjenja ankthi të heshtur.

Të gjitha udhët tona , 

në tokë , qiell e shpirt,

na shpien në Çamëri…

(Pritja) 

Forca shpirtërore, sekreti për të ruajtur veten krejtësisht të papërlyer, dëshira për tu dhënë me gjith shpirt vetëm pas asaj që përfshin gjithçka në jetë, është forca e vërtetë dhe frytëdhënëse e këtij poeti të përvuajtur, që erdhi te poezia me zemër e shpirt, dhe jo me shkollë letërsie apo leksione filozofie.

Kumtet e Hekuarn Halilit mbartin një forcë shpirtërore të mahnitsheme dhe vijojnë të jehojnë me vendosmëri në qiellin e fatit të tij. Ato rrëfejnë për një qetësi të habitshme shpirtërore, të ruajtura nga përlyerja dhe urrejta, si një zjarr i shenjtë, që nuk zhgënjen kurrë. Misionin e tij poetik e kombëtar Halili e mbron të pacënuar, plot dëlirësi dhe ndrojtje dhe vjershat e tij përherë njohin sukses të madh, pas fjalëve të përvuajtura për të vërtetën dhe jo pas fantazmave pa kuptim.

Hekuran Halili, kokëulur, me një modesti dhe butësi të jashtëzakonshme, i gatshëm për të vuajtur edhe për një gjë të paduksshme, i prekshëm ndaj plagëve të shumta, i lejon vetes të shkatërrohet për idealin kombëtar. Ai i bindet vetëm misionit të tij, me vetëdijen më të lartë kombëtare. I beson vetëm thirrjes së padukshme dhe jo suksesit.

Hekuran Halili nuk resht së krijuari përjetësinë  e çdo dite dhe brenge në jetën tokësore. Prandaj fëshfërijnë solemne vargjet e tij.