Evalda PACI

Departamenti i Studimeve Letrare

Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë

Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë/

Një grumbull shtëpish të ngjeshura në kurriz a në brinjë të njëra-tjetrës, me çati të përbashkët, ca rrugica lakadredhëse të shtruara me kalldrëm, rrethuar me avlli e mure sa po të ecje krahëhapur, mollëzat e gishtërinjve takonin faqet e gurëve. Përbrenda s’kishte asnjë lëmë tokë të lirë, as pemishte, madje as kopshte. Ky qe fshati.

Mjafton një fragment i tillë që të rizgjohet natyrshëm një ndjesi e shumë viteve më parë, kur shfletimi në seri i skicave e tregimeve të përmbushte me një sërë imazhesh e përfytyrimesh rreth një habitati që autori i letërsisë për fëmijë Naum Prifti e kishte përndarë në sa përshkrime e rrëfime të disa dimensioneve. Si autor i prozës së shkurtër, Naum Prifti ka transmetuar në gjallërinë përkatëse përvoja të një veçanësie të rrallë, të rezervuar nga vetë përjetimet e tij, të risjella në vite në botime e ribotime, fakt që ka pasuruar së tepërmi bibliotekën e letërsisë për fëmijë e të rinj. Këtyre veçorive do t’u kushtohet gjerësisht dhe veprimtaria e ditës së sotme, e organizuar pikërisht në nderim të një shkrimtari që reflektonte dhe dimensionet e publicistit, eseistit, autorit e kritikut të letërsisë e të dramaturgjisë.

Një autor që i kushtohet letërsisë për fëmijë bëhet natyrshëm transmetuesi i një bote të veçantë për lexues të një moshe gjithashtu të veçantë, të pajisur e të karakterizuar nga një kureshtje e natyrshme, gjithnjë me pikëpyetjet rreth çështjesh themelore që më tej do të përkthehen në të tjera sfida e dëshira për të ditur më shumë e më qartë.

Për një brez si imi (lindur në fillim të viteve ‘70), mund të thuhet me plot gojën që letërsia për fëmijë ka qenë një dritare a një horizont që ofronte perspektiva disangjyrëshe, por që dhe shtonte kërshërinë mbi ç’duhet të kishte përtej rrëfimeve e elementeve të botëve që autori për fëmijë ndërmerrte të përshkruante. Vite më parë, një letërsi e tillë kishte mbi vete një mision kompleks edukimi, që vështirë se mund ta zëvendësojë një teknologji e tërë që me gjasë përshpejton hapat e brendësimit të një sërë nocionesh për botën e të rriturve, për dijen mbi natyrën, për përafrimin me marrëdhëniet ndërnjerëzore. Në këtë aspekt, letërsia për fëmijë në gjuhën shqipe ofron një panoramë të gjerë në pikëpamje autorësh dhe tematikash, e pikërisht në këtë vështrim, Naum Prifti i jep kësaj të fundit një domethënie të mirëfilltë për qasjet dhe konsekuencën në titujt e përzgjedhur. Një autor i tillë ka dhënë nga vetja në çdo krijim me të cilin ka ndërtuar profilin prej shkrimtari, duke reflektuar hollësi dhe elemente të një bote që e përjetuar në një shpirt fëminor e më tej rinor, paraqitet po aq tërheqëse për lexuesit e kohës së vet, të etur për të mësuar jo vetëm për ngjarje tipike në rrugëtimin jetësor të tij, por dhe për një sërë përveçimesh që gjuha autoriale i sjell me bujari dhe në masën e duhur, duke pasuruar kësisoj vetë krijimtarinë e vet me misionin e ruajtësit të pasurisë gjuhësore, leksikore e letrare të cilën ai duket se e njihte natyrshëm. Përkujdesja për gjuhën dhe për vënien në vendin e duhur të fjalëve të rralla i përngjan merakut të një nikoqireje që në përditshmërinë e mirëmbajtjes së asaj çka i është besuar, vendos në mjedisin e vet orendi dhe zbukurime të shijes së vet, por duke prekur njëkohësisht dhe ndjesitë e të tjerëve. Gjuha do të jetë në të vërtetë një medium që autorit i shërben për të sjellë më afër profile njerëzore, ngjyra të stinëve që ai vetë i jeton me një ndjeshmëri të rrallë, elemente të një përditshmërie të dashur e të shkallëzuar ndër vite, asnjëherë të lënë pas dore në kujtesën e tij të fortë.

Emri i Naum Priftit, i pajisur si me dhuntinë e artit të të shkruarit, si me një kulturë që e brendëson që në fazat më të hershme të formimit të tij është pjesë e natyrshme e një historiku të përvijimit të letërsisë për fëmijë në gjuhën shqipe, me fillesa që në skica më mëhershme në letërsinë e Rilindjes, por dhe me qasje të reja në çdo periudhë të zhvillimit të kulturës letrare dhe të kultivimit të leximit në gjuhën amtare. Një fakt të tillë e gjejmë të dëshmuar që në sprovat më të hershme me të cilat ai afirmohet si shkrimtar, por dhe në dekada në të cilat letërsia për fëmijë ishte dhe një mjet edukimi me vështrim nga fakte historike e personalitete të historisë së vendit tonë.

Profilin e një heroi që e gjeje të vizatuar në tregime e rrëfime kryesisht sintetike sigurisht do ta gjeje në më se një autor të kohës, por do ta preferoje pa dyshim ta rilexoje në legjendat e shkruara mjeshtërisht nga Naum Prifti; gjithashtu, frymën bukolike të një natyre që nuk do ta njihje domosdoshmërisht nga afër në kohën kur e lexoje të përshkruar, do ta gjeje sërish në tregimet e të njëjtit autor. Prifti receptohet mirëfilli si një autor që ofron për lexim përjetimet e një fëminie të mbushur me copëza kujtimesh, por dhe me mbresa që duket sikur vetë roli i shkrimtarit po i jep mundësi të shkruajë e të shprehet në një kohë të mëvonë, por asnjëherë të vonuar për atë vetë.

Sot, në një kohë tjetër, kur kohës së leximit i hyjnë në hak dhe hapësira për të tjera pajisje e mjete që nuk arrijnë të të përafrojnë në të njëjtën mënyrë me librin, provon t’i rikthehesh ndjesisë së leximit të rehatshëm të tregimeve të tilla, që të bëjnë të përshkosh udhëtime imagjinare në përjetimet e kujtimet e një autori si Naum Prifti, që ka falur bujarisht për lexuesit e tij pjesëza kulture që përkthehen në momente rikrijimi letrar, por dhe në ndërtime që shumë prej nesh i kanë mësuar pikërisht prej tregimeve të tij, të pasura në elemente të natyrës e të ndikimit të saj në jetën e shumë personazheve të tij. Mjaft personazhe paraqiten të maturuara në personalitetin e vet, duke shërbyer si gurë miliarë në një rrugëtim që hap pas hapi autorin e projekton në disa dimensione, në më të shumtën e rasteve në një raport të qartë me natyrën dhe çdo të mirë që buron prej saj.

Autori ka gjetur hapësirë për t’u dhënë vend analizave karakteriale që lidhen me personazhe të dashura për të, por që në të njëjtën kohë janë dhe frymëzuese të tregimeve të tij, të ekspozuara ndaj vëmendjes fëminore, por dhe ndaj kureshtjes së çdo lexuesi që gjen në këto të fundit përshkrime, emërtime që burojnë nga një botë genuine, për të cilën Prifti pikërisht në krijimtarinë kushtuar fëmijëve gjeti mundësinë për t’i reflektuar e bërë konkrete, më tej për t’i bërë të jenë të ngulitura në një kujtesë që dhe sot po provohet plotësisht se ka mbetur e tillë.

Në tregimet që janë të lidhura me moshën fëminore, por dhe me përjetime tipike për kohën në të cilën ai ka jetuar lexuesi evidenton karaktere, por dhe ngjarje e rrethana të cilat janë shtysë që ai të shtjellojë rrëfime jo përherë të gjata, por reflektuese momentesh të cilat kanë një veçanësi të vetëkuptueshme. Autori ka përzgjedhur portrete personash që lidhen me mësimdhënien, mëmësinë, prindërimin, shoqërinë e fëmijërisë, personazhe që ndikojnë në formimin individual të tij për një sërë arsyesh e për të cilat ai duket qartë se ka detaje mjaft domethënëse për t’i profilizuar. Të tilla hapësira, që janë bërë objekt i një narracioni me prirje natyrshmërie e frymëzimi tipik janë përmbushur dhe me një gjuhë të kujdesuar, në shumë raste të pasuruar me përveçime që përbëjnë një tjetër aspekt për t’u kushtuar vëmendje e kërshëri teksteve në prozë të tij. Gjuha shqipe, elementet e njohjes kulturore të vetë autorit gjejnë një hapësirë të pamatë paradigmatike në të tilla rrëfime, tregime e skica, duke u paraqitur në vështrimin tonë po aq të pastra dhe të vyera dhe në ditët tona. Lexuesi sigurisht del i pasuruar në emocione dhe në edukim tekstor e gjuhësor nga të tilla krijime, por në ditët e sotme një dimension i tillë merr shumëfish rëndësi e vlerësim, aq më tepër kur një rol të tillë dhe kritika jonë letrare mbi letërsinë për fëmijë e të rinj ua ka njohur këtë të fundit pikërisht autorëve të kësaj shkrimtarie.

Në vështrimet e tij kalojnë dhe personazhe historike, që në krijimet e autorëve të tjerë (edhe të krijimeve në prozë për letërsinë për fëmijë) rimerren, por në një tjetër perspektivë shkrimtarie. Në të vërtetë, këtyre personazheve Prifti u ka rezervuar më tepër se një perspektivë, duke i vënë në disa dimensione rrëfimtarie, siç mund të vërehet dhe në rrëfimet që të emërtuara si legjenda, lidhen me Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, që vjen herë në përmasa thellësisht njerëzore, herë në ato të një madhështie më se të pritshme për heroin tonë kombëtar, i ndërmendur për armët që përdorte e për përballjen në kontekste jashtë reales në luftime e beteja të përgjakshme. Tiparet dhe përjetimet njerëzore ndërthuren me aspekte të përfytyrimit legjendar, duke qëndruar më së miri në profilin e Gjergj Kastriotit, i projektuar sa në situata të jashtëzakonshme, aq në momente që e paraqesin të prekshëm për lexuesin e kohës. “Legjenda e rrëfime për Skënderbeun” dalë nga një ent tipik editorial siç ishte shtëpia botuese “Naim Frashëri” kanë parë dritën e botimit e të ribotimit, por vetë momenti i përurimit të tyre në kuadër të bibliotekës së nxënësit në fund të viteve ‘70 të shekullit të kaluar është dëshmi e një misioni edukues që pena mjeshtërore e autorit tonë e kryen më së miri, duke i bërë të tilla krijime të tij të lexueshme e të rilexueshme nga moshat shkollore.

Në përjetimet e mia për një autor si Naum Prifti, vetë ndërtimet që ai ka sjellë në brendinë e krijimeve të tij kanë qenë një medium për ta lexuar e rilexuar e në këtë pikëpamje, rishpreh bindjen që sërish do ta kisha po aq për zemër dhe në një kohë tjetër, të njëjtin autor e të njëjtat tregime.

Në javët e fundit, në prirjen për t’iu kthyer kujtesës së mëhershme për krijimtarinë e autorit Naum Prifti, kemi marrë dijeni dhe për sistemimin e vëllimeve të tij ndër vite në bibliotekat tona, përfshirë bibliotekën e Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë (pranë Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Tiranë), por dhe biblioteka universitare, të cilat janë dëshmi e një fondi të çmuar botimesh në krijimtarinë për fëmijë të Naum Priftit. Një prani e tillë, e mundësuar nga ruajtja e kujdesshme dhe e përgjegjshme e ekzemplarëve të rrallë, bashkë me tekste shkollore të një rëndësie të veçantë për edukimin e të njëjtave gjenerata e për të cilat bashkautorësia e Naum Priftit vlerësohet si meritë e përveçme nga njohësit e biobibliografisë së tij mbetet një shtysë për realizimin e afërt t ekspozitave ad hoc, në të cilat dhe paraqitja në rend kronologjik e tematik e realizimeve të tij risjell në kujtesë një perkurs jetësor të karakterizuar nga dashuria për librin, kulturën, leximin dhe edukimin.

Thanas Gjika/

Botimi i studimit biografik “Fan Noli, vëllimi i parë Apostulli” UET PRESS, 430 faqe, përbën një ngjarje të shënuar në fushën e stimeve shqiptare. Për figura madhore si ajo e Theofan Stilian Nolit, që dha ndihmesën e vet origjinale në shumë fusha të kulturës, shkencës, letërsisë dhe artit shqiptar dhe më gjerë, është shkruar e do të shkruhet gjithnjë e më shumë. Sa më i ndërgjegjshëm dhe i kualifikuar të bëhet mendimi shkencor shqiptar, aq më shumë do merret me studimin e figurave të tilla poliedrike.

Në fund të vitit 2005, pas një pune mbi 20-vjeçare, studiuesi dhe shkrimtari Nasho Jorgaqi, hodhi në qakullim librin “Jeta e Fan S. Nolit” OMBRA GVG në dy vëllime me 550 dhe 612 faqe. Kjo ishte një vepër dokumentare me karakter shkencor e letrar, shkruar me një gjuhë tërheqëse. Për herë të parë u renditën ngjarjet më të rëndësishme të jetës së Fan Nolit. U duk sikur u tha cdo gjë për jetën dhe meritat e Nolit. Studiues të mirënjohur si Arben Puto, Dhimitër Shuqteriqi etj e vlerësuan atë si nje vepër shteruese. Mirëpo në tetor të v itit 2023 studiuesi skurpuloz Ilir Ikonomi hodhi në qarkullim vëllimin e parë të veprës së tij FAN NOLI – APOSTULLI, UET PRESS 430 faqe, ku shpalosen për jetën e Nolit deri në vitin 1920 të dhëna të shumta të papërmendura më parë prej asnjë studiuesi.

Ilir ikonomi është një studiues i guximshëm dhe kërkues i palodhshëm. Ai ka ardhur në shkencë nga fusha e gazetarisë, ku themeli i shkrimeve ka të bëjë me zbulimin e së vërtetës, larg letrarizimeve dhe fantazisë krijuese. Me të tilla aftësi, studiuesi Ikonomi bëri kërkime të reja në arkiva amerikane dhe shqiptare, voli me kujdes koleksionin e pasur të gazetës “Dielli” dhe pa pasur nevojë të vizitonte vendet ku kishte lindur e ishte endur Fan Noli në rininë e tij, iu fut punës dhe realizoi me sukses synimin e tij.

Ky vëllim i parë trajton jetën, përpjekjet e Nolit të ri në vitet 1906-1920, pra nga ardhja në Amerikë deri tek nisja e dytë për në atdhe në korrik 1920. Përmes digresionesh autori tregon edhe shumë momente të rëndësishme të jetës së Nolit duke pasur si busull synimin për ta bërë sa më të kapshëm karakterin e Nolit si veprimtar guximmadh dhe i përkushtuar ndaj çështjes kombëtar shqiptare, natyrisht pa e himnizuar, por duke mbajtur qendrim objektiv, jo rallë edhe kritik ndaj vetë heroit.

Jepen me himtësira takimet dhe bashkëpunimet e Nolit me atdhetarë të thjeshtë e të shquar shqiptarë dhe personalitete amerikanë deri tek Presidenti W. Willson, Kryepeshkopi Rus . Të gjithë ai i bën për vete me oratorinë dhe qartësinë e mendimeve të tij. Sotir Peci dhe Faik Konica ishin të parët që e vlerësuan si njeri të penës dhe mendimtar të guximshëm. Peci e quajti “i fortë si luan” dhe e përshëndeti dorëzimin e Nolit prift me fjalët: “Peshkop Platoni nuk po dorëzon thjesht një proft, por një apostull”.

Faik Konica, mendja më e mprehtë e kohës i vlerësoi shumë shpejt intelektin dhe talentin e Nolit: “mendjehapur, i zoti të bisedojë një çështje, i letruar, njohës i gjuhë çç çççç çç ççç ççve romane dhe skandinave, At Noli nga kultura, nga mendësia, dhe nga karakteri i tij më kujton shpesh kishëtarët e Përlindjes Italiane”.

Vlerësime dinjitoze dhanë për Nolin e ri dhe veprimtarë të tjerë që kishin mbaruar shkolla të larta europiane ose amerikane si Kristo Dako, Kristo Floqi, Kosta Çekrezi, etj. Dhe bashkëpunuan ngushtë me të. Po kështu dhe hierarku i Kishës Ortodokse Ruse, Kryepeshkop Platoni e pas tij Peshkop Aleksandri, gazetarë amerikanë, etj.

Lidhur me qëndrimin ndaj besimeve fetare, Noli vetëm duke njohur mentalitetin fetar të emigrantëve shqiptarë myslimanë të Amerikës ariti gjatë vitit 1909 të kuptonte se ishte e pamundur që shqiptarët myslimanë të ndërronin besimin e tyre fetar, si kërkonin F. Konica për t’u pagëzuar në katolikë dhe K. Dako për t’u konvertuar në Protestantë. Noli nguli këmbë se nuk duhej t’i kërkohej pjesës më të madhe të popullit shqiptar të ndërronte besimin fetar, por duhej që klerikët shqiptarë të të tri besimeve fetare, myslimanë, ortodoksë e katolikë, të merrnin formim patriotik dhe krahas mësimeve fetare t’u predikonin besimtarëve të njëjtat ide patriotike.

Gjatë viteve të Luftës së Parë Botërore, si shumë atdhetarë të tjerë edhe Noli e kishte të qartë se “E vetmja shpresë për Shqipërinë ishte Amerika”, por ai pati guximin ta takonte dhe t’i kërkonte Presidentit W. Willson që ta përkrahte të drejtën e popullit shqiptar në Konferencën e Paqes.

Ky djalosh kishte besim tek forcat e brendshme të popullit shqiptar, të popullit që kishte nxjerrë nga gjiri i vet Kostandinin e Madh, Shën Jeronimin dhe Gjergj Kastriotin – Skënderbeun. Ai shpalli se bashkimi i shqiptarëve ishte burimi që mund t’u siguronte forcën e nevojshme për të realizuar qëllimin kombëtar. “Po të jemi të bashkuar, armiqtë nuk do të guxojnë të futin hundët në punët tona”, sqaronte ai që më 1917, kur Shqipëria ishte kthyer në shesh luftrash midis ushtërive ndërluftuese dhe fqinjët synonin që mbas luftës të ricpotonin trojet shqiptare.

Mirëpo edhe pse të gjithë atdhetarët shqiptarë, si ata me shkolla të larta dhe ata me me më pak shkollë, e donin atdheun dhe përpiqeshin për të lirinë e tij, përsëri egoizmi dhe mentaliteti bajraktar, i nxiste herë pas here të grindeshin midis tyre. Jo një herë Ikonomi ka vënë në dukje se si Fan Noli, Sotir Paci, Faik Konica, Kristo Floqi, Kristo Dako, Kosta Çekrezi, Mihal Grameno, Bahri Omari, Sevasti e Parashqevi Qiriazi, Kol Tromara, etj krijonin mosmarrëeshje midis tyre për gjëra jo aq thelbësore. Këtë dobësi të popullit tonë e vuri në dukje Kristo Dakua që sapo shkoi në Amerikë, por dhe ai nuk e përmbajti dot veten dhe shpesh herë u përzie e u bë shkaktar grindjesh.

Nga kjo e metë ne shqiptarët vuajtëm gjatë shekujve, vuajtëm edhe gjatë kohës kur u aktivizuar Fan Noli në lëvizjen kombëtare, vuajmë edhe sot, kur kjo dobësi kuptohet nga të gjithë. Shpesh herë ende na kërcen delli i ballit dhe nuk përmbahemi, sepse duam te vlerësohet mendimi ynë e jo mendimi ndryshe.

Studiuesi Ikonomi e ka shprehur qendrimin e vet kritik ndaj shfaqjeve egoiste të Nolit dhe shokëve të tij, por në dy vëllimet e ardhëshme mendoj t’i forcojë dhe zgjerojë analizat kritike ndaj Nolit dhe veprimtarëve të tjerë, për të kthjelluar mentalitetin tonë.

Nga Visar Zhiti/

SHQIPTARËT JANË MË SHUMË SE SHQIPËRIA

Shqiptarët e fortë, ata të mirët, bujarët, me një madhështi të brendshme, por që u shfaqet, mjafton një dramë, një pabesi e tjetrit, një mort, një dasmë, sidomos një valëvitje flamuri mbi një pirg a llogore, janë më të fortë se Shqipëria vetë dhe atë mirësi prej tyre e ka vendi, bujarinë proverbiale dhe atë madhështi tradicionale, e adhuruar nga të huajt, udhëtarë, pelegrinë, pushtues, poetë… Bajroni tha se shqiptarët kanë virtyte, por ah, t’i kishin më të arrira.

Shqiptarët janë më shumë se Shqipëria dhe duket se u ka munguar vetëm arritja… – kam menduar shpesh, natyrisht që kemi Shqipëri, aq sa është, gjusmë, kemi dhe Republikë të pavarur të Kosovës, por më trishton pa masë bjerrja, ajo shprishje që i erdhi racës shqiptare nga vetvetja ose pothuajse…

Dekadat e diktaturës komuniste dhe për pasojë dhe postdiktatura sollën më dëm në prishjen e racës se shekujt e pushtimit, e kam fjalën për virtytet njerëzore, aq sa më duket se pushtet ka patur më shumë e keqja.

QË MENDOVA ASHTU?

…shkak ishte dhe Mustafa Merlika – Kruja, ka datëndjen sot, në mes të marsit të trimërisë siç e quan kënga e popullit, teksa prilli i dashurisë duket se veç vonon. Ai është personalitet me rëndësi i librit shqip, është historian, kur s’kishte dhe aq të tillë, gjuhëtar në nivel shkencëtari, kur s’kishte dhe aq të tillë, përkthyes, të mbijetesës, mjeshtëror në të shkruar, pra dhe stilist, zgjodhi emrin letrar Shpend Bardhi, i qartë në mendime, i guximshëm, di të shquajë vlerat e kundërshtarit dhe meritat e armikut.

Po ai dinte historinë e kombit të tij ashtu si të familjes së tij, bëri Shqipëri bashkë me ata që e bënë, është një nga burrat e Pavarësisë së nëntorit 1912, ndërsa kur bëhej “Pavarësia e Dytë, Kongresi i Lushnjës në janar të 1920, nuk ishte në sallën historike, por maleve, organizonte qendresën antiserbe në Dibër dhe Lumë, do të ishte për një “Shqipëri romane” – nëse mund ta themi kështu gjatë Luftës II Botërore dhe në vitin 1941, nën pushtimin fashist, në sopatat e Liktorit, ai do të ishte kryeministër – kolaboracionist si arritje e nacionalizmit, sa ç’mund të arrihej në pushtim.

Dhe pikërisht për këtë fitimtarët e mbas Luftë II Botërore, adhurues më shumë te prangave se të librit, do ta përndiqnin, duke dashur vrasjen e tij, duke e mbuluar me harrim emrin dhe veprën madhore.

Po ai tashmë është vetë pjesë e historisë.

* * *

Dua ta kujtoj sërish. Në librin tim, “Kartela të Realizmit të dënuar” është dhe

KARTELA

Mustafa Merlika-Kruja,

(1887 – 1958)

…Do të ikte.

Kryeministër i Shqipërisë, i diplomuar për shkencat politike jashtë vendit, bashkëpunëtor i Ismail Qemalit dhe Luigj Gurakuqit në Shpalljen e Pavarësisë, që pëveç punëve si patriot dhe historian, shquhet dhe si gjuhëtar i klasit të parë dhe la në dorëshkrim një Fjalor prej 2.400 faqesh, me 30.000 fjalë shqip.

Kjo lëndë madhore mbeti në kthetrat e fitimtarëve dhe ata e dinë ç’bënë me të, si e shqyen, e përvetësuan, e dogjën.

Libra të tjerë të Mustafa Merlika-Krujës janë: “Anthologji Historike”, “Letërkëmbim 1947-1958”, “Kujtime vogjlije e rinije”, “Aleksandr’ i Madh” dhe “Vëzhgime Iliro-shqiptare”, punime shkencore origjinale, si dhe përkthime prej tij të veprave themelore që lidhen me ilirët dhe pasardhësit e tyre, shqiptarët, një ndihmesë e vyer dhe me rëndësi.

PO Ç’KA THËNË BABAI I GAZETARISË MODERNE ITALIANE,

IDRO MONTANELI.

Gazetari i famshëm italian Indro Montaneli, autori i një libri trallisës për Shqipërinë, ja ç’do të shkruante për qeverinë e Mustafa Krujës në “Corriere della sera”: “Ministrat shqiptarë… të gjithë vishen thjesht, janë pak të ashpër, por të përgatitur mirë teorikisht. E kaluara e tyre është njëlloj: kanë vuajtur për vendin e tyre. Idetë e tyre janë të lidhura me disa dogma themelore: njësía territoriale e Shqipërisë, autonomia e brendshme, mbrojtja e racës dhe e pasurisë kulturore, bashkëpunimi me Italinë mbi bazën e të drejtave dhe të detyrimeve të përbashkëta. Janë të ndershëm e të varfër. Janë njerëz të veprimit e jo të burokracisë”.

Dhe për vetë kryeministrin: “Suksesi e nderimet nuk kanë mundur ta shndërrojnë natyrën dhe sjelljen e jashtme të këtij burri… (që) nuk i jep rëndësi vetes me poza e me fjalë të mëdha. Vazhdon të flasë me maturi e… thotë të vërtetën… Jeta e tij ngjan me atë të Mazzini-t e programi i tij është ky: dua një Shqipëri të bashkuar në kufijtë e saj natyrorë.”

Kryeministri Kruja dhe qeveria e tij do të ishin dhe mbrojtës të pashoq të hebrenjve, që përndiqeshin kudo. Jo vetëm që nuk do t’i dorëzonin te pushtuesi nazi-fashist, por do të vinin të tjerë nga të mundnin dhe Shqipëria do të ishte vendi që do të kishte hebrenj më shumë pasi mbaroi lufta, sesa kur nisi.

Dhe pikërisht do të iknin si çifuti në shkretëtirë, personalitete të tjera të vendit, intelektualë…

VAZHDIM I DËNIMIT,

KARTELË TJETËR

Eugjen Merlika

…që ka gjysh Mustafa Merlika – Krujën, e rëndë kjo për në burg, kryeministrin e dënuar, kaq duhej, se nuk i kujtonin më që ai ishte patrioti, albanalogu dhe gjuhëtari i shkëlqyer, i ikur nga regjimi, patjetër që familja e mbetur “në mëshirë të të pamëshirshmëve”, do të përfundonte internimeve e do të kërcënoheshin me burg.

Eugjenin e kisha parë kur vinte me biçikletë nga balta e internimeve në Lushnjë, isha gjimnazist, por do të na bashkonte burgu i Spaçi. Pastaj dhe Italia, ku ai mërgoi dhe unë punoja në ambasadë në Romë. Në burg i kërkoja fjalë italisht, tani shkëmbenim nga librat tanë,

Pasi botoi përmbledhjen me poezi “Muzg”, Eugjeni do të botonte memuaristikë dhe artikuj të shumtë në gazeta, vëzhgime politike, kritika letrare, ese, që do t’i përmblidhte në libra të ndryshëm, ndër më të fundit “Elegji për brezin tim” dhe pastaj do t’i hynte një pune të madhe, akademike, që duhej ta bënin akademitë, përgatiti gjithë Veprën e Mustafa Krujës, studime, histori, gjuhësi, polemika, letërkëmbim, etj, e cila, duke dalë në këto vite, plotësoi një vend bosh në studimet shqiptare, me një vlerë të rëndësishme kombëtare.

[…]

Kur i bënë atentat Luigj Gurakuqit në Bari në rrugën që mban emrin e tij, bashkë me të ra dhe një kukull, e kishte marrë t’ia çonte një vogëlusheje… që do të bëhej nëna e Eugjenit.

E lindur në Romë, Elena Gjika kreu studimet për letërsi me rezultate të shkëlqyera në Universitetin e Napolit dhe mes zgjedhjes për të mbetur pedagoge në Itali apo të shkonte në Shqipëri, parapëlqeu këtë të dytën, shkoi pas të shoqit, inxhinier Petritit, diplomuar në Francë, i biri i Mustafa Krujës.

Elena, e talentuar në gjuhësi, do të bashkëpunonte me vjehrrin për Fjalorin e madh të Shqipes. i shoqi merrej me ndërtimet në Shqipëri, por atë e arrestojnë dy vjet pas mbarimit të Luftës, se bënte pjesë në ata që donin të krijonin një parti liberale opozitare. E dënojnë me 15 vjet burg.

Eugjenin 6 vjeçar me nënën dhe gjyshen i dërgojnë në kampin-aushvic të Tepelenës Që fëmijë provoi qelitë. Pasi mbyllet, i çojnë në internim në Lushnjë, fshatrave. Po prisnin që Eugjenin të mbushte moshën për burg. Dhe e arrestojnë në vitin 1980, e dënojnë pa bërë gjë fare me 8 vjet burg…

Kështu deri sa bie Muri…

Nga Zonja Elena kanë mbetur dy sprova, një e shkruar për studentët në Itali, për personalitetin e të riut, dhe tjetra për dhunën në internim në Tepelenë, ku nëpërkëmbej edhe jetesa si qenie, por ja, që çuditërisht, një herë u arrit të kremtohej një Krishtlindje, megjithëse të ndaluara, me një prift të internuar dhe korin ilegal të të internuarave. Ishte liturgjia e ëndrrës.

Vuajtjet dhe dënimet bënë që të humbte vepra e saj, të mos shkruhej dot. U rikthye atje ku kishte lindur, në Itali, ku dhe mbylli sytë afër Romës në vitin e dytë të mijëvjeçarit të ri, por kërkoi të prehej në vendin, ku u lodh aq shumë, në Shqipëri. Emri i saj ndrit përzishëm në varrezën familjare në Krujë, ku ka dhe një shesh tani me emrin: Mustafa Kruja.

Vepra “Merlika-Kruja” përmbledh kohë të tre brezave, kohë të përjetësisë së Shqipërisë.

DY LIBRAT E DIJETARIT:

I kam ndër duar dy librat më të fundit të tij si festë e datëlindjes. Vepra të kujtesës kolektive dhe të mbijetesës, “Lashtësi shqiptare” – 2021 dhe “Historij’ e vonë” – 2023, botimet “Berk”, emërtimi i së cilës më emocionon: “një formë gjuhësore arkaike e shqipes, që shenjon librin, gjurmët tashmë të humbura…” në mesjetën shqiptare dhe të rishfaqura po në atë mesjetë, më saktë me rilindjen e vonuar. I shkon shumë dhe misionit të Mustafa Merlika – Krujës.

“Lashtësi shqiptare” përmbledh shkrime historike dhe përkthime të tij, të përgatitura nga nipi, Eugjeni, me një parathënie nga arkivisti Sokol Çunga, studiues dhe kritik letrar, përkthyes dhe ai, ku thotë se “ky është një tekst i historisë së Shqipërisë… por në të njëjtën kohë është dhe histori e vetë autorit të tij.”

Tematikë enciklopedike, që nga parahistoria, legjendat, pellazgët, epoka ilirjane, helenët, thrakët, maqedonët, Aleksandri i Madh, Pirro, Roma, kryqtarët, Bullgaria e Dytë, Beteja e Fushë Kosovës, Arbëreshët, Histori e Skënderbeut, etj…

Libri tjetër, “Historij’ e vonë”, me “Kapituj të randsishëm të historisë së shtetit shqiptar”, ka po atë enciklopedizëm, por kombëtar, nis me Gjomarkajt, Ali Tepelena, Lidhja e Prizrenit, revolucioni Xhon-Turk, kryengritjet, 1912, Kosova dhe Vlora, Toptani, Bajram Curri, Kongresi i Durrësit, Konferenca e Parisit, Fan S. Noli, Luigj Gurakuqi, etj, Balli Kombëtar, Konferenca e Mukjes… Konferenca e Parisit… çfarë i duhet shkollës shqipe dhe deri “Pse Enver Hoxha asht në krye”… “në skenën tragjike të revolucionit komunist shqiptar”.

Botimi është përgatitur nga Anna Shkreli, me parathënie nga Eugjen Merlika, të cilën e titullon “Rilindasi i brezit të fundit”.

Barra i ka rënë atij, prurësit dhe përkujdesësit të gjithë Veprës së Mustafa Merlika – Krujës, një ish i burgosur politik, ai i bën të gjitha, madje me paratë e tij nga dëmshpërblimi i mangët i burgut. Si bashkëvuajtës me mua, më dërgoi dhe dy botimet e fundit këtu, jo shumë larg nga vendi, ku gjyshi i tij si i mërguar politik mbylli sytë përgjithmonë, në Niagara Falls, në një dimër në SHBA.

Bashkohemi me atë që shkruan shkrimtari themeltar Ernest Koliqi: “Veprat e Mustafa Krujës mbesin dëshmimi i shkëlqyeshëm i kontributit që ai i solli naltësimit moral e kulturor të botës shqiptare.”

Botimi i tyre duhej të ishte detyre dhe punë e akademive dhe katedrave të historisë, gjuhësisë dhe albanologjisë, e Lidhjes së Shkrimtarëve si për një akademik dhe historian të shquar, gjuhëtar, albanalog dhe stilist të shqipes, e Ministrive të Kulturës për një autoritet të kulturës, e Kryeministrisë për një kryeministër.

Mustafa Merlika – Kruja tashmë është një institucion. Nëse Shqipëria nuk do të dijë që përvojën dhe arritjet e tij ashtu si dhe humbjet t’i bëjë pjesë të përvojës, arritjeve dhe humbjeve të saj, do të dëmtojë kështu historinë dhe kujtesën e popullit, por dhe kritikën e ardhmërisë.

Dr. Anxhela Çikopano/

Para se ta filloj këtë kumtesë dua të falënderoj arkivat teatrore që lëvizën gjithë gurët për të më siguruar foto të shfaqjeve, edhe pse diku gjetëm e diku jo: arkivin e teatrit të Korçës, Elbasanit Durrësit, Fierit, Vlorës, Universitetin e Arteve e Teatrin Kombëtar, po edhe Julika Priftin për gatishmërinë dhe ndihmesën me materiale në çdo kohë, se një kumtesë për teatrin nuk ka shije pa foto ilustruese.

Këtë kumtesë, në fakt, ia kam borxh zotit Naum Prifti. Pse? Sepse 2-3 muaj para ndarjes së tij nga jeta, arrita të vihesha në kontakt me të bijën, Rafaelën, të cilës i kërkova t’i bëja një intervistë autorit, meqenëse kam në dorë një monografi mbi teatrin e konsideruar si revizionist dhe dramën e ndaluar, ku padyshim një prej pjesëve që meriton vëmendje është “Rrethimi i bardhë” i zotit Prifti. Rafaela dhe zoti Prifti u treguan të gatshëm, por ndërsa shfletoja për të përgatitur një intervistë të bazuar mirë, zbulova se zoti Prifti kishte botuar një libër, të cilit unë i kam huazuar titullin për këtë kumtesë: “Teatri në kohën e krizës”. Ky libër ma vështirësoi punën, se nuk mund të përgatisja pyetjet pa e tjerrë mirë atë, mirëpo kjo më mori kohë, shtuar edhe një situatë të paparashikuar shëndetësore dhe unë nuk mbërrita ta bëja atë intervistë se zoti Prifti u nda nga jeta.

Në një intervistë dhënë për Zërin e Amerikës në vitin 2012, zoti Prifti shpreh shqetësimin për zhbërjen nga të rinjtë të letërsisë së realizmit socialist, ose siç e quante ndryshe ai, të mungesës së realizmit kritik ose të realizmit afermativ, por nëse ka një autor puna e të cilit nuk mund të zhbëhet, edhe pse cilësohet si i autor i brezit të realizimit socialist, është pikërisht zoti Prifti. Dramaturgjia e tij është e pakohë, me vepra që mund të vihen edhe sot në skenë, gjë që nuk haset shpesh mes veprave të asaj kohe, qoftë edhe të ndaluara.

“Rrethimi i bardhë” qe pjesa e parë dramaturgjike që shkroi dhe me të u çel teatri i Elbasanit, po vetë autori sado entuziast që ishte, kur e pa veprën e tij të parë të mishërohej nga aktorët në provat e tavolinës, na tregon se premiera e saj nuk e kishte ngrohur, pasi tempo-ritmi qe i ulët dhe kërkonte shumë kohë ndërrimi i skenave. Megjithatë, shfaqja qe pëlqyer dhe u zgjodh edhe nga Pirro Mani për t’u vënë me trupën e Korçës. Regjisori Mani në Korçë e kishte krasitur pjesën pa pyetur autorin, për ta ngjeshur aksionin, mirëpo sipas autorit kjo e bënte atë të dukej edhe më e ashpër nga ç’ishte teksti fillestar. Shfaqja e Korçës do të sillte fatin e keq të dramës, pasi drejtuesit e partisë së qytetit do t’ia sugjeronin me entuziazëm Enver Hoxhës që gjendej aty për punë të tjera, i cili nuk e pëlqeu shfaqjen dhe e mori si kritikë për partinë e qeverinë (lexo: për veten e tij), ndaj pas një jave ajo u ndalua. Ndërkohë, regjisori dhe pedagogu Kujtim Spahivogli e kishte zgjedhur si punë diplome me studentët e tij dhe nuk mund të mos shfaqej. Shfaqja u bë me dyer të mbyllura në Teatrin Kombëtar, ku ishte e pranishme dhe Nexhmije Hoxha. Drama u cilësua si “shtrembëruese e realitetit”, po pse?

Thelbi i dramës me dy fjalë është: një grup njerëzish në një kantier malor, mbeten të izoluar nga stuhitë e dëborës që fillojnë papritmas. Ata kanë shumë pak rezerva ushqimore dhe makina që po vjen t’u sjellë furnizime, bie në humnerë për shkak të dëborës. Të izoluar dhe të pa konsideruar si në rrezik, sepse autoritetet mendojnë që u kanë nisur ushqime, pa e ditur se furnizimet nuk u kanë mbërritur, në zgrip të urisë e të mbijetesës, dalin në pah natyrat e vërteta të gjithsecilit. Pjesa ka dy probleme madhore: e para është helikopteri që kalon dhe as i sheh e as i shpëton, ashtu siç pritej të mos braktiste asnjë partia; e dyta: personazhi kryesor është shumë njerëzor, madje deri diku “moralisht i korruptuar” pasi ka qenë i fejuari i njërës prej vajzave në kantier. Ai nuk është i vendosur dhe me besim të patundur siç duhet të ishte një kuadro e lartë, i dërguari i besuar i partisë, por një qenie njerëzore me dyshimet e dobësitë e tij, veçanërisht në rrethanat ku përfundojnë ata.

Për më tepër, pas prishjes me Bashkimin Sovjetik një vit më parë, pjesa mund të merrej lehtësisht si metafora e izolimit të Shqipërisë, në një situatë të pashpresë. Propaganda priste që klasa punëtore të dilte fitimtare falë unitetit të partisë me popullin, por, pasi partia nuk e ndihmoi dot këtë grup njerëzish, atyre nuk u mbeti gjë tjetër, veçse të dërrmuar të ndihmonin njëri-tjetrin, duke vënë në dyshim edhe mbijetesën e personazhit kryesor pas orësh të tëra ecje në dëborë. Kjo nuk i rrinte për shtat njeriut të partisë dhe as heroizmit që shiste Shqipëria si shkëmb graniti. Në vepër ka një lloj romantizmi romanesh, që sillet nga mjekja e re apo romantizëm dashuror nga marrëdhënia mes Merit e Pilos, por ky nuk është romantizmi i duhur. Veprës i mungon romantizmi revolucionar, i mungon tipikja dhe mesazhet politike deklamative. Po ta shohësh hollë-hollë, edhe pse nuk e ka shkruar me atë qëllim, autori duket se ka hedhur në letër atë që e mbante fshehur në të pandërgjegjshmen e tij: që (po citoj autorin) “klasën punëtore nuk e ka shfrytëzuar askush më egërsisht se të vetëquajturit përfaqësues të saj, udhëheqjet e partive komuniste në gjithë vendet ku kishin në dorë pushtetin.” Në të tilla kushte, degdisja e autorit në Divjakë dhe mundimi psikologjik disa vjeçar, duke ia rikujtuar e përmendur vazhdimisht dramën, nuk është asgjë, krahasuar me sa mund të ishte dënuar. Mund të them me bindje se drama është një pjesë psikologjike, që hyn deri në thelb të njeriut e që meriton të ngjitet në skenë edhe sot.

Pjesa e dytë e zotit Prifti është “Dasmë pa nuse”, e shkruar në vitin 1969 dhe mbase është pjesa më e afërt me kërkesat e partisë që ka shkruar autori, edhe pse pas vënies në skenë në Institutin e Arteve me regji të Drita Agollit e Miho Gjinit, autoritetet nuk mbetën të kënaqur, pasi prisnin për goditje më të rënda ndaj zakoneve prapanike. Në fakt, komedia më shumë se një komedi mirëfilli e realizmit socialist është një model tipik komedie manierash, ku, siç e kërkon zhanri sjell kode sjelljesh të një grupi të caktuar shoqëror dhe ku dukja, në këtë rast nderi, kanë më shumë vlerë se realiteti. Kështu, personazhi kryesor ka hall të martojë vajzën sipas zakoneve të vjetra kanunore, edhe pse ajo është dashuruar me një nga djemtë e rinj të kantierit. Kështu që të rinjtë, pasi mësojnë se nëse vajza rri 24 orë nuse në shtëpi të saj dhe nuk vjen askush ta marrë, fejesa quhet e prishur, sajojnë një lojë me datat sipas kalendarit all-turka të babait të saj dhe “ia rrëmbejnë” Shegën. Në ndryshim me satirën ku “imoralët” dënohen, në komedinë e manierave ata konsiderohen mendjemprehtë dhe shpërblehen për rrengjet e tyre. Kështu ndodh edhe te “Dasmë pa nuse” ku “ndëshkohet” babai për zakonet e tij prapanike dhe shpërblehen të rinjtë, që “rrëmbehen” edhe fizikisht, duke u larguar me makinë. Pjesa u vu në skenë në vitin 1970 nga Albert Vërria me trupën e Vlorës dhe pati shumë sukses.

Edhe “Mulliri i Kostë Bardhit” nuk shpëtoi pa u parë vëngër. Vënë në Durrës nga Vangjel Heba, marksisti Jorgji Sota e cilësoi si të gabuar ideologjikisht, por u shpëtua nga Rita Marko. Pjesa flet për një mullis të varfëruar nga lufta që rropatet të mbajë familjen, por pasaniku Shahin Miluka i pret vijën e ujit të mullirit, pasi blen lëndinat mbi mullirin e tij. Qëllimi i Shahinit është t’i marrë edhe mullirin, që ta bëjë central elektrik për fermën moderne që ka në plan, por djali i Kostës që është lidhur me komunistët e partizanët, konverton edhe të atin që të mbështesë këto forca, për të shpëtuar familjen e pronën e saj. Në fakt, po ta shohësh me kujdes, nuk është një pjesë që i bën elozhe komunizmit, se sa një pjesë që denoncon fatin e njeriut nën qeverisje të korruptuara. Lufta mes kapitalizmit të egër e idealeve të majta është tematikë e shumë autorëve ndërkombëtarë të fillim shekullit të shkuar dhe në këtë dramë ajo vjen jo fort ndryshe nga ato. Ajo që të bën përshtypje është që edhe mësuesi, i cili është prurësi i ideve të majta, nuk është personazhi tipik i realizmit socialist. Ai thotë se edhe ai vetë po mëson ende, se nuk e njohin plotësisht atë që po bëjnë. Përpara pamundësisë për të mos mposhtur dot një pasanik që ka në krah një qeveri që i mban ison, edhe kur nuk ka të drejtë dhe alternativës që i ofron kjo lëvizje e re që i vjen me të birin, i cili e ka bindur paraprakisht se rebelohet mbi bazë parimesh atdhetare, Kostë Bardhi zgjedh këtë të dytën dhe kjo e bën pjesën realiste edhe sot, për të kuptuar se si krijohen kushtet për të hipur në pushtet fuqi të dyshimta. Nga kjo pjesë spikat personazhi i Sokratit, një kurbetli që nuk ka bërë prokopi e di të thotë veç fjalë të urta e histori bazuar në përvojat e tij, po që është një sintezë e mençurisë popullore, një personazh si kripa në gjellë, që u vlerësua bashkë me rolin e Kostës edhe në shfaqjen e Durrësit.

Tërësisht realizmit socialist i ikën “Plumbat e shkronjave” (fillimisht e titulluar “Me pushkë e penë”), një pjesë për historinë e shkollës së parë shqipe që përsëri u rrëzua për gabime ideore, sidomos pse cubi Nure nuk ishte figura e idealizuar e kaçakut dhe se skena e kaçakëve ishte shumë e gjatë, duke e kufizuar pjesën (në fakt, kjo e fundit një vërejtje kjo nga shefi i sigurimit, Feçorr Shehu, që unë nuk arrij ta kuptoj). Bazuar mbi historinë e vërtetë të rrëmbimit të Gjerasim Qiriazit nga cubi Shahin Matraku, kur shkonte nga Manastiri në Korçë për të hapur shkollën e vajzave, sipas një intrige të kurdisur nga patriarkana greke, me ndihmën e një hanxhiu të paguar, Shahin Matraku mësoi nga patriotët se kush e kishte futur në kurth, e liroi Gjerasimin dhe mori nën mbrojtje shkollën shqipe. Vepra sjell një lakore të mrekullueshme të cubit Nure dhe një galeri personazhesh të shumëllojshëm e të qëndisur. Pas një sërë refuzimesh, pjesa u vu në skenë nga Korça e nga Fieri, po me sa duket Korça u mburr që e njihte mirë ngjarjen se e kishte të zonës së saj dhe do ta vinte më mirë në skenë. Si përfundim, shfaqja e Fierit ishte më e arritur dhe ajo është regjistruar për Teatrin në ekran. Po ju sjell një detaj komik nga premiera e Korçës, ku autori tregon se salla qe mbushur thuajse vetëm me gra, për shkak se luhej gjysmëfinalja e Kampionatit Botëror të Futbollit në Argjentinë dhe ai e quan një premierë të trishtuar, në mos të dështuar. “Plumbat e shkronjave” është një pjesë që padyshim mund ta shohë edhe sot dritën e skenës, pa i prekur as edhe një presje.

Në mbledhjen e Pleniumit XV të KQ të PPSH-së, me temën “Mbi rritjen e rolit të letërsisë dhe arteve në edukimin komunist të masave”, shoku Enver pati thënë se: “Partia ka për detyrë që ata që çoroditen në veprat e tyre nga ana e pikëpamjeve ideologjike, politike, artistike, në përmbajtje ose në formë, t’i korrigjojmë me durim. […] Po kur qëllon që ndonjërit i pëlqen të prodhojë gjëra që s’i duhen kujt, të gabuara dhe pa kripë, ai s’ka pse të qahet nga partia. Ajo as do t’ia botojë e as do t’ia shesë. Kush të dojë, le të prodhojë për dollapin e tij dhe ne nuk do ta shqetësojmë, derisa nuk është bërë shoqërisht i rrezikshëm.” Po dollap ishte fjala, se Naum Prifti tregon se shumë nga shkrimet e tij “për sirtar” i fuste në shpina kolltukësh apo në oxhakun e një sobe që nuk e përdornin, që të mos ia zinin e t’ia përdornin si provë kundër tij. Paranojë? Aspak! Djali i Fadil Paçramit që u dënua po për gabime ideologjike me teatrin tregon se i ati i ka djegur dorëshkrimet para se ta arrestonin, që të kishin sa më pak prova kundër tij. Po dorëshkrimet e zotit Prifti mbijetuan për fatin e mirë të studiuesve e të lexuesve dhe në vitin 2001 shënimet e tij të fshehta për teatrin u botuan në librin “Teatri në kohën e krizës”. Një libër me dy pjesë, ku në pjesën e parë janë qëndrimet dhe marrëdhëniet personale të autorit me teatrin dhe në të dytin kronika jo-zyrtare të shfaqjeve që shihte si inspektor i ministrisë. Një tingull alternativ, në një kohë ku orkestra kishte vetëm një vegël. Me një stil narrativ plot detaje e të rrjedhshëm, librin duhet ta lexosh disa herë, për të rrokur gjithë informacionin e sjellë nga autori, që është jo vetëm material teknik për teatrin, por edhe copëza nga jeta e nga marrëdhëniet me të, nga prapaskenat ku armiqësore e ku të ngrohta të komunitetit teatror, pa pasur nevojë që ne t’i imagjinojmë, se vijnë me zërin e një njeriu që i ka jetuar në vetën e parë. Sikur të kishim pasur më shumë zëra të tillë, do të kishim panorama më të qarta mbi atë që ndodhte në teatrin e asaj kohe, përtej fasadës e idhujtarisë që ushqehet shpesh. Për mua si studiuese, “Teatri në kohën e krizës” është një libër i rrallë, në mes të një morie narrativash të ngjashme, që i duhet dhënë vlera dhe zëri që i takon.

KOSTA NAKE/

16 vite më parë, atëherë kur dukej se romani shqiptar kishte rënë në nivele mediokre dhe po e përgjumte lexuesin, Ben Blushi la për një çast politikën dhe na befasoi duke na bërë të shohim se letërsia shqiptare kishte pena të tjera përveç atyre që njihnim. Romani i tij “Të jetosh në ishull” u bë menjëherë objekt diskutimesh që do të rihapen herë-herë, por asnjëherë nuk do t’u vihet kapak. Ndoshta edhe media bëri punën e vet, por meritën e parë e ka vetë vepra. Ajo është njё traktat historiko-filozofik i vendosur në një kornizë artistike të gdhendur bukur. Ashtu si Kadareja, edhe Blushi kthen vështrimin te antikiteti grek dhe heronjtë e tij, madje këtë e përçon edhe në lojërat e fëmijëve si një mënyrë tërheqëse për t’i sjellë në bashkëkohësi. 

Shkalla e dytë e vëmendjes historike vjen me Perandorinë e Bizantit si më e madhja dhe më e ndritura e botës sepse “arriti të bashkojë nën një pushtet tre elementë që në rast se pajtohen, prodhojnë qenien perfekte: një shpirt grek, një mendje romake dhe një trup mysliman.” (f.67)

Dinastia Komneni, Voskopoja dhe Ali Pashë Tepelena janë ato copëza nga historia jonë që autori ka guxuar t’i shohë tërësisht ose pjesërisht ndryshe nga trajta e tyre e ngurtësuar; ai mendon se principata e Komnenëve ishte e para mbretëri e pavaruar e shqiptarëve, se Janina ishte kryeqyteti i parë i tyre, se “Arianit Komneni ishte prijësi i munguar i shqiptarëve.” (f.59)

Vënia në peshore e Gjergj Arianitit dhe Gjergj Kastriotit shkakton një mëdyshje që na befason dhe na trondit. Ne krenohemi me Skënderbeun si mbrojtës të Krishtërimit, kurse autori mendon se ai nuk e luftoi Islamin, se “ai luftoi për pushtet, jo për besim,” (f.54) se “duke kaluar ylberin e Zotit, Skënderbeu u bë i pabesueshëm.” (f.57) Ndryshe nga Blushi, historianët tanë kryesisht, dhe studiuesit e huaj pjesërisht, na kanë dhënё një histori të kombit tonë ku Skënderbeu, Ali Pashë Tepelena, Ismail Qemali, Ahmet Zogu, Enver Hoxha u përngjajnë atyre gurëve kilometrikë pa të cilët nuk orientohemi dot se ku jemi dhe ku po shkojmë. Ndoshta do të ndodhë si me autostradat e reja që po ndërtohen dhe po anashkalojnë qytete si Pogradeci, Peqini, Rrogozhina, Kavaja, etj.

Shkatërrimi i Voskopojës, jo nga pushtuesit por prej vetë shqiptarëve, ka qenë një humbje e pakompesueshme. Ajo ishte një vatër e ndritur qytetërimi, por nuk ishte vetëm ajo. Ne pothuajse nuk dimë pse në disa fshatra janë mbajtur gjallë toponime me emrat e kishave kur ato janë rrafshuar dhe në to s’ka asnjë të krishter. Fakti që ne nuk shkojmë dot më shumë se shtatë-tetë breza në thellësi të viteve, mund të ketë lidhje me përpjekjet për të gëlltitur historinë që fshihej nën dhe përtej atyre gërmadhave. Ka qenë një moment i dhunshëm prerjeje për të mbyllur një epokë dhe për të hapur një tjetër, për të mbuluar ca gjurmë dhe për të injektuar një ndjesi të re. Gjithë vepra ngrihet si një antitezë mes dy feve – Krishtërimit dhe Islamit, duke shkuar deri te themelet e njerëzimit, te Isaku dhe Ismaili, për të ardhur me mesazhin se lulëzimi i Voskopojës u dogj nga zjarri mysliman, se priftërinjtë përfunduan si viktima të hoxhës luftënxitës që shpalli devizën: “Voskopoja ka vetëm një fat: të bëhet Medinë. Voskopoja ka vetëm një poezi: Kuranin. Voskopja ka vetëm një prijës: Muhamedin. Voskopoja ka vetëm një fe: Islamin. Myslimanët kanë vetëm një zgjedhje; të luftojnë. Të pafetë kanë vetëm një rrugë: të ikin.” (f.276) Kështu islamizmi u kthye në  detyrim në Perandorinë Osmane dhe autori numëron privacionet e atyre që ishin të krishterë dhe nuk pranuan të konvertoheshin. (f.103-104) Kjo qasje nuk e frenon autorin që pjesë të veçanta të romanit t’i bëjë të tingëllojnë si leksion për Islamin dhe bektashizmin, (f.10-15 dhe 45-46) por edhe të theksojë se nuk duhet të vihet shenja e barazimit midis shqiptarëve myslimanë dhe turqve. (f.230) Autori ka hapësirë të mjaftueshme për të ndërtuar edhe dy strehime shtesë, njërin për Sabatai Zevin si përfaqësues të çifutëve që i dhanë botës Testamentin e vjetër “djepin e të gjitha feve të mëdha.” (f.181) Kjo linjë do të ruhet edhe në romanet që do vijnë pas vitesh. Strehimi tjetër është për jevgjit që e kanë origjinën te njëri prej tre djemve të Noes dhe përfaqësohen nga Bilali i cili, jo vetëm hyn në jetën e fshatit, por edhe bën krushqi me vendasit.

Ali Pashë Tepelena ka qenë njohur si figurë kontradiktore. Autori e rimerr për ta analizuar si aktor në dramën e madhe të përplasjes mes krishtërimit dhe myslimanizmit në Shqipëri. Edhe pse i përmbajtur në kritika, në gojën e karaktereve të veta Blushi vë vlerësimin “kusar” dhe na kujton nënshtrimin e dhunshëm që pashai i Janinës u bëri bashkëkombasve suljotë.

Kjo panoramë historike e zbulon Blushin si një studiues të vëmendshëm dhe të thellë që të kujton arkeologun që nga fragmente qeramikash përpiqet të rindërtojë enën e plotë, që nga themelet e rrënojave të ringrejë kështjellat. Aty ku mungojnë gjurmët, i vjen në ndihmë përvoja e analistit në politikë. 

Fjala “ishull” përdoret në kuptimin e drejtpërdrejtë kur është fjala për Kretën që simbolizon kështjellën përcaktuese të tërheqjes së krishtërimit, por ai rimerret disa herë në kuptimin metaforik. Autori e bën vetë shtjellimin e titullit: “Ishullarët … kanë vetëm një qëllim: sesi ta shpëtojnë ishullin e tyre nga stuhitë dhe pushtuesit… Lufta është arma e fundit që përdorin pasi u kanë ofruar të huajve paqen, qetësinë, strehimin dhe mënyrën e tyre të jetesës… Kur i huaji ka mësuar notin, peshkimin, ndërtimin e varkave, gatimin e peshkut,… ai pa e kuptuar është bërë një ishullar.” (f.228) Këta ishullarë kanë dhe një hero që bëhet fli, çobanin Marin Kurila.

Është befasuese se si një gazetar e koncepton si arkitekt ngrehinën e një vepre duke sjellë skena të detajuara të jetës së fshatit shqiptar që kanë vlerë të shtuar didaktike. Ndoshta zgjedhja e figurës së Arianit Komnenit e trajtuar me aq dashuri, ka qenë gjetja më e goditur artistike për ta realizuar këtë gjë. Fati i Komnenëve, i parë me përimtim në jetën familjare dhe në raportet me të tjerët, shpalos para lexuesit një etnolog që di të vendosë drejtpeshim midis gjëmimeve të historisë dhe përditshmërisë së jetës familjare.

Me vendosjen e skenës së fundit të ngjarjeve në Kretë dhe flakjen e arkës prej Sarës, asaj arke ku duhej të merrte eshtrat e të atit për t’i sjellë në vendlindje, duket sikur autori dëshiron ta kthejë në ide të krejt veprës thënien e njohur “Pa fe s’ka atdhe.”

Vepra është ndërtuar mbi paradigmën “sikur të kishte ndodhur kjo e ajo, sikur të ishte vepruar kështu e ashtu, atëherë…; e megjithatë ato kanë ndodhur dhe nuk mund të korigjohen më.” “sikur Muhamedi të ishte shqiptar…(f.9) “Po të mos kishte krishtërim…” (f.51) “Në qoftë se Skënderbeu do t’u ishte bindur turqve…” (f.54) “Sikur Skënderbeu të ishte martuar me një nga vajzat e tjera të Arianitit…” (f.85)  Ndoshta Eqrem bej Vlora kish të drejtë kur konkludonte se “… pa kthimin në islamizëm… populli shqiptar do të kish qenë në rrezik, që si pakicë e krishterë të greqizohej apo të sllavizohej nga kisha ortodokse.” (Kujtime, Tiranë 2003, f.565)

Jashtë kësaj panorame artistike romani ka në nivel të lartë artistik dhe autori e fillon me këmbë të mbarë përdorimin e enumeracionit, në mes të romanit ka varg dritëzash prej 138 emrash që mund të jetë më i gjati në letërsinë shqiptare. Ndonjëri transformohet në shkallëzim të llojit: “Arka ishte e vogël për dy burra, fshati ishte i vogël për Komnenët, Shqipëria ishte e vogël për shumë fe she bota ishte e vogël për kaq shumë luftra.” (f.93) Romani ka brenda shumë poezi të shtrira në rreshta, si “hëna iu duk si një sy deleje I mbyllur,” (f.16) “mbi qytet hëna e re  shtrihej si një kumbull mbi një kadife blu,” (f.31) “tymi ngrihej lart dhe pas pak e mbuloi hënën si një perçe gri,” (f.33) “një diell i verdhë i ecte nëpër flokë si një karficë lulesh,” (f.287), “thinjat i dukeshin si një kurorë lulesh mbi zgavrën e një peme të vjetër,” (f.346) “dhëmbët i ndriçuan fytyrën si një filxhan i qëndisur,” (f.351) “yjet dukeshin sikur kishin zbritur në oborr dhe ishin shtrirë për t’u freskuar mbi plloça,” (f.353) “fillova të qaj sepse m’u duke vetja një plaçkë e lagur që e kanë varur në mes të fshatit për t’u treguar kalimtarëve se vetmia është një sëmundje që nuk shërohet në diell,” (f.365) “mblodhi si në një shportë udhëtimi copat e kujtesës së saj.” (f.399)

Romancieri të befason me metaforat origjinale, me antitezat mbresëlënëse që kulmojnë me ngritjen e xhamisë përballë kishës dhe me rrugën që i ndan në mes. Duke u fokusuar te përplasja mes dy feve dhe informacioni historik i shoqëruar me data dhe vite, kishte rrezik që materiali i grumbulluar të eklipsohej nga stili politiko-shoqëror, por autori ka ditur ta kapërcejë këtë rrezik real duke futur në vepër mjaft personazhe të krijuar prej tij krahas figurave të njohura historike, madje të krijojë edhe linja të gjata subjekti për ta, të ndalet për të këqyrur portretet e tyre siç ndodh me Marin Kurilën (f.214), Aishen (f.256) Xhuvrijen (f.260), etj. 

Katrori magjik në vepër që përbën një ngrehinë kabaleske brenda veprës, ndoshta nuk do të ishte kristalizuar aq bukur pa ndikimin e veprës së Dan Braunit “Engjëj e djaj” apo pa këqyrjen e katrorit magjik në një nga hyrjet e katedrales Sagrada Familia në Barcelonë. Ajo ka vlerë të dyfishtë kur në fund zbulohet se nuk është një mister, por krijesë e mençur e dy njerëzve të ditur.

 Qёndrimi pёrballё veprёs ёshtё si një ndalesë e papritur në rrugë për të parë tylin e një perdeje që lëkundet te dritarja në katin e dytë të një banese, një soditje e një korpusi ornamental që një ditë të bukur u shfaq befasisht para syve tanë.

16 vite më pas, kur romani “Të jetosh në ishull” është pasuar nga disa të tjerë, nuk mund të mos kthesh kokën pas e të shohësh që nuk paska qenë një korpus, por fillimi i krijimit të një principate letrare që dallohet prej të tjerave nga besnikëria ndaj zhanrit historiko-politik dhe nga këmbëngulja për të kaluar në filtrin e vet gjithçka që ka qenë përcaktuese për fatet e Shqipërisë dhe të botës, por në udhëkryeqet e historisë është zgjedhur alternativa e gabuar. Ka lexues që mendojnë se ajo që u bë, nuk zhbëhet, por kjo nuk e pengon një shkrimtar apo artist që ta vazhdojë luftën me mjete të tjera, për të zgjuar mendjet e fjetura, për të vënë në lëvizje mekanizmat e ndryshkura e të braktisura që ndodhen përtej trotuareve ku lëvizim përditë.

(Romani “Të jetosh në ishull” i Ben Blushit, UET Press 2008)

Durrës, 12 mars 2024