KOSTA NAKE/

16 vite më parë, atëherë kur dukej se romani shqiptar kishte rënë në nivele mediokre dhe po e përgjumte lexuesin, Ben Blushi la për një çast politikën dhe na befasoi duke na bërë të shohim se letërsia shqiptare kishte pena të tjera përveç atyre që njihnim. Romani i tij “Të jetosh në ishull” u bë menjëherë objekt diskutimesh që do të rihapen herë-herë, por asnjëherë nuk do t’u vihet kapak. Ndoshta edhe media bëri punën e vet, por meritën e parë e ka vetë vepra. Ajo është njё traktat historiko-filozofik i vendosur në një kornizë artistike të gdhendur bukur. Ashtu si Kadareja, edhe Blushi kthen vështrimin te antikiteti grek dhe heronjtë e tij, madje këtë e përçon edhe në lojërat e fëmijëve si një mënyrë tërheqëse për t’i sjellë në bashkëkohësi. 

Shkalla e dytë e vëmendjes historike vjen me Perandorinë e Bizantit si më e madhja dhe më e ndritura e botës sepse “arriti të bashkojë nën një pushtet tre elementë që në rast se pajtohen, prodhojnë qenien perfekte: një shpirt grek, një mendje romake dhe një trup mysliman.” (f.67)

Dinastia Komneni, Voskopoja dhe Ali Pashë Tepelena janë ato copëza nga historia jonë që autori ka guxuar t’i shohë tërësisht ose pjesërisht ndryshe nga trajta e tyre e ngurtësuar; ai mendon se principata e Komnenëve ishte e para mbretëri e pavaruar e shqiptarëve, se Janina ishte kryeqyteti i parë i tyre, se “Arianit Komneni ishte prijësi i munguar i shqiptarëve.” (f.59)

Vënia në peshore e Gjergj Arianitit dhe Gjergj Kastriotit shkakton një mëdyshje që na befason dhe na trondit. Ne krenohemi me Skënderbeun si mbrojtës të Krishtërimit, kurse autori mendon se ai nuk e luftoi Islamin, se “ai luftoi për pushtet, jo për besim,” (f.54) se “duke kaluar ylberin e Zotit, Skënderbeu u bë i pabesueshëm.” (f.57) Ndryshe nga Blushi, historianët tanë kryesisht, dhe studiuesit e huaj pjesërisht, na kanë dhënё një histori të kombit tonë ku Skënderbeu, Ali Pashë Tepelena, Ismail Qemali, Ahmet Zogu, Enver Hoxha u përngjajnë atyre gurëve kilometrikë pa të cilët nuk orientohemi dot se ku jemi dhe ku po shkojmë. Ndoshta do të ndodhë si me autostradat e reja që po ndërtohen dhe po anashkalojnë qytete si Pogradeci, Peqini, Rrogozhina, Kavaja, etj.

Shkatërrimi i Voskopojës, jo nga pushtuesit por prej vetë shqiptarëve, ka qenë një humbje e pakompesueshme. Ajo ishte një vatër e ndritur qytetërimi, por nuk ishte vetëm ajo. Ne pothuajse nuk dimë pse në disa fshatra janë mbajtur gjallë toponime me emrat e kishave kur ato janë rrafshuar dhe në to s’ka asnjë të krishter. Fakti që ne nuk shkojmë dot më shumë se shtatë-tetë breza në thellësi të viteve, mund të ketë lidhje me përpjekjet për të gëlltitur historinë që fshihej nën dhe përtej atyre gërmadhave. Ka qenë një moment i dhunshëm prerjeje për të mbyllur një epokë dhe për të hapur një tjetër, për të mbuluar ca gjurmë dhe për të injektuar një ndjesi të re. Gjithë vepra ngrihet si një antitezë mes dy feve – Krishtërimit dhe Islamit, duke shkuar deri te themelet e njerëzimit, te Isaku dhe Ismaili, për të ardhur me mesazhin se lulëzimi i Voskopojës u dogj nga zjarri mysliman, se priftërinjtë përfunduan si viktima të hoxhës luftënxitës që shpalli devizën: “Voskopoja ka vetëm një fat: të bëhet Medinë. Voskopoja ka vetëm një poezi: Kuranin. Voskopja ka vetëm një prijës: Muhamedin. Voskopoja ka vetëm një fe: Islamin. Myslimanët kanë vetëm një zgjedhje; të luftojnë. Të pafetë kanë vetëm një rrugë: të ikin.” (f.276) Kështu islamizmi u kthye në  detyrim në Perandorinë Osmane dhe autori numëron privacionet e atyre që ishin të krishterë dhe nuk pranuan të konvertoheshin. (f.103-104) Kjo qasje nuk e frenon autorin që pjesë të veçanta të romanit t’i bëjë të tingëllojnë si leksion për Islamin dhe bektashizmin, (f.10-15 dhe 45-46) por edhe të theksojë se nuk duhet të vihet shenja e barazimit midis shqiptarëve myslimanë dhe turqve. (f.230) Autori ka hapësirë të mjaftueshme për të ndërtuar edhe dy strehime shtesë, njërin për Sabatai Zevin si përfaqësues të çifutëve që i dhanë botës Testamentin e vjetër “djepin e të gjitha feve të mëdha.” (f.181) Kjo linjë do të ruhet edhe në romanet që do vijnë pas vitesh. Strehimi tjetër është për jevgjit që e kanë origjinën te njëri prej tre djemve të Noes dhe përfaqësohen nga Bilali i cili, jo vetëm hyn në jetën e fshatit, por edhe bën krushqi me vendasit.

Ali Pashë Tepelena ka qenë njohur si figurë kontradiktore. Autori e rimerr për ta analizuar si aktor në dramën e madhe të përplasjes mes krishtërimit dhe myslimanizmit në Shqipëri. Edhe pse i përmbajtur në kritika, në gojën e karaktereve të veta Blushi vë vlerësimin “kusar” dhe na kujton nënshtrimin e dhunshëm që pashai i Janinës u bëri bashkëkombasve suljotë.

Kjo panoramë historike e zbulon Blushin si një studiues të vëmendshëm dhe të thellë që të kujton arkeologun që nga fragmente qeramikash përpiqet të rindërtojë enën e plotë, që nga themelet e rrënojave të ringrejë kështjellat. Aty ku mungojnë gjurmët, i vjen në ndihmë përvoja e analistit në politikë. 

Fjala “ishull” përdoret në kuptimin e drejtpërdrejtë kur është fjala për Kretën që simbolizon kështjellën përcaktuese të tërheqjes së krishtërimit, por ai rimerret disa herë në kuptimin metaforik. Autori e bën vetë shtjellimin e titullit: “Ishullarët … kanë vetëm një qëllim: sesi ta shpëtojnë ishullin e tyre nga stuhitë dhe pushtuesit… Lufta është arma e fundit që përdorin pasi u kanë ofruar të huajve paqen, qetësinë, strehimin dhe mënyrën e tyre të jetesës… Kur i huaji ka mësuar notin, peshkimin, ndërtimin e varkave, gatimin e peshkut,… ai pa e kuptuar është bërë një ishullar.” (f.228) Këta ishullarë kanë dhe një hero që bëhet fli, çobanin Marin Kurila.

Është befasuese se si një gazetar e koncepton si arkitekt ngrehinën e një vepre duke sjellë skena të detajuara të jetës së fshatit shqiptar që kanë vlerë të shtuar didaktike. Ndoshta zgjedhja e figurës së Arianit Komnenit e trajtuar me aq dashuri, ka qenë gjetja më e goditur artistike për ta realizuar këtë gjë. Fati i Komnenëve, i parë me përimtim në jetën familjare dhe në raportet me të tjerët, shpalos para lexuesit një etnolog që di të vendosë drejtpeshim midis gjëmimeve të historisë dhe përditshmërisë së jetës familjare.

Me vendosjen e skenës së fundit të ngjarjeve në Kretë dhe flakjen e arkës prej Sarës, asaj arke ku duhej të merrte eshtrat e të atit për t’i sjellë në vendlindje, duket sikur autori dëshiron ta kthejë në ide të krejt veprës thënien e njohur “Pa fe s’ka atdhe.”

Vepra është ndërtuar mbi paradigmën “sikur të kishte ndodhur kjo e ajo, sikur të ishte vepruar kështu e ashtu, atëherë…; e megjithatë ato kanë ndodhur dhe nuk mund të korigjohen më.” “sikur Muhamedi të ishte shqiptar…(f.9) “Po të mos kishte krishtërim…” (f.51) “Në qoftë se Skënderbeu do t’u ishte bindur turqve…” (f.54) “Sikur Skënderbeu të ishte martuar me një nga vajzat e tjera të Arianitit…” (f.85)  Ndoshta Eqrem bej Vlora kish të drejtë kur konkludonte se “… pa kthimin në islamizëm… populli shqiptar do të kish qenë në rrezik, që si pakicë e krishterë të greqizohej apo të sllavizohej nga kisha ortodokse.” (Kujtime, Tiranë 2003, f.565)

Jashtë kësaj panorame artistike romani ka në nivel të lartë artistik dhe autori e fillon me këmbë të mbarë përdorimin e enumeracionit, në mes të romanit ka varg dritëzash prej 138 emrash që mund të jetë më i gjati në letërsinë shqiptare. Ndonjëri transformohet në shkallëzim të llojit: “Arka ishte e vogël për dy burra, fshati ishte i vogël për Komnenët, Shqipëria ishte e vogël për shumë fe she bota ishte e vogël për kaq shumë luftra.” (f.93) Romani ka brenda shumë poezi të shtrira në rreshta, si “hëna iu duk si një sy deleje I mbyllur,” (f.16) “mbi qytet hëna e re  shtrihej si një kumbull mbi një kadife blu,” (f.31) “tymi ngrihej lart dhe pas pak e mbuloi hënën si një perçe gri,” (f.33) “një diell i verdhë i ecte nëpër flokë si një karficë lulesh,” (f.287), “thinjat i dukeshin si një kurorë lulesh mbi zgavrën e një peme të vjetër,” (f.346) “dhëmbët i ndriçuan fytyrën si një filxhan i qëndisur,” (f.351) “yjet dukeshin sikur kishin zbritur në oborr dhe ishin shtrirë për t’u freskuar mbi plloça,” (f.353) “fillova të qaj sepse m’u duke vetja një plaçkë e lagur që e kanë varur në mes të fshatit për t’u treguar kalimtarëve se vetmia është një sëmundje që nuk shërohet në diell,” (f.365) “mblodhi si në një shportë udhëtimi copat e kujtesës së saj.” (f.399)

Romancieri të befason me metaforat origjinale, me antitezat mbresëlënëse që kulmojnë me ngritjen e xhamisë përballë kishës dhe me rrugën që i ndan në mes. Duke u fokusuar te përplasja mes dy feve dhe informacioni historik i shoqëruar me data dhe vite, kishte rrezik që materiali i grumbulluar të eklipsohej nga stili politiko-shoqëror, por autori ka ditur ta kapërcejë këtë rrezik real duke futur në vepër mjaft personazhe të krijuar prej tij krahas figurave të njohura historike, madje të krijojë edhe linja të gjata subjekti për ta, të ndalet për të këqyrur portretet e tyre siç ndodh me Marin Kurilën (f.214), Aishen (f.256) Xhuvrijen (f.260), etj. 

Katrori magjik në vepër që përbën një ngrehinë kabaleske brenda veprës, ndoshta nuk do të ishte kristalizuar aq bukur pa ndikimin e veprës së Dan Braunit “Engjëj e djaj” apo pa këqyrjen e katrorit magjik në një nga hyrjet e katedrales Sagrada Familia në Barcelonë. Ajo ka vlerë të dyfishtë kur në fund zbulohet se nuk është një mister, por krijesë e mençur e dy njerëzve të ditur.

 Qёndrimi pёrballё veprёs ёshtё si një ndalesë e papritur në rrugë për të parë tylin e një perdeje që lëkundet te dritarja në katin e dytë të një banese, një soditje e një korpusi ornamental që një ditë të bukur u shfaq befasisht para syve tanë.

16 vite më pas, kur romani “Të jetosh në ishull” është pasuar nga disa të tjerë, nuk mund të mos kthesh kokën pas e të shohësh që nuk paska qenë një korpus, por fillimi i krijimit të një principate letrare që dallohet prej të tjerave nga besnikëria ndaj zhanrit historiko-politik dhe nga këmbëngulja për të kaluar në filtrin e vet gjithçka që ka qenë përcaktuese për fatet e Shqipërisë dhe të botës, por në udhëkryeqet e historisë është zgjedhur alternativa e gabuar. Ka lexues që mendojnë se ajo që u bë, nuk zhbëhet, por kjo nuk e pengon një shkrimtar apo artist që ta vazhdojë luftën me mjete të tjera, për të zgjuar mendjet e fjetura, për të vënë në lëvizje mekanizmat e ndryshkura e të braktisura që ndodhen përtej trotuareve ku lëvizim përditë.

(Romani “Të jetosh në ishull” i Ben Blushit, UET Press 2008)

Durrës, 12 mars 2024

Ymer Çiraku/

Naum Prifti mbetet tregimtari sui generis në letërsinë shqipe. Në kuptimin se i qëndroi besnik këtij zhanri letrar, por edhe se e përfaqësoi atë në nivele të larta.

Fshati shqiptar zë vend qendror në krijimtarinë e tij, çka lidhet dhe me rrethanat e jetës. Edhe përmbledhja e parë me tregime, titullohet “Tregime të fshatit” (1956). Këtë prirje tematike, e vrejmë edhe të dëshmuar qartazi në një nga rrëfimet autoriale, në intervistën dhënë gazetarit, kur thotë: “Unë u rrita në fshat, njëlloj si lulet e egra në mal, secila me aroma e ngjyrë të veçantë”.

Vlerësohet padyshim si tregimtari me një regjistër ligjërimi të veçantë, origjinal, në letërsinë shqipe. Kjo i ka siguruar edhe statusin e të radhiturit të tij denjësisht përkrah tregimtarëve të suksesshëm të kohës si: Mitrush Kuteli, Dhimitër S. Shuteriqi, Sotir Andoni, Jakov Xoxa, Vath Koreshi, Teodor Laço, Faik Ballanca etj. Ashtu siç ndodh në çdo traditë letrare me personalitete që lënë gjurmë, N. Prifti, është autor i ndikuar estetikisht nga modele të caktuara preferenciale prej tij, ashtu sikundër reflekton edhe ai ndikimet e veta mbi krijues të tjerë.

Pra, mbetet një autor i ndikuar, por edhe ndikues tek të tjerët. E ka të shprehur vlerësimin e tij plot venerim për Kutelin, kur pohonte se atë, e kishte mësuesin shpirtëror për tregimin dhe e mbante të paharruar dhe gati postulat porosinë e mjeshtrit se “poezia është vet e bukur, ndërsa proza duhet bërë e bukur, prandaj dhe ajo kërkon një mund specifik”. Por duhet mbajtur parasysh se edhe leximet nga letërsia në frengjisht, rusisht e anglisht, gjuhë në të cilat ai komunikonte për lexime letrare, patën krijuar tek ky autor njohje të gjera, me shkrimtarë të shquar dhe me lëvizje letrare, të shfaqura përmes këtyre gjuhëve.

Ndonëse me shumë libra të botuar dhe me kulturë të gjerë letrare, N. Prifti, në mjediset letrare të kohës, është shfaqur i pabujshëm. Edhe pse në rrethe të ngushta miqsh, e kishin “pagëzuar” si Çehovin shqiptar, nisur dhe prej profesionit, fillimisht si ndihmës mjek senatoriumi në Korçë dhe sidomos prej vlerësimeve, që fitoi nga niveli i tregimeve të botuara, ai nuk e pati zellin që ta tundë këtë pelerinë përkëdhelëse – për alteregon e vet. Mbeti përherë natyrë e veçuar, disi e tërhequr, por me buzëqeshjen e tij aq të çiltër, që s`i ndahej në çdo moment e situatë që të kishte.

N. Prifti është nga ata prozatorë të afirmuar, që nuk ka shkruar ndonjëherë roman. Por tregimet e tij, duket se shpesh kanë një “tejkalim” të brendshëm të kufijve të poetikave gjinore e zhanrore. Edhe brenda vëllimeve të kufizuara të teksteve, vrehet se tregimet, kanë intensitet të dukshëm nga aspekti rrëfimtar, kanë një lloj “presimi” nëntekstesh e paratekstesh, me gërshetime situatash të larmishme në hapësirë e në kohë, si dhe një galeri të pasur personazhesh me karaktere të përkundërt e shfaqje të befta. Të gjitha këto tipare të tregimtarisë së tij, krijojnë ndjesinë imagjinative tek lexuesi – sikur të ketë shfletuar një tekst mjaft më të vëllimshëm se ai reali. Thuaj sikur të ketë lexuar ndofta një novelë, apo një roman të tërë.

Këtë dukuri të iluzionit – të përftuar gjatë procesit të leximit, mund ta cilësonim pikërisht si një “tejkalim” estetik të kufijve të poetikave të zhanreve, që është një nga tiparet e dallueshme këtij tregimtari. Kjo veçori, nga aspekti i poetikës së prozës tregimtare, gjykojmë se vjen sigurisht si vlerë e shtuar artistike.

Pikërisht ky intensitet emocional – i përcjellë nëpër krijime dhe kjo pasuri personazhesh, ritmi i brendshëm i rrëfimit me të ashtuquajturit “përshpejtimin” dhe “vonesëzimin” e tyre (sipas të shprehurit të vet autorit) – të llogaritura këto teknika të shtjellimit kompozicional në nivel të sigurtë intuitiv, dialogu ekspresiv dhe dukshëm i pranishëm, bëjnë që këto tregime, të tërheqin vëmendjen e regjisorëve kineastë apo atyre të teatrit, që të projektojnë pastaj mbi to, arkitektura të zhanreve të tjera gjegjëse artistike, si filma apo drama. Kujtojmë p.sh. filmat “Pylli i lirisë” dhe “Tokë e përgjakur”, që janë mbështetur në tregimet mjaft të njohuara si “Ndjekësi i kuajve”, “Litar i zjarrtë”. Apo edhe skenaret e filmave të tjerë si: “Kush vdes në këmbë”, “Fejesa e Blertës”, “Pika e ujit” (film vizatimor), të mbështetura po në tregimet e këtij autori dhe ku ai, shpesh është dhe bashkëskenarist. Pikërisht këtë intensitet dinamik rrëfimtar, si dhe frymë dramatike të tregimeve, kishte vrejtur regjisori i mirënjohur Andrea Malo (1919-1966) dhe i kishte propozuar autorit të tyre, që të provonte të shkruante dhe drama. Dhe në fakt, sekuenca e dromca tregimesh të njohura të këtij shkrimtari, janë ristrukturuar e bërë dhe drama jo pak të suksesshme si “Mulliri i Kostë Bardhit” , “Dasmë pa nuse” e ndonjë tjetër.

Le të sjellim në vëmendje tregimin “Përsëri do të rrjedhë lumi…”, të përfshirë edhe në përmbledhjen “Tregime të zgjedhura”, botuar më 1972, tek shtëpia botuese “Naim Frashëri”..

Këtu autori ka modeluar rrëfimtarin autorial në vetë të parë, në këtë rast, nga pozita e një personazhi fëmijë. Ngjarjet zhvillohen në kohën e mbretërisë shqiptare, në një fshat tipik të kohës, disi të largët e të harruar. Jemi në kohën, kur bota ka nisur të trazohet nga lufta mes forcave frankiste e republikane në Spanjë dhe përgatitjet për të tjera luftra, që nuk vonuan të vijnë.

Brenda kornizave të atij fshati, ashtu si në një thjerrëz artistike, autori projekton atmosferën e botës së trazuar të atëhershme. Në atë provincë të përhumbur, përtej gjallimit paralitik në vështrim të parë, zbulohen e shfaqen hullitë kontraversale të jetës, të cilat, kanë gjithsesi tipare referenciale me çdo hapësirë tjetër gjeografike dhe etnike, sado të largëta apo të ndryshme të jenë. Zëri i rrëfimtarit fëmijë, i jep autorit mundësinë për të sjellë tek lexuesi një realitet letrar sa më të larmishëm e intrigues, të nxitur e të trazuar nga tisi i fantazisë fëminore, që krijon situata nga më të paparashikuarat e më larghedhëset nga aspekti emocional.

Në kornizat e tregimit, zënë vend dy personazhe qendrore: senjor Quipo de Llano, siç kishte qejf të vetquhej nga simpatia prej rrahagjoksi që kishte për gjeneralin e Frankos së Spanjës dhe Naumi i Gjiros, një emigrant i moshuar ky, që ishte kthyer në vendlindja nga Amerika Latine (apo e Zezë) siç e quanin, ku kishte punuar në miniera e prej nga kishte sjellë një kollë të rëndë, që s`i ndahej. Përballja mes tyre, nuk ngjan të jetë projektuar aq si klasore, se sa si karakteriale. Ajo shfaqet si përballja mes errësirës dhe dritës në shpirtin e njeriut dhe të sjell referenca prej porosive biblike, ndonëse edhe pse nuk janë të shprehura këto drejtpërsëdrejti në tregim.

Një lloj “agoraje” e fshatit, është berbehana e Bexhetit, ku njerëzit mblidhen dhe bëhen biseda e kuvende nga më të ndryshmet, ndonëse ata janë ca banorë të moskundit. Sidomos flitet për luftën që kishte përfshirë Europën, deri edhe për çfarë ndodhte në Bilbao apo tutje në Marok. Dhe alias Quipo de Llano, sekretari i komunës së fshatit, si një dendy i krekosur dhe i parfumosur, si admirues i zjarrtë i Frankos së Spanjës, sa merrte vesh se një qytet binte në duart e gjeneralit, shkonte tek një hartë e madhe e Spanjës që e mbante në zyrë dhe mbi të ngulte flamujt e fitores (!) Por që ishte një turravrap i lodhshëm dhe qesharak, se ritmet dhe ndryshimet e luftës, ishin të shpejta dhe fitoret e humbjet merrnin kthesa të papritura.

Janë interesante në tregim edhe situatat me gruan e tij të bukur e lozonjare, Elenica, me të cilën, rrëfimtari fëmijë prcjell tek lexuesi dhe ato çastet poshtë dritares së saj, duke e soditur në mjedise e qëndrime intime, që për koinçidencë interesante, të kujtojnë e sjellin ndërmend filmat neorealistë italianë.

Pra tregimi, për nga vet struktura e tij, më së shumti ngjan të jetë një roman në miniaturë. Por autorit, në fund të fundit, sigurisht, që nuk i intereson përcaktimi i tij zhanror. Këto janë kryesisht përjetime lexuesish, që arrijnë të rrokin një “reliev” letrar mjaft të gjerë. Janë sigurisht dhe vrojtime e “teknikalitete” studimore të kritikëve, të cilët, rreken të ndërtojnë kështu tipologjinë dhe hierarkinë e krijimeve të autorit. U nisëm nga një tregim, por kjo dukuri, vrehet si tipar variues në shumë prej krijimeve të tjera, brenda opusit të tij të pasur tregimtar.

Për vlerat artistike që ka përcjellë, proza tregimtare e N. Priftit, ka tërhequr jo pak vëmendjen e kritikës letrare, duke përfshirë edhe atë që lëvrohej në Kosovë. Duket që edhe krijimtaria e tij, pamvarësisht kufizimeve e pengesave të komunikimeve mes të dy anëve të kufirit shtetëror (për rrethanat e njohura të para viteve `90-të), kishte mundur që të depërtonte dhe të vlerësohej në meset letrare të atyre anëve. Kanë shkruar mes të tjerëve për të, kritikë e studiues të njohur si Rexhep Qosja (tek libri “Kritika letrare”, 1969), Hasan Mekuli (rev. “Jeta e re”, 1967), Mensur Raifi (gaz. “Rilindja”, 1972), Rifat Ismaili (gaz. “Fjala”, 1980) etj.

N. Prifti, mbetet padyshim nga mjeshtrat e shquar të prozës tregimtare. Ai është ndjekës dhe ndërlidhës i një tradite të njohur shqiptare dhe përtej shqiptare, duke krijuar edhe vet një traditë të vyer, të dëshmuar përmes një kurore tregimesh mbresëlënëse, disa prej të cilave, përfaqësohen denjësisht si antologjike. Do t`i duhej sigurisht edhe këtij shkrimtari, që të paguante “haraçin”, që e kërkonte domosdoshmërisht realiteti i kohës, sidomos në disa konceptime tematikash. Por si dhe shkrimtarë të tjerë të talentuar, ai dijti që ta kalojë “Rubikonin” e sfidave të kohës dhe të krijojë universin e tij të pasur dhe origjinal letrar.

Është shkrimtari, që nuk rreshti së krijuari e së angazhuari plot përkushtim me veprimtari letrare e atdhetare, edhe në periudhën e dekadave të fundit, kur ai u vendos që të jetojë familjarisht në SHBA, ku qëndroi deri sa u nda nga jeta, këtu e nje vit më parë. Pra, vazhdoi të krijojë dhe gjithashtu të përkthejë jo pak nga autorë të njohur botërorë. Ndërkohë, përherë i palodhur, jep një kontribut të çmuar me shkrime në gazetën “Dielli” të federatës historike “Vatra”. Kësaj kohe, ka botuar dhe një varg të gjerë shkrimesh me kujtime, për disa nga shkrimtarët e njohur të letërsisë shqipe. Ato janë dëshmi e gjallë e Kujtesës, të përcjella nga një dorë mjeshtri – për kolegët dhe miqtë e tij shkrimtarë.

Është e kuptueshme se shkrimtarët, ashtu si gjithë njerëzit, kanë kalendarin e moshës së tyre biologjike. Por që ndryshe nga të tjerët, përkatësisht shkrimtarët me vlera të shënuara, kanë dhe një kalendar tjetër, kanë “moshën” e veprës letrare që lënë pas, për brezat e lexuesve të pritshëm. Dhe besojmë se N. Prifti, është nga ata tregimtarë, që do të vazhdojë të “jetojë” gjatë – në fletët e librave të tij të çmuar.

Viron Kona/

Përjetime nga libri “Këshilluesi gjuhësor” i Muhamet Cenkos.

“Një ndër detyrat kryesore të gjuhësisë shqiptare, krahas kërkimeve teorike, është edhe mbetet pasurimi i gjuhës me elemente të gurrave vetjake dhe spastrimi i saj prej masës së fjalëve të huaja, që kanë vërshuar së jashtmi dhe që po vazhdojnë edhe në ditët tona. Kanë depërtuar e depërtojnë në shkrimet shkencore edhe letrare, në shtyp, në radio, në televizion, në bisedën e përditshme…” – Eqrem Çabej.

Formimi i gjuhës letrare kombëtare të njësuar është fryt i përpjekjeve të shumë brezave, që kanë punuar e luftuar pareshtur, madje edhe duke sakrifikuar. Ishin ato përpjekje që çuan në Kongresin e Manastirit (1908), i cili vendosi një alfabet të vetëm të gjuhës shqipe; në vendimet e “Komisisë Letrare të Shkodrës”(1916-1917), e cila kodifikoi përfundimet kryesore të përpjekjeve të bëra gjatë Rilindjes për gjuhën letrare kombëtare dhe që u miratuan edhe nga Kongresi Arsimor i Lushnjës (1920) duke ruajtur sa më shumë të përbashkëta, atë që i afronte variantet letrare të shqipes e duke lënë mënjanë atë që i largonte. Vendimet e Komisisë Letrare u bënë baza e drejtshkrimit të shqipes deri në vitet e para pas Çlirimit. Në vazhdim erdhi natyrshëm Kongresi i Drejtshkrimit, më 1972, i cili vendosi për herë të parë rregullat e njësuara drejtshkrimore të gjuhës shqipe, që përdoren edhe sot. Padyshim që libri “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe”, Tiranë 1973, shërben edhe në ditët e sotme si bazë e drejtshkrimit të njësuar të gjuhës shqipe, ndërsa pas botimit të tij janë shkruar dhe vazhdojnë të shkruhen edhe shumë e shumë libra të tjerë gjuhësorë në nivel akademik, libra shkollorë, por dhe studime të thelluara dhe artikuj gjuhësorë, që mbështetin, thellojnë apo pasurojnë gjuhën letrare kombëtare të njësuar.

Në këtë atmosferë Muhamet Cenkoja sjell te lexuesi librin e tij “Këshilluesi gjuhësor” me të cilin afirmohet si një intelektual dhe qytetar atdhetar e i vëmendshëm, që reagon ndaj vërshimit të gabimeve të shumta drejtshkrimore, që cenojnë sot gjuhën letrare shqipe të njësuar. Nëpërmjet këtij libri ai përpiqet të ndikojë dhe të na këshillojë me modesti se si të shkruhet shqip sa më mirë, sa më qartë, kuptueshëm dhe pa gabime drejtshkrimore. Duke shkruar për fjalët, shprehjet apo tekstet e shkruara gabim, ai këshillon ndreqjen dhe korrigjimin e tyre, duke ia arritur të na bëjë më të ndjeshëm, më të interesuar dhe më aktivë në mbrojtjen e gjuhës shqipe standarde.

Libri “Këshilluesi gjuhësor” sapo ka dalë në treg. Ai ka si bazë nisjeje faqen e veçantë të internetit “Këshilluesi gjuhësor’”, që drejtohet nga vetë z. Cenko. Këtë faqe tërheqëse dhe me vlera, ai ka rreth 10 vjet që e ka çelur dhe deri më sot ajo ka mbi 13 mijë ndjekës, që janë nga Shqipëria, nga Kosova, Maqedonia e Veriut, Mali i Zi, por edhe shqiptarë të vendeve të ndryshme të Evropës, Amerikës etj. Ata shprehin pëlqime, bëjnë komente, tregohen të interesuar dhe bëjnë pyetje për probleme të ndryshme gjuhësore.

Libri “Këshilluesi gjuhësor” çelet me alfabetin e gjuhës shqipe dhe vijon me “Disa njohuri për tingujt – fonema të gjuhës shqipe”. Autori citon shkrimtarë të mëdhenj dhe ligjërues të rrallë të gjuhës shqipe si N. Frashëri, Mjeda, Noli, Konica, Fishta, Poradeci, teksa e cilëson gjuhën shqipe – një enciklopedi të gjithë jetës së popullit tonë. Autori na informon se në këtë libër “nuk ka shkruar vetëm për drejtshkrimin e zanoreve apo të bashkëtingëlloreve, por edhe për përdorimin e apostrofit, shkrimin e fjalëve njësh, ndaras dhe me vizë në mes, përdorimin e shkronjave të mëdha, ndarjen e fjalëve në fund të rreshtit, shkrimin e datave, përdorimin e shenjave të pikësimit, zëvendësimin e fjalëve të huaja me fjalë të shqipes etj. Cenkoja tërheq vëmendjen gjithashtu, që të respektojmë më shumë gjuhën amtare. “Në familje, – shkruan ai, – në shtëpi, vendlindje etj. mund të flasim edhe në dialekt, por në institucione duhet të flitet e të shkruhet vetëm në gjuhën standarde”. Këtë mendim ai e mbështet edhe me një thënie të shkrimtarit të madh shqiptar Ismail Kadare, i cili në një intervistë të tijën thotë: ”Natyrisht kur ka një gjuhë standarde, asnjë vend në botë nuk lejon që në shkolla, në shtyp, në radio, televizion etj. të flitet e të shkruhet në dialekte apo të folme krahinore”. Muhameti e shpreh shpeshherë interesimin e tij për pastërtinë e gjuhës letrare të njësuar shqipe, madje edhe kur lëviz në rrugë, në sheshe e qytet, në institucione shtetërore, kulturore, sociale, ekonomike, ushtarake, politike; në shkolla, lokale, shitore, sikurse dhe në veprimtari që zhvillohen për kulturën dhe librin. Për ilustrim përmendim këtu disa fjalë apo shprehje ku autori tërheq vëmendjen e lexuesit. Ai nis me fjalën nëpunës, e cila shpeshherë shkruhet nënpunës. Vijon me fjalën Mirë se vini!, e cila shkruhet shpeshherë bashkë Mirësevini!. Madje, siç vëren autori, kjo fjalë shkruhet gabim edhe në shkolla, në hyrje të tyre, në një kohë kur shkolla ka mësues të gjuhës shqipe, të cilët nuk duhet të lejojnë gabime të tilla drejtshkrimore. Autori ka kurajën ta mbrojë standardin e gjuhës shqipe, në drejtshkrim dhe në drejtshqiptim edhe në institucione të nivelit të lartë, si Kuvendi i Shqipërisë, ku edhe deputetë, të thjeshtë apo me detyra të larta, shprehen apo shqiptojnë fjalë jashtë standardit të shqipes. Teksa, si pa kuptuar Cenkoja na mëson të gjithëve se s`duhet të pajtohemi me shkrimin plot gabime të emrave të rrugëve dhe shesheve. Ai nënvizon: ”Po të ecësh Rrugës së Kavajës, do të vësh re se nëpër tabela ka emërtime që nuk janë shkruar përshtat normës drejtshkrimore. Kështu, afër qendrës së qytetit, në një tabelë të madhe janë shkruar emërtimet: sheshi Skënderbej dhe posta Shqiptare, për të cilat autori në rolin e këshilluesit gjuhësor na këshillon se ato duhen shkruar Sheshi Skënderbej dhe Posta shqiptare. Ai vijon të sqarojë se emërtime të tilla duhen shkruar pa gabime. Autori ka vënë re gjithashtu edhe emërtime të tilla rrugësh, si rr Shyqyri Bërxolli apo rr Him Kolli, kur ato duhen shkruar Rruga Shyqyri Bërxolli dhe Rruga Him Kolli. Këtu ai vë në dukje se në këto emërtime, në tabela duhet të shkruhet me shkronjë të madhe edhe fjala e parë, teksa sqaron se emrat e rrugëve e të shesheve në tabelat përkatëse nuk duhet të vihen në thonjëza. Autori vëren edhe mospërdorimin e nyjave të duhura në disa tabela të tjera, ku tregohen emra rrugësh, sheshesh, shitoresh. Kështu ai ka gjetur të shkruar gabim togfjalësha, si: Rruga Dibrës, Sheshi Flamurit, Mulliri Vjetër etj. Ato duhen shkruar: Rruga e Dibrës, Sheshi i Flamurit, Mulliri i vjetër. Autori këshillon: “Njerëzit që shkruajnë tabelat, posterat, reklamat etj. duhet të jenë specialistë të gjuhës shqipe, të njohin e përdorin mirë standardin.”

Mësuesit, gazetarët dhe shkrimtarët,

kambana e parë kundër gabimeve drejtshkrimore

Muhamet Cenkoja vëren se veçanërisht në mediet televizive dhe në botimet e gazetave e librave, ka gabime të shumta drejtshkrimore. Krahas tërheqjes së vëmendjes, ai këshillon se: “këto medie televizive duhet të jenë edhe më të vëmendshme ndaj problemeve të gjuhës shqipe, aq më tepër të drejtshkrimit të saj”. Ai sugjeron që, ashtu sikurse në institucionet qendrore të shtetit janë emëruar redaktorë gjuhësorë, edhe mediet televizive duhet të kenë doemos specialistë të gjuhës shqipe dhe të drejtshkrimit të saj. Ata duhet të kalojnë në filtër tekstet e gazetave apo ato televizive, më parë se ato t`i bëhen të njohura publikut. Ka ndjeshmëri ky problem me mësuesit, gazetarët dhe shkrimtarët, sepse janë ata të cilët japin dhe mund të japin edhe në të ardhmen një mbështetje dhe ndihmë të madhe për përhapjen dhe për mbrojtjen e gjuhës shqipe të njësuar, si dhe të drejtshkrimit të saj. Lexuesi kur e lexon një artikull, një libër në prozë apo vargje, natyrshëm ngulit në mendje edhe sesi janë shkruar fjalët, shprehjet, dialogët, fjalët me vizë në mes, si nisin paragrafët, si vihen shenjat e pikësimit, pika, presja, pikëpresja, pikëçuditja, pikëpyetja, dy pikat, si bëhet ndarja e fjalëve në fund të rreshtit etj. Ndaj, specialistët e gjuhës, mësuesit, gazetarët, shkrimtarët ta kenë çështje të parë drejtshkrimin sapo vendosin fjalën e parë në letër apo në krye të artikullit apo të librit që shkruajnë, teksa librat e shumtë që shkruhen e botohen, doemos duhet ta kenë redaktorin dhe korrektorin gjuhësor, jo thjesht si emër.

Në vazhdim autori shkruan se edhe në institucione publike ka gabime të shumta drejtshkrimore, që duhen korrigjuar doemos dhe urgjentisht. Kështu shkruhet arshiva në vend të fjalës arkivi, shkruhet arshivistja në vend të fjalës arkivistja. Gabime të tilla i sheh edhe në faqet e shtypit të përditshëm. Te rubrika “Fjalë shqipe në vend të fjalëve të huaja” autori nënvizon: ”Është thënë shpesh që, kur i kemi fjalët tona në shqip, s`kemi pse të përdorim fjalë të huaja. Por, janë të shumta rastet kur fjalët e huaja përdoren pa vend dhe pa qenë nevoja. Përdorimi i tyre shpesh bëhet jo për mungesë në gjuhën shqipe, por për mbivlerësim të gjuhëve të tjera, për t`u dukur më modern etj.” Mund të themi se përdorimi pa vend i fjalëve të huaja të panevojshme nga disa njerëz, të cilët duan të bëjnë përshtypje tek të tjerët, nuk tregon kulturë, por krahas mendjemadhësisë tregon se ata kanë mangësi të dukshme në leksikun e gjuhës shqipe. “Një ndër detyrat kryesore të gjuhësisë shqiptare, – shkruan Çabej, – krahas kërkimeve teorike, është edhe mbetet pasurimi i gjuhës me elemente të gurrave vetjake dhe spastrimi i saj prej masës së fjalëve të huaja, që kanë vërshuar së jashtmi dhe që po vazhdojnë edhe në ditët tona. Kanë depërtuar e depërtojnë në shkrimet shkencore edhe letrare, në shtyp, në radio, në televizion, në bisedën e përditshme. Është e vërtetë se me punën e kryer gjer më sot, një pjesë e tyre janë spastruar, po ndërkaq kanë hyrë e po hyjnë të tjera në vend të tyre. Pastrimi i gjuhës nga ky mish i huaj është një detyrë shkencore, njëkohësisht dhe kombëtare…”. Duke ballafaquar shumë fjalë të huaja të panevojshme që përdoren nga folës të ndryshëm në gjuhën e përditshme, autori sjell edhe një listë fjalësh të huaja që duhet të zëvendësohen me fjalë të gjuhës shqipe. Për këto zëvendësime është folur e shkruar shpeshherë nga gjuhëtarët, por duket se ata që i përdorin ato fjalë e shprehje nuk duan të “lëshojnë pe”. Ndërkaq, autori na këshillon sesi të përdorim zanoret e dhe ë, prapashtesat, numërorët tre dhe tri, shkronjën e madhe, përemrat kush dhe cili?, si të shkruajmë datat, shkurtesat e fjalëve etj., etj. Dikush mund të thotë se ne kemi në duar prej kohësh librin “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe”, Tiranë 1973, një libër mjaft i nevojshëm dhe i domosdoshëm. Natyrisht që ai libër është bazë e shkrimit të gjuhës shqipe me standardin e saj, por në librin “Këshilluesi gjuhësor”, autori e ballafaqon lexuesin me shembuj konkretë, që ai i ka ndeshur dhe ndesh në jetën e përditshme. Këtë e bën, jo vetëm duke e adresuar saktë gabimin drejtshkrimor, por edhe duke e sjellë atë në libër të fotografuar. Pra, autori e prek problemin në shembuj konkretë, duke na bërë më të ndjeshëm ndaj gjuhës shqipe letrare të njësuar, por edhe duke na e ngulitur më mirë në mendje mënyrën sesi duhet shkruar shqip. Ai këshillon se si të hartojmë një dokument, si të shkruajmë drejt emërtimet e shkollave, shkrimin e datave, emrat e ditëve të javës, të muajve e të stinëve etj. Për të gjitha rastet dhe shembujt që ai shkruan, i ka parë vetë të shkruara gabim, ndaj dhe i përmend realisht gabimet drejtshkrimore, madje tregon edhe sesi duhet të shkruhen mbështetur në fjalorin drejtshkrimor të gjuhës shqipe. Kështu ai tërheq vëmendjen edhe për shkrimin gabim të disa fjalëve të zakonshme, që i ndeshim në mjedise publike, në plazhe, në hotele, në klinika spitalore, në shitore, në kafene e restorante, në tabelat paralajmëruese të policisë rrugore etj. Si për ironi, autori vëren se gabime drejtshkrimore vihen re edhe në institucione arsimore, studimore, kulturore, artistike e letrare, apo dhe në festime e përurime ngjarjesh të mëdha. Për shembull, ai ka vërejtur se në hyrje të Pallatit të Kongreseve ishte vendosur një reklamë që fliste për Panairin e librit, që zhvillohej nga data 14 nëntor deri në datën 18 nëntor 2018 në Tiranë. Në atë tabelë, të vendosur në krye të atij institucioni autori ka gjetur disa gabime drejtshkrimore, që duheshin ndrequr: Nuk duhej shkruar ”panairi i 21 i librit”, por “Panairi i 21-të i librit”. Jo “tirana – 2018”, por “Tiranë 2018”.

Duke sjellë në libër episode, fjalë e shprehje konkrete me gabime drejtshkrimore, z. Cenko na këshillon sesi të shkruajmë ndarjen e fjalëve në fund të rreshtit, përdorimin drejt të bashkëtingëllores h apo r, apo l dhe ll, apo të grupeve të zanoreve -ue, -ye, përdorimin e presjes, përdorimin e saktë të kohëve të foljeve, si duhet të shkruhet shumësi i emrave, përemrave pronorë, shumësi i disa emrave femërorë, si duhet përdorur shumëpikëshi, foljet kam dhe jam, si duhen shkruar titujt e librave, emërtimet e emisioneve televizive etj., ndërkohë që shpjegon edhe kuptimin e shprehjeve me prejardhje nga frëngjishtja apo latinishtja, si: “Ç` ka bërë frëngu!”, ”Tabula rasa” etj.

Në hartimin e këtij libri, autori sjell edhe mendime të personaliteteve të kulturës, të arsimit dhe të letërsisë, sikurse fjalë dhe shprehje të nevojshme që nënvizojnë rëndësinë, vlerat dhe nevojën për ta pasuruar vazhdimisht gjuhën e bukur shqipe, e cila është si një organizëm i gjallë që kërkon përkujdesje të vazhdueshme. Personalisht do ta quaja “Këshilluesin gjuhësor” të Muhamet Cenkos një libër praktik tavoline, por që ka vendin e vet edhe në bibliotekë, në krah të shumë veprave të tjera të shkruara nga gjuhëtarët tanë. E, në këtë atmosferë gjuhësore, ndiej tek më tingëllojnë shumë aktuale fjalët e albanologut të shquar danez Olger Pedersen, i cili mes të tjerash, shkruante: ”Gjuha shqipe është një gjuhë e fuqishme dhe e bukur që duhet të jetë krenaria e folësve të saj dhe një mjet i shenjtë për zhvillimin kulturor dhe intelektual të kombit të vjetër shqiptar”.

Kush është Muhamet Cenko?

Muhamet J. Cenko lindi në fshatin Pirg të krahinës së Gorës, Korçë, më 1 dhjetor 1953. Është diplomuar për gjuhë-letërsi në Universitetin “Aleksandër Xhuvani”, Elbasan. Në vitin akademik 1984-1985 mbaroi kursin pasuniversitar për psikologji-pedagogji, pranë Fakultetit Histori-Filologji, Universiteti i Tiranës, njësuar në janar 2010 me titullin “Master i nivelit të dytë”, nga Fakulteti i Shkencave Sociale. Prej vitit 1976-1982 punoi si mësues i gjuhës shqipe e letërsisë në shkolla 8-vjeçare e të mesme dhe më pas, në vitet 1982-1990, si inspektor në seksionin e arsimit e të kulturës, pranë Komitetit Ekzekutiv të KP të rrethit të Librazhdit.

Gjatë viteve 1990-2001 ka punuar si drejtor në dy shkolla të qytetit, në shkollën 8-vjeçare “Genc Leka” dhe në gjimnazin “Ibrahim Muça” në Librazhd. Për shumë vjet punoi si drejtor i Arkivit Shtetëror Vendor të qarkut të Tiranës. Është bashkautor dhe redaktor gjuhësor e shkencor i librit “Fjalor shqip i termave arkivore”, botuar në vitin 2015. Ka një bibliografi të pasur të punimeve shkencore e profesionale (psikologjike, pedagogjike e të mësimdhënies) të botuara në organe të ndryshme të medias së shkruar (rreth 40 shkrime). Në vitin akademik 2009-2010 shkroi librin me titull “Psikopedagogjia” për nxënësit e shkollave të mesme profesionale, drejtimi “Shërbime sociale e shëndetësore”. Ka punuar si redaktor dhe korrektor gjuhësor me më shumë se 50 libra në prozë, poezi, publicistikë etj. Ka përkthyer mjaft shkrime nga gjuha italiane në gjuhën shqipe. Ka qenë dhe është hartues dhe administrator i faqes “Këshilluesi gjuhësor”, duke filluar nga viti 2013 e në vazhdim në facebook.

Literatura:

1.“Drejtshkrimi i gjuhës shqipe”, Tiranë 1973,

2.Eqrem Çabej, “Për pastërtinë e gjuhës”. Gazeta “Mësuesi”, 28 mars 1979.

3.Ismail Kadare, “Gjuha shqipe, një nga makinat më të përsosura të Evropës”. Gazeta “Tema”, 23 nëntor 2017.

KOSTA NAKE/

KU DHEMB DHËMBI VETE GJUHA
(Vepra 10, Onufri 2010, novela “Jesminë”)

E vërteta mund të jetë jo vetëm e hidhur, por edhe e papranueshme. Ca më tepër kur vjen nga jashtë. Mund të shoqërohet edhe me reagim agresiv. Mund të jetë një përvojë vetjake e autorit. “Pesëdheta veta që ushtrojshin tregtinë, hoxha, prifti, njizet a tridhjet nëpunës të vendosun në kazermën e vjetër të ushtrisë, malsorët që zbritshin tue ngrehë lope, dele, dhi e mushq të ngarkuem te një grumbull banesash që e qujshin pazar” a përbëjnë një qytet?
Mësuesi i ri që po hante bukë në kafe, i pyetur në praninë e “njerzve mâ të dalluem t’atij vendi”, për herë të parë tha se nuk meritonte të quhej qytet. Reagimi i vendasve – izolim i plotë. Herën e dytë, si njeri me personalitet përsëriti se nuk mund të quhet qytet kurrën e kurrës sepse kishte “mâ shumë gjela se sahata.” (f.24)
Përballë banesës ku është strehuar mësuesi ndodhet një shtëpi dykatëshe, me ballkon, rrethuar me lule dhe një oborr plot me zgjoje bletësh. Soditja e mësuesit tërheq vëmendjen e bletërritësit, por është Jesmina 12-vjeçare ajo që bën prezantimin e mësuesit. Në çdo rast tjetër kaq do të mjaftonte që prindi ta ftonte mësuesin në shtëpi, por kjo s’ndodhi. Dhe nuk është vetëm reaksioni i banorëve ndaj deklaratës së mësuesit, por edhe fakti që përtej perdeve të ballkonin fshihet një grua e bukur që bletërritësi e ka robëruar me xhelozi, Mësuesi nuk e ka parë atë, por kjo nuk i ndalon banorët të thonë se mësuesi nuk sodit bletët, po gruan e bletarit.
Goditja e madhe për mësuesin vjen nga gruaja ku ishte strehuar: “Të gjithëve na ka gëzue lajmi se ti ke shti lutje me u transferue.” (f.33)
Jo vetëm që mësuesi nuk kishte kërkuar transferim, por kishte punuar me korrektesë për shkak të reagimit negative të vendasve. Të tjerë kishin kërkuar largimin e tij duke e vënë para faktit. Nuk arrin as të sigurojë vajtjen e Jesminës në darkën e fundit para largimit.
Këto janë plintat mbi të cilat ngrihet tregimi, po raporti i nëpunësit me vendbanimin ku shërben është universal. Në Shqipërinë socialiste ky raport ishte ngurtësuar në slloganin “të punojmë atje ku ka nevojë atdheu”, madje edhe kërkesat për vazhdimin e shkollës së lartë orientoheshin drejt përfshirjen së saj në pjesën përmbyllëse. Për mua atdheu pati nevojë të punoja 13 vjet larg vendlindjes duke shkuar nga një faqe mali te tjetra. Të tjerë e shikonin fshatin nga dritaret e autobuzit ose trenit. Kushtet e fjetjes dhe cilësia e ushqimit ishin në skajet e së keqes, por, po të guxoje e të flisje hapur si mësuesi i Camajt, jo vetëm mund të humbisje të drejtën e ushtrimit të profesionit, por mund të përfundoje edhe në Spaç.
Nuk dimë se ç’ndodhi me mësuesin “e dëbuar”, por vetëm fakti i një transferimi të pakonsultuar, shkakton një lëndim aq të madh sa autori i rikthehet edhe një herë kësaj ndodhie duke e zgjeruar si novelë dhe duke vendosur në titull vogëlushen e pafajshme. Novela nuk sjell të reja në subjektin që lidhet me mësuesin dhe shkollën, përveç kujtimeve të fëmijërisë. Nuk ka as vazhdimësi përtej transferimit përveç një kërshërie ndaj gruas së bukur që mbetet vetëm si hije përtej perdeve.
Në këto vite të tranzicionit ka një ndryshim rrënjësor në raportin nëpunës – vendi i punës, me një rrjedhje të frikshme të krahut të punës dhe forcave intelektuale jashtë Shqipërisë. E vetmja gjë që nuk ka ndryshuar është fanatizmi me të cilin vendasit mbrojnë identitetin e kërcënuar nga ardhacakët, mbrojnë provincializmin e tyre me një reaksion shpërfillës ndaj përparimit.

URIMET DHE MALLKIMET NË GJININË DRAMATIKE
(Vepra 10, Onufri 2010,
dramat “Loja e mbasdrekës” dhe “Kandili argjandit”)

Pas pesë muajsh erdhi dita të ndahem me Veprën e Martin Camajt me keqardhjen e dyfishtë: Privimi i autorit nga kontakti me lexuesin shqiptar në kohë reale; pamundësia për ta parë në skenë ndonjërën nga dramat që përmbyllin kolanën. Drama “Loja e mbasdrekës” (f.135), sjell një ballafaqim të ligjit me kanunin duke skalitur figurën e Zekës dhe të mjekut, dy dëshmitarët e vetëm të një ngjarjeje të ndodhur gjysmë shekulli më parë dhe me një zgjidhje befasuese. Drama “Kandili argjandit” (f.243), vënë në skenë nga teatri “Migjeni” 8 vjet më parë trajton goditjen rrënuese të klasës së tregëtarëve duke ua mbledhur floririn.
Për vetë natyrën e gjinisë dramatike, shkalla emocionale e ballafaqimit mes karaktereve është e lartë, prandaj kam veçuar dy grupe për ta ilustruar.
Në grupin e parë janë shtatë raste urimesh që realizohet me folje të mënyrës dëshirore, shoqëruar me trajta të shkurtra të përemrave vetorë. Në pikësim bie në sy përdorimi i rregullt i pikëçuditjes.
Pastë dritë e diell! (f.149)
Të lumtë! T’u baftë shëndet e jetë! (f.178)
E paçim me jetë! (f.189)
Ashtu, ta lumsha! Kasap, ta bafsha e ta kthefsha! (f.236)
I dhafsha ujë me lugë! (f.283)
Kush e pat e pat dhe tumirë shkosh e udha e mbarë! (f.316)
Lavdi Perëndisë që qenke gjallë e shëndoshë e mirë! (f.335)
Interesant është fakti që ka një balancim mes urimeve dhe mallkimeve. Këtu formave të dëshirores u bashkëngjiten edhe forma të urdhërores. Në të rastet e shprehjes së vullnetit pozitiv apo negative peshën kryesore e mban folja kallëzues, objekti mbi të cilin shkarkohet nuk është domosdoshëm fizikisht, por në çdo rast është i identifikuar për shkak të kontekstit.
E gjoftë rrëfeja,…lëgimi mos t’i ketë lanë as për shej mish, as lëkurë në asht, ardhët njeri i ligjit të huej, e ngrehtë rrëshanë për me e qitë në burgun e zi! (f.143)
Këput qafën andej kah ke ardhë! (f.147)
Iu baftë nyeje në fyt atij e të shoqes! (f.164)
Çdo e ligë e fytyrës sate raftë mbi mue! (f.172)
Paç veten në qafë! (f.215)
Në gjykofsha me të padrejtë, e paça këtë peshë në krah në këtë jetë e në atë jetë! (f.217)
Futa ime e zezë qoftë strehë mbi krena tueja…, le të bjerë mbi krena tueja pështyma e nemës, breshni e mallkimeve ju raftë mbi krena! (f.235)

Dr. Nikollë Loka/

Edhe pas dekretit të Gjylhanesë, i cili në fushën e arsimit parashikonte që sistemi arsimor të organizohej në shkolla shtetërore, trevat shqiptare nuk përfituan asgjë, pasi shkollimi bëhej sipas përkatësisë fetare dhe vetëm në shkolla të huaja. Shkollat dhe mësimi i gjuhës shqipe ishin objekt i goditjeve të vazhdueshme, ndërkohë që me kalimin e kohës edhe në trevat shqiptare u rrit nevoja për një arsim laik, shqip nga gjuha, kombëtar nga fryma dhe praktik për jetën(Loka,2020: 86).

Megjithëse e shihte popullsinë shqiptare si potencialisht të dobishme në administrimin e Ballkanit, duke e parë atë si një shtrirje myslimane të shtetit osman, perandoria i shihte shqiptarët me dyshim. Për këtë arsye, krerët osmanë ndoqën atë që, në thelb, ishte një strategji “përçaj dhe sundo”, duke lënë një numër të madh komunitetesh të ndryshme etnonacionale në vilajetet ku jetonin shqiptarët, me qëllim që të vështirësoheshin, në mos të bëhej e pamundur çdo bashkim etnonacional i tyre në mbarë rajonin(Evered, 2012:40).Sulltani ishte kundër çdo lëvizjeje kombëtare të popullsisë shqiptare, veçanërisht kur merrnin pjesë myslimanët. Në interes të Perandorisë, ai e bëri mësimin e detyrueshëm të gjuhës në turqisht ose arabisht për myslimanët, pavarësisht nga origjina e tyre kombëtare, sepse një fe dhe gjuhë uniforme shtetërore mund të krijonte një pengesë midis elementëve të krishterë dhe myslimanë brenda saj dhe mund të pengonte formimin e kulturës kombëtare. Në fakt, Abdyl Hamidi II ndoqi një politikë arsimore dhe kulturore që synonte dobësimin e ndjenjave të nacionalizmit, veçanërisht në mesin e elementëve myslimanë me origjinë të ndryshme etnike. Qëllimi kryesor i kësaj politike, e cila u përgatit në përputhje me politikën e islamizmit, ishte futja e vlerave islame dhe besnikëria ndaj Kalifit. Në këtë periudhë do të sigurohej besnikëria ndaj shtetit, i cili ishte faktori më i rëndësishëm që mund ta mbante gjallë perandorinë. Po kështu, turqishtja, gjuha e administrimit dhe edukimit të shtetit, ishte e një rëndësie kritike për unitetin dhe integritetin e muslimanëve, të cilët konsideroheshin elementë thelbësorë të perandorisë(Gençoğlu,4922).

Pas shpërndarjes së Lidhjes së Prizrenit mësimi i shqipes në shkollat publike si dhe përdorimi i së njëjtës gjuhë në korrespondencën zyrtare u ndalua kategorikisht. Edhe përkthimet e hutbeve të së premtes nga arabishtja në shqip në xhamitë e Shkodrës mund të bëhen shkak për hetime zyrtare. Para vitit 1908 çdo korrespondencë private në gjuhën shqipe si dhe posedimi i librave të përpiluar në këtë gjuhë ishte i paligjshëm(Somel, 1997:452) Në ato kushte, shumë shkolla shqipe të mbyllura vazhduan të punonin në fshehtësi Kostovicova, 2005: 34)

Problemi i arsimit shqip ka qenë një shqetësim i madh i udhëheqësve atdhetarë shqiptarë në periudhën mbas Lidhjes së Prizrenit, si në çështjen e gjuhës dhe atë të alfabetit. Sami Frashëri e ka shprehur përmbledhurazi këtë shqetësim në librin e tij mbi Shqipërinë që u botua nga fund i shekullit: XIX: “Shqipëria nuk mund të ekzistojë pa shqiptarët, shqiptarët nuk mund të ekzistojnë pa gjuhën shqipe, dhe kjo e fundit nuk mund të ekzistojë pa alfabetin e vet dhe pa shkolla” (Skëndi, 2000: 127). Sipas tij “ Shqipëria nuk do të mund ta shpëtonte kombësinë dhe gjuhën e saj, po qe se Turqia do të vazhdonte t’i ndalonte shqiptarët të themelonin shkollat e tyre amtare, ndërsa lejonte kombësitë e tjera, armike të saj dhe të Shqipërisë të vepronin si t’u pëlqente. Po të vazhdonte sundimi turk, me kohë nuk do të mbetej gjurmë Shqipërie” (Skëndi, 2000: 160). Edhe Abdyl Frashëri do ta trajtonte në shtypin turk të kohës idenë se “shqiptarët formonin një kombësi më vete, në saj të bashkësisë së tyre gjuhësore, territoriale, kulturore dhe historike, dhe si të tillë ata gëzonin të drejtën supreme për vetëvendosje”(Pollo, Pulaha, 1989: 155).

Programi politik i Rilindjes shqiptare filloi me kërkesën për sigurimin e së drejtës më elementare, – atë të mësimit të gjuhës shqipe (Pollo, 2003: 211). Në Kanonizmën e “Shoqërisë të të shtypurit shkronja shqip” theksohej roli i kulturës në zhvillimin e një kombi: “Gjithë sa kombe janë të ndrituarë dhe të qytetëruarë janë ndrituarë dhe qytetëruarë prej shkronjash ndë gjuhë të veta” (AQSH, F.101, D.48, fl. 66).

Prandaj rilindasit e shihnin mësimin në gjuhën shqipe dhe shpërndarjen e librve shqip si mjetin më të mirë për zgjimin kombëtar.(Vickers, Pettifer, 2000: 44). Ndikim të madh në lëvizjen kulturore të shqiptarëve pati “Shoqëria e të shkruarit shkronja shqip” e Stambolli (Jevalich, 2004: 209), që nisej nga teza e shpallur prej rilindësve të parë, se “çdo komb që nuk e shkruan gjuhën e tij dhe nuk ka alfabetin e vet kombëtar, është një komb i prapambetur”(Buda, 2002: 337-370). Krijimi i saj ishte hapi i parë për të dalë nga faza e veprimeve të veçuara dhe për të krijuar një bërthamë organizative e përfaqësuese të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare(Buda, 2002: 126).Synimi i saj ishte themelimi i shkollave laike shqipe, të përbashkëta për të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga feja e tyre.Shkollat laike shqiptare kishin si detyrë që nëpërmjet përhapjes së gjuhës shqipe, të ndihmonin në zgjimin e ndërgjegjes kombëtare dhe në rritjen e përpjekjeve të shqiptarëve për autonomi.

Pa dashur të ndalemi në kontekstin historik të hapjes së shkollës së parë laike shqipe, na duhet të theksojmë se nevoja për zhvillimin e arsimit kombëtar bëhej më e ngutshme, duke qenë se arsimi në gjuhë të huaj u zhvillua shumë në këtë periudhë. “Në vitet ’80-të të shekullit të XIX-të, qyteti i Korçës kishte 3 shkolla në gjuhën turke, 4 shkolla në gjuhën greke, ndër të cilat një gjimnaz, një shkollë fillore vllahe (themeluar në 1885) dhe një bullgare (themeluar më 1891(Kryeziu, 2017:100). Shqiptarët që kishin themeluar shoqerinë shqiptare në Stamboll arritën të marrin nga Ministri i Arsimit të Turqisë leje për të çelur shkollë private në gjuhën shqipe, në Korçë. Leja u dha në emrin e Pandeli Sotirit(Xhanari (Latifi), 2017:173). Kjo leje u dha me kusht që në këtë shkollë të pranoheshin vetëm fëmijë që i përkisnin konfesionit jomysliman(Egro, 2017:94). Por shqiptarët nuk e morën parasysh kushëzimin. Regjistrimi i nxënësve për vitet e para ishte afër dyqind. Në vitin 1888, për shembull, shkolla kishte 160 nxënës, me një shpërndarje fetare prej rreth gjashtëdhjetë myslimanë dhe qindra të krishterë(Gawrych, 2006:88).

Familjet u përballën me disa presione lokale kundër dërgimit të fëmijëve të tyre në shkollë. Patriarkana Ekumenike e Rumit kundërshtoi themelimin e shkollës. Ai dhe kryesisht klerikët grekë kishin frikë se çdo zhvillim i ndërgjegjes kombëtare midis shqiptarëve ortodoksë mund të çonte përfundimisht në krijimin e një kishe ortodokse autoqefale shqiptare(Gawrych, 2006:89).

Dy javë më vonë u çel shkolla shqipe në Pogradec, pastaj me radhë në Ohër, Rekë, Ersekë, Leskovik, Polenë, Luaras, Elbasan. Mësimi dhe librat shqip u përhapën gjithashtu në viset e Kosovës, si në Prizren, Gjakovë, Pejë, Ferizaj, Drenicë, etj (Historia e Arsimit 2003: 16).

Për të ndihmuar mbarëvajtjen e arsimit dhe çeljen e shkollave të reja, në vitin 1888 u themelua “Shoqëria e Mësimit Shqip”, që arriti të kishte 160 antarë, shqiptarë të dy besimeve, ku çdonjëri prej tyre paguante një kuotë mujore(Historia e arsimit, 2003: 136) që shkonte për financimin e shkollave.

Për hapjen e shkollës protestante të vajzave në Korçë u angazhua Naim Frashëri, i cili siguroi lejen për Gjerasim dhe Sevasti Qiriazin që të themelonin një shkollë vajzash në vitin 1891, e cila do të modelohej sipas shkollave të tjera të krishtera protestante në Stamboll dhe në Ballkan. Frashëri mbështeti arsimimin në gjuhën shqipe të shqiptarëve, qofshin arsimin fetar apo laik dhe e dinte se leja ishte thelbësore për suksesin e kësaj veprimtarie në një qytet me personalitete kishtare dhe qeveritare që kundërshtonin kultivimin e gjuhës shqipe (Historia e arsimit, 203:142).

Rëndësi të veçantë pati sidomos shkolla shqipe e Prizrenit, e çelur në 1 maj 1889 nga mësuesi i gjuhës shqipe, Mati Logoreci, i cili bëri një punë të madhe jo vetëm me nxënësit, por edhe me popullsinë me synim për të përhapur mësimin në gjuhën shqipe(Qafa, 2017:22).

Fillimisht shkolla shqipe e Korçës kishte katër klasa dhe një përgatitore (kopsht). Të gjitha lëndët jepeshin në gjuhën shqipe. Tekstet e përdorura ishin shkruar nga rilindësit iluministët; u botuan në Bukuresht që nga viti 1886 dhe përfshinin librat e Naim Frashërit “Poezi për shkollat e para shqipe”; “Histori e përgjithshme”; “Shkenca”, “Historia e Shqipërisë” dhe librat e Jani Vretos: “Edukata qytetare”; “Gjeografia” dhe librat e Sami Frashërit: “Abetare”; “libri i leximit” dhe “libri i shkrimit”. Përveç kësaj, u mësuan edhe gjuha frënge dhe ajo greke(Lito, 2004: 75-76).

Shkollat në Shqipëri ekzistonin që në mesjetë, por Mësonjëtorja shqip e Korçës besohet të jetë shkolla e parë në Shqipëri me karakter kombëtar, demokratik dhe laik, në të cilën gjuha shqipe përdorej si gjuhë mësimi dhe i gjithë personeli mësimdhënës. ishin shqiptare. Më vonë kurrikula në Mësonjëtoren e parë përbëhej nga tetë lëndë: Gjeografia, Zoologjia, Anatomia, Astronomia, Fizika, Kimia, Aritmetika dhe Gjeometria. Edukimi përmes punës u fut në kurrikulë për të inkurajuar njerëzit të punojnë(Lito, 2004: 76). Qeveria osmane shkoi aq larg sa urdhëroi dëbimin e fëmijëve shqiptarë nga shkollat shqipe të Korçës. Gjithashtu ndaloi librat në gjuhën shqipe, madje edhe përdorimin e gjuhës shqipe si mjet komunikimi.

Shkollat shqipe të hapura në jug të vendit, nën presionin e Mitropolisë së Korçës dhe Patriarkut të Kostandinopojës filluan të mbyllen nga autoritetet osmane. Të gjitha shkollat që ishin hapur deri në vitin 1888 u mbyllën. E vetmja që shpëtoi me vështirësi, ishte ajo e Korçës, e cila u përball me sulme të vazhdueshme dhe në vitin 1891 vdiq drejtori i parë i saj shkolle Pandeli Sotiri. Mësues të tjerë si Gjok Shqiptari ishte vrarë dhe Petro Nini Luarasi helmua(Lito, 2004:76) Mësonjëtorja e parë” hyri në histori si pionierja e arsimit tonë kombëtar dhe dita e çeljes së saj si festë historike e tij.

Autoritetet osmane arritën deri aty sa të mbyllin edhe dy shkollat e Korçës, që i kishin lejuar vetë vite më parë. Në qeshor të vitit 1902 pas 15 vjet pune ishte mbyllur Mësonjtoria Shqipe për djem. Vështirësi po kalonte edhe shkolla shqipe e vazjave në Korçë. Pas urdhërit të Stambollit që ndalonte vijimin e kësaj shkolle nga nxënëset myslimane në vitin 1904, Porta e Lartë ndaloi përdorimin e gjuhës shqipe si gjuhës mësimi në këtë shkollë dhe në fillim të vitit 1907, u lëshua urdhëri nga Veziri i Madh për mbylljen e saj.

Me hapjen e shkollave laike shqipe që filluan me shkollën shqipe të Korçës, rëndësia e ndarjeve fetare të shqiptarëve u zvogëlua(Kostovicova,2005:33). Inkurajimi i zhvillimit të gjuhës shqipe dhe “shqiptarizmi” gradual i sistemit arsimor në krahinat shqiptare, tregoi kundërshtimin e shqiptarëve ndaj otomanizmit të dhunshëm dhe në të njëjtën kohë rikonfirmoi vendosmërinë e shqiptarëve për të ndërtuar një identitet të veçantë kombëtar shqiptar.