Çerçiz Loloçi, Albspirit/

Astrit Lulushi lindi në Tiranë më 1953.

U arratis nga Shqipëria izolacioniste komuniste diktatoriale në vitin 1985, periudhë e Perdes së Hekurt ose e Luftës së Ftohtë midis Lindjes dhe Perëndimit.

Në vitin 1986 u vendos në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe fillon punë në Radion “Zëri i Amerikës” ku shërbeu në të gjitha detyrat: folës, përkthyes, gazetar, shkrimtar dhe producent.

Aktualisht jeton me familjen në SHBA.

Është autor i gjashtëmbëdhjetë librave, mes të cilave: ‘Pak ndryshe’ dhe ‘Ndjenjë realiteti’ nga Botimet Tirana Times, ‘Zhgënjime sporadike; nga Botimet Dudaj, ‘Kujtesë lirie’ nga Botimet Tirana Times, ‘Sonete të Shekspirit’ nga Botimet Toena, ‘Kalendar historik’, ‘Dije të heshtura’, ‘Pak ajër’, ‘Pa kufizim’ dhe ‘Pa vazhdim’ nga Botimet Tirana Times, ‘Dije pak të thjeshta’, ‘Realitet dhe vetëdije’ dhe ‘Botë dhe mistere’ nga Botimet Uegen, ‘Dëshmi dhe kujtesë’ nga Botimet QTAL, ‘Përshkëndijime’ dhe ‘Udhë pa udhë’ nga Botimet Tirana Times.

Libri ‘Përshkëndijime” ka qenë në listën e shkurtër për çmimin kombëtar të Bibliofilisë.

Prej disa kohësh është kontribues në disa portale shqiptare, mes tyre edhe në Albspirit.

Falë erudicionit të thellë, një pjesë e mirë e eseve të tij janë të natyrës eciklopediste, që sjellin qytetërimet të hershme dhe më të reja, protagonistë dhe kundërprotagonistë, ngjarje dhe dëshmi që zbulohen për herë të parë në shqip.

Autori ka thellësi mendimi dhe priret nga konciziteti duke përçuar mesazhe të mëdha në tekste fare të shkurtëra.

Eseja politike zë gjithashtu vend të gjerë në krijimtarinë e tij duke përballur dukuri perëndimore me ato shqiptare në periudha të ndryshme kohore.

Autorët më të spikatur botërorë janë lëndë e shumë krijimeve të tij që vijnë me fakte e dokumente të panjohura më parë si dhe me ndikimin që ata kanë lënë në universin botëror.

Albert Vataj/

“Në politikë, mjeti justifikon qëllimin”, sikur vetëm kaq të ishte ajo që predikoi Makiavel, mjafton. Por “Princi” ishte shumë më shumë. Ndoshta ngase politikës dhe njerëzve të pushtetit u duhej një mjet për të justifikuar amoralitetin politik, i cili për hir të së vërtetës kurrë nuk i besoi moralit edhe pse sundonte me bekim hyjnor, madje edhe në masakra dhe kasaphana.

Makiaveli nuk legjitimoi vetëm amoralitetin politik me “Princin”, thjeshtë u la në dorë atyre një “Bibël” për të purifikuar çdo ndyrësi dhe blatuar hyjnive të rremet të pushtetit jetë njerëzish të pafajshëm, të cilëve u mbetej vetëm një rrugë, të bindeshin.

Gjatë 500 viteve të fundit, asnjë libër nuk ka fajësuar më shumë për t’i dhënë politikës reputacionin e keq që ajo vazhdon të gëzojë deri në ditët tona sesa Princi i Makiavelit . Sipas një versioni me ndikim të historisë së mendimit politik, i zhvilluar pas Luftës së Dytë Botërore, Makiaveli e ktheu politikën në një teknikë dominimi dhe shtetin në një makinë të krijuar për të shtypur nën dhëmbëzat e tij të gjithë lirinë njerëzore. Princi mendohej të përvijonte rregulla të reja të sjelljes politike, një “shkencë” të re të politikës që, si të gjitha shkencat e tjera shoqërore moderne, mbetet neutrale ndaj vlerave për hir të të cilave mund të përdoren teknikat e saj të pushtetit.

Asnjë vepër tjetër në mendimin politik modern, me përjashtim të mundshëm të Manifestit Komunist të Marksit , nuk konkurron në distancë me ndikimin e ushtruar nga Princi i Makiavelit . Për historinë e pritjes së tij janë shkruar toma të trasha. Nuk ka dyshim se Princi mëson përdorimin e mjeteve të liga në ndjekjen e qëllimeve legjitime politike.

Ka qenë një pikëpamje e zakonshme midis filozofëve politikë se ekziston një marrëdhënie e veçantë midis mirësisë morale dhe autoritetit legjitim. Shumë autorë (veçanërisht ata që kompozuan libra të pasqyrës së princave ose libra me këshilla mbretërore gjatë Mesjetës dhe Rilindjes) besonin se përdorimi i pushtetit politik ishte i ligjshëm vetëm nëse ushtrohej nga një sundimtar, karakteri moral personal i të cilit ishte rreptësishtë i virtytshëm. Kështu, sundimtarët u këshilluan që nëse dëshironin të kishin sukses – domethënë, nëse dëshironin një mbretërim të gjatë dhe paqësor dhe synonin t’ua kalonin detyrën pasardhësve të tyre – ata duhet të jenë të sigurt se do të sillen në përputhje me standardet konvencionale të mirësisë etike. Në njëfarë kuptimi, mendohej se sundimtarët bënin mirë kur bënin mirë;

Makiaveli kritikon gjerësisht pikërisht këtë pikëpamje moraliste të autoritetit në traktatin e tij më të njohur, “Princi”. Për Makiavelin, nuk ka asnjë bazë morale mbi të cilën të gjykojë dallimin midis përdorimeve legjitime dhe jolegjitime të pushtetit. Përkundrazi, autoriteti dhe fuqia janë në thelb të barabarta: kushdo që ka pushtet ka të drejtë të komandojë; por mirësia nuk siguron fuqi dhe njeriu i mirë nuk ka më autoritet për shkak të të qenit i mirë. Kështu, në kundërshtim të drejtpërdrejtë me një teori moraliste të politikës, Makiaveli thotë se i vetmi shqetësim real i sundimtarit politik është marrja dhe ruajtja e pushtetit (edhe pse ai flet më pak për pushtetin në vetvete, se sa për “mbajtjen e shtetit”.) Në këtë kuptim, Makiaveli paraqet një kritikë të ashpër të konceptit të autoritetit duke argumentuar se nocioni i të drejtave legjitime të sundimit nuk i shton asgjë zotërimit aktual të pushtetit. “Princi” synon të pasqyrojë realizmin politik të vetëdijshëm të një autori që është plotësisht i vetëdijshëm – në bazë të përvojës së drejtpërdrejtë me qeverinë fiorentine – se mirësia dhe e drejta nuk janë të mjaftueshme për të fituar dhe mbajtur postin politik.

Makiaveli kërkon kështu të mësojë rregullat e pushtetit politik. Për Makiavelin, pushteti në mënyrë karakteristike përcakton veprimtarinë politike, dhe për këtë arsye është e nevojshme që çdo sundimtar i suksesshëm të dijë se si duhet përdorur pushteti. Vetëm me anë të zbatimit të duhur të pushtetit, beson Makiaveli, individët mund të binden dhe sundimtari do të jetë në gjendje ta mbajë shtetin në siguri.

Teoria politike e Makiavelit, pra, përfaqëson një përpjekje të përbashkët për të përjashtuar çështjet e autoritetit dhe legjitimitetit nga shqyrtimi në diskutimin e vendimmarrjes politike dhe gjykimit politik. Askund kjo nuk del më qartë se sa në trajtimin e marrëdhënieve midis ligjit dhe forcës. Makiaveli pranon se ligjet e mira dhe armët e mira përbëjnë themelet e dyfishta të një sistemi politik të rregulluar mirë. Por menjëherë shton se duke qenë se detyrimi krijon ligjshmëri, do ta përqendrojë vëmendjen te forca. Ai thotë: “Meqenëse nuk mund të ketë ligje të mira pa armë të mira, unë nuk do të shqyrtoj ligjet, por do të flas për armët” ( PrinciCW 47). Me fjalë të tjera, legjitimiteti i ligjit qëndron tërësisht mbi kërcënimin e forcës shtrënguese; Autoriteti është i pamundur për Makiavelin si një e drejtë përveç fuqisë për ta zbatuar atë. Rrjedhimisht, Makiaveli nxirret në përfundimin se frika është gjithmonë e preferueshme se dashuria tek subjektet, ashtu si dhuna dhe mashtrimi janë superiore ndaj ligjshmërisë në kontrollin efektiv të tyre. Makiaveli vëren se:

“Kjo mund të thuhet në përgjithësi për njerëzit: ata janë mosmirënjohës, të pabesë, të pasinqertë dhe mashtrues, të trembur nga rreziku dhe të pasionuar pas fitimit…. Dashuria është një lidhje detyrimi të cilën këto krijesa të mjera e thyejnë sa herë që u përshtatet për ta bërë këtë; por frika i mban fort nga një frikë e dënimit që nuk kalon kurrë.”

Si rezultat, Makiaveli nuk mund të thuhet se ka një teori detyrimi të ndarë nga imponimi i pushtetit; njerëzit binden vetëm sepse kanë frikë nga pasojat e mosveprimit, qoftë humbjes së jetës apo privilegjeve. Dhe sigurisht, vetëm pushteti nuk mund ta detyrojë dikë, përderisa detyrimi supozon se njeriu nuk mund të bëjë ndryshe.

Njëkohësisht, një perspektivë makiaveliste sulmon drejtpërdrejt nocionin e çdo baze për autoritet të pavarur nga zotërimi i plotë i pushtetit. Për Makiavelin, njerëzit janë të detyruar t’i binden thjesht në respekt të fuqisë superiore të shtetit. Nëse mendoj se nuk duhet t’i bindem një ligji të caktuar, ajo që përfundimisht më shtyn t’i nënshtrohem atij ligji do të jetë ose frika nga pushteti i shtetit ose ushtrimi aktual i atij pushteti. Është fuqia që në instancën e fundit është e nevojshme për zbatimin e pikëpamjeve kontradiktore të asaj që unë duhet të bëj; Unë mund të zgjedh të mos bindem vetëm nëse kam fuqinë për t’i rezistuar kërkesave të shtetit ose nëse jam i gatshëm të pranoj pasojat e epërsisë së shtetit të forcës shtrënguese. Argumenti i Makiavelit tek “Princi” është krijuar për të demonstruar se politika mund të përkufizohet vetëm në mënyrë koherente në termat e supremacisë së pushtetit shtrëngues; autoriteti si e drejtë komanduese nuk ka status të pavarur. Ai e vërteton këtë pohim duke iu referuar realiteteve të vëzhgueshme të çështjeve politike dhe jetës publike, si dhe me argumente që zbulojnë natyrën e të gjithë sjelljes njerëzore me interesa personale. Për Makiavelin është e pakuptimtë dhe e kotë të flitet për çdo pretendim për autoritet dhe të drejtën për të komanduar, e cila është e shkëputur nga zotërimi i pushtetit politik superior. Sundimtari që jeton vetëm me të drejtat e tij, me siguri do të thahet dhe do të vdesë nga të njëjtat të drejta, sepse në konfliktin e ashpër të konfliktit politik ata që preferojnë pushtetin ndaj autoritetit kanë më shumë gjasa të kenë sukses. Pa përjashtim, autoriteti i shteteve dhe ligjet e tyre nuk do të pranohen kurrë kur ato nuk mbështeten nga një shfaqje pushteti që e bën bindjen të pashmangshme. Metodat për arritjen e bindjes janë të ndryshme dhe varen shumë nga largpamësia që ushtron princi. Prandaj, sundimtari i suksesshëm ka nevojë për trajnim të veçantë.

Agim Baçi/

Shumëkush mund ta ketë lexuar, dëgjuar apo parë film përpjekjen e Santiagos, personazhit të një prej romaneve më të rëndësishëm të letërsisë botërore, “Plaku dhe deti”, të Ernest Heminguejit. Gjithçka nis pas 84 ditësh ku heroi ynë vijon të mos fusë dot asnjë peshk në rrjetën e tij. Por i ka dhënë fjalën Manolinit, nxënësit të tij të ri, se do t’i japë fund sezonit të pafat dhe do të udhëtojë sërish drejt peshkimit.

Ai arrin me varkën e tij të vogël të kapë peshkun në mes të Golfstrimit. Është peshku që ai gjithnjë e ka ditur se ku është- peshku Marlin. Është peshku që ai e ka kapur lehtësisht në rini. Por gjërat nuk janë më si më parë për Santiagon, pasi as mosha e as mjetet që ka në dorë nuk janë në favorin e tij. Në tri ditë beteje ai flet me triumfin e tij, e vlerëson që ka qenë një peshk i fortë, por që tashmë atij do t’i duhet ta çojë në breg, pasi nuk vlen vetëm fakti që e ka në rrjetën e tij. Por nuk është e thjeshtë. Më së pari duhet të luftojë me peshkaqenin e madh Mako, të cilën Santiago, pas një beteje rraskapitëse e vret me fuzhnjën e tij.

Por kjo fitore me peshkaqenin Mako është edhe nisja e humbjes së gjithçkaje që ka kapur, pasi gjurmët e gjakut që ka lënë në betejën me Marlinin bëjnë që peshkaqenë të tjerë t’i afrohen dhe të gllabërojnë pothuajse tërë trupin e pajetë të Marlinit. Në fund Marlini përfundon thjesht në një skelet i përbërë kryesisht nga shtylla kurrizore, bishti dhe koka e tij. Kur Santiago e nxjerr në breg ai peshk i përket historisë, kuriozitetit, betejës, por jo vetë atij, e aq më pak Manolinit, për të cilin Santiago u nis t’i tregonte se ishte i zoti, se nuk ishte dorëzuar.

I trishtuar nga ky fund me peshkun që e kish kërkuar me aq ngulm, Santiago kthehet në shtëpi, shtrihet mbi shtratin e tij dhe bie në një gjumë të thellë.

Janë të shumtë ata që e lexojnë trishtimin e Santiagos si pasojë e një beteje të gabuar me krenarinë, e një beteje të nisur në kohën e gabuar, pa mjetet e duhura dhe i vetëm. Dhe beteja e tij për të shkuar në thellësi, i vetëm, i braktisur nga të gjithë, duke besuar se dikur kishte qenë i zoti në këtë betejë, është lexuar si një rrëfim për hapat që ne shpesh nisim atëherë kur nuk mundemi, kur koha mund të na nxjerrë në breg me një skelet, që i ka shërbyer vetëm peshkaqenëve, por jo atij që nisi betejën.

Edhe pse gjithçka nis si një betejë për dinjitetin e Santiagos, duket se humbja vjen nga ajo që ai nuk ka llogaritur- nuk është më i fuqishëm për një peshk të tillë, nuk fiton dot me varkën që ka, dhe për më tepër, është i braktisur në këtë betejë.

Çmimi “Nobel” për këtë vepër është ndoshta pikërisht për t’i kujtuar kujtdo prej nesh se disa beteja kanë kohën e vet. Askujt prej nesh nuk i duhet skeleti i një peshku që ka ushqyer vetëm peshkaqenët. Dhe i gjithë rrëfimi, që bart kujtime e dilema shpirtërore, duke sikur na fton të mendojmë dhe besojmë se për udhëtimet që duhet të bëjmë në jetët tona, për betejat tona, do na duhet të kuptojmë kohën tonë.

Në betejat tona, pa dyshim që Krenaria është e rëndësishme, por ajo nuk vlen kur përdoret për të na çuar me këmbëngulje drejt humbjes. Aq më pak na duhet që krenaria dhe dinjiteti ynë të kthehet në pengesë edhe për jetët e të tjerëve.

Kjo betejë kthehet në një trishtim më të madh sidomos kur përdoret në politikë, pasi ata që i hyjnë këtij “peshkimi” rrezikojmë që dëshirën e madhe për fitore ta kthejmë në një skelet që nuk i duhet askujt, përveç peshkaqenëve…!

KOSTA NAKE

(Romani “Arka e djallit” i Dritëro Agollit, Tiranë 1997)

Dy herë gjatë takimeve me poetin dhe shkrimtarin Dritëro Agolli e kishim cekur këtë roman me ndjesinë që lexuesi nuk arriti ta zbulojë si kryevepër të autorit. Është një vepër që mund të rilexohet ndryshe nga veprat paraardhëse të autorit sepse ngjarjet zhvillohen në dy rrafshe të ndryshëm kohorё, rrjedhimisht leximi mund të bëhet veçmas për të dy. Është diçka si Devolli dhe Osumi që ndjekin rrugë të ndryshme për t’u bashkuar më pas e për të formuar Semanin. Ta analizosh këtë vepër do të thotë të krijosh një simotër të saj, pasi tematika është mjaft e gjerë. Fatmirësisht është nga të paktët romane të cilёt kanë kaq shumë shpjegime për vetveten (shih f.185), prandaj lexuesit i mbetet tё bëjë një përmbledhje të tyre dhe të sjellë më shumë ilustrime.

Në rrafshin e parë ёshtë rrëfimi i Bamkë Dynjasë si një përngjitje e formës epistolare me atë memoriale dhe që ka në thelb konfliktin Cute Babulja – Mitro Karapataqi, njëri drejtor i përgjithshëm i folklorit në ministri tjetri kritik letrar, konfliktin e liberalit me dogmatikun, përkatësisht të Bamkë Dynjasë me Maxhun Xhabalakun, të punonjësit të shtëpisë së kulturës me kunatin e tij që bën vullnetarisht punën e operativit të fshehtë, të krijuesit me censorin. Për këtë rrëfim të rrafshit të pare shkrimtari Sherif Abeceja do të thoshte se nuk e kuptonte natyrën e tij: Bamka fliste me tërë mend apo tallej. (f.47)

Në rrafshin e dytë nga njёra anё është shkrimtari Sherif Abeceja që kërkon të hedhë dritë mbi dorëshkrimet e Bamkës, nga ana tjetёr kryetari i këshillit popullor Zyber Shpuza, mësuesi i historisë dhe përgjegjësi i muzeut të fshatit Spiro Arhitrari tre mustaqellinjë e Qershizës Tahir Kapedani, Fazlli Gropa, Jashar Guna që përpiqen ta pengojnë publikimin e tyre, madje pёr kёtё qёllim, pasi kanё dёshtuar nё pёrpjekjet e tjera, ia vёnё zjarrin shtёpisё sё Selman Thanёs ku ndodhet arka me dorёshkrimet dhe ku strehohet Sherif Abeceja.

Ngjarjet vendosen në Qershizë, një fshat i Devollit në vitet ’80 të shekullit të kaluar, që sipas Maxhunit – banor i tij, – “ishte një fshat ziliqarësh e batakçinjësh, i mbushur me bukëshkelës, shumë i pasur me hafije, një fshat i pasur me fantazi e trillime,” një fshat ku gjithçka ndodhte merrej vesh brenda një ore. Sistemi i centralizuar i ekonomisё kishte dështuar dhe po godiste drejtpërdrejt mirëqenien e fshatarëve, dështimi po shoqërohej me një forcim të mekanizmave shtrëngues që pakënaqësia të mos arrinte të organizohej dhe të shpërthente. Çdo tejkalim i censurёs shpallej si agjitacion e propogandё. Mёsuesi pensionist i thotë shkrimtarit “Nuk duhet folur. E marrin keq njerëzit. Të futin në ndonjë shteg të keq” (f.18), Sherifi i thotë mësuesit të historisë: “(Ca njerëz të prapë – K.N.) çdo fjale duan t’i japin kuptimin që dëshirojnë, në një kuptim të shëmtuar për të të zënë në gabime ideologjike! Këta janë përgjues fjalësh… I detyrojnë njerëzit të reduktojnë fjalorin dhe ta varfërojnë… (f.21) Berberi deklaron: “Unë e pres kokën, po s’pati gisht armiku i jashtëm!” Me të shkelur Cute Babulja, Qershiza u turbullua dhe u çmend deri sa arriti në demonstratë.” (f.255)

Cute Babulja këndon: “…Fukaraja s’kërkon gjë,/Të fle një natë me të,/

Vallahi se i bëj gjë,/T’i shkopsit kopast e gjirit,/T’i shoh gurë e xhevahirit.”

Bamka i thotë: “Mos këndo këngë të tilla se janë me zarar.” (f.58)

Cutja detyrohet t’i bëjё Maxhunit kёtё shpjegim: “…Marksisti i vërtetë edhe të flerë me të, nuk i bën gjë, se ka moral të lartë! Edhe kënga këtë thotë! (f.58-59)

Gati e njёjtё është edhe kënga tjetër në faqen 69 ku përsëri kërkohet gjiri i femrës. Përkundër moralit që ka shoqëria e  një periudhe të caktuar, përkundër ligjërimit të shkujdesur në jetën e përditshme, shoqërisë socialiste iu imponua një përjashtim i dhunshëm i këtij ligjërimi në komunikimin zyrtar duke krijuar një dualitet absurd, pasi siç doli më vonë, edhe baballarët e komunizmit kishin qenë po aq gojёshthurur.

*

Tufëzimi i bagëtive ishte goditja më e rëndë në cilësinë e jetës së fshatarit shqiptar dhe ky problem përbën strumbullarin e shënimeve të Bamkë Dynjasë. Se ç’është bagëtia për fshatarin e dëshmon monologu i Cutes me lopën dhe me viçin para tufëzimit, një prozë e bukur poetike. (f.87-88) Kulmin e shënon protesta e pesë grave që nuk kishin qumësht për fëmijët e tyre dhe detyrohen tё sulmojnё stallёn mjerane, ndёrsa Cutes i vёrsulen me fjalët: “Ju të Tiranёs na e sollët këtë hata.” Tirana nё kёtё rast ёshtё partia e qeveria.

Në rrafshin e parë të veprës pikëlidhjen e përbёn ardhja e Cute Babules në Qershizë, ky hamës i madh që gjen bollëk në shtёpitё e fshatit dhe kulmin e shënon ardhja në dimër, muaj më vonë, në atë fshat ku ka pёrfunduar tufёzimi i bagёtive, janë kufizuar shpendët dhe kanë mbetur vetëm lepurat.

Vepra është një navigim në historinë (f.278-280) dhe veçanësitë e procesit krijues letrar, me vlerësime të autorit për humorin, sajesat te “Ushtari i mirë Shvjek”, vërtetësia te “Don Kishoti i Mançёs” dhe “Shpirtra të Vdekura”; me debatin që bëhet për shkrimtarin turk Azis Nesin të gjitha këto të bëjnë të zgjedhësh pozicionin tënd ndaj letërsisë sonё të traditës, të shohësh nga afër mospërfillësit e krijuesve. Një letër e Maxhun Xhabalakut, shkatërron jetën e Bamkës dhe të Cutes. (f.109-110) Ja akuzat: I kalojnë netët me gosti të shthurura duke kënduar këngë me fjalë imorale e të turpshme. Cutja e quan fshatin tonë socialist të mbushur me të çmendur, domethënë edhe veteranët e komunistët janё tё tillё. Cutja merr mollë nga fshatarët me biografi të keqe dhe premton t’i strehojë në kryeqytet e t’u gjejë punë.

*

 “Arka e djallit” ёshtё njё roman karakteresh ku mund të veçohen agronomi dhe intelektuali i ri Agron Sahatçiu, përgjegjësi i shtëpisë së kulturës Teufik Imamhyseni, mësuesi pensionist Selman Thana me bashkëshorten Fatime, shoferi Fore, berberi Alush Karkanaqe, postieri Zenel Ibrishimi, rapsodi Gjok Çoku, Bajamja – vjehrra e Bamkës, mjeku Xife, etj. Portretizimi i tyre bëhet nga autori, nga vlerësimet që personazhet i bëjnë njëri-tjetrit ose nga fjalët që thonë për veten dhe me sjelljen ndaj të tjerëve.

Cute Babulja është gurra popullore e humorit i skalitur si karakter sipas formulës “qesh e ngjesh”, njeriu i zënë rob nga gëzimi dhe shakaja, gjenerator gëzimi, popullor dhe pa qibër, i matur dhe i urtë, burrë i rrallë e mëmëdhetar nga të paktët, me njё tipar shumё individual: ka qejf t’i zërë burrat për mustaqe, edhe kur janё tё panjohur, madje edhe kur janё tё huaj. Nuk mund të mos buzëqeshësh kur dëgjon historinë e Fores të sajuar prej tij për të bërë përshtypje tek tezja në Selanik. Thelbin e karakterit tё vet qё e çon nё rrёnim, e zbulon me kёto fjalё: “Shokët e udhëheqjes duan të më ruajnë nga fatkeqёsitë, unë prap shkoj drejt fatkeqёsive…unë marr rrugët edhe bëj gostira me çapaçulë që më spiunojnë.” (f.46)  Ai e mposht kundërshtarin e vet Mitro Karapataqi në të gjitha debatet duke e vënë në lojë për ta poshtëruar. “Bob Çestërfilldi është superfuqi… Më pushtoi dhe s’pata ç’t’i bëja… u detyrova me dhunë të jap intervistë.” (f.313)

Po ç’mendojnё tё tjerёt pёr Cute Babulen?

Bajamja: është harbut nga goja, një araba pa rrota.

Lulushja: … e ka gjakun e ëmbël, po në shaka e sipër thotë gjëra të frikshme.

Maxhuni: është aventurier dhe zijafetxhi i papёrmbajtur, mëz i hazdisur i pelës së mikroborgjezisë.

Cutja e njeh realitetin shqiptar të mbushur me spiunё, prandaj u trembet letrave të Maxhunit dhe pas refrenit “E bëri letrën?” ai shpërthen: “Po mua më ha kjo e shkretë gjuhë, o Bamkë! Ah, ç’gjuhë të poshtër që kam! Pritmani, o Bamkë pritmani gjuhën, që sonte… Nuk do të më dhëmbë, po do të më shpëtojë. Ah, moj gjuhë, si s’më thahesh!”(f.75)

Demonstrimet e Cutes duke pirë me grekët gjatë qëndrimit në hotelin e Selanikut, duke hyrë në vallen e dervishëve nё Konia dhe me kërcimtaret në lokalin e Kullës së Gallatës janë sfidat e liberalizmit përballë dogmës; vendi që i japin gazetat e huaja këtyre akteve dëshmon se sa ishte ngurtësuar Shqipëria në hartën zhvillimore të botёs.

Të tallurit me veten është piku i satirës në këtё vepër. Vjen njё çast dhe Cutja dëshiron që nga tigër të kthehet në lepur. Meli, e shoqja i thotë: “Sa mirë që u ktheve në lepur, se do të të ushqej me lakra! O lepurushi im, s’ta dilja dot me mish!” (f.241) Këtu kemi të drejtë të aludojmë me tigrin – Shqipëria kështjellë e socializmit në botë, dhe lakra “do të hamë dhe bar dhe parimet nuk i tradhëtojmё!”

Babaxhani Cute në rrethanë të caktuara del nga natyra e vet, ose autori e ka bërё qëllimisht këtë te skena buzë lumit kur e sulmon me kalё Maxhunin, për të treguar se çdo durim ndaj të keqes ka një kufi.

Antipodi i Cutes ёshtё Mitro Karapataqi, më i shkurtri i të gjithë kritikëve, xhuxhmaxhuxh. Ja prezantimi i Cutes për tё: I pamëshirshmi kritik, zijoshi, njohësi më në zë i raporteve letrare shqiptaro-turke. “Ti je cingun, ose në shqip një koprac, ose në turqisht një neqez i pandreqshëm.”

Ja dhe vlerёsimi i Bamkës: “Ishte një qendër doganore që kontrollonte bagazhin e fjalëve dhe veprimeve tona.”

Zbulimi i karakterit tё tij kulmon kur lё bashkudhёtarёt e vet nё Greqi dhe, sapo kthehet, i denoncon se janё arratisur. Mё pas jep detaje pёr shkeljen e vijёs sё partisё nga Cutja gjatё konferencёs pёr folklorin nё Turqi.

Maxhun Xhabalaku ёshtё vëllai i Lulushes, nëpunës i gjendjes civile, njeriu që dërgon letra anonime për të tjerët, biçimsëz, pizeveng e lapangjoz, dinak e finok e i pacipë. I ka bërë letër Bajames kundër Bamkës, ka bërë letër kundër tezes së Hyskës.

Sherifi për tё: është njeri i zgjuar, flet me fjalë të ngjyrosura, i llahtarshёm.

Bamka pёr tё: letrat i ka pasion krijimtar, është zuzari më i lig i rrjedhës së Devollit, cinik, i pafytyrë, i paudhë.

Cutja: Maxhuni e Zyberi janë torero të poshtër.

Ja dhe vlerësimi i Maxhumit për vetveten “Me spontaneitetin e shpirtit i doja Cuten dhe Bamkën, kurse me logjikën e detyrës i urreja.” Apologjia e tij (f.237) është përmbyllja e figurës më negative të romanit dhe paraliza që ka pësuar ai, besoj se është një dënim i shtuar enkas nga autori; i thënë me fjalët e Sherif Abecesë “ky shtrembërim në fytyrë ishte pasqyrim i vërtetë i shpirit të këtij njeriu.” (f.106) Maxhuni është e keqja që s’na lë të përparojmë si komb.

*

Në rrafshin e dytë të rrëfimit vendin kryesor e zë Sherif Abeceja, shkrimtar i njohur brenda dhe jashtë Shqipërisë. Ai vjen për të marrë dorëshkrimet e Bamkë Dynjasë dhe për t’u bërë mbrojtës i një krijuesi dhe punës së tij. Fillimisht është indiferent ndaj fshatit dhe njerëzve, por, në fund, njeriut që shkruan i bashkëngjitet njeriu që lufton. Shkundjen e madhe ia jep Anthulla: “Ju kur e gjetët fletoren, pse nuk ikët në Tiranë? Donit t’i habitnit njerëzit. Ja çfarë ka gjetur Sherif Abeceja! Ja ç’do t’u punojë fajtorëve! Dhe gjetët fajtorë të mëdhenj tre mustaqellinjtë! Donit të më habitnit mua duke më vënë vetëm një detyrë: të ulërij në shtrat për të kënaqur gjeniun e letrave, Sherif Abecenë! Ju nuk dëshpëroheni, sikur të digjet e gjithë letërsia shqipe, jo një fletore!” (f.457)

I vetmi personazh i pranishëm në të dy rrafshet e rrëfimit është Zyber Shtufa, kryetari i këshillit popullor. Në rrëfimet e Bamkës ai është përfaqësuesi i diktaturës së proletariatit, ekzekutuesi i urdhërave që vinin nga lart dhe njëkohësisht ai që përballej me njerëzit që ishin kthyer në vidha mekanike të ingranazhit socialist. E shohim Zyberin në një skenë ku bëhet barrierё për të ndaluar gratë që protestojnë për mungesën e qumështit dhe kapërcimi i kësaj barriere shёnon rënien e afёrt tё sistemit. Ka dhe një detaj anësor në të kaluarën e tij: presioni ndaj drejtorit të shkollës për t’ia rritur fiktivisht notën të nipit që të përfitonte një bursë, duke ia hequr kёtё favor njё fёmije tё shkёlqyer, por pa pёrkrahje. Kur drejtori nuk pranon vjen hakmarrja duke ia prerë pemët e kopshtit dhe duke ia shkulur kulturat e tjera se kishte sipërfaqe toke mё tepër.

Në këtë rrafsh të dytë Zyberi e di se ç’vend duhet të ketë në shënimet e Bamkë Dynjasë, prandaj kërkon me çdo mjet t’i hedhë në dorë dhe t’i zhdukë, qoftë edhe sikur ajo të paguhej me çmimin e lartë të jetës. Edhe këtu ai dështon në orvatjet e bashkërenduara me të tjerë. 

Gratë përfaqësohen në vepër me dy karaktere interesante:

Anthulla Konomi është e pashme, e gjatë, me flokët të drejta, të zeza, e pamartuar, shumë e këndshme dhe shumë e gëzuar.

Cutja: është doktoresha më lozonjare që kam njohur në Ballkan.

Sherifi: është një leopardeshë e bukur.

Bamka: është amazonka e Qershizës.

Lulushja, bashkёshortja e Bamkёs ёshtё e nderuar, fisnike dhe mikpritëse, zemërgjerë, engjëll i vërtetë. Ajo bëhet muzë për të sjellë poezi brenda veprës: “O gra, sa shpejt fluturoni në qiej dhe sa shpejt zbrisni në tokë! Fluturoni duke qeshur në çast, zbrisni duke qarë në çast! Dhe me këto shenja njerëzore, na bëni që t’ju duam më shumë, që t’ju ledhatojmë për t’ju qetёsuar, që t’ju japim përsëri zemër për të fluturuar në qiell dhe për t’ju mërzitur prap, që të na kthehi në tokë.” (f.141)

*

Arka dhe fletoret me dorëshkrime të Bamkës janё njё gjetje artistike pёr tё vёnё nё lёvizje ngjarjet dhe ndaj tё cilave personazhet reagojnё nё mёnyra tё ndryshme.

Sherifi: njё shkrim letrar. 

Selmani: është fletore çudirash.

Anthulla: është defter i ndotur me baltra pornografike.

Zyberi: ky s’qenka dëfter, po djalli i fshehur në letër, sёndyqkё e mbushur me helm.

Fatimja: na doli një lugat nga sëndyqka!

Fshatarët duan që Bamka të mbetet i dënuar, pa të drejtë botimi edhe pas vdekjes, por brenda tyre shquhen dy palë: njëra nga padija dhe naiviteti primitiv, tjetra nga keqdashja dhe egërsia për hakmarrje se ai u ka vënë në dukje të zezat e karaktereve tё tyre.

 “Arka e djallit” është një vepër që mund të lexohet dhe përtypet nga të gjithë brezat e lexuesve sepse trajton problemet e mëdha të fshatarësisë shqiptare dhe jo vetëm, sepse karakteret bëhen bartës dhe shprehës të kulturës popullore, si Cute Babaulja dhe plaka Fatime, sepse fjalët e urta dhe aforizmat në shumicë janë të gurrës popullore ose të përvojës së njerëzve të thjeshtë, sepse përdor qëllimshëm trajtat përkëdhelëse ose zvogëluese në të folmet e Devollit, sepse përdor shpesh fjalë tingullimituese që përftojnë shprehësi, lakonizëm dhe emocionalitet. 

*

Të gjithë romanet e Dritëro Agollit shquhen për kujdesin që duhet treguar për gjuhën shqipe. Deklarimi vihet nё gojёn e Demkës: “Mundohem t’i rralloj fjalët turqisht në pyllin e fjalorit tim.” (f.405) Autori tregon një interes të shtuar për gjuhësinë kur jep pёr herё tё parё nё gazetat turke emrat  e personazheve në trajtat e tyre tё plota, duke u bёrё edhe pёrshtatje sipas turqishtes Maksut Babulja, Dhimitër Karapataqis, Bajram Dynjaoglli dhe Kristoforis. Kjo gjë u vu re edhe kur ata regjistrohen në hotel në Selanik, ku sportelisti mbiemrin Babulja e greqizon Papuljas. Cute Babulja bën zbërthimet e emrave Karapataqi, Thesaloniki dhe fjalёve tё tjera. Rrёfyesi kalon nga një stil ligjërimi në tjetrin në përputhje me mjedisin e komunikimit.

Një citim i gjatë qё tregon sa shumë barbarizma turke vazhdojnë të vegjetojnë në gjuhën e folur shqipe:

-Po ky bilmez pse na e ka fshehur këtë aksident?

-Evet? Bilmez? – pyeti Mehmet beu.

Cute Babulja u skuq. Ai harroi se fjala “bilmez” ishte turqisht dhe Mehmet beu e kuptonte fare mirë.

-Ah, këto fjalët turke ç’na turbullojnë fjalorin e gjuhës mëmë! Më kuptoi rezili!

-Mos, se edhe “rezil” turqisht është! – e shtyva me bërryl.

-E po s’e pastruam këtë lanete gjuhë! – shau Cute Babulja.

-Pusho se edhe “lanet” turqisht e ke! – shfryu papritur Mitro Karapataqi.

Turku u shkri në gaz.

-Ah, qerratai, u kënaq! – tha Cute Babulja.

-Mos e ngri zërin, se edhe “qerrata” turqisht është! – ndërhyra unë.” (f.314-315)

*

Që në leximin e parë mund ta konsiderosh këtë roman një kryevepër dhe, pas çdo leximi, të përforcohet ky vlerësim, të bëhet një shtysë për ta mbrojtur duke iu përmbajtur disa kritereve. Një kryevepër rrëfen atë që autori njeh dhe do më shumë – vendlindjen. “Arka e djallit” e përmbush këtë, pasi nuk është thjesht një fotografim i mjedisit të një treve, por një stacion nga merr udhë mendimi dhe filozofia e jetës. Mjafton të lexosh ç’thotё autori pёr pronёsinё e tokёs dhe raportin e njeriut me tё nё socializёm (f.272), të dëgjosh agronomin Agron Sahatçiu dhe nihilizmin e tij, të analizosh ato që shkruan për bektashinjtё dhe mishin e ndaluar. Ky roman në një këndvështrim më të largët është poema “Devoll, Devoll” e rishkruar në prozë, por në vend të ngjyrave entuziaste të poemës këtu mbizotëon toni komiko-tragjik.

Romani ka një frymëmarrje të shëndetshme sepse vështrimi i autorit ka fluturuar përtej vendlindjes, ka skena dhe fakte jo vetëm për Devollin, jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për Ballkanin dhe Botën. Ka detaje pёr dallimin midis haneve dhe hoteleve, sjell informacion për Konian, pёr vallen e dervishëve, pёr dallimet mes popujve, për gjurmën që ndiqte rruga Egnatia, etj. Romani është një sintezë e përvojës së gjatë të shkrimtarit jo vetëm në fushën e letrave, por edhe në njohjen e botës. Libri është një enciklopedi e vendeve ku lëvizin Cute Babulja dhe Bamkë Dynjaja.

Ky roman është dëshmi e guximit për të rrokur problemet e mëdha të vendit dhe njerëzimit. Të ngresh probleme të mëdha do të thotë mbash prushin në duar. Siç tregonte vetë autori, romani e pati zanafillën në vitet ’80, atëherë kur pakkush kish guximin të kundërshtonte politikat e gabuara ekonomike të regjimit komunist. “Arka e djallit” është një simfoni shkronjash që rimishëron artistikisht jetën shqiptare në zgrip të diktaturës dhe dështimin ekonomik.

Dritëro Agolli shquhej për zotërimin mjeshtëror të artit të fjalës dhe “Arka e djallit” e ilustron këtë. Ai ishte jo vetëm një njohës i thellë i gjuhës shqipe, por e shfrytëzoi edhe këtё roman për të bërë një apel për pastrimin dhe pasurimin e saj. Romancieri bëhet edhe gjuhëtar kur përveç shqipes gjen hapësira për të futur fjalë e shprehje nga greqishtja, turqishtja, rusishtja e frëngjishtja, futet në kuptimet e disa fjalëve që kanë lidhje me brumin që ka nё duar. Ai luan me të gjitha kuptimet e fjalës për të përftuar shprehësi dhe vlera estetike. Mjafton të kujtojmë shpjegimin e kuzhinierit minoritar, xha Janit, gjatë “protestës” së preshve si dhe lojën e fjalëve “Preshtë janë vaditur me gjakun e dëshmorëve.” Autori luan me tekste të njohura (f.144) duke rimarrë mballosjen që ndodh rëndom me serenatat. Romani është shkruar me njё stil elegant – fryt i kalërimit të gjatë të Dritëroit në lëmin e poezisë. 

Një kryevepër është aftësi për ta bërë lexuesin të qeshë, të buzëqeshë, të bjerë në mendime, të ngarkohet me emocione pozitive edhe kur jeta e shpalosur nuk ka vetëm diell e dritë. Pёr herё tё parё ai fut nё njё vepёr tё vetёn skena erotike si njё kapёrcim i vetvetes. Romani “Arka e djallit” është melhem për shpirtin e lexuesit, por koha kur u botua, viti i çmendurisë së madhe 1997, shpërbërja e kooperativave dhe ndërmarrjeve, e gjeti shqiptarin e çliruar nga diktatura të papërgatitur për sfidat e sipërmarrjes private dhe e larguan dhunshëm nga libri dhe arti në përgjithësi për të mbijetuar. Ja pse “Arka e djallit” ёshtё dielli i një mëngjesi të mjegullt. 

Bilisht, 21 – 25 prill 2024

– Fjala në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës.

Zija Çela

Kur më erdhi ftesa për këtë tryezë, megjithëse dimër, dita kishte plot dritë dhe vetiu m’u kujtua çfarë i kisha thënë njëherë Ali Aliut. I kisha thënë se gjatë vitit Prishtin vërtet ka tërheqje, por edhe Tirana ka shumë ditë me diell. Nuk e di pse, përveçse si albanolog i shquar, edhe si personalitet njerëzor Ali Aliu më vjen në mend sidomos në ditë me diell. E kështu ndodhi që ky vegim m’u bë nxitje për t’i hedhur lirishëm ca shënime edhe në letër.

1. Akademiku 90-vjeçar, që na nderon mes nesh, ka një zakon të pashqitshëm. Kur është duke shkruar, ai sikur e këndon nën zë tekstin që po kompozon. Dhe kjo ndodh prej fjollave të frymëzimit. Nga Katër Stinët e Vivaldit, ndoshta për harenë e saj, do ta vija gishtin te Pranvera.

Ali Aliu i përket kritikës dhe filozofisë pozitiviste. Kur bën objekt studimi krijimtarinë e një shkrimtari, ai hedh dritë në anët më të forta të autorit, i analizon një për një, por me lupë në dorë nxjerr në pah edhe sythe që ose janë në zhvillim, ose premtojnë të zhvillohen. Në shkrimet e tij nuk ka asgjë toksike. Ai nuk helmon as me dashje, as pa dashje, përkundrazi, vihet në krah të shkrimtarit të cilit i dhuron vlerësim dhe ndjesi gëzimi. Nuk ka autor që mund të ankohet se Ali Aliu ia ka ngrënë hakun, siç nuk kam dëgjuar ta ketë pohuar dikush mbipeshën, kur mund t’i jetë dhënë më tepër.

2. Ali Aliu e ka të lindur Dashninë për leximin dhe Pasionin e fjalës për letërsinë. Pa e patur fare qëllim, madje pa i shkuar asfare në mend, çfarë e ka patur të brendshme e ka shpallur si kryemotiv qysh në fillimet e veta. Ja si mund të lexohen të bashkuar tre titujt e tre librave të tij të parë: “Kërkime e Shtjellime në Rrjedha të Letërsisë”. Tre tituj në një, kredo e plotë.

Ali Aliu është studiuesi në simbiozë me zekthat që ka përditshmëria e kritikut. Ky është tharmi që, ashtu siç nuk e ka lënë në rini, nuk e lë rehat as në moshën e patriarkut. Kur i ka ardhur për të folur, atij nuk i ka ngrirë lapsi në dorë, madje me raste nuk është stepur për ta trajtuar një vepër edhe si kryevepër, pa manipuluar me heshtjen si element i estetikës së reagimit apo si koncept i dilemës etike. Romancierët ndoshta s’janë aq bujarë sa poetët, të cilët jo rrallë ngopen me aromën e lavdërimeve, ndërkohë që prozatori ndalet ndër paragrafë e detaje, duke kërkuar argumentin në shumësinë e tyre. Nuk po i shtyj më tej reagimet e palës së shkrimtarëve, por po them se ndodh diçka e çuditshme me palën tjetër. Në vend të presë mirënjohje nga autorët e librave që ka pëlqyer, Ali Aliu sillet vetë i pari falënderues ndaj tyre.

3. Sigurisht, me sy të lirë askujt nuk i duken shenjat e botës së brendshme. Por askush që merr guximin të shkruajë, sado të përpiqet, për një sy të stërvitur nuk mund ta fshehë transplantin e zemrës në tekstin e tij, në terma të kardiologjisë ritmin, aritminë, suficencën, insuficencën, etj. Ashtu si për çdo krijimtari, në rreshta e midis rreshtave shpirti i kritikut pulson në tekst, duke dëshmuar si ndihet fjala aty, vjen si harmoni, vjen si llogaritje matematike, rënkon nga mungesa apo kërcet nga teprimi.

Modalitetet e shqyrtimit kritik janë nga më tëndryshmet, rekomandohet objektiviteti. Mirëpo kur e kanë patur prirje, edhe kritikë e studiues të shquar në botë ia kanë dalë ta arrijnë objektivitetin jo vetëm përmes dijes, kulturës e kapacitetit mental, por edhe ndihmës së urtësisë shpirtërore. Më duket se kjo urtësi e karakterizon tekstin e Aliut. Në pjesën e shkrimeve kritike ai nuk është i shkarkuar plotësisht nga barra emocionale, porse emocioni i ngarkohet vetë zbulimit të një thelbi, bie fjala, thelbit të përgjigjes se çfarë është e re në librin e këtij apo atij autori. Dhe nuk mund të mohohet, për vetë natyrën e tij zbulimi është ngritje e velit, njëfarë dasme e përjetshme, ai e ka në aksionin e vet emocionin.

4. Në veprën e Ali Aliut gjenden referenca, por zakonisht të natyrës pohuese, mbështetëse dhe informuese. Duke mënjanuar frymën e debatit dhe të polemikës, ai përqendrohet sidomos në faktorët e tij të analizës, në thellimin e argumenteve dhe depërtimin shpesh kapilar. Si fryt i punës së Ali Aliut, ndër të tjera, në librin voluminoz “Don Kishoti shqiptar”, që sapo është ribotuar i plotësuar, sot kemi një tablo plot ngjyra mbi krijimtarinë e disa prej poetëve e prozatorëve më të spikatur bashkëkohorë. Herë në rolin e historianit e herë të propozuesit për historianët e letërsisë, në këtë antologji vetjake të mendimit kritik gjejmë problematika të rëndësishme të estetikës dhe përgjithësisht të teorive letrare. Aty shtrohen pyetje e jepen përgjigje për çështje bazike të prozodisë, individualitetit dhe narracionit, raportit të reales me irealen, gjuhës së tekstit e të nëntekstit, etj.

5. Njëherë, teksa bisedonim për një shkrim të botuar në gazetë, vërejta se Aliut i kishte mbetur peng përse redaktori kishte ndajshtuar pranë emrit të tij ofiqin e akademikut. Dhe këtë nuk mund ta merrje as si shtirje, as si trill, aq më pak si rastësi. Ai gjithnjë nuk ka kërkuar ndonjë potencim me statuset zyrtare, për ta lënë lexuesin të lirë në gjykimin e tekstit, duke ia respektuar mendimin e pavarur dhe mënyrën e leximit. Tekefundit, tërë jetën edhe vetë është treguar një lexues i hatashëm, nga ata të thekurit, të cilët lënë sytë mbi shkronjat e tjetërkujt.

6. Por si lexon Ali Aliu? Kam krijuar një përshtypje nga biblioteka e tij private. Me gjasë, me t’iu ndezur ndonjë shkëndijë përgjatë lëçitjes, ai hedh shënime në margjinat e librit, në ato hapësirat e bardha sa një pentagram. Si ta përfundojë leximin, do të këqyrë pikërisht këto nota të shpejta. Nëse ka mundur të nxjerrë esenca, ndihet thuajse gati për shkrimin; nëse ende jo sa duhet, i rikthehet librit pjesërisht. Përndryshe, me kalimin e kohës ato shkëndijat ftohen dhe shënimet nuk dalin nga raftet.

Mes mënyrave të larmishme, pse jo, mua më pëlqen gjithashtu ky qëndrim që afron me krijimtarinë e mirëfilltë: të punosh jo vetëm për të kënaqur të tjerët, por së pari për të ndier kënaqësi vetë gjatë procesit të shkrimit.

Ali Aliu ka lexuar shumë libra të rëndësishëm. Por ma do mendja nuk ka profesionist që të ketë lexuar sa ai edhe libra të parëndësishëm. Nëpër vite, për t’i dhënë skenës emrin që ka, kam parë si i “vërsulen” në panaire duke i dhuruar libra prej kahmos. Siç është e pritshme, nuk mungojnë autorë të afirmuar, por nuk mungon sidomos bylyku i fillestarëve, amatorëve të vonuar e maniakëve të shkrimit. Si dreqin e ndiejnë këta se kanë gjetur “babaxhanin” e duhur?! Sepse Aliu, me torbat plot, shkon pastaj përtej mirësjelljes: i lexon thuajse të gjithë ato libra, madje cili është me fat edhe recensionohet.

Kam menduar ndonjëherë se Ali Aliu nuk është fort i rreptë si kontrollor. Por më mirë genuin, sesa ta lidhte veten duke u bërë autocensor. Natyrisht, ne do të kishim edhe ashtu një profil letrar, por jo kaq të personalizuar prej shenjave të tij, domethënë një personalitet të pangjashëm midis të ngjashmëve, ose të ngjashëm me të pangjashmit. Shkurt fjala, një kritik kaq empatik.

7. Në përvojën time, kur shkruaj një roman, synoj të kaloj në katër nivele, që nuk është rasti të përmenden. Por ekziston edhe një i pestë. Ky është niveli, kur kritika letrare zbulon në veprën e shkrimtarit çfarë s’e ka ditur më parë vetë autori i saj. Kështu ndodh edhe me kritikët e studiuesit, jo rrallë dinë për veten më pak se të tjerët dinë për ata. Dhe sa mirë kur kolegët janë të gatshëm t’ia thonë.

8. Dhashtë Zoti që, një ditë, të jemi çliruar përfundimisht nga bizantinizmi i trashëguar, ai i llojit që, siç thotë Brodskij, sa më afër qëllimit të ndritur të jetë dikush, aq më të mjegullta ia bëjmë mundësitë e arritjes. Afërmendsh, auditori më i drejtpërdrejtë për çfarë shkruhet sot janë bashkëkohësit. Por unë besoj se do të mbizotërojnë interesat e pastra, të cilat punën e çmuar të studiuesve tanë do t’ia përcjellin edhe së ardhmes.

9. Ah, edhe diçka në fund, meqë pajtohem se çka është e mjaftueshme mbetet gjithnjë e pamjaftueshme. Po, gjatë vitit Prishtina ka vërtet tërheqje, por edhe Tirana ka shumë ditë me diell…

(Vijon në 100-vjetorin e lindjes.)