Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest/

Me rastin e 562 vjetorit të shkrimit të Forumulës së Pagëzimit

Përkundër faktit se dorëshkrimi i Kodikut Ashb 1167 i Bibliotekës Medicea Laureziana të Firencës është studiuar, konsultuar e lexuar, duke kaluar nëpër duar të shumta të të interesuarve, mikrofilmuar, printuar në letër, apo si fotografi në dimensione të ndryshme;  si dhe është skanuar, dorëshkrim i plotë i Kodikut, nuk është botuar asnjëherë në tërësi, deri më sot, përveç se në mënyrë fragmentare. Nga ky Kodik është botuar vetëm një dokument, përkatësisht dokumenti i parë: ku është “Formula e Pagëzimit.” Të 25 dokumentet e tjera, nuk janë botuar asnjëherë  as në latinisht e as të përkthyera në shqip. Shqipatri i parë që ka pasur në dorë Dorëshkrimin e Kodikut Ashb 1167, sipas regjistrave zyrtarë nga Biblioteca Medicea Laureziana e Firencës është Át Agustin Ashiku, në vitin 1934, për t’u pasuar nga Át Justin Rrota në vitin 1939.  Kopjen e parë të mikrofilmuar dhe të stampuar si fotografi, të tërë kodikut, e ka porositur Namik Resuli në vitin 1954. Kopjen e parë të mikrofilmuar në diapozitiv e ka sjellë në Tiranë Bujar Hoxha më 19 qershor të vitit 1967. Kjo kopje ruhet edhe sot e kësaj dite në Drejtorinë e Përgjithëshme të Arkivave të Shtetit, në Tiranë. Këtë kopje e ka shfrytëzuar për botimim të faksimileve edhe Kristo Frashëri në vitin 2005 dhe Ledi Shamku-Shkreli në vitin 2009. Të dy këta studiues kanë botuar vetëm faksimilet e dokumentit të parë, “Konstitucioneve” ku gjendet edhe Formula e Pagëzimit. Asnjëri nga këta nuk ka botuar transkriptimin në gjuhën latine, ndërkohë që Kristo Frashëri boton përkthimin në gjuhën shqipe të bërë nga Fatjon Balliu. Kopjen e parë të riprodhura në formë dixhitale – (të skanuar), të punuar nga stafi i “Laboratorit të Bibliotekës Laurenciane” të Firencës, e ka porositur autorja e këti libri, (siq mund të vërehet edhe do regjistri i emrave dhe faksimilet e dokumentave zyrtare të Bibliotekës), Etleva Lala, me nr. 467/2003.

Të shkruash për historinë është privilegj dhe përgjegjësi e madhe. Në dorëshkrimin e tij, Lufta e Shkodrës,  Marin Barleti thotë që mosbalancimi i fakteve të përshkruara mund të çojë lehtësisht në keqinterpretime nga lexuesit. Kjo frike e mosbalancimit të fakteve ishte një ndër frikërat më të mëdha të Barletit, të atij, që në mesjetën e vonë do të bëhej ndoshta best-selleri më i mirë i kohës së tij. Vepra e tij u përkthye në shumë gjuhë dhe vazhdon të jetë një monument i pazëvendësueshëm edhe sot e kësaj dite.

Hinc enim impietatis crimine damnari verebar, si postulanti patriae, quod iustum honestumque fuerat denegassem, inde temeritatis insimulari si rem tam preclaram adorsus et que longe me doctiorem scriptorem deposcere videretur audaculo quodam impetu aggressus in medio ipso cursu deficerem.

Në këtë paragraf, Barleti thotë që nga njëra anë kishte frikë se mos dënohehej me krimin e indiferencës, nëse do të kishte refuzuar thirrjen e atdheut për të shkruar historinë e tij, dhe nga ana tjetër kishte frikën e drejtë dhe të ndershme që duke nxituar të plotësonte këtë thirrje po merrte përsipër një kauzë kaq të rëndë sa lehtësisht mund të rrëzonte edhe shkrimtar më të ditur e më me përvojë se ai. Ai thotë se kishte frikë që duke bërë një hap tepër të guximshëm, do të dështonte në të njëjtën kohë. E megjithatë ne të gjithë i jemi mirënjohës sot Barletit që e mori guximin dhe shkroi, sepse vepra e tij na ka shërbyer dhe vazhdon të na shërbejë edhe sot e kësaj dite si një dritare e pazëvendësueshme në realitetin e asaj bote.

500 vite pas Barletit, në ditët tona është provuar ajo që shkruante Barleti. Vështirësia e të shkruarit të historisë qëndron jo vetëm në balancimin e ngjarjeve dhe të informacioneve, ashtu siç i mendon historiani, por edhe në faktin se historiani në hulumtimin e tij duhet të përdorë nga njëra anë vëzhgimin e drejtpërdrejtë të objektit, dhe nga ana tjetër duhet të jetë në gjendje të kuptojë dhe të deshifrojë edhe filtrat e atyre që e kanë krijuar dhe përdorur objektin, gjë që automatikisht e bën atë vëzhgues të rendit të dytë.

Nikola Jorga është i pari që bëri të njohur ekzistencën e Kodikut të Ashburnhamit me numër 1167. Edhe pse ky zbulim ndodhi para më shumë se 100 vjetësh, ai akoma nuk është botuar i plotë deri më sot. “Formula e Pagëzimit” që gjendet në të, është monumenti më i rëndësishëm i gjuhës dhe kulturës shqipe, duke qenë se përmban fjalët e para të shkruara në shqip, e megjithatë, kodiku i plotë nuk është botuar akoma as sot e kësaj dite.

Sigurisht që ka shumë studime të bëra enkas për formulën e pagëzimit. Studiues të fushave të ndryshme, janë përpjekur të hedhin sa më shumë dritë mbi gjuhën shqipe të asaj kohe duke u bazuar në këtë formulë, por studimet për një nga objektet e këtij dorëshkrimi, nuk mund të zëvendësojnë tërësinë e kodikut në fjalë. Botimi i plotë i dorëshkrimit ku gjendet formula është jashtëzakonisht mundëson të kuptuarit e kontekstit dhe të gjithçkaje që ka të bëjë me formulën e pagëzimit.

Në studimin tonë japim dy dimensione të kodikut ku gjendet Formula e Pagëzimit: nga njëra anë të përshkruajmë kodikun si objekt të ardhur nga mesjeta deri në ditët e sotme dhe si i tillë i papërsëritshëm dhe nga ana tjetër jemi përpjekur që përmbajtjen e tij ta bëjmë të lexueshme, të kapshme dhe të afërt për lexuesit. Këtu kemi parasysh jo vetëm lexuesit e specializuar, të cilëve u ofrojmë edhe faksimilet dhe transkriptimin e tekstit latin, por edhe lexuesin e thjeshtë, që dëshiron të dijë se çfarë shkruhej dhe për kë shkruhej në mesjetë në trojet shqiptare. Shpresojmë që përkthimi i tekstit në shqip të ndihmojë të gjithë të interesuarit për të kuptuar sado pak botën e shqiptarëve në mesjetë.

Dimensionet e Kodikut janë 14.2 x 21.8 cm. Trashësia e Kodikut është 1 cm, ndërsa dimensionet e tekstit të shkruar në pergamen janë: 9.2 x 15. cm. 

Vula e rrumbullakët e Biblioteca Medicea Laurentiana e Firences [R. BIBLIOTECA MED. LAURE. FIRENZE,) në dorëshkrim është e vendosur gjashtë herë: në fillim të Kodikut, në faqen e parë të letrës para pergamenit, pastaj në pergamen, në f. 1^r, 2^r, 33^r, 37^r. Në të djathtë të vulës, poshtë, është shënuar edhe numri 216601 me laps plumbi dhe f. 40^v.  

Signatura/vendodhja e kodikut është e shënuar në kapakun e jashtëm dy herë dhe tre herë në brendësi. Në brendësi është shënuar në faqen e parë prej letre, pastaj në f. 1^r të pergamenit dhe në faqen e parë të letrës në fund, pas mbarimit të pergamenit. 

Gjuha e dorëshkrimit është latinishte mesjetare, përveç dy rreshtave në shqip që janë në faqen 4^r.

Gjendja e dorëshkrimit është shumë e mirë me përjashtim të faqes 5^r-v, e cila është e dëmtuar në fund, djathtas, dhe i është grisur një copë e vogël me dimensione: 8 x 9 mm.

Letra e përdorur në fillim dhe në fund të Kodikur Ashb 1167, nuk ka shenja filigrani. 

Edhe pse kaq i famshëm në të gjitha trojet shqiptare, kodiku ku gjendet Formula e Pagëzimit jo vetëm që nuk është botuar kurrë i plotë deri më sot, por as përshkrimi i tij fizik, nuk është bërë me saktësi dhe korrektësi, shenjë kjo neglizhence për objektet e pakta, me vlera shumë të veçanta, që na janë ruajtur nga mesjeta. Edhe sikur të mos kishte fare rëndësi përmbajtja, vetë kodiku si objekt është është i prodhuar në një kohë që nuk kthehet kurrë më dhe si i tillë ka një vlerë të jashtëzakonshme. 

Duke qenë se shumë informacione për të si objekt mungojnë, shpesh jo vetëm studiuesit, linguistët, historianët, por lexuesit mendojnë që është fjala për një kodik, që duhet të jetë një libër me përmasa të mëdha, gjë që është zhgënjyese kur vënë re që në fakt ai është një “libërth i vogël,” që ndoshta ishte praktik për t’u mbajtur në xhep apo në ndonjë çantë të vogël udhëtimi. Disa përshkrime përmbajtësore që janë bërë, nuk e zëvendësojnë kurrsesi përshkrimin e objektit fizik, që në fund të fundit, sjell në vëmendjen tonë një artifakt mesjetar, me rëndësinë e vet si i tillë, kështu që si i tillë mbart një vlerë të shtuar. 

Kodiku ka kopertina të forta lëkure ngjyrë kafe, të cilat janë nga koha e krijimit të tij, përkatësisht nga fillimi i shekullit të gjashtëmbëdhjetë, dhe jo më vonë se viti 1512. Të dyja kopertinat kanë dekorime floreale. Përveç dekorimeve të tjera, në mes të dy kopertinave, në qendër, është një shqiponjë e vogël dykrenare, e cila vërehet vetëm po të shikohet me kujdes. I pari që e ka vërejtur deri me sot këtë shqiponjë është Lulëzim Lajqi, të cilin e falenderojmë për tërheqjen e vëmendjes në këtë element kaq të rëndësishëm. 

Në kurriz të kodikut është shënuar numri 1167 lart dhe poshtë, në një etiketë të kuqe, që është zverdhur nga koha. Kodiku ka 43 fletë (86 faqe). 6 faqe janë letre: tre në fillim (e para është ngjitur në pjesën e brendshme të kapakut të kopertinës) dhe tre në fund (e fundit, e ngjitur gjithashtu në kapakun e kopertinës). 80 faqet e tjera janë në pergamen, nga të cilat 71 faqe janë të mbushura me tekst. Faqet boshe janë 9 nga ato të pergamenit.

Dorëshkrimi ka gjithsej 1562 rreshta tekst. Sipas faqeve numrat e rreshtave duken kështu: një faqe ka 13 rreshta tekst dhe dy faqe të tjera kanë nga 17 rreshta. Me 18 rreshta është vetëm një faqe, ndërkohë që tre faqe kanë nga 19 rreshta. Pesë faqe kanë nga 20 rreshta secila dhe tetë faqe kanë nga 21 rreshta. Me 22 rreshta secila janë tre faqe. Pjesa më e madhe e faqeve, respektivisht 43 faqe kanë nga 23 rreshta secila. Dy faqe kanë 24 rreshta dhe një faqe ka 25 rreshta. 

Dorëshkrimi në 69 faqe është shkruar me stilin humanistik-kancelaresk-minuskulë italiane e fillimit të shekullit të gjashtëmbëdhjetë. Një faqe është e shkruar me stilin gotik (f. 20^v) dhe në një faqe tjetër është shkruar, po me stilin humanistik (f. 33^r, rreshti i fundit), por nga një dorë tjetër e faqeve të tjera.  Kjo do të thotë, se në dorëshkrim kanë shkruar tre duar të ndryshme. Për stilin e parë, përkatësisht për 69 faqe, jemi të sigurtë se i ka shkruar Simon Dromasys, ndërsa për dy faqet e tjera, nuk kemi njohuri se kush mund t’i ketë shkruar. Në dorëshkrim ka 53 iniciale/nistore. Nga këto vetëm njëra është e dekoruar te f. 20^v, ku është shkrimi i stilit gotik.

Në dorëshkrimin e Kodikut Ashb 1167, janë të përshkruara 26 dokumente si tërësi, fragmente, përmbledhje apo regesta. Studiuesit që janë marrë me Kodikun Ashb 1167 kanë dhënë numra të ndryshëm dokumentesh deri më sot. Disa nga studiuesit që kanë shkruar për këtë çështje janë Namik Resuli, Át Zef Valentini, Kristo Frashëri, Ledi Shamku-Shkreli, Aurel Plasari, Musa Ahmeti, etj. Në kapitullin e përshkrimit përmbajtësor, do flasim me hollësi për studimet e tyre. Po ashtu edhe për përmbajtjen e dokumentave të përshkruara, nuk ka një qëndrim të përbashkët të tyre, sepse studiuesit kanë shënuar tituj apo përmbajtje sipas dëshirës së tyre, duke mos respektuar dokumentet në dorëshkrimin e Kodikut.

Dorëshkrimi i Kodikut Ashb 1167 është përfunduar së shkruari më 14 qershor të 1503, sipas të dhënave që gjejmë në dokumentin njëzet e tre, f. 35^v. Po kështu të njejtin shënim e gjejmë edhe në Këshillin e të Dhjetëve me datë 14 qershor 1503 [Item in eodem Consilio Decem, die 14. Junii 1503. similiter].

Ata që kanë shkruar për këtë Kodik, janë përqendruar në dokumentin e parë të tij që fillon me fjalët: Paulus Angelus, miseratione divina, archiepiscopus Durachiensis et Illiricae regionis. Ad perpetuam rei memoriam” (Pal Engjelli, me mëshirë Hyjnore kryeipeshkv i Durrësit dhe i krahinës së Ilirisë. I përjetshëm qoftë kujtimi i tij), që gjendet në  faqet 2r-9^v.

Përkundër faktit se dorëshkrimi i Kodikut Ashb 1167 i Bibliotekës Medicea Laureziana të Firencës është studiuar, konsultuar e lexuar, duke kaluar nëpër duar të shumta të të interesuarve, mikrofilmuar, printuar në letër, apo si fotografi në dimensione të ndryshme;  si dhe është skanuar, dorëshkrim i plotë i Kodikut, nuk është botuar asnjëherë në tërësi, deri më sot, përveç se në mënyrë fragmentare. Nga ky Kodik është botuar vetëm një dokument, përkatësisht dokumenti i parë: ku është “Formula e Pagëzimit.” Të 25 dokumentet e tjera, nuk janë botuar asnjëherë  as në latinisht e as të përkthyera në shqip. 

Shqipatri i parë që ka pasur në dorë Dorëshkrimin e Kodikut Ashb 1167, sipas regjistrave zyrtarë nga Biblioteca Medicea Laureziana e Firencës është Át Agustin Ashiku, në vitin 1934, për t’u pasuar nga Át Justin Rrota në vitin 1939.  

Kopjen e parë të mikrofilmuar dhe të stampuar si fotografi, të tërë kodikut, e ka porositur Namik Resuli në vitin 1954. 

Kopjen e parë të mikrofilmuar në diapozitiv e ka sjellë në Tiranë Bujar Hoxha më 19 qershor të vitit 1967. Kjo kopje ruhet edhe sot e kësaj dite në Drejtorinë e Përgjithëshme të Arkivave të Shtetit, në Tiranë. Këtë kopje e ka shfrytëzuar për botimim të faksimileve edhe Kristo Frashëri në vitin 2005 dhe Ledi Shamku-Shkreli në vitin 2009. Të dy këta studiues kanë botuar vetëm faksimilet e dokumentit të parë, “Konstitucioneve” ku gjendet edhe Formula e Pagëzimit. Asnjëri nga këta nuk ka botuar transkriptimin në gjuhën latine, ndërkohë që Kristo Frashëri boton përkthimin në gjuhën shqipe të bërë nga Fatjon Balliu. 

Kopjen e parë të riprodhura në formë dixhitale – (të skanuar), të punuar nga stafi i “Laboratorit të Bibliotekës Laurenciane” të Firencës, e ka porositur autorja e këti libri, (siq mund të vërehet edhe do regjistri i emrave dhe faksimilet e dokumentave zyrtare të Bibliotekës), Etleva Lala, me nr. 467/2003.

Arben Iliazi/

Përkas në letra me dy gjysma atdheu;

udhëtoj mes tyre, me varkën e syve;

Në netë mallëngjimi ajo shpesh më mbytet…

Symbyllaz ndaj stinët ,por gjithmonë bën dimër;

yjet mezi shihen, vonon perëndimi…

Kështu shkruan së fundi poetja shqiptare Irena Dragoti, e cila jeton prej kohësh në Michigan. Në letërsinë e sukseshme shqipe që kultivohet në SHBA ka spikatur së fundmi zëri i kësaj krijuese moderne. Irena Dragoti sjell në mënyrë origjinale dhe me një ndjeshmëri të mrekullueshme dualitetin e tmerrshëm afektiv të dashurisë me urrejtjen. Në thelbin e poezisë së saj, që shijohen si një liker i fortë, ekziston drama e moskuptimit. Ka një konflikt apologjik mes ndjenjave dhe ideve, pa misticizëm dhe pa tone idealizuese, ku shpaloset bota e brendshme e një femre, me gjithë ndjesinë e imazheve dhe ndjenjat sublime në konceptimin e së bukurës, e shtrirë mbi zonat më të paeksplorueshme të shpirtit. Kjo ndjesi arrin majat në vargje si:

“Jam një e huaj që kërrus aromat

sjellë nga toka ime.

Të huaj kam shtëpinë dhe gjumin e pakët,

si udhëtim vajtje-ardhje e bëj çdo natë.

Ndaj shihmëni pa mëri;

Nuk dua të hyj në zemër të kujtesës,

as tju gdhend të ardhmen”. 

(Të tjerat m’i jep Atdheu )

Këto sugjestione e këto akorde, brenda një kornize estetike metafizike, ravijëzojnë një filozofi të veçantë për natyrën dhe marrëdhëniet njerëzore, që kanë të bëjnë me gjendjen e qënieve njerëzore, me ekzistencën reale të secilit person, me provokacionet me të cilat arsyeja është e detyruar në çdo rast t’i nënshtrohet jetës. Në poezinë  e Irena Dragotit e sundon mosdëshira për të mos maskuar kontradiktat dhe hendeqet e jetës, mohimi i ngushëllimeve sentimentale, përçmimi për çdo lloj patetizmi. 

“Ndërtoni burgje
brenda shpirtit,
me kujtimet.
Pa harruar tiranët
që përdhunuan mendje,
shpirtra, trupa,
që rrënuan kulte.
Që më shumë se jetë,
kufoma numëruan.
Mos lejoni…
të ngrenë përmendore nderi,
në të sotmen,
për hir të dashurisë sublime me të shkuarën”.

(Mos lejoni)

Irena Dragoti nuk flet nën vello; në poezinë  e saj nuk ka asnjë lloj kamuflimi dhe përçmimi, por vargjet rrëfejnë për një nevojë ekzistenciale për të komunikuar me masën e qënieve njerëzore, me turmën e padukshme dhe të hallakatur në lëmshin e raporteve të panumërta.

“Koha u djerr….

dhe njerëzit…

por mëshira lakohet shtigjeve;

huton rrudhat mbi mollëzat e mendjes,

pa e sosur luftën për mbijetesë

Mëshirona, o Zot!

Bëj që ulliri i mbjellë para kohe, në oborr

të hapë rrënjët e lëmoshës dhe faljes

e të të takojmë Ty, si pendim

edhe njëherë”.

 (“Mëshirë”)

Në poezinë e saj Dragoti kërkon të gjejë këndshikimin më të përshtatshëm, në të cilin drita dhe dritëhija gërshetohen në mënyrë të ndërsjelltë dhe nëpërmjet kontrasteve. Autorja përdor krahasimin, metaforën dhe hiperbolën, pa ndonjë sforcim të veçantë, të cilat janë përcaktuese në procesin e saj krijues, duke shkaktuar ndriçime të papritura e reflekse të befasishme. Psikologe për nga pasioni, me vullnetin për t’i dhënë formë krijimit, autorja e nxit artin e vet vetëm në atë drejtim ku ndjehet më mirë, e shtyn drejt atyre figuarave me të cilat ndiehet e lidhur shpirtërisht, pa u përpjekur të përshkruajë gjithë botën shpirtërore të njeriut, e cila është e pafundme. 

Ja çfarë shkruan në poezinë “Mëshira”:

“Dikur e takoja mëshirën si frymë

të hyj në portën e mëkateve.

E humbja…

kur shqyheshin dritaret, nga fjala 

që buza s’e mban..

E gjeja lakuriq…

si nevojë përdëllitëse çlirimi,

kur shpirti i lodhur, kish përçartje.

Sot, e pres si rritje

e ul në sofër fisnikësh, të thyejë urinë;

për të mos fikur lutjet.”

Edhe pse kureshtare, autorja ndihet e tërhequr pikërisht nga rrafshi i dikotomisë, që e çon drejt abstragimeve artistike, të cilat nuk qëndrojnë pezull, por ndërtojnë ngrehinën e një mesazhi të qartë filozofik e përmbajtësor. Edhe në rastet kur i mëshon një mesazhi të fuqishëm poetja nuk ka nevojë të dalë jashtë vetvetes dhe përtej vetvetes, me teprim e dalldi, e bindur se kështu dëmton peshën specifike të kumteve të saj estetike e folozofike. Poezia e I. Dragotit është përherë një luftë dashurie dhe lirie. Një krijimtari e ekzaltuar, me një shkëlqim drithërues, gulçuese e spazmatike, me harlisjen dhe ankthin e shpirtit, që ka vënë artin mbi jetën, poezinë mbi realitetin.

“Toka është shumë e vogël për dashurinë.
Dashuria, në tokë nuk merr frymë… nuk ka zë”, thotë autorja.

Sa e vështirë është për njeriun të gjejë lirinë! Por I. Dragoti e ka gjetur prej kohësh.

“Poezia ime është liria ime”, thotë poetja, dhe kjo është alter ego-ja e krijimtarisë së saj. “Kurrë nuk jam mbytur nga dallgë zilie/ një shkronjë do mbetem, në fletë lirie”. (Të tjerat m’i jep atdheu)

Ja si shprehet autorja në një ese të botuar në gazetën “Dielli, në 30 maj 2024: A je gati të mbytesh si një gur në fund liqeni, pra vetflijosh paqen tënde, a të shpërndash rrathë negativiteti e rreziku, njerëzve që do më shumë, apo t’i bëhesh hije vetes? A je gati të endesh në qiej mizantropikë, plot reteorika të rreme dhe tangencialitetit të vlerave letrare? A je gati të përplasesh me mure kështjellash letrare pa dyer të vërteta? A je gati të kuptosh se poezia nuk është profesion i marrë me qera për të jetuar? Poezia është pëllëmbë, për të shtrënguar si prekje e munguar, njeriun brenda nesh. Pyete veten a ke takuar këtë njeri”?

Dr. Sadik Bejko/

“Gjumë në shtëpinë e pritjes” është një roman “i shkurtër” i Thanas Dinos, botuar nga botuesi “Nereida”, Jani Malo. Flitet se autori këtë roman e ka një gur tjetër në mozaikun e tij romanor të titulluar ‘Biblioteka e Jugut’. Dmth është një kolanë në prozë për ngjarje e të ndodhura në Jug të Shqipërisë me qendër Gjirokastrën. Në qendër të romanit “Gjumë…” është një ngjarje e 18 nëntorit 1943, masakra e nacionalistëve gjirokastritë nga partizanët komunistë. Parë nga sot autori e letrarizon atë masakër që realisht ka ndodhur dhe fle “e zgjuar” në ndërgjegjen e Gjirokastrës. Terror i kuq komunist i shkoqur. I ashpër. I përgjakshëm, i pamëshirë, shembullor, spektakolar. Provë force pa asnjë maskë. Pa asnjë shkak.

Këtu po i largohem romanit. Më 18 nëntor 1943 llahataria e pashembullt ra mbi gjirokastritët e fisëm. Mbi familjet më të zgjedhura të qytetit. Në qytet nuk ishte pushtuesi gjerman. As ballistët. Erdhën partizanët.

Ngjarja është filmike. Shtabi partizan i vendosur në Gjimnazin e qytetit natën rrëmben njerëz nga shtrati, gjysmë të veshur, dhe pas disa minutash pyetje u komunikon se gjyqi partizan i ka dënuar me vdekje. I ekzekutojnë aty për aty. 15 gjirokastritë. Fëmijë që bien me ulërimë mbi kufomën e prindve të përgjakur dhe i vrasin njëri mbi tjetrin. I vihet zjarri shtëpinë së Kalove. Kalon plak, Boçon, e kanë vrarë ballas. Tare Kalua, i biri, sportist, profesor në gjimnazin e qytetit, varet me litar t’i shpëtojë shtëpisë në flakë. E vrasin.

Avokat Emin Kokalari, në tmer për të shpëtur kokën, futet në një kotec. Biri i tij është partizan. Ai është një avokat me emër pa pjesëmarrje në luftë. Shegerti, pastrues i dyqanit, sekretari i tij është anëtari i Qarkorit partizan të Gjirokastrës, Haki Toska, më vonë anëtar i Byrosë Politike të KQ të PPSH. Hakiu, fukara, nga shtresat më të këputura të qytetit kishte gjetur një punëdhënës si avokat Emini për të çuar bukë në shtëpi. Por në ditë të keqe, të zezë, shërbëtori e tradhton zotninë e tij. Dhe se i jepte bukë, dhe se i biri i avokatit ishte në krahun e tij, ishte partizan, Emin Kokalarin gjyqi partizan pa prova, pa dëshmitarë e pushkaton.

Pra… kjo qenka një luftë ndryshe. Një luftë e re. Lufta e klasave. Jo lufta për atdhe kundër pushtuesit.

Te kjo lloj “lufte” e re përqendrohet romani i Thanas Dinos. Nuk është humaniteti, atdhetarizmi feja e re e komunizmit. Është kundërhumanizmi. Vra bamirësinë, sjelljen fisnike, vra zotërinjtë e qytetit, kolonat ku mbahet qytetaria, zhvishu nga lidhjet humane, deri dhe nga lidhjet e gjakut, shnjerëzohu… në emër të idealit të ri, të së kuqes së komunizmit.

Thanasi i thotë më butë, më indirekt këto ide që thashë më lart. Por lexohen te romani i tij.

Tani në muajin nëntor ne do dëgjojmë tamtamet bajate të përsëritura të idolatrisë së dëshmorëve tanë që na sollën lirinë. Por për ta kemi thënë e stërthënë vetëm gjysmën e së.vërtetës. Këta shegertë të përvuajtur komunistë si Haki Toska i ngjyen duart me gjakun e zotërinjve të tyre zemërmirë, që më pas ata vetë të bëhen pashallarë të kuq të një pushteti të pamëshirë.

Më në fund, dua të shtoj se si njohës i koloritit gjuhësor e idiomatik të pasur të së folmeve të Jugut e vaçan të Gjirokastrës, e kam shijuar stilin e gjuhën e romanit të Thanasit. Më pëlqen racionaliteti, ngjeshja e qëllimshme e përshkrimeve, e frazës, e së thënës. Kjo anë e formës do vështrim më profesional …

Prapë e them… Thanasi sa e zgjon nga gjumi temën e masakrës së ndodhur në Gjirokastër në vjeshtën e vitit 1943. Ajo mbetet e gjallë më tragjike, më e përzishme e gjëmshme në ndërgjegjen e kohëve dhe më thellë nga ç’ thuhet në këtë roman.

Rudolf Marku/

Qëllimi i kësaj përmbledhjeje është sjellja në një libër të vetëm i disa prej poezive që më kanë pëlqyer më tepër, gjatë leximit të poezisë botërore, përgjatë shumë viteve. Struktura e këtij libri nuk është as tematike, dhe as gjeografike. Është një përmbledhje e poezive që i kanë shfaqur rezistencë dhe qëndrueshmëri kohës, falë kanoneve të veta estetike me të cilat këto poezi janë shkruar, prej emrave më të njohur të Poezisë, që prej 3000 vitesh më parë e deri më sot.

Qëllimi im është t’iu ofroj lexuesve kënaqësinë e leximit poetik, në kuptimin e thjeshtë, dhe, njëherësh kompleks, të konceptit kënaqësi leximi.

Libri është një katalog poetik që përfshin krijimet që nga fillimet e shkrimit, Mesopotami dhe Rigvedat e Tibetit, deri në kohërat tona. Poezia e shekullit të XX zë një vend të rëndësishëm në këtë vëllim.

Në planin personal, ky libër është një ndalesë gjatë udhëtimit tim gjysmë shekullor në peizazhet e fushave, vargmaleve, honeve dhe greminave, njëkohësisht të frikshme dhe joshëse, të Poezisë Botërore. Një peizash, pjesë të rëndësishme të së cilit kam konsideruar dhe vazhdoj ta konsideroj edhe poezinë e shkruar në gjuhën Shqipe.

Përmbledhja përfshin tetëdhjtë e dy poetë, dhjetë prej tyre Nobelistë, dhe përmban njëqind e dyzet e pesë poezi.

Kam bindjen se ky libër përfaqëson disa nga arritjet më të mira të poezisë në botë, poezi e cila nuk kërkon të vetëspjegohet para kritikëve skeptikë dhe para lexuesve, përse është e tillë; një poezi që ka kurajon të vetëquhet poezi, ngase kanonet estetike përputhen me gjithë krijimtarinë më të mirë poetike në tërësi; por dhe duke qenë poezi që nderon përparësinë e komunikimit me lexuesin – sa kohë që jemi krijesa të gjuhës – dhe që është pjesë e tërësishme e vlerave të shpirtit Njerëzor! Libri është i treti me përkthime poetike që botoj këtë vit- 2024- krahas librave të Safos dhe Katulit, botuar nga Shtëpia Botuese e respektuar ‘Dukagjini’, Kosovë.

Ndërsa ‘Antologjia’ e Poezive më të bukura të Botës’ është botuar nga Mediaprint, një emër që shquhet për botimet me elegancë dhe sqimë profesionale, nën kujdesin e të palodhshmes dhe te pagabueshmes Elda Vela, redaktorve Katjusha Pogaçe dhe Silvana Farruku, dhe të Graphic Design të Elsi Kondos.

Libri mund të gjëndet në Librarinë Adrion dhe në shumë librari të tjera të Kryeqytetit.

Kadri Tarelli/

Përurim libri nga Fatmi Terziu

Muaji i letërsisë, kam përshtypjen se i ka vënë në lëvizje shkrimtarët, poetët, krijuesit, për të organizuar takime apo kuvende libri, me kolegë në krijimtari e shkrimtari, me pedagogë, mësues, nxënës e studentë, etj, etj. Kështu na ndodhi këto dit, më: 24, të vjeshtës së dytë, 2024, që të marrim udhën për në Elbasan, ku na priste i “zoti i dasmës”, Dr. Fatmir Terziu, ardhur kastile nga Londra, ku banon prej kohësh, për të përuruar në qytetin e tij të lindjes, librin “Dashuria Bekohet në Elbasan”, vol. II-të. E gjithë veprimtaria u zhvillua në Bibliotekën Publike, “Qemal Baholli”, që feston së shpejti 90-vjetorin. Nuk them gjë të re, po Biblioteka, është më shumë se një vend ku dashuria për librin është e pranishme në çdo cep të saj.
Takimi, përurim libri, ishte menduar jo në formën klasike, pra me një protokoll e regji drejtimi, ku do të flisnin persona të caktuar, natyrisht me tema të zgjedhura vetë ata, më pas diskutime dhe vlerësime nga të pranishmit. Jo nuk ndodhi kështu: kuvendarët e morën fjalën sipas dëshirës, tamam si një kuvend në odë burrash, pas fjalës së vetë Autorit të librit, Dr. Fatmir Terziu.
Ai në fjalën e tij u përqendrua te dashuria, jo thjesht dashuri klasike, djalë dhe vajzë, siç mund të mendojë secili nga ne, i nisur nga titulli i librit, por te dashuria që rrezaton dhe shpërndan i gjithë qyteti i Elbasanit, dashuri me të gjitha përmasat njerëzore, familjare, shoqërore, qytetare, si të thuash me të gjitha odat, shtëpitë, lagjet, çezmat dhe rrugicat me kalldrëm, duke nuhatur aromën e luleve, trëndafilave, drurëve, limonave, portokalleve, pse jo edhe tymin e oxhaqeve, këngën e lumit Shkumbin dhe erën e Krastës.
E gjitha e përmbledhur me pak fjalë: – Dashuri e një mërgimtari, e shprehur në vargje poezie, kushtuar qytetit ku ka lindur, rritur e burrëruar, duke sjellë në kujtesë të gjitha vendet dhe toponimet të vjetra e të reja qofshin. Ai në një farë mënyre është në një mendje me fjalën e urtë Amerikane: “Dashuria e madhe për Atdheun, lind nga dashuritë e vogla për vendlindjen”
Nuk është rast i rrallë në shkrimtari, por jo edhe shumë i shpeshtë, që shkrimtari apo poeti ia kushton frymëzimin dhe ndjesitë më të holla qytetit, ku ka kaluar një pjesë të madhe të jetës. Gjithsesi ky libër që përcjell çaste të qëmtuara dashurie, mbetet si një ditar i kohëve të shkuara, të sjella artistikisht nëpër vargje të frymëzuara në kohë dhe vende të ndryshme të qytetit, ku ka bërë hapat e para në rrugicat me kalldrëm, ku ka lozur e mësuar të flasë e të këndojë shqip. Jam i bindur se çdo lexues do ta gjejë veten pjesë të këtij libri, jo vetëm elbasanlliu autokton, apo i ardhur dhe i pranuar dashurisht në Elbasan.
I pranojmë heshtur apo pa zë fjalët e të diturit Faik Konica, i cili ka thënë dikur: “Duhet të jetosh, qoftë edhe për pak kohë larg, që ta ndjesh dashurinë për mëmëdheun”.
Më pas e mori fjalën znj. Manjola Hatellari, drejtore e Bibliotekës Publike të qytetit, e cila vuri në dukje vlerat e takimeve të tilla letrare. Të gjitha si pjesë e traditës dhe kulturës së vetë qytetit me emër të madh e të ndritur në letërsi, poezi, muzikë, pa harruar arsimin tonë kombëtar, duke pasur “Normalen e Elbasanit”, shkollë ku u përgatitën mësuesit nga të gjitha trevat tona Arbnore, veçanërisht nga Dardania.
Në këtë udhë mendimi e vlerësimi, vazhdoi edhe znj. Merita Kuçi-Thartori, poete dhe drejtuese shkolle në Durrës, duke i bërë një analizë të hollë, librit me titull të thuktë poetik: “Dashuria Bekohet edhe në Elbasan”. Poeti për poetin e ndjen më mirë ku dhe si rreh zemra, mendja dhe pulsi, ndaj Merita shprehet: “Një refleksion i ndjerë, për mallin dhe bekimet e një autori, drejtuar qytetit të bekuar. Ndërtimi strukturor i këtij vëllimi poetik, e rendit autorin ndër diamantet e Elbasanit. Nuk është e lehtë t‘i ndërtosh, t‘i puthitësh ato si një e tërë, indet, brinjët, gjymtyrët, mendjen dhe zemrën e një qyteti. Këtë bën më së miri ‘‘Dashuria Bekohet në Elbasan”, duke synuar në rrëfime jete, që përmbushin poezinë e mendimit, brenda një oazi tè pasur figurativ, plot përjetime të gjalla, brenda një memorie të pjekur”.
Më pas e morën fjalën, poete Greta Kadare-Teta, Hiqmet Zane, koleg i vjetër gazetar, Hektor Çiftja pedagog, Lulzim Alla, etj, etj.
Një e papritur e këndshme, për të gjithë ne të vendosur rreth tavolinës në atë sallë të bukur, kur hyri Fitim Haxhiraj ardhur kastile nga Vlora, për të sjellë libra dhe një letër përshëndetje nga shkrimtarja e njohur Vlonjate, znj. Vilhelme Vrana-Haxhiraj, me rreth 60 libra të botuar, me shumë çmime dhe dekorime, këtu dhe nëpër botë, anëtare e Akademisë Shqiptaro-Amerikane, me qendër në New Jork. Letra e u lexua bukur, me ndjesi dhe nerv poetik nga Aleksandra, nxënëse gjimnazi, e pranishme në sallë bashkë me shumë shoqe të dashuruara me letërsinë e bukur. Më pas vetë Fitimi si artist i lindur, recitoi vargje për nënën, të ngulura në kujtesë që në fëmijëri të tij të hershme.
Në fund po rendis edhe unë ato pak fjalë nderimi dhe vlerësimi për autorin Dr. Fatmir Terziu, tashmë të shumë njohur, si pak kush, në botën letrare e mediatike, si gazetar, publicist, poet, prozator, skenarist, editor dhe regjisor filmi, i cili banon dhe punon prej vitesh në Londër, në Mbretërinë e Bashkuar.
Si fillim mendoj, se libri me emër të lakmuar: “Dashuria Bekohet në Elbasan”, që i ngjan më shumë kryedashurisë, e cila bekon e rrezaton të gjitha dashuritë e një qyteti, aq sa vetë autori është shndërruar vetë në një qiri që digjet dhe shkrihet për të përhapur, ndriçuar e bekuar dashuri, njerëzore, qytetare dhe më së shumti dashuri atdhetarie.
Unë, duke qenë prej kohësh i pranishëm, me publikimin e të gjitha shkrimeve të mia në portalin “Fjala e lire”, shpesh edhe në revistën “Albania Post”, që drejtohet nga z. Fatmir dhe shpërndahet në të gjithë botën, mendoj, madje jam i bindur se ky personalitet i letrave shqipe, është shndërruar në nj institucion që përfaqëson një copë Shqipërie dhe shqiptarie në atë vend të madh. Nuk është e lehtë që një mërgimtar si Fatmir Treziu, si çdo mërgimtar tjetër, në fillim të derdhë djersë për të mbijetuar, e më pas të fitojë gradën shkencore Dr. Në letërsi e filozofi. Më mbetën në kujtesë dhe i përsëris shpesh këto pak fjalë të rrëfyera aq çiltërsisht prej tij: “U ndodha përballë komisionit të vlerësimit prej 27 personaliteteve akademike, që nuk i kisha parë dhe as njohur më parë. Ata, titullin nuk ta japin për hatër. Bota vlerëson mendjen dhe dijet”. Tema e doktoraturës është përfshirë në një libër për studentët e Universiteteve Britanike dhe më gjerë.
Gjykoni vetëm këto pak vargje, për të ndjerë bukurinë e shpirtit të poetit:
Rrjedhat bashkohen në Shkumbin
Dhe erërat takohen në Krastë.
Karakaftet në ullishte sa mbijnë,
Me lulet e tjera bëhen bashkë……
…….
Eh, kjo nuk është thjesht dashuri,
Kur dashuria bekohet në Elbasan. Poezia “Dahuria bekohet në Elbasan”.
Mirënjohje i nderuar Dr. Fatmir, për këto kuvend poezie mbajtur sot në Elbasanin tuaj.
Urime dhe suksese në veprimtarinë letrare dhe atdhetare.