Nga Fatmir Lekaj (politolog)    

                                                                    

Grupi për Kosovën në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GKKNH) më pastaj i njohur (i ri-emëruar) si Grupi për Ballkanin  në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GBKNH) ka qenë organizator i programit të vizitës së parë të delegacionit të kuvendit të Kosovës në perëndim, menjëherë pas deklaratës kushtetuese të 2 korrikut 1990. Në vijim, faksimilja e fragmentit të Buletinit të GKKNH-s, KOSOVA – info, ku përveç të tjerash thuhet:   “Tre anëtarët e parlamentit të Kosovës janë aktualisht në një turne në Evropë. Filloi më 16 korrik në Austri dhe vazhdoi të Norvegji, Suedi, Danimarkë, Gjermani, Holandë, Britani të Madhe dhe Belgjikë. Ata synojnë të vizitojnë edhe vende të tjera evropiane. Ata janë pritur nga zyrtarë qeveritarë, deputetë, gazetarë dhe OJQ-t, si dhe radio dhe televizionet. Programi është organizuar nga Komiteti Norvegjez i Helsinkit dhe ata mirëpriten nga Komitetet Kombëtare të Helsinkit në të gjitha vendet ku udhëtojnë. Delegatët kërkojnë mbështetjen evropiane për zgjidhjen e problemeve të Kosovës në mënyrë paqësore, kushtetuese dhe ligjore”. 

    Asokohe, pas deklaratës kushtetuese të 2 korrikut 1990, pjesa më aktive e delegatëve të kuvendit të Kosovës u shpërngulen në egzil në Slloveni, ku për vendosjen/akomodimin e tyre u përkujdes Shoqata Migjeni në Lubjanë. Delegatët zgjodhën Muharem Shabanin, Skënder Skënderin dhe Bujar Gjurgjealen ti përfaqësojnë si delegacion i kuvendit të Kosovës në takimet me ndërkombëtaret gjatë vizitave të tyre në shtetet perëndimore.  Programin e organizimit të këtyre vizitave e realizoi Grupi për Kosovën në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GKKNH), në koordinim me komitetet e Helsinkit në shtet perëndimore. Për më tepër, me ndihmën e koordinatores së GKKNH-s, Berit Backer, u realizuan takime në mes delegacionit të kuvendit të Kosovës dhe zyrtarëve qeveritar, parlamentarëve etj., në shtetet perëndimore.  Delegacioni i kuvendit të Kosovës u shoqërua nga Sllovenia nga aktivisti i Shoqatës Migjeni, Fadil Demiri. 

PS

Buletini i GKKNH-s (KOSOVA – info), shpërndahej si informacion në kuadrin e “Procesit Civil të Helsinkit” (përkatësisht në kuadrin e Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit – FNH-s etj.), dhe në kuadrin  e “Procesit Ndërshtetëror të Helsinkit” (përkatësisht delegacioneve të shteteve perëndimore në kuadrin e Konferencës për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian – KSBE-s  etj.).

                                                                                                                          II

Idealistja dhe mikja e madhe e shqiptarëve, njëherësh koordinatorja e Grupit për Kosovën në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GKKNH-s), Berit Backer,  përveçse ishte kryeorganizatore e programit të vizitës së parë të delegacionit të kuvendit të Kosovës në perëndim, gjithashtu loboi me vetiniciativë nëpërmes takimeve fizike, komunikimit telefonik, dhe korrespondencës së ndërsjellë me letra, që vizita e delegacioni të kuvendit të Kosovës në perëndim të jetë sa më e suksesshme. Madje edhe paraprakisht ka lobuar me kërkesën për dërgimin e observatorëve ndërkombëtar në Kosovë më 2 korrik 1990.   Në vijim po sjelli si shembull disa nga faksimilet e korrespondencës së ndërsjellë me letra të Berit Backerit me ministrinë e jashtme të Britanisë së Madhe, Parlamentin Evropian, Federatën e Helsinkit dhe përfaqësuesin e Helsinki Watch Amerikan, Kenneth Anderson:   

                                                                                                                         III

Në vijim një nga shkrimet e Berit Backerit në lidhje me situatën në Kosovë, i sapo përkthyer në gjuhën shqipe,  i vitit 1990, i botuar në gazetën zyrtare APEL të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (KNH-s). Përkatësisht në vijim është fillimisht përkthimi i këtij shkrimi në gjuhën shqipe, dhe më pastaj në vijim është edhe faksimilja e këtij shkrimi në origjinal në gjuhën norvegjeze. Në foton e këtij shkrimi në origjinal shihen 3 përfaqësuesit e kuvendit të Kosovës Muharem Shabani, Skënder Skënderi Bujar Gjurgjeala  dhe shoqëruesi i tyre Fadil Demiri, aktivist i Shoqatës Migjeni në Lubjanë, gjatë vizitës së tyre jashtë shtetit (në Norvegji etj.), menjëherë pas shpalljes së deklaratës kushtetuese të 2 korrikut 1990.                                                                                      

                                              GAZETA ZYRTARE E KOMITETIT NORVEGJEZ TË HELSINKIT, APEL,  NR. 3/4, 1990

                                                                                         Publikuar nga Komiteti Norvegjez i Helsinkit

                                                                                              Kosova nën kontrollin total të policisë                                                         

                                                                                                        Nga Berit Backer, KNH

Situata në Kosovë është përkeqësuar në mënyrë drastike në muajt e fundit pasi Republika e Serbisë i hoqi Kosovës plotësisht autonominë me 5 korrik 1990. Krahina Autonome është nën kontrollin total të policisë dhe ka shumë që kanë frikë se çfarë do të ndodhë tutje me parlamentarët, anëtarët e qeverisë dhe aktivistët e të drejtave të njeriut që janë burgosur. Janë ngritur akuza të cilat mund të rezultojë deri në 10 vjet burg kundër politikanëve dhe të tjerëve që janë në arrati në pjesë të ndryshme të vendit dhe jashtë vendit. Për këtë arsye, Komiteti Norvegjez i Helsinkit ka intensifikuar punën e vet për të drejtat e njeriut në Jugosllavi. 

    Që nga nëntori i vitit 1988, situata politike në Kosovë gradualisht është përkeqësuar. Më pas u ndruan kryetarët e partisë vendore Azem Vllasi dhe Kaqusha Jashari, sepse i rezistuan ndryshimeve kushtetuese që do të vinin.  Një pjesë e madhe e popullsisë së Krahinës u mblodh në tubime proteste në Prishtinë.

Nga protestat masive në gjendjen e jashtëzakonshme

Në shkurt – mars 1989, minatorët e minierës së madhe Stan Tërg në qytetin e Mitrovicës hynë në grevë urie e cila ishte preludi i gjendjes së jashtëzakonshme, e cila u hoq vetëm formalisht për një kohë. Kosova u rrethua nga automjete të blinduara dhe forca  speciale të armatosura me pushkë automatike. 

    Rinia demonstroi në pranverën e vitit 1989 dhe 1990 kundër heqjes se autonomisë dhe kërkoi reforma demokratike, dihen emrat e rreth 80 të vrarëve nga forca të ndryshme të armatosura në periudhën mars 1989 deri në shtator 1990.  300 të plagosur janë regjistruar nga organizata të ndryshme të drejtave të njeriut që veprojnë në krahinë. 

    Më herët në vitet tetëdhjetë, ishin kryesisht të rinjtë e rebeluar ata që prekeshin nga seksionet politike të kodit penal jugosllav, të cilat japin kompetenca shumë të gjera për të burgosur dhe gjykuar figurat e opozitës. Në parim, çdo gjë nga bisedat private deri tek organizimi politik mund të çojë në burgim deri në 10-15 vjet. 

    Paragrafët janë aplikuar pothuajse ekskluzivisht për shqiptarët në Kosovë vitet e fundit. Tani e gjithë popullata është e prekur nga forcat brutale të udhëzuara nga ana e autoriteteve serbe. Forcat policore të Serbisë kanë marrë kontrollin e plotë pasi parlamenti i Serbisë i hoqi autonominë  krahinës më 5 korrik të këtij viti. Pas kësaj, duket sikur duan krejtësisht të varfërojnë dhe nënshtrojnë popullsinë shqiptare të Kosovës. Shqiptarët, të cilët përbëjnë 90 për qind të popullsisë së Kosovës, po hiqen nga puna me mijëra. Deri më sot, të paktën 35,000 kanë humbur punën e tyre, sepse, në një mënyrë ose në një tjetër, ata nuk donin të pranonin pushtetarët e rinj.

Mjekët nën sulm 

Grupe të caktuara janë veçanërisht të prekura. Kjo vlen për ish-zyrtarët qeveritar që kanë mbështetur kërkesën për mbrojtjen e autonomisë. Dhe kjo vlen po ashtu për personelin mjekësor. Vendet e punës që u sulmuan fillimisht ishte Spitali Universitar në kryeqytetin e Krahinës, Prishtinë.

Etika mjekësore në rrezik

Tanimë janë shkarkuar nga pozitat e tyre rreth 200 mjekë dhe 800 infermierë dhe personel tjetër mjekësor. Veçanërisht kirurgët janë sulmuar përveç të tjerash, se kanë ndihmuar protestuesit e plagosur. Mbledhjet e partisë dhe komisionet nga autoritetet qendrore u përpoqën që herët ti shkarkonin ata qe ishin aktivist, por nuk kishin bazë ligjore për aplikimin e ligjeve të veçanta serbe. Klinikat e tjera ku janë shkarkuar të gjithë mjekët shqiptarë janë gjinekologjia dhe mjekësia interne. Po ashtu mjekët në Institutin e Shëndetit Publik janë hequr nga puna. Këto ditë ka nisur i njëjti proces edhe në klinikën për fëmijë, me shkarkimin e drejtorit.

    Spitali universitar ishte spitali që mund të trajtonte sëmundje më të komplikuara dhe të rënda. Infermieret dhe spitalet e mbetura kanë shumë pak staf dhe pajisje. Rezultati është se popullata nuk ka mbrojtje të duhur mjekësore, pasi i mungon besimi tek mjekët serbë që kanë mbetur. 

    Një teori për arsyen e sanksioneve të ashpra ndaj personelit mjekësor më kompetent është se ata u përfshinë aktivisht kur ndodhi ajo që duket të jenë helmimet masive të nxënësve shqiptarë. Mjekët ishin aktiv në lidhje me ofrimin e ndihmës për pacientët dhe ata morën mostra gjaku të cilat më vonë do të analizoheshin. 

    Autoritetet serbe i larguan shpejt nga puna duke deklaruar se mijëra konvulsione, të përziera dhe vështirësi në frymëmarrje të fëmijëve të shkollës janë aktrim dhe histeri masive. Mostrat e gjakut janë konfiskuar nga policia dhe derisa të dalin rezultatet nga ekipet ndërkombëtare që kanë mbërritur, nuk do të ketë analiza përfundimtare laboratorike për atë që ka ndodhur. 

    Njëkohësisht, nga disa vëzhgues të huaj janë shprehur dyshime të forta në lidhje me interpretimin zyrtar. Shumica e tyre e përjashtojnë mundësinë se kemi të bëjmë me aktrim. Është e vështirë të besohet se kaq shumë fëmijë në të njëjtën kohë dhe në vende të ndryshme do të koordinonin një aktrim të tillë.  Disa prej tyre ishin vetëm gjashtë vjeçar.

Një sfidë për Evropën

Si mjekët ashtu edhe aktivistët e të drejtave të njeriut po kërkojnë nga vendet evropiane që të dërgojnë komisione dhe ekipe në Kosovë për të raportuar për situatën. Është e rëndësishme që autoritetet norvegjeze të adresojnë abuzimet në forumet ndërkombëtare në të cilat vendi merr pjesë.

PS

Disa nga shkrimet për Kosovën në gazetën zyrtare APEL të KNH-s, përktheheshin në gjuhën angleze dhe shpërndaheshin si informacion në kuadrin e “Procesit Civil të Helsinkit” (përkatësisht në kuadrin e Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit – FNH-s etj.), dhe në kuadrin  e “Procesit Ndërshtetëror të Helsinkit” (përkatësisht delegacioneve të shteteve perëndimore në kuadrin e Konferencës për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian – KSBE-s  etj.).

                                                                                                                         IV

Paraprakisht (para shembjes së murrit të Berlinit) GKKNH, përveç të tjerash ka iniciuar shkuarjen e një delegacioni me kompetencë  për të vëzhguar situatën e të drejtave të njeriut në Kosovë, të ashtuquajtur “first fact-finding mission to Kosovo” 

    Fillimisht vlen të theksohet se Grupi për Kosovën si sektor në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GKKNH), nga viti 1988, dhe nga viti 1990 si sektor me status zyrtar në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (njëherësh si veprimtari integrale në kuadër të Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit) ka dhënë një kontribut të çmuar për ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës. Në fakt, informatat dhe sugjerimet në lidhje me çështjen e Kosovës, që GKKNH, i dërgonte në kuadrin e “Procesit Civil të Helsinkit” (Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit – FNH -s) dhe  në kuadrin e “Procesit Ndërshtetëror të Helsinkit” (Delegacioneve të shteteve perëndimore në kuadër të Konferencës për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian – KSBE -s), e kishin peshën e vet të padiskutueshme si në aspektin e besueshmërisë, si në aspektin e të kuptuarit më objektiv të situatës politike në Kosovë dhe si në aspektin e prishjes së imazhit të rrejshëm të serbo-Jugosllavisë. Sepse këto informata dhe sugjerime në lidhje me çështjen e Kosovës, dërgoheshin nga Komiteti Norvegjez i Helsinkit si organizatë gjysmë shtetërore dhe këshilluese për Ministrinë e jashtme të shtetit norvegjez, si shtet shumë aktiv dhe me kredibilitet moral në kuadër të marrëdhënieve ndërkombëtare. Njëherësh vlen të theksohet se përfaqësuesve të GKKNH-s, gjithashtu  ju jepej mundësia që si delegat nga Komiteti Norvegjez i Helsinkit (KNH), të takojnë nëpër konferenca ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, edhe personalitete me influencë politike, ku e shfrytëzonin rastin në maksimum edhe gjatë bisedave joformale, duke i informuar më hollësisht për shkeljet e të drejtave të shqiptarëve në Jugosllavi dhe duke dhënë argumente për kërkesën “Kosova Republikë” si zgjidhje kompromisi dhe si zgjidhje që stabilizon politikisht Ballkanin. Fillimisht ky Grup u quajt Grupi për Kosovën i Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GKKNH), por me insistimin e Berit Backerit e vazhdoi veprimtarinë me emrin Grupi për Ballkanin i Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GBKNH), në mënyrë që informacioni dhe veprimtaria e këtij sektori të mos paragjykoheshin krejtësisht si veprimtari dhe informacione subjektive për Kosovën, por të jenë sa më të depërtueshme, sa më bindëse dhe sa më të pranueshme për kancelaritë e shteteve perëndimore.  

    Protagonist i rëndësishëm i GBKNH-s ka qenë edhe Profesor Kristoffer Gjøtterud, fizikan dhe aktivist i shquar për të drejtat e njeriut (ish- bashkëpunëtor i Andrej Sakharovit etj.), njëkohësisht nënkryetar i Kryesisë së Komitetit Norvegjez të Helsinkit (KNH-s), duke përfshirë edhe disa personalitete të rëndësishme në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit, që mbështetën veprimtarinë e GBKNH-s, madje në mesin e tyre kishte edhe veprimtarë të profilizuar të “Solidarnostit” polak, siç është shembulli i  disidentit polak  Aleksander Gleichegewicht. Gjithashtu, vlen të potencohet se gjatë kësaj periudhe, përveçse Kryesia dhe Sekretariati i Komitetit Norvegjez të Helsinkit, udhëhiqej nga personalitete me ndikim kombëtar dhe ndërkombëtar në fushën e të drejtave të njeriut, edhe  Këshilli i Komitetit Norvegjez të Helsinkit përbëhej nga disa personalitete politike me shumë ndikim kombëtar dhe ndërkombëtar, përveç të tjerëve:  kryetari i Këshillit Reiulf Steen (i cili gjatë karrierës së tij politike ka shërbyer si lider i partisë socialdemokrate norvegjeze – AP në periudhën 1975-1981, parlamentar në periudhën 1977-1992, dy herë ministër etj.), nënkryetari i Këshillit Jan Petersen (i cili gjatë karrierës së tij politike ka shërbyer si lider i partisë konservatore norvegjeze – Høyre, parlamentar, ministër i Jashtëm etj.). Gjatë kësaj periudhe, Jens Stoltenberg (aktualisht Sekretar i Përgjithshëm i NATO-s) ishte gjithashtu anëtar i Këshillit të Komitetit Norvegjez të Helsinkit. 

    Berit Backer përveçse gjatë udhëtimeve të saja në Kosovë gjatë viteve `70 – `80 kishte mbledhur  informata të rëndësishme për gjendjen e të drejtave të njeriut në Kosovë, pas themelimit të Grupit për Kosovën në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GKKNH-s), angazhonte edhe profesionist të tjerë që të udhëtojnë në Kosovë me këtë qëllim. Në vitin 1988, me instruksionet dhe këshillat e Berit Backerit dhe Nufri Lekës (dhe me ndihmën e bashkëfamiljarëve të Nufriut në Kosovë), ka udhëtuar dhe është pritur në mënyrë të fshehtë në Kosovë, nje gazetare norvegjeze. Gjatë qëndrimit në Kosovë ajo ka mbledhur informata në lidhje me përpilimin e një raporti për gjendjen e jashtëzakonshme sociopolitike në Kosovë. Për më tepër, vlen të theksohet se GBKNH ka inkurajuar (para shembjes së murit të Berlinit), veçanërisht me ndihmën e Berit Backerit dhe Kristoffer Gjøtterudit ka arritur ta bindë Federatën Ndërkombëtare të Helsinkit dhe Helsinki Watch Amerikan (Human Rights Watch), që një delegacion i përbashkët të udhëtojë me misionin për ta vëzhguar situatën e të drejtave të njeriut në Kosovë. Duke insistuar se te shtetet perëndimore ishte një përshtypje e gabuar për Jugosllavinë, që e dallonin “si më e mira ndër më të këqijat” krahasuar me shtetet e tjera autoritare dhe totalitare në Evropën Lindore kur ishin në pyetje të drejtat e njeriut, në veçanti kur ishin në pyetje të drejtat e njeriut në Kosovë. Rrjedhimisht, një delegacion i përbërë nga kryetari i Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit, Karl von Schwarzenberg etj.,  nga përfaqësuesi i Helsinki Watch Amerikan,  Kenneth Andersson, dhe nga përfaqësuesi i Komitetit Norvegjez të Helsinkit, Kristtoffer Gjøtterud,  të drejtuar nga Berit Backer, udhëtuan në të ashtuquajturin first fact – finding mission në Kosovë në shtator 1989 (para shembjes së murit të Berlinit), ndërsa në janar të 1990-s botohet raporti i parë për situatën në Kosovë nga ky delegacion i përbashkët, përkatësisht nga autori Kenneth Andersson, me titull “…Crisis in Kosovo”. Vlen të përmendet se një ndihmesë të rëndësishme brenda vendit për ketë delegacion e ka bërë Shkëlzen Kukleci (mik i hershëm i Berites, e cila kishte banuar tek familja e Shkëlzen Kuklecit në Kosovë, në fillimvitet `70, gjatë periudhës së studimeve të saja për shqiptarët, në fushën e socialantropoligjisë).

    Sipas mikes së ngushtë të Berit Backerit, Ann Christine Eek, raporti “….Crisis in Kosovo” u bazua në një masë të madhe në informacionin e mbledhur dhe sugjerimet nga Berit Backer. Njëherësh vlen të theksohet se mendimet dhe sugjerimet e Berit Backerit, për situatën në Kosovë dhe në përgjithësi për situatën në Jugosllavi nuk vlerësoheshin vetëm nga ekspert të fushës si Harry Hodginson etj., por edhe nga personalitete me ndikim në fushën e të drejtave të njeriut, politikës dhe diplomacisë (të cilët gjatë viteve `80,  kishin shfaqur interesim për situatën në Kosovë dhe në përgjithësi për situatën në Jugosllavi), përveç të tjerëve:  Karl von Schwarzenberg (kryetari i parë në periudhën 1984 – 1991, i Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit – FNH-s), Warren Zimmermann (udhëheqës i delegacionit të ShBA-së, në Konferencën për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian – KSBE, në periudhën 1986 – 1989) etj. Për shembull, në raportin  e Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit “…Crisis in Kosovo” përveç të tjerash, është marr parasysh sugjerimi i Berit Backerit, për rëndësinë e hapjes së konsullatës amerikane në Prishtinë shikuar nga pikëpamja e të  drejtave të njeriut në Kosovë. Kjo ide ishte iniciuar edhe paraprakisht nga  veprimtari i shquar Sami Repishti etj., por tashmë kjo ide zinte vend në një raport të përbashkët të Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit dhe Helsinki Watch – Amerikan. Rrjedhimisht kjo e kishte një rëndësi të veçantë, ngase Helsinki Watch Amerikan (si pjesë e Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit) e kishte një rrol të rëndësishëm këshillues për politiken e jashtme amerikane.  Gjithashtu Berit Backer, duke qenë në dijeni për udhëtimin dhe  sfidën e qëndrimit në Kosovë të delegacionit të parlamentit Evropian në muajin maj 1989, ka insistuar që në raportin “…Crisis in Kosovo”, në kuadër të sugjerimeve të Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit për Këshillin e Evropës (KE), që KE përveç të tjerash  ti kërkojë llogari  Jugosllavisë për  delegacionin parlamentar Evropian, i cili u dërgua në Kosovë për të hetuar çështjet në maj 1989, por u detyrua të largohej dhe iu pamundësua të përmbush mandatin hetues që kishte, dhe se KE e ka obligim t’i kërkojë Jugosllavisë që të përmbushë standardet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, standarde të cilat Jugosllavia është zotuar prej kohësh t’i ndjekë, edhe si nënshkruese e Deklaratës së Helsinkit (1975) dhe pjesëmarrëse e rregullt në kuadër të KSBE-s. 

    Në vijim janë gjashtë faksimile. Faksimilja e parë është dokumenti (lista e emrave dhe adresave) të Grupit për Kosovën në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GKKNH-s), i themeluar në vitin 1988, më pastaj i quajtur Grupi për Ballkanin i Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GBKNH). Në këtë dokument janë të listuar emrat dhe adresat e kryesisë së Grupit për Kosovën, bashkërisht me disa nga anëtarët e  Kryesisë dhe Sekretariatit të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (KNH-s), të cilët bashkërisht e mbështetën veprimtarinë e GBKNH-s për Kosovën, ndër të tjerë në radhë në listë janë: Berit Backer, kordinatore e GKKNH-s.  Kristoffer Gjøtterud,  zëvëndëskordinator i GKKNH-s, njëherësh nënkryetar i Kryesisë së Komitetit Norvegjez të Helsinkit.  Nufri Lekaj, përgjegjës për GBKNH etj. Faksimilja e dytë është fragmenti nga gazeta  zyrtare “Apel” e Komitetit Norvegjez të Helsinkit që përfshin gjithë emrat e anëtarëve të Këshillit të Komitetit Norvegjez të Helsinkit, duke përfshirë të sipërcekurit Reiulf Steen, Jan Petersen dhe Jens Stoltenberg. Faksimilja e tretë dhe katërt është fotografia e kopertinës së raportit të pjesëtarëve të delegacionit të Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit (përfshirë pjesëtarët e Helsinki Watch Amerikan dhe të Komitetit Norvegjez të Helsinkit), dhe një pjesë të falënderimit për Berit Backerin, Kristoffer Gjøtterudin, Karl von Schwarzenberg etj., në hyrje të këtij raporti (acknowledgements). Faksimilja e pestë dhe e gjashtë  janë fotot e dy fragmenteve të raportit…”Crisis in Kosovo”, të sipërcekura në lidhje me disa nga sugjerimet në këtë raport për politiken e jashtme amerikane dhe për këshillin e Evropës në lidhje me çështjen e Kosovës: 

                                                                                                                          V

Pas shembjes së murrit të Berlinit, GKKNH, organizoi vizitën e parë zyrtare të delegacionit të Kosovës në krye me Ibrahim Rugovën në Perëndim, përkatësisht në Oslo, me nisje nga Oslo më 14 – 18 shkurt 1990.

    Duke marrë parasysh se një ndër pikat kyçe të veprimtarisë në kuadër të “Procesit Civil të Helsinkit” ishte inkurajimi dhe promovimi i forcave opozitare nën regjimet shtypëse, koordinatorja e GBKNH-s, Berit Backer me bashkëpunëtorë  e organizoi (menjëherë pas themelimit të LDK-së), vizitën e parë zyrtare të delegacionit të Kosovës në krye me Ibrahim Rugovën në Perëndim, përkatësisht në Oslo, me nisje nga Oslo më 14-18 shkurt 1990. Me sugjerim të Berit Backerit dhe Kristoffer Gjøtterudit (që të pasqyrohet pluralizmi politiko-demokratik i Kosovës) ky delegacioni i Kosovës ishte në përbërje nga Ibrahim Rugova, kryetar i partisë Lidhja Demokratike e Kosovës, Shkëlzen Maliqi, kryetar i partisë Social-Demokrate të Kosovës, dhe Nufri Lekaj në cilësinë e përfaqësuesit të Lëvizjes Popullore për Republikën e Kosovës, të cilët u takuan me disa personalitete të rëndësishme shtetërore dhe kulturore norvegjeze. Në vazhdën e kësaj vizite të delegacionit të Kosovës në Oslo dhe me nisje nga Oslo, GBKNH, nëpërmes kontakteve që kishte Berit Backer, Kristoffer Gjøtterud etj., ka lobuar që t’i hapen dyert Ibrahim Rugovës, nga politikanët perëndimorë, me qëllim të faktorizimit të Kosovës në bashkëveprimin ndërkombëtar.  Madje Berit Backer, paraprakisht më 12. 09. 1989,  ishte e pranishme në  cilësinë e  inkurajueses dhe observatores,  gjatë diskutimeve të para në Shoqatën e Shkrimtarëve të Kosovës, që më pastaj rezultuan me themelimin e   LDK-s.  Kjo ndodhi konkretisht  kur Berit Backer drejtoi vizitën e delegacionit të përbashkët në Kosovë të përfaqësuesve të Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit,  Helsinki Watch Amerikan dhe Komitetit Norvegjez të Helsinkit. Ky rrol inkurajues dhe ndihmues i Berit Backerit ishte një katalizator i rëndësishëm për kyçjen e çështjes së Kosovës për diskutim jo vetëm në kuadër të “Procesit Civil të Helsinkit”, përkatësisht në kuadër të  Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit e themeluar në vitin 1982, bazuar në apelin e Andrej Sakharovit. Por edhe në kuadër të “Procesit Ndërshtetëror të Helsinkit”, përkatësisht në kuadër të Konferencës për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian – KSBE-s, si një arene të konferencave ndërkombëtare në mes të Lindjes dhe Perëndimit, e bazuar në Deklaratën e Helsinkit – 1975, që në ndërlidhje me shembjen e murrit të Berlinit rezultoi me fitoren e shteteve perëndimore ndaj shteteve totalitare dhe autoritare të lindjes. Në këtë vazhdë KSBE në vitin 1995 u institucionalizua në Organizatën për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë – OSBE, dhe të njëjtin vit (1995), shtetet anëtare të OSBE-s, nënshkruan të ashtuquajturin Pakt të Stabilitetit për Evropën, me synimin për një zgjidhje paqësore të të gjitha mosmarrëveshjeve në lidhje me çështjet e kufijve dhe pakicave kombëtare. Madje në këtë vazhdë, për operacionet e saj paqeruajtëse, OSBE-ja mund të kërkonte mbështetje ushtarake nga NATO ose BE, siç ishte më pastaj edhe shembulli më tipik i OSBE-s në rastin e Kosovës, përkatësisht inkurajimi për  intervenimin ajror ushtarak të NATO-s, për mbrojtjen e popullatës në Kosovë në vitin 1999. 

    Njëherësh vlen të theksohet se (pas shembjes së murrit të Berlinit), GBKNH inkurajoi dhe mbështeti themelimin dhe veprimtarinë e Këshillit për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut në Prishtinë (KMDLNJ) dhe të Komitetit Kosovar të Helsinkit (KKH-s) nëpërmes bashkëpunimit konkret në mes të Berit Backerit dhe Gazmend Pulës. Komiteti Kosovar i Helsinkit u themelua në muajin prill 1990 në krye me Gazmend Pulën (kryetar) dhe anëtarëve të tjerë të kryesisë (Shkëlzen Maliqi, Arbër Xhaferi, Muhamedin Kullashi, Veton Surroi, Drita Mekuli, Agni Dika, Ekrem Beqiri etj). Ndërsa KMDLNJ u themelua në fundvitin 1989 (ku anëtar themelues ishte edhe Gazmend Pula) dhe u udhëhoq, fillimisht nga Bajram Kelmendi, Zekeria Cana, Zenun Qelaj etj. Më pastaj u shtua veprimtaria e këtij këshilli nën udhëheqjen e Adem Demaçit, i cili u lirua nga burgu më 21 prill 1990. Në fakt, themelimi i Këshillit për të Drejtat dhe Liritë e Njeriut dhe i Komitetit Kosovar të Helsinkit (duke përfshirë themelimin e Shoqatës Bamirëse të Kosovës “Nëna Terezë” (1990) dhe organizatës për të drejtat e grave dhe grupeve të margjinalizuara, “Motrat Qiriazi” (1990) etj., përveçse e përbënin bërthamën e Shoqërisë Civile në Kosovë, njëkohësisht ndikuan (sidomos fillimisht) edhe për afirmimin dhe për përkrahjen e rezistencës paqësore në Kosovë në krye me Ibrahim Rugovën.

    Në këtë vazhdë, Adem Demaçi lidhi bashkëpunim të ngushtë me koordinatoren dhe zëvendëskordinatorin e GBKNH-s, Berit Backerin dhe Kristoffer Gjøtterudin. Këshilli për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut në Prishtinë, që shërbente si një bazë e fortë “për njohjen e realitetit në Kosovë” nga ana e diplomacisë perëndimore, e kishte peshën e vet të rëndësishme sepse udhëhiqej nga simboli i rezistencës së shqiptarëve të Kosovës për liri dhe barazi, Adem Demaçi, ndërsa Berit Backeri dhe Kristoffer Gjøtterudi me diturinë dhe nëpërmes kontakteve të tyre kudo në Evropë, ndikuan që ky “realitet” të shpërndahet më thellë në strukturat e pushtetit të shteteve perëndimore. Kjo pati ndikimin e vet të rëndësishëm edhe për kyçjen e drejtpërdrejtë dhe veçanërisht për promovimin e meritueshëm të Adem Demaçit në kuadër të Procesit Civil të Helsinkit, si simbol i të drejtave dhe lirive të njeriut, që rezultoi edhe me mirënjohjen e tij me çmimin Sakharov (1991), në këtë vazhdë me mirënjohje të tjera, duke përfshirë çmimin Leo Eitinger për të drejtat e njeriut nga Universiteti i Oslos, dhe nominimet në shkurt dhe shtator të vitit 1994 për Çmimin Nobel  për literatur dhe për Çmimin Nobel për paqe.   Për më tepër, që në vitin 1878, Berit Backerin e ka kontaktuar Amnesty International për Adem Demaçin si i burgosuri  politik numër një në Jugosllavi, dhe nga kjo periudhë Berit Backer është përpjekur të informon për rastin Demaçi dhe të promovon figurën e tij opozitare në kuadër të “Procesit Civil të Helsinkit” fillimisht në kuadër të  komiteteve të Helsinkit në shtetet perëndimore dhe me pastaj nga viti 1982, edhe në kuadër të Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit.

    Këshillat e Berit Backerit dhe Kristoffer Gjøtterudit, si për përfaqësuesit e caktuar të LPK-s, si për Ibrahim Rugovën dhe si për Adem Demaçin, kanë qenë këshilla shumë të vyeshme, në kuptimin e sugjerimeve dhe insistimeve të tyre se çështja e Kosovës duhet dhe mund të ndërkombëtarizohet vetëm nëpërmes rezistencës civile me kërkesat për respektimin e të drejtave dhe lirive të njeriut në Kosovë, dhe se  kjo me zhvillimin e ngjarjeve mundet gradualisht të legjitimoj kërkesën politike dhe përpjekjet tjera eventuale të shqiptarëve të Kosovës, për realizimin e Republikës së Kosovës.  Vlen të theksohet se gjatë vizitës së parë zyrtare të delegacionit të Kosovës në krye me Ibrahim Rugovën në perëndim, përkatësisht në Oslo dhe me nisje nga Oslo (më 14 – 18 shkurt 1990), në një takim të hapur në Komitetin Norvegjez të Helsinkit, më 17 shkurt 1990, (ku ishte i pranishëm edhe autori i këtij shkrimi),  Ibrahim Rugova gjatë fjalimit të tij, shprehi respektin më të lartë për Berit Backerin dhe Kristoffer Gjøtterudin dhe këshillat e marra prej tyre. Ndërsa Adem Demaçi, me të drejtë e quante Beriten, Merita, dhe porosiste që të gjithë shqiptarët ta quajnë me këtë emër, siç zakonisht e thërriste Baca Adem: Merita e shqiptarëve.

   Pas shembjes së murit të Berlinit, ndikimi dhe ndihma e GBKNH-s nuk mungoi as për Shqipërinë. Kjo ndihmë u realizua në kuadër të një projekti shtesë të  GBKNH-s, i ashtuquajturi projekti Aksioni Norvegji – Shqipëri (ANSh), i mbështetur  drejtpërdrejt nga Ministria e Jashtme Norvegjeze (MPJN).  Ky projekt u udhëhoq nga Berit Backer (përgjegjëse e projektit) dhe nga Nufri Lekaj  (koordinator i projektit). Fillimisht, nëpërmes këtij projekti u realizuan ndihmat emergjente nga Ministria e Jashtme e Norvegjisë për në Shqipëri dhe, në këtë vazhdë, me ndihmën e këtij  projekti, u etablua OJQ-ja e parë në Shqipëri në vitin 1991, si bërthama e parë nga jashtë për  të drejtat e njeriut dhe demokratizim në Shqipëri, përkatësisht Qendra për të Drejtat e Njeriut  dhe për Rehabilitimin e të Përndjekurve Politikë nga Regjimi Totalitar. Në fakt, kjo është OJQja e parë e regjistruar në Shqipëri, e cila vazhdoi të funksionojë edhe pas vitit 1994 nën  udhëheqjen e Kozara Katit etj. Gjithashtu, nëpërmes këtij projekti (ANSh-së) u ndihmua  themelimi i Komitetit Shqiptar të Helsinkit (KSHN-s) në vitin 1991, nëpërmes bashkëpunimit konkret në mes Berit Backerit dhe Arben Putos, Kujtim Çashkut etj. Madje në kuadër të kësaj veprimtarie, Berit Backer, përveç të tjerash, ndihmoi që Shqipëria të përfaqësohet në takimin e ekspertëve të Konferencës për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian (KSBE-s). Gjithashtu në kuadër të kësaj veprimtarie, koordinatori i ANSh-së, Nufri Lekaj, si pjesë e koordinimit të Qendrës për Rehabilitimin e të Burgosurve Politikë në Tiranë me Qendrat Ballkanike, merr iniciativën në takimin në Greqi në vitin 1993, për etablimin e Qendrës në Kosovë për rehabilitimin e ish të burgosurve politikë shqiptarë, e cila qendër u jetësua në vitin 2000 nga Feride Rushiti.

    Për një orientim më konkret, në vijim janë gjashtë faksimile. Faksimilja e parë është një fragment nga shënimet e Berit Backerit më 12.09.1989,  në  cilësinë e  inkurajueses dhe observatores,  gjatë diskutimeve të para në Shoqatën e Shkrimtarëve të Kosovës, që më pastaj rezultuan me themelimin e   LDK-s.   Faksimilja e dytë është dokumenti i agjendës që dëshmon se GKKNH, në kuadër të veprimtarisë së vet, përveç të tjerash, e organizoi edhe vizitën e parë zyrtare të delegacionit të Kosovës në krye me Ibrahim Rugovën në Perëndim, më 14-18 shkurt 1990, përkatësisht në Oslo, me nisje nga Oslo.  Faksimilja e tretë, është një shkrim në Gazetën Ekskluzive nr. 7/2000, që përshkruan këtë vizitë të parë zyrtare të delegacionit të Kosovës në krye me Ibrahim Rugovën në Perëndim,  përkatësisht në Oslo, me nisje nga Oslo.  Ndërsa faksimilja e katërt, është një dokument nga Komiteti Norvegjez i Helsinkit, që dëshmon se Grupi për Kosovën i Komitetit Norvegjez të Helsinkit nga viti 1990 arriti të ketë edhe status zyrtar në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit, i riemëruar si Grupi për Ballkanin i Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GBKNH), me përgjegjësin e Grupit, Nufri Lekën, dhe koordinatoren e Grupit, Berit Backerin. Njëherësh kjo faksimile/dokument dëshmon se edhe projekti shtesë i GBKNH-s,  përkatësisht  projekti Aksioni Norvegji – Shqipëri (ANSh) kishte status zyrtar si pjesë integrale e Komitetit Norvegjez të Helsinkit, me përgjegjësen e këtij projekti, Berit Backerin, dhe koordinatorin e këtij projekti, Nufri Lekën. Faksimilja e pestë dhe gjashtë është kopja në lidhje me hapjen e workshopit të parë rajonal më 8 – 10 dhjetor 2000, në Tiranë (organizuar nga Qendra e Rehabilitimit për të Mbijetuarit e Torturës, në bashkëpunim me Rehabiltation and Research Center for Torture Victims), ku u shprehen fjalët mirënjohëse për Berit Backerin dhe për Nufri Lekën për kontributin e tyre paraprak në lidhje me këtë çështje:  

                                                                                                                      VI

                                                                           Shkurtimisht për prapavijën e themelimit të GKKNH-s

Themelimi i Grupit për Kosovën në kuadër të një organizate – Komitetit Norvegjez të Helsinkit (pothuajse organizatë gjysmështetërore dhe këshillëdhënëse për Ministrinë e Jashtme Norvegjeze – MPJN), nuk ka qenë aspak projekt i lehtë, sidomos duke e marrë parasysh lidhjen e fortë të miqësisë në mes të shtetit norvegjez dhe ish-Jugosllavisë. Përkatësisht propaganda serbo-jugosllave pas Luftës së Dytë Botërore kishte arritur gradualisht të ketë ndikim të madh në Norvegji, duke e shtrirë këtë ndikim propagandistik edhe në shtetet e tjera nordike. Fillimisht propaganda serbo-jugosllave e kishte arritur suksesin, duke e përdorur si mjet propagandistik historinë e të burgosurve jugosllavë të luftës në Norvegji (gjatë Luftës së Dytë Botërore) në kuptimin se vetëm serbët kanë qenë anti-nazifashistë të devotshëm: nga njëra anë duke i bashkëlidhur nocionet serb-partizan-antinazifashist-jugosllav, nga ana tjetër duke aluduar se popujt e tjerë në Jugosllavi, sidomos shqiptarët dhe kroatët, kanë qenë më shumë bashkëpunëtorë të nazifashistëve sesa kundërshtarë të nazifashistëve. Në bazë të kësaj propagande Serbia e stimulonte miqësinë me Norvegjinë edhe për arsyen se Norvegjia pas Luftës së Dytë Botërore rezultoi si shteti nordik më proaktiv në politikën e jashtme (krahasuar me shtetet e tjera nordike) dhe me shumë ndikim në marrëdhëniet ndërkombëtare. Për shkak të kësaj lidhjeje në mes të Norvegjisë dhe Jugosllavisë, kolegët norvegjezë në kuadër të Grupit për Kosovën të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GKKNH-s), Berit Backer, Kristoffer Gjøtterud etj., e propozuan Nufri Lekën përgjegjës të GKKNH-s, i cili veçse kishte krijuar profil në mediat norvegjeze si shembull i dëshmuar i viktimës së torturës nga regjimi jugosllav, si ish-i burgosur dhe i përndjekur politik. Rrjedhimisht, në këtë mënyrë kolegët norvegjezë të GBKNH-s nuk mund të akuzoheshin drejtpërdrejt nga diplomacia jugosllave si anti-jugosllavë (dhe të vënin në siklet të madh marrëdhëniet shtetërore norvegjeze-jugosllave), ndërsa përkrahjen e tyre për GKKNH-n e legjitimonin bazuar në njërin ndër parimet e rëndësishme të Deklaratës së Helsinkit, përkatësisht parimin për respektimin e të drejtave të njeriut ngaqë edhe Jugosllavia, si një ndër shtetet nënshkruese, obligohej moralisht dhe politikisht ta respektonte Deklaratën e Helsinkit (1975). Madje që në periudhën e viteve 1976 – `77, në Beograd ishin mbajtur mbledhjet e Konferencës për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian – KSBE-s (me takimet pasuese) të bazuara në Deklaratën e Helsinkit, dhe regjimi i Beogradit në vazhdimësi bënte përpjekje ta ruante imazhin e rrejshëm të Jugosllavisë në arenën ndërkombëtare, përveç tjerash duke e paraqitur Jugosllavinë si shtet që (kinse për dallim të shteteve autoritare dhe totalitare në Evropën lindore) e respekton parimin e drejtave të njeriut të bazuar në Deklaratën e Helsinkit.  

    Me fjalë të tjera, Nufriu, pas lirimit nga burgu në Kosovë, përveçse refuzohet t’i vazhdojë studimet në Universitetin e Prishtinës, i ngritët një aktakuzë e dytë për burgosje nga regjimi jugosllav, por arrin të arratiset dhe, me sugjerim të shokëve të organizuar, emigron në Norvegji, ku kishte nevojë për organizim të emigracionit shqiptar në këtë shtet dhe në përgjithësi në Skandinavi. Kështututje, nga viti 1987 ka qenë një ndër drejtuesit në emigracion i Lëvizjes Popullore për Republikën e Kosovës (LPRK-së), dhe bashkëthemelues dhe përgjegjës i Grupit për Kosovën në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GKKNH). Koordinatore e GKKNH-s, ishte Berit Backer e cila nga vjeshta e vitit 1987 ishte bërë këshilltare dhe simpatizante e LPRK-s, njëherësh aktiviste e shquar për të drejtat e njeriut, studiuese e kulturës shqiptare dhe Mikja më e madhe idealiste e shqiptarëve që kanë pasur në historinë moderne. Përveç Nufriut, Berit Backer kishte njohje – bashkëpunimi edhe me pjesëtar të tjerë të LPRK-s,  Ibrahim Kelmendin dhe Xhavit Halitin, por për hir të ruajtjes se rolit që kishte GKKNH e posaçërisht Berit Backer, këto mbaheshin si sekret se paku në publik, edhe pse perceptimi publik ishte se Berit Backer ishte bërë pjesë e LPRK-s. Madje Berit Backer ka pasur dëshirë të përbashkojë dhe koordinojë sa më shumë veprimtarinë lobiste dhe të diplomacisë joformale të emigracionit politik shqiptar për Kosovën, madje edhe duke treguar interesim që të lidhë një bashkëpunim në mes të GKKNH-s dhe Komitetit të Kosovës për Informimin e Opinionit Botëror (KKIOB), që rezultoi nga strukturat e LPRK-së dhe merrej me veprimtari të ngjashme, në krye me Xhafer Shatrin etj. Edhe pse rrethanat e atëhershme (para shembjes së murit të Berlinit) për lidhjen e bashkëpunimeve të tilla ishin të ndërlikuara megjithëkëtë më pastaj pati një lloj bashkëpunimi edhe në mes të KKIOB-it dhe GBKNH-s, në fushën e shkëmbimit të informacionit në lidhje me shkeljen e të drejtave themelore të njeriut në Kosovë.

    Në vijim si orientim më konkret janë të paraqitura/radhitura disa nga faksimilet/artikujt e gazetave norvegjeze dhe serbe për periudhën e viteve 1987-1989, që përshkruajnë organizimin e demonstratave në Oslo dhe në qendrat e tjera skandinave me kërkesën Kosova Republikë, dhe paraqitjet e Nufriut në mediat norvegjeze etj., i cili, më 29 shtator 1987, në cilësinë e njërit ndër drejtuesit e LPRK-së në emigracion (me banim në Oslo), dha një deklaratë në shtypin norvegjez, që e sfidoi shumë miqësinë në mes të shtetit norvegjez dhe Jugosllavisë, sepse nëpërmjet kësaj deklarate u informua opinioni norvegjez për përdorimin e torturës ndaj të burgosurve politikë shqiptarë në Jugosllavi për përndjekjet politike ndaj shqiptarëve, për kërkesën Kosova Republikë dhe për një rezyme historike të popullit shqiptar si popull me prejardhje ilire. Ambasada Jugosllave në Norvegji, si reagim ndaj kësaj deklarate, duke e përdorur si mjet miqësinë jugosllave-norvegjeze të formuar gjatë Luftës së Dytë Botërore, ndikoi që organet shtetërore norvegjeze ta nënvlerësojnë në shtypin norvegjez vërtetësinë e kësaj deklarate. Në veçanti këtë nënvlerësim e bëri zëvendës ministrja e Jashtme e Norvegjisë në atë kohë, Helga Hernes, e cila, në emër të Ministrisë së Jashtme norvegjeze deklaroi se nuk ndodh përdorimi i torturës dhe shkelja e të drejtave nga pushteti jugosllav në Kosovë. Në këtë vazhdë, Nufriu insistoi edhe më shumë, nëpërmjet mediave norvegjeze, për ndërkombëtarizimin e dhunës nga regjimi serbo-jugosllav ndaj shqiptarëve në Jugosllavi, sidomos duke e marrë përkrahjen publike nga Amnesty në shtypin norvegjez dhe nga avokati Arild Farstadvoll, u arrit nga njëra anë një fillesë për dobësimin e ndikimit të propagandës së Ambasadës Jugosllave në Norvegji (e cila kishte si synim kryesor  që shteti norvegjez  ta dëboj Nufriun, në mënyrë që autoritetet jugosllave ta burgosnin përsëri), nga ana tjetër ky aktivitet në medie i bëri presion edhe Ministrisë së Jashtme norvegjeze ta rivlerësojë vërtetësinë e deklaratave të Nufriut në mediat norvegjeze në lidhje me shkeljet e të drejtave të shqiptarëve nga regjimi serbo-jugosllav në Kosovë. Rrjedhimisht, ministri i Jashtëm i Norvegjisë, në atë kohë njëherësh diplomat me përvojë, Thorvald Stoltenberg, e korrigjoi zëvendësministren e tij, Helga Hernes, në deklaratën e tij publike në shtypin norvegjez ku, përveç të tjerash, thuhet: “Ministri i Jashtëm Thorvald Stoltenberg në gazetën “VG”ka korrigjuar deklaratat e zëvendësministres së Jashtme Helga Hernes në lidhje me rrethanat në krahinën e Kosovës në Jugosllavi. Precizon: natyrisht nuk mund ta përjashtojmë mundësinë se ndodh persekutimi politik në Jugosllavi. Unë e pranoj me kënaqësi se ne kemi një marrëdhënie shumë të veçantë me Jugosllavinë dhe ne e përdorim pikërisht këtë marrëdhënie të mirë në bisedat tona me jugosllavët. Kështu që, është e mundur për t’u shprehur me saktësi dhe drejtpërdrejt miqve. Rrethanat në Kosovë janë shumë të komplikuara. Neve na kanë ardhur të dhëna për raste të veçanta, për persona të arrestuar me emër dhe mbiemër. Por, as Norvegjia e as ndonjë nga shtetet e tjera nordike nuk kanë mundur ta vërtetojnë këtë..” E me një rast Nufriu u kërcënua hapur nga Ambasada Jugosllave duke i thënë “mos luaj me zjarr”. Kjo ndodhi pas një përplasjeje në debat në një emision të radiotelevizionit norvegjez në mes të Nufriut dhe përfaqësuesit të Ambasadës Jugosllave. Ky kërcënim në njëfarë mënyre u përsërit edhe nëpërmjet gazetës serbe “NIN” më 23.04.1989 ku, përveç të tjerash, shkruan: “Separatistët shqiptarë gëzojnë një dozë përkrahje nga redaksitë norvegjeze…, por është dëgjuar edhe pala tjetër. Demonstratat e janarit (numër 4) nuk kishin aq bujë te gazetarët norvegjezë… u bënë me rastin e “përvjetorit të vrasjes së tre intelektualëve të njohur shqiptarë më 17 janar 1982 në Shtutgard nga ana e policisë jugosllave, duke i bindur kalimtarët sikur Gjermania të ishte bërë terren gjahu privat për shtetin e RSFJ-së. Demonstratat e pesta në vendin mik ishin masive… kanë tërhequr vëmendjen me forcën dhe masivitetin. Ka vazhduar prezantimi në televizion dhe radio. Kush prezanton të vërtetën dhe falsifikimin. Kësaj radhe është dëgjuar edhe pala tjetër. Programi i dytë i radios ka emituar fjalën e arsyeshme të sekretarit të parë të ambasadës, Milorad Djuroviq. Menjëherë me replikën e tij paraqitet refugjati politik Nufri Lekaj, i cili, duke mos menduar se po luan me bumerang, i është drejtuar me “kundërargument”, duke ofenduar publikisht diplomatin jugosllav me: gënjen, gënjen, gënjen. Menjëherë ndaj kësaj kanë reaguar disa qytetarë jugosllavë me përkatësi jugosllave…”.   Vlen të precizohet se këtyre personave që gazeta serbe “NIN” iu referohet si qytetarë jugosllav me përkatësi jugosllave që kanë reaguar kundër Nufriut, në mesin e tyre kishte persona të lidhur me kryekriminelin e nëntokës serbe në Stokholm të Suedisë, i ashtuquajturi “Jokso”, i cili ishte mik i ngushtë i Arkanit, madje një nga bashkëpunëtorët e tyre i ashtuquajturi “Čenta” (sipas dëshmitarëve) e kishte vizituar Oslon që në vitin 1987, kur sapo kishte marrë hov organizimi i demonstratave etj. në Oslo, me kërkesën Kosova Republikë e, gjithashtu, (sipas dëshmitarëve që i kishin identifikuar) në vjeshtën e vitit 1987, dy inspektorë të lartë shqipfolës të UDB-së në Pejë, kishin vizituar Norvegjinë “për të mbledhur informacion”. Dihet tanimë botërisht se kriminelët e nëntokës serbe kanë punuar ngushtë me shërbimin sekret serbojugosllav (UDB-në) kundër veprimtarisë së emigracionit politik shqiptar dhe kroat, njëherësh edhe njerëz të caktuar të redaksive të gazetave serbe kanë qenë të sinkronizuar me këtë veprimtari të UDB-së, për më tepër që në vitin 1987, konkretisht me datën 24.11.1987, në gazetën serbe “Ilustrovana Politika”, përveç të tjerash, shkruan: Kanë organizuar demonstrata antijugosllave në Norvegji, por edhe në Suedi… Ne jemi të interesuar të dimë se a ka ndër ta edhe të tillë që kanë mbajtur dënime për ngjarjet kundërrevolucionare të vitit 1981. Pasi që dy nga bashkëfamiljarët e Nufriut, me ndihmën e një kroati identifikuan nga kishin ardhur kërcënimet në kuadër të çerdhes së këtyre “qytetarëve jugosllavë me përkatësi jugosllave” në Norvegji, që disa prej tyre mbanin lidhje me nëntokën serbe të Stokholmit në Suedi, u shpartallua kjo çerdhe dhe u shkurtua fuqia e saj kërcënuese.  Qëllimi i UDB-s ishte që nëpërmes veglave të saj dhe kërcënimeve të dekurajohet dhe të ndalet veprimtaria për Kosovën e shqiptarëve në Norvegji, sidomos të dekurajohet dhe të ndalet veprimtaria e prishjes së imazhit të Serbo – Jugosllavisë në Norvegji në shtetet nordike, dhe në kuadër të “Procesit të Helsinkit” në përgjithësi. 

   Rrjedhimisht, në vijim janë 5 faksimilet e artikujve të  gazetave të sipërcituara  (sipërcekura) në periudhën 1987 – 1989. Përkatësisht faksimilja e parë, e dytë dhe e tretë  janë artikujt e gazetave norvegjeze. Faksimilja e katërt dhe e pestë janë artikujt e gazetave serbe :

                                                                                                       VII

Në vijim një nga shkrimet e Nufri Lekës, i përkthyer në gjuhën shqipe, i vitit 1991, i botuar në gazetën zyrtare APEL të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (KNH-s), që përveç të tjerash  dëshmon  se GKKNH e ka mbështetur politiken paqësore të Kosovës dhe se ka apeluar që të merret seriozisht politika paqësore e Kosovës në krye me misionarin e paqës Ibrahim Rugovën, në mënyrë që bashkësia ndërkombëtare mos të neglizhoj Republikën e Kosovës me mos-ftesë në negociata kur fton në negociata Republikat e tjera të Jugosllavisë. Në fakt, GKKNH e ka mbështetur politiken paqësore të Kosovës deri në vitin 1993-1994, përkatësisht deri me sinjalizimin për mospërfshirje të çështjes së Kosovës për zgjidhje në kuadër të agjendës ndërkombëtare, konkretisht deri me sinjalizimin për mospërfshirje të çështjes së Kosovës në kuadër të Konferencës së Dejtonit. Gjithashtu vitet 1993-1994, korrespondonin edhe me vendimet e shtuara dhe më konkrete të LPK-së, për kryengritjen e armatosur dhe me vendimin e themelimit formal / emërimit të UÇK-së.  Pas këtij shkrimi të përkthyer në gjuhën shqipe në vijim, është edhe faksimilja e këtij shkrimi në origjinal në gjuhën norvegjeze.

                                             GAZETA ZYRTARE E KOMITETIT NORVEGJEZ TË HELSINKIT, APEL,  NR. 2, 1991

                                                                                      Publikuar nga Komiteti Norvegjez i Helsinkit

                                                                                    Kosova dhe shqiptarët, të harruar nga Evropa

                                                                                                          Nga Nufri R. Lekaj

Kohët e fundit mediet e ndryshme kanë raportuar dhe sjell pamje të shumta nga zonat e konfliktit në Jugosllavi, duke fokusuar veçanërisht në Kroaci dhe Slloveni dhe duke vënë në dukje se ky konflikt është një kërcënim për sigurinë në zonën e Ballkanit dhe për sigurinë e Evropës në përgjithësi. 

    Sa i përket situatës në Kosovë, vazhdojnë të ndodhin ato që tashmë i kemi lexuar dhe dëgjuar: dhuna, terrori dhe vrasjet, dhe siç Profesori nga Beogradi, Vojin Dimitrievic, rishtazi në një mbledhje të hapur në Oslo, deklaroi: “Në Kosovë tani kemi një qëndrim të ashpër racist nga ana serbe kundër shqiptarëve”. Në media kemi shumë pak informacion rreth situatës në Kosovë, sepse Kosova është lënë nën hije për shkak të luftës në Kroaci. Perëndimi, sidomos BE-ja, janë të angazhuara për një zgjidhje paqësore të konfliktit në Jugosllavi, por një zgjidhje e tillë nuk është e mundshme përderisa nuk merret seriozisht situata në Kosovë dhe përderisa nënvlerësohet dëshira e shqiptarëve për të qenë të pranishëm në negociata. Një zgjidhje paqësore e konfliktit në Jugosllavi nuk do të ketë sukses në qoftë se nuk merren parasysh kërkesat e shqiptarëve në Kosovë. Kërkesat e shqiptarëve të Kosovës janë të moderuara, sepse qëllimi i shqiptarëve nuk është shkatërrimi i Jugosllavisë, por barazia me popujt e tjerë në një union të lirë – jugosllav, i përbërë nga shtetet sovrane që janë të pavarura në politikat e tyre të brendshme dhe të jashtme.

    Marrëveshja për unionin do t’i sigurojë kufijtë e unionit dhe do ta krijojë bazën për një treg të përbashkët ekonomik. Shqiptarët janë të vetëdijshëm se në situatën që gjenden sot, e kanë të pamundur të formojnë një shtet që përfshin tërë popullin shqiptar në Jugosllavi. Pakicat në Jugosllavi janë të kurdisura të vazhdojnë të jetojnë në republikat e Jugosllavisë. Prandaj, një marrëveshje e unionit e ngulitur në të drejtën ndërkombëtare e krijon bazën për sigurinë e të drejtave të minoriteteve. 

    Si shembull për këtë mund t’i referohemi Kushtetutës së re të Republikës së Kosovës e miratuar nga Parlamenti i Kosovës më 15.09.90, e cila nuk njihet nga forcat okupuese serbe: “Kosova është republikë demokratike e përbërë nga shqiptarët (90 %), serbët dhe pakicat e tjera kombëtare (10 %) si bartës të sovranitetit të Republikës”. Duhet ripërsëritur se përpjekjet e shqiptarëve të Kosovës nuk kanë qenë kurrë të drejtuara për ta shkatërruar Jugosllavinë, por gjithnjë kanë qenë përpjekje për pavarësinë dhe barazinë e shqiptarëve në raport me republikat e tjera. Këto përpjekje u kanë kushtuar shqiptarëve shumë, në veçanti në 10 vjetët e fundit. Disa qindra janë vrarë gjatë demonstratave dhe protestave, qindra të tjerë janë plagosur dhe mijëra të tjerë janë burgosur dhe internuar për veprimtari politike. Përafërsisht 100 000 shqiptarë janë përjashtuar nga vendet e tyre të punës (nga sistemi gjyqësor, administrata, shëndetësia, policia, posta, universiteti, shkollat etj.) për shkak të bindjeve të tyre politike. Tani në këto vende të punës, në vend të shqiptarëve, janë kyçur kolonialistët serbë, të cilët marrin paga të dyfishuara krahasuar me pagat që kishin shqiptarët në këto vende të punës. Rrjedhimisht, Kosova është një “Territor Autonom” i okupuar nga një fuqi koloniale me emrin “Shteti i Serbisë”. Republikat e tjera në Jugosllavi e kanë ekskluduar Kosovën dhe shqiptarët në përpjekjet për një zgjidhje të konfliktit në Kosovë. Shqiptarët e kanë kuptuar këtë qëndrim të republikave të tjera jugosllave (të populluara kryesisht me banorë me origjinë sllave) që nënkupton se nuk dëshirojnë t’i pranojnë shqiptarët të jenë të barabartë me popujt e tjerë në një Jugosllavi të re, duke i lënë kështu shqiptarët të mbesin një koloni e Serbisë. Mbas një përpjekje nga ana e Perëndimit, shqiptarët filluan të shpresojnë për një të ardhme më të mirë. Këshilli i Evropës i ka dënuar shkeljet e të drejtave të njeriut nga regjimi serb në Kosovë. Të njëjtën gjë e ka bërë Kongresi Amerikan, gjithashtu edhe partitë politike dhe organizatat për të drejtat e njeriut. Shqiptarët me udhëheqjen e tyre demokratike dhe “Gandin e shqiptarëve”, Dr. Ibrahim Rugovën, kanë krijuar simpati në vijën e tyre politike kundër regjimit shtypës serb.

    Pavarësisht provokimeve dhe represioneve nga ana serbe, asnjë serb në Kosovë nuk është dëmtuar, plagosur ose vrarë nga shqiptarët. Kjo tregon se me çfarë lloj konflikti kemi të bëjmë: një luftë e pastër çlirimtare me mjete demokratike kundër një pushtuesi kolonialist. Shpresat e shqiptarëve për ndihmë nga Perëndimi kanë filluar të zbehen. BE-ja i ka ftuar të gjitha republikat jugosllave në negociatat në Hagë, por ka harruar ta ftojë edhe republikën e shtatë, Republikën e Kosovës. Pse? A duhet Kosova të sakrifikohet për interesat serbe dhe kroate? A do ta përsëritë Evropa, Londrën dhe marrëveshjen e Versajës për Jugosllavinë, e përsëri t’i sakrifikojë shqiptarët për Serbinë?

    Ky neglizhim ndaj shqiptarëve në Jugosllavi tregon se BE-ja po e përgatit një marrëveshje të re për Jugosllavinë, që nuk merr parasysh interesat e shqiptarëve. Në Londër dhe Versajë ka qenë më e lehtë për të bërë këtë. Por tani situata është krejtësisht ndryshe në Evropë, ku demokracia dhe liria janë fjalët më të dashura të kombeve të shtypura dhe do të jetë e vështirë për çdo shtet tjetër dhe për BE-në për të luajtur me fatin popujve të shtypur. Në veçanti kur është fjala për shqiptarët, kjo është një lojë e rrezikshme. S’duhet të harrohet se shqiptarët në Jugosllavi janë populli i tretë për nga madhësia demografike (3 milionë) sa e gjithë popullsia në Shqipëri. Nëse vazhdohet të shpërfillen shqiptarët, ata do të detyrohen për atë që ne të gjithë duhet të përpiqemi ta parandalojmë, për një konflikt të armatosur me pushtetin kolonial serb. Një situatë e tillë mund të çojë edhe në ndërhyrjen nga Shqipëria për t’i ndaluar krimet e luftës ndaj shqiptarëve në Kosovë (çfarë teknologjie ushtarake ka Serbia tregohet edhe nëpërmes eksportit të armëve të Serbisë në Irak). Është e qartë se nuk dëshirojmë të ndodhë një zhvillim i tillë në Ballkan. Prandaj është shumë e rëndësishme për të gjitha palët në tryezën e bisedimeve të mos i harrojnë shqiptarët të cilët kanë vullnet për bashkëpunim dhe duan të marrin pjesë në negociata.

PS

Disa nga shkrimet për Kosovën në gazetën zyrtare APEL të KNH-s, përktheheshin në gjuhën angleze dhe shpërndaheshin si informacion në kuadrin e “Procesit Civil të Helsinkit” (përkatësisht në kuadrin e Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit – FNH-s etj.), dhe në kuadrin  e “Procesit Ndërshtetëror të Helsinkit” (përkatësisht delegacioneve të shteteve perëndimore në kuadrin e Konferencës për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian – KSBE-s  etj.).

                                                                                                      VIII

Vlen të theksohet se përfaqësuesve të GKKNH-s, përkatësisht koordinatores Berit Backer, zëvëndëskordinatorit Kristoffer Gjøtterud dhe përgjegjësit të GKKNH, Nufri Lekës,  ju jepej mundësia që si delegat nga Komiteti Norvegjez i Helsinkit (KNH), të takojnë nëpër konferenca ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, edhe personalitete me influencë politike, ku e shfrytëzonin rastin në maksimum edhe gjatë bisedave joformale, duke i informuar më hollësisht për shkeljet e të drejtave të shqiptarëve në Jugosllavi dhe duke dhënë argumente për kërkesën “Kosova Republikë” si zgjidhje kompromisi dhe si zgjidhje që stabilizon politikisht Ballkanin. Në këtë kuadër, Nufriu  përveç të tjerash,  prej datës 18 deri më 21 tetor 1990, në cilësinë e delegatit nga Komiteti Norvegjez i Helsinkit, u ftua të marrë pjesë edhe në mbledhjen themeluese të Asamblesë Qytetare të Helsinkit në Pragë, e cila mbledhje ishte e sponsoruar nga një ndër iniciuesit e saj, Vaclav Havel, i cili, gjithashtu sikurse disidenti tjetër çek Jarosllav Shabata, në mënyrë implicite ishin për krijimin e strukturave të reja panevropiane, që nënkuptonte një riorganizim panevropian, duke filluar nëpërmes Asamblesë Qytetare të Helsinkit. Edhe GKKNH e përkrahte këtë ide, ngaqë shpresohej se Kosova do të mund të faktorizohej politikisht nëpërmes konceptit të të drejtave të njeriut, duke u anëtarësuar në një ristrukturim të ri organizativ panevropian në përpjekjet për t’u dekolonizuar nga Serbia në bazë të parimit për vetëvendosje. Por, ideja e sllovenit Tomazh Mastnak përkrahej më shumë, që Asambleja Qytetare e Helsinkit të mbetet një organizatë e asociacioneve të ndryshme joqeveritare të qytetarëve. Në kuadër të kësaj mbledhje, më 20 tetor u mbajt një tribunë e veçantë për Kosovën, Irlandën veriore dhe Transilvaninë, ku përgjegjësi i GBKNH-s, Nufri Lekaj, i bëri një kritikë qasjes që dominonte në diskursin e politikës perëndimore që, duke u thirrur në emër të një Evrope të bashkuar dhe të integruar, njëkohësisht ndërkomunikohej e drejta për vetëvendosje për shqiptarët në Jugosllavi. Rrjedhimisht, shpresën për një Evropë të bashkuar dhe të integruar, që parashihte ta përfshinte edhe Ballkanin dhe që nuk merrte parasysh zgjidhjen e çështjes shqiptare në Jugosllavi, në fjalimin e tij në këtë tribunë, përgjegjësi i GBKNH-s, Nufri Lekaj, e cilësoi si: një eufori utopike që vetëm zëvendëson euforinë utopike të socializmit nga e cila mezi kishim dalë dhe se nuk guxojmë të mashtrohemi prapë, sidomos ne shqiptarët, sepse pa u zgjidhur çështjet e pazgjidhura nacionale në Evropë, në veçanti çështja shqiptare në Jugosllavi, nuk mund të shpresojmë për një Evropë të bashkuar dhe të integruar. I pranishëm ishte edhe delegacioni nga Kosova i kryesuar nga Shkëlzen Maliqi, i cili, në lidhje me këtë mbledhje themeluese të Asamblesë Qytetare të Helsinkit në Pragë (duke e përfshirë edhe këtë fjalim të përgjegjësit të GBKNH-s), ka shkruar dhe botuar një shkrim në gazetën “Koha” më 3 nëntor 1990.

    Krahas veprimtarisë në cilësinë përgjegjësit të GKKNH-s dhe njërit ndër drejtuesit e LPK-s, në emigracion, Nufriu ka vazhduar studimet, përkatësisht  përveç studimeve të elektroteknikës në Universitetin e Prishtinës, ka studiuar për sociologji në Universitetin e Oslos dhe për gazetari në shkollën e lartë të gazetarisë në Oslo. Njëherësh ka zhvilluar edhe përvojë hulumtuese si bashkautor i raporteve hulumtuese, të shkruar enkas për ministritë norvegjeze, duke përfshirë angazhimin në Amnesty Internacional në Londër, dhe si bashkautor i raportit hulumtues për ish-të burgosurit politikë gjatë regjimit totalitar në Shqipëri, i realizuar në kuadër të projektit shtesë të GBKNHs, i ashtuquajturi projekti Aksioni Norvegji – Shqipëri (ANSh), i sponsorizuar nga Ministria e Jashtme Norvegjeze (MPJN).  Në ndërkohë, nga fundvitet ’80, është angazhuar edhe si përkthyes i autorizuar në Norvegji. Ndërsa për veprimtarinë e tij në fushën e të drejtave të njeriut etj., është mirënjohur, përveç të tjerash: në shtator të vitit 1991, me propozim të Komitetit Norvegjez të Helsinkit, është ftuar, së bashku me bashkëveprimtarin e tij Ole Drolsum në darkën solemne (në Kështjellën e Oslos) të organizuar nga ish-kryeministrja e Norvegjisë, Gro Harlem Brundtland, ku ishin të ftuar (pjesëmarrës) edhe një numër i konsiderueshëm i ekspertëve ndërkombëtarë, si shenjë mirënjohje për të pranishmit për kontributin e tyre për të drejtat e njeriut në nivel botëror. Pas propozimit të Shoqatës së Gazetarëve Profesionistë në Norvegji (me arsyetimin se ka pasur rol të rëndësishëm për krijimin e opinioneve për dhjetëvjeçarin e fundit) i jepet mirënjohje nga Organizata Ndërkombëtare Who’s Who për Profesionalistët për vitin 2000. Në vitin 2015 është shpallur veteran i UÇK-së (njësitë vartëse të Shtabit të Përgjithshëm), për kontributin e tij për mbështetjen e UÇK-së në teren dhe në cilësinë e përfaqësuesit politik të UÇK-së për Skandinavi. 

    Si  orientim më konkret në vijim janë të faqosura dy faksimile, përkatësisht shkrimi i sipërcekur i Shkelzen Maliqit (më 3 nëntor 1990) në lidhje me mbledhjen themeluese të Asamblesë Qytetare të Helsinkit në Pragë.  Gjithashtu janë të faqosura dy mirënjohje të sipërcekura, njëra ndërkombëtare dhe njëra kombëtare, duke përfshirë dy foto në kuadër të kontributit për UÇK-në. Njëra foto ( (korrik 1998): Nufri Lekaj dhe Esat Kadrijaj në mbështetje të UÇK-së në terren, përfshirë asistimin në emër të Këshillit të Përgjithshëm të Bashkësisë Shqiptare në Norvegji për të ndihmuar në vendosjen e Spitalit Fushor nga Norvegjia në zonën e kufirit Shqipëri – Kosovë. Foto tjetër,  Nufriu në njërin nga debatet televizive në cilësinë e përfaqësuesit politik të UÇK-së për Skandinavi, njëherësh zëdhënës i Bashkësisë Shqiptare në Norvegji (BShN-së), konkretisht debat në lidhje me argumentime pro et contra intervenimit ajror të NATOs për mbrojtjen e popullit në Kosovë, ku pjesëmarrës në debat, përveç Nufriut, ishte edhe ish-kryeministri norvegjez Jens Stoltenberg (aktualisht sekretar i NATOs), gjithashtu politikani i mirënjohur norvegjez Erik Solheim, duke përfshirë një debatues serb etj.

Me datë 27 qershor 2024, në një atmosferë të mrekullueshme festive, Ambasadorja e Republikës së Kosovës në Itali, Sh.S. Lendita Hexhitasim, së bashku me Komunën e Romës, përuruan “Parkun Kosova” në zemër të Qytetit të Përjetshëm, brenda Fshatit Olimpik në lagjen Parioli, me rastin e 25-vjetorit të Çlirimit të Kosovës.

Ceremonia u hap me fjalimet zyrtare të Ambasadores Lendita Haxhitasim dhe të Këshilltarit për Kulturë të Komunës së Romës, Prof. Miguel Gotor. Të pranishëm ishin përfaqësues të institucioneve italiane, ambasadorë dhe anëtarë të Trupit Diplomatik, miq dhe bashkatdhetarë.

Gjatë fjalës së saj, Ambasadorja Haxhitasim theksoi se “kjo ceremoni nuk është vetëm një tribut për bukurinë e vendit tonë, por gjithashtu promovon guximin dhe vendosmërinë e popullit kosovar në rrugën e tij drejt lirisë, me Italinë si aleat. Në 25-vjetorin tonë të Çlirimit, inaugurimi i “Parkut të Kosovës” në kryeqytetin e Italisë është simbol i paqes dhe i miqësisë dhe bashkëpunimit mes popujve dhe vendeve tona. Republika e Kosovës dhe Republika Italiane ndajnë një lidhje të veçantë, të ndërtuar mbi respektin e ndërsjellë, mbështetjen dhe bashkëpunimin.”

Më pas, Ambasadorja shprehu një falënderim të sinqertë dhe të thellë ndaj Italisë dhe Kryetarit të Komunës së Romës, z. Roberto Gualtieri, edhe në emër të komunitetit kosovar në Itali. “Populli italian ka ofruar ndihmë dhe solidaritet për kosovarët gjatë kohëve të vështira. Studentët e rinj që do të performojnë më pas me valle tradicionale kanë lindur në Itali nga prindër kosovarë të mirëpritur gjatë luftës. Sot, bashkatdhetarët kosovarë që jetojnë në Itali janë plotësisht të integruar në të gjithë territorin, duke kontribuar në mënyrë aktive në strukturën sociale dhe ekonomike të vendit. Edhe në emër të tyre, falënderoj Komunën e Romës dhe Kryetarin Gualtieri për inaugurimin e “Parkut të Kosovës”, shtoi Ambasadorja Haxhitasim.

Në këtë ceremoni festive, Ambasada e Kosovës dhuroi gjithashtu një pemë, si shenjë miqësie dhe bashkëpunimi midis dy popujve. “Pema e kamfores e mbjellë sot për këtë rast simbolizon miqësinë e qëndrueshme mes popujve kosovar dhe italian, e përfaqësuar gjithashtu nga komuniteti historik arbëresh dhe pikërisht në Kalabri, në Komunën arbëreshe të Frasnitës, vitin e kaluar kemi përuruar “Sheshi Kosova”, i cili sot, së bashku me “Parkun Kosova” në Romë, përfaqësojnë vende takimi dhe integrimi, që shpresojmë të bëhen simbole të bashkimit dhe ruajtjes së rrënjëve tona për brezat e ardhshëm. Shpresoj që “Parku Kosova” të bëhet një pikë referimi për të gjithë dhe një shprehje e gjallë e vlerave të popullit tonë”, nënvizoi Ambasadorja.

“Fshati Olimpik në Romë përfaqëson jo vetëm një vend historik, por edhe një simbol të vëllazërisë të promovuar nga sporti dhe filozofia olimpike. Përmes këtij vendi, ne mund të reflektojmë mbi historinë dhe gjeografinë botërore, dhe sot mund të festojmë edhe demokracinë dhe Republikën më të re të Evropës, Shtetin e Kosovës. Megjithëse e re në moshë, Kosova ka fituar tashmë tre medalje të arta olimpike falë xhudokëve të saj, tre vajzave tona të arta, dardaneve Majlinda Kelmendi, Distria Krasniqi dhe Nora Gjakova, duke treguar kështu talentin dhe vendosmërinë e saj në sport. Parku Kosova në Fshatin Olimpik të Pariolit në Romë është një njohje e merituar edhe për këtë sukses”, u shpreh Shkëlqesia e Saj Lendita Haxhitasim.

Në fjalën e tij, Këshilltari për Kulturë i Komunës së Romës Gotor, rikujtoi historinë e Fshatit Olimpik, ndërtuar për të pritur atletët që morën pjesë në Olimpiadën e XVII-të të Romës në vitin 1960. Këshilltari shprehu entuziazmin e tij për vendimin e dedikimit të një zone të gjelbër të Kryeqytetit italian për Kosovën, të karakterizuar nga dimensioni i dukshëm ndërkombëtar, e promovuar nga pasioni i madh dhe impulsi i fortë i Shkëlqesisë së Saj, Ambasadores Haxhitasim, e cila e dëshiroi shumë këtë Park për Kosovën dhe kosovarët në zemër të Romës. Sporti bëhet gjithnjë e më shumë një mundësi e veçantë për të promovuar një mesazh vëllazërie dhe bashkimi. Urimi i Këshilltarit Gotor ishte që kjo zonë e kryeqytetit italian të jetë një homazh për një Shtet që, megjithëse i vogël nga pikëpamja gjeografike dhe demografike, është me siguri i pasur me histori dhe kulturë.

Pas fjalimeve zyrtare dhe zbulimit të pllakës, pasuan vallet tradicionale kosovare, të interpretuara nga katër balerina të trupës së vallëzimit “Bajram Curri”, studentet Eliesa, Anesa, Eleonora dhe Altina. Ritmi dhe pasioni i muzikës tradicionale përfshinë të gjithë publikun, duke bashkuar të ftuarit në një valle të bukur kosovare.

Nga Namik Selmani

Boston/

Shumë herë në një jetë njeriu të një kombi, të një ngjarjeje të madhe, të një universiteti, të një monumenti, të një pikture të një biznesi, të krijimit, të një ngjarjeje të madhe, të një qyteti, ne vëmë data fillimi. Vëmë njerëzit me emër. Bëjmë libra e filma. Këngë e simfoni. Vihen në emblema çmimesh.

Ato rriten me kalimin e viteve, pse jo dhe të shekujve. Po me një përvjetor, masakre, genocide, shpërnguljeje (Vëri çfarë emri atij qershori të përgjakur të viteve 1944-1945!) që i ndodhi krahinës shqiptare të Çamërisë “thyhet“ ky rregull. Kujtesa tetëdhjetëvjeçare është mjaft e gjallë, e afërt, sikur ka ndodhur dje para një jave para një viti.

Shumë vite “heshti” Çamëria, po kujtesa e brezave që e përcillnin atë bolorimë të vitit 1944 ishte dhe mbeti e gjallë, e paharruar. Edhe pse mjaft dëshmitarë të gjallë të asaj masakre janë ndarë nga jeta, janë prerë si lisat në pylin e jetës ajo RRON, RRON E DO TË RROJË.

E për këtë histori nuk ka nevojë të shkruhen testamente e pastaj të vraposh te noteri për t’i dhënë fuqi ligjore. Të përcillen amanete Ajo ngrihet më shumë se ato. Është universi i një drejtësie që akoma kërkon të gjejë rrugën e vet të zgjidhjes. Para saj ulet në gjunjë jo vetëm një kombi i tërë, po dhe kënga vallja e Osman Takës, fjala skenike, filmi dokumentar dhe ai artistik, librat e panumërt për historinë e saj tragjike dhe të lavdishme. Të shkruar nga shqiptarët po dhe nga Bajroni, nga Robert Elsie. Të vizatuar me ngjyrat më të bukura të piktorëve nga mbarë bota.

Në të njëjtën kohë Çamëria është histori është dhimbje, krenari, kujtesë brezash, është këngë, poezi, është shpirt i gjallë, pikturë, skulpturë e gdhendur më shumë në shpirtërat e brezave që janë lidhur fizikisht me atë truall Po jo më pak edhe të një prizrenasi, të një gjakovari a tetovari, të një prishtinasi, të një ulqinaku që iu dhemb zemra po aq sa dhe një nipi të asaj toke të begatë.

Të një shqiptari që jeton në Njy Jork, Çikago, Detroit, Boston, Londër, Berlin, Romë, Madrid. Stamboll. Është diplomaci dhe politikë kombëtare e ndërkombëtare, që ende nuk e ka thënë fjalën e tyre si duhet. Aq më shumë të bëjë dhe zgjidhjen e duhur në bazë të marrëveshjeve ndërkombëtare.

Është problem ballkanik po aq sa dhe evropian që nis që në vitin 1913 kur sëpata e ndarjes e preu në mes atë.

Shifrat flasin vetë

Shifrat e shpërnguljes së popullsisë myslimane çame nga Çamëria, tashmë janë pranuar nga të gjithë organizmat ndërkombëtarë. Sipas të dhënave zyrtare, numri i refugjatëve çamë të shpërngulur me dhunë nga Greqia gjatë viteve 1944-45 është rreth 25 000 vetë. Të masakruar dhe të humbur gjithsej rezultojnë 2 300 persona, të vdekur rrugëve gjatë largimit për në Shqipëri e zona të tjera numërohen rreth 2 400 vetë. U dogjën tërësisht dhe u shkatërruan mbi 61 fshatra shqiptare të Çamërisë, ku numri i shtëpive të djegura e të plaçkitura shkon në 5800. U rrëmbyen mbi 17 000 krerë bagëti dhe mbi 110 000 të tjera humbën, apo ngordhën.Për sa u përket prodhimeve bujqësore, rreth 1 730 000 okë drithëra dhe 620 000 okë vaj shkuan dëm, ose u rrëmbyen nga bandat greke. Në total, humbjet në produkte të prodhimeve bujqësore për vitin 1944-45 për bujqit çamë ishin 4 000 000 okë drithëra, 3 700 000 okë misër dhe 2 990 000 okë vaj.

Fjala e kujtesës për Çamërinë të bën Ushtar të përjetshëm të Mirënjohjes, Dhimbjes dhe të Paqes.

Se luftrat, sado të gjata që të jenë në kohë e sado sipërfaqe të madhe apo të vogël të përfshijnë në gjeografinë e vendeve, në secilin pjesë të globit, një ditë do i pushojnë thirrjet, klithmat, gjëmimet e topave e të avionëve, vringëllimat e shpatave, kërcëllima e qerreve, plagët e hapura e gëzimin e fitoreve, pamjen e këpucëve të baltosura të ushtarëve, një ditë do të vijë edhe PAQJA.

Ndaj llogorja e Ushtarit të Paqes duhet ta sillte shpirtin e paqtë të kësaj krahine.

Paqja është më e gjatë në kohë dhe ka brenda saj anonimatin e nikoqiratës së gjellëve, të mbjelljes së brazdave, të qëndismave e të thurjes së qilimëve, të përkëdheljes së barit të varreve e të këngëve për punën për librat, për dashurinë..

Brenda kësaj paqeje është dhe duhet të jetë drejtësia

E Çamëria i ka brenda poezive që thuren për të, të gjitha ngjyrat. Ka pranverën që shpërthen si në asnjë vend me lulëzimin e ullinjve, portokalleve e të bimëve, të luleve nga më aromatike.

Ka ngjyrat e vjeshtës që të dhuron begatinë e ullinjve e të deh me tingujt e dasmave.

Po ka dhe pamjen e trishtuar të degëve të pavjela. Ka pamjen e gërmadhave me dyer të kalbur nga koha e nga duart e munguara.

Ka farëza borziloku që sot rrinë bukurisht në duart e nipërve e të mbesave në të gjthë botën të marra dikur nga gjyshet e mira në bohçatë e rrugës së gjatë.

E është më bukur se e bukura.

Mbase duhet kujtuar sot edhe mençuria e Nolit

Në do besë e burrëri

Shko e ndal në Çamëri.

Të vazhdojë sa më modestisht një hap më tej dialogun naimjan. Me atë që bëjmë sot e nesër, të bëhemi pjesë e enciklopedisë së madhe shpirtërore me sa e sa dëshira, ëndrra. Të bëhemi mbrojtës së një të vërtete që vullkanizon të ardhmen nëse nuk zgjidhet

Dua të besoj se Shpirti çam është i gjallë e duhet të jetë i tillë edhe në poezitë për të. Te ajo duhmë e shpirtit të poetit të të gjithë moshave e të të gjithë kohërave. Për t’i treguar atyre që ulen në tryeza politikanësh dhe diplomatësh se problemi çam nuk është një kasafortë që e ka një Çelës në duart e një Pronari. Jo. Çelësat e saj janë udhërrëfyesat e shpirtrave të pagjumë të Çamërisë që i ka një komb i tërë. Nga Shqipëria deri në Amerikën e largët ku ka aq rrahje zemre për Çamërinë sa duhen valët e Jonit për t’i numëruar. Duhen palët e maleve shqiptare për të kuptuar forcën e këtij shpirti të paepur. Një shoqëri e tërë që kërkon të drejtën e saj si drita e diellit.

Çelësat e Portave të këtyre Shpirtrave sot i ka dhe deti Jon që në vitet e mbushura me jetë , me punë ballëdjeristur në tokat çame, bënte garë me vajin e ullinjve që prodhohej çdo vit në fshatrat e saj të begata.

Nuk kanë rëndësi Gijotinat që duan ta godasin Shpirtin çam. Të vjetra a të reja qofshin. Nuk kanë rëndësi dhe aq shumë dinakëritë e thurura aq saktësisht shumë herë edhe në dritën e fortë të diellit. Nuk kanë rëndësi urdhërdhënësit e tyre që mund të kenë në duar letra të shkruara në të gjitha gjuhët. Rëndësi ka që SHPIRTI i Çamërisë rron ndër brezat që e kanë të gjallë këngën, kujtimin, ëndrrën, amanetin, vallen, kujtesën, të nesërme.

Sot vijnë në këtë sofër nderimi kujtese dhe mirënjohjeje për të rënët e asaj masakre dhe kujtese edhe bijtë më të devotshëm të Çamërisë si Hasan Tahsini, Kolë Idromeno, Dora d’Istria, Bilal Xhaferi. Na vjen dhe vargu monument i Naim Frashërit kur flet për gluhën çame

Dallëndyshe bukuroshe, që thua mijëra fjalë,

Dhe të k’ënda vahn’ e lumën, që vjen me vrap e me valë,

A mos vjen nga Shqipëria? Eni vjen pej Çamërie

Me këto milëra fjalë e me gluhë perëndie

Dekadat e kujtesës çame shkërmoqen për hir të kujtesës. Ajo rron e gjallë e përtërirë në breza.

Gjon Frani Ivezaj/

Iliria, ka qenë një nga vendet e Evropës që e pranoi me vullnet krishtërimin dhe ka një histori të gjatë plot humbje dhe fitore. I pari që predikoi Ungjillin e Krishtit në Shqipëri ka qenë vetë Shën Pali i cili shprehet, “Nga Jeruzalemi e rrethinat deri në Iliri plotësova predikimin e Ungjillit të Krishtit” (Romakëve 15:19). Eshtë e qartë se themelet e krishtërimit në Shqipëri janë hedhur nga vetë apostujt e Jezu Krishtit. Besimi në Krishtin është predikuar për herë të parë në Evropë nga shën Pali, i cili predikoi “gjer në Illiri”, sipas Dhiatës se Re. Egzistenca e rrugës romake ‘Via Egnatia’, që kalonte përmes Shipërisë, të bind se predikuesit e parë të krishterë e kanë përhapur lajmin e Krishtit në brendësi të Shipërisë, ndërsa udhëtonin në drejtim të Romës.

Historiani Farlati shkruan për kishën e Durrësit se ajo është më e lashta në Shqipëri, dhe se u themelua prej apostullit Pal ndërsa ai po predikonte në iliri dhe në Epir. Thuhet se në vitin 59 të shekullit e parë, kishte një numër jo të vogël të krishterëve në Durrës.

Njoftimet historike mbi bashkësitë e krishtëra, mbi strukturat kishtare, gjetjet arkeologjike (bazilikat e shumta të shek. I-VI mbas Krishtit), elementë të shumtë gjuhësorë, terminologjia kishtare dhe vecanërisht toponimia e Krishterë, ofrojnë që të gjitha prova domethënëse mbi raportin e fesë së krishtëre me popullin e Ilirëve, raport që ishte aq intensiv, saqë një autor i shek. VI mbas Kr., Kozmas, i përfshin pamëdyshje ata në listën e popuive të krishterë. Nga historia mësojmë, se edhe apostulli Shën Andrea, ka predikuar me passion në Epir. Një numër i madh krishterësh ka jetuar në portin e Durrësit në vitin 58 mbas Krishtit. Nga shekulli IV-V Krishterimi ka lënë gjurmë të dallueshme anembanë vendit. Peshkopët e krishterë nga Dardania dhe Maqedonia Salutare, d.m,th zyrtarët e lartë nga Shqipëria lindore dhe Kosova e sotme, kanë marrë pjesë në Këshillin e Parë Ekumenik, i cili u mblodh në Nikea në vitin 325 mbas Krishtit nga Perandori Konstandin. Gjithashtu, gjashtë peshkopë nga Dardania, Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetër morën pjesë në Këshillin e Sardikës në vitet 343-344

mbas Krishtit.).

Në vitin 395 mbas Krishtit., Shqipëria Ilire e ndjeu çarjen e madhe fillestare midis Perandorisë Romake të Lindjes dhe Perëndimit, pasi gjendëj mes kufirit kulturor dhe politik mes Lindjes bizantine dhe Perëndimit italian. Në monografinë e tij Geografia Ecclesiastica dell’Albania, botuar në 1934, studiuesi jezuit dhe albanologu i madh At Fulvio Cordignano O.F.M., nxori një listë me 275 kisha Katolike që ekzistonin në Shqipëri deri në vitin 1670, ku 42 kisha i kushtoheshin Shën Mërise.

Kisha e Zojës në Shkodër, ka qenë gjithemonë shumë e

nderuar nga katolikët shiptarë të Veriut të Shiperisë. Në prill 1946, nje vit pas marrjes se pushtetit nga komunistët, mbi 2000 vetë morën pjesë në shegtimin tek ajo. Megjithate, jo shumë kohë më vonë, kisha u mbyll dhe u shndërrua në salle vallizimi dhe në vitin 1967, gjatë fushatës komuniste kundër fesë, kisha u rrafshua përtokë. Provinca e hershme e Prevalisë, në shek. X-XI, ishte riorganizuar në arqipeshkvinë katolike të Tivarit, e cila u vendos nën varsine e metropolisë së Raguzës. Në shek. XII Selia e Shenjtë e ngriti Tivarin në nivel Metropolie. Në shek. VII mbas Krishtit. kemi Primatin e Arqipeshkvisë së Tivarit, kur fillon edhe dyndja e sllavëve në territorin e Ilirisë. Kjo Arqipeshkvi Metropolitane mori vijimsinë e Dioklës antike, në të cilën përfshihej edhe popullsia sllave e atyre territoreve e cila ne shek. XI tërësisht ishte pagëzuar.

Tivari u bë vatra kryesore nga ku katolicizmi roman fitoi terren në drejtim të trevave të tjera shqiptare, deri atëherë nën ritin ortodoks. Në vitin 1583, në zonën midis kështjellave Podgorice, Zhabjak, Drisht, Shkodër, Lezhë e Krujë, 4/5 e popullsisë vazhdonte të ishte katolikë. Në varësi të marrëdhënieve midis shtetit islam osman, Republikës së Venedikut dhe Selisë së Shenjtë, ishin marrëdhëniet e popullsise katolike

me autoritetet osmane në Shipëri. Shteti islam osman dhe Papati, nuk ishin vetëm qendra ekumenike, por edhe politike, pa dyshim me ndryshime të konsiderueshme. Popullsia shqiptare nuk kishte një qendër të vetme ku të mbështetej, por orientohej nga Selia e Shenjtë, Venediku, Napoli, Spanja e Austria.

Kur acaroheshin marriëdhëniet politike, dhe shiptarët

e besimit katolik kalonin në anën e aleatëve të natyrshem evropianë dhe fetare, në fund të konfliktit furia islame osmane binte mbi shiptarët. Kështu ndodhi më 1571, më 1683, etj. Më 1688 Jegen Pasha, në krye të një ushtrie prej 100.000 vetësh, kudo mboIli shkretim, pikëllim, coroditje, asimilim,vrasje dhe hidhërim. Kishat u mbyllën dhe populli iku në mal. I vetmi vend ku mund të dretoheshin katolikët ship-

tarë ishte Selia e Shenjtë, e cila u përpoq nga jashtë të ndihmonte në shumë drejtime. Momente kthese për katolikët shiptarë ishte krijimi i Kongregacionit Propaganda Fide dhe fillimi i shek. XVII, kur në fronin papal u ul Klementi XI, me origjinë shiptare.

Me nxitjen e tij, në vitin 1703 u mblodh Konçili i peshkopevë të Shipërisë.E ndodhur përherë nën presionin e shiptarëve katolikë per të vendosur klerikë vendas, Selia e Shenjtë pranoi kërkesën për arsimimin e klerit vendas. Në të njejtën kohë nga kleri vendas dhe nga përfaqisuesit e Françeskanëve në Shipëri u benë përpekje në dy drejtime: Për hapjen e shkollave fetare në Shqipëri dhe për pergatitjën e klerit shiptar në shkollat e huaja. Megjithëkëte, numri i priftërinjve nuk plotësonte nevojat e vendit. Meshtart ishin larg njëri nga tjetri tri deri katër ditë udhë, prandaj me mijëra katolikë vdisnin pa iu berë ceremonitë fetare.

Mungesa e klerikëve jo rallë ishte shkak për të kaluar nga katoliçizmi në ortodoksi. Më 1670, nga arqipeshkvia e Tivarit behët e ditur se për mungesë të klerikëve, mjaft katolikë po kthehen në ritin “grek”,d.m.th në ritin bizantin.

Popullsia katolike kishte përballë shtetin dhe fenë islame. Kjo e fundit kishte mbështetjen materiale dhe morale të shtetit islam osman. Të gjithë ata që ngrinin krye,vlerësoheshin në radhë të parë si armiq të fesë dhe pastaj të shtetit. Të gjithë fermanët e sulltanëve theksonin përparësinë e fesë ndaj shtetit. Feja islame kishte mbështetjen e administratës shtetërore. Qysh ne vitin 1537 sulltani urdhëroi që në cdo fshat

të ndërtohej nga një xhami. Në qytetet shiptare u ven-

dosën klerikë myslimanë që predikonin lirshëm fenë islame. Herë pas here ata i ndihmonin dervishë të ardhur nga Stambolli.

Natyrën e shtetit osman e ka përcaktuar mjaft bukur arqipeshkvi imzot Pjëter Bogdani më 1648: “Të Clirohen delet e shkreta të Krishtit nga goja e këtij ujku islamik të tërbuar”. Me ligj ndalohëshin të ndërtoheshin kisha të reja, madje ato të ndërtuara pa leje, prisheshin. Procesi i kthimit të kishave në xhami vazhdoi gjatë shek. XVI- XVIII. Kështu,

në një raport të vitit 1745 mbi dioqezën e Shkodrës, thuhej se katedralja e shën Stefan Protomartirit në Shkodër ishte kthyer në xhami nga autoritetet osmane.

Në raste të tjera autoritetet osmane nuk lejonin zhvillimin e ceremonive të ndryshme fetare kristiane, nuk lejoin të çoheshin fëmijët për sakramendin e krezmimit.

Një persekutim i vazhdueshëm iu bë klerikëve qe mbronin katolicizmin. Arsyen e këtij persekutimi i jep një perfaqësues i bejlerbeut të Sofjes, që kishte mbërritur në Shkodër. Ai u mat të godiste imzot P. Bogdanin me shpatë, duke e kërcënar se do ta copëtonte, se “ky është ai që pengon këtë vend të bëhet turk”.Ilirët tanë e kanë pranuar dhe ushtruar krishterimin qysh nga koha apostolike, nga shën Pali dhe nxënësi i tij, Titi në tekstet të Besëlidhjes së Re, tek Libri Romakëve, (Rom 15, 19, kah viti 66), ku, shën Palit shprehe se: “Kështu predikova që nga Jerusalemi dhe përreth deri në IIirik, duke kryer detyrën e shpalljes së Lajmit të Gezuar mbi Krishtin.” Kështu për krishtërimin në trevat Iliro-shqiptare, flasin një numër i madh i shkrimtarëve kishtarë: Shën Gregori i Nishit (nga Naissusi, 334-379). Shën Jeronimi (347-420) nga Stridoni e shumë të tjerë. Studiuesi Pavle Mioviq, duke u mbështetur në gjurmime arkeologjike, konstaton se Ulqini ishte si dioqezë që në kohën e Justinianit në shek. VI dhe Tivari figuron si dioqezë që në shek. VI.

Në valën e krijimit të dioqezave të reja, mund të jenë

themeluar edhe, Shasi, Budva, Kotorri dhe Risani si kryeqendër e mbretëreshës Teutë. Kurse, Drishti (Drivasto), në bazë dokumenteve del si dioqezë në vitit 458 dhe Lezha (Lissus-Alessio) vitin 592.

Si pasoj e pushtimit nga barbarët, avarëve dhe sllavët në shek. VII, të Gadishullin e Ballkanit, nuk dihet asgjë për fatin e mëtejshëm të dioqezave në trevat iliro – arbërore deri në Koncilin kishtar, të mbajtur në kohën e papa Gjonit VIII (872-882) në Delmitanum (Duvno) në vitin 877, ku Dioklea figuron si kryedioqezë metropolitan, duke pasur nën juridiksionin e vet dioqezat e tilla si: Kotorri, Budva, Tivari, Ulqini, Shasi, Shkodra, Drishti, Pulti, pastaj Serbia, Bosna, Travunia dhe Zahumle. Pavarësia e Dioklës gjatë shek. XI-XII, mendohet së zgjati për 140 vjet.

Me ardhjen në fronin mbretëror të Dioklës, mbretit Konstantin Bodinit (1081-1101), iu drejtua papës të pa ligjshëm, Klementit III (1080-1100), për riorganizimin e jetës kishtare në Prevalitanë. Papa Klementi III, me 8 janar të vitit 1089, nxori në Romë bullën drejtuar ipeshkvit të Tivarit, Pjetrit, “Petro Diocliensis

sedis Archiepiscopo”, (Arqipeshkëvit Pjetrit të Selisë së Diokles, me të cilin themeloi provincën e veçantë kishtare për Dioklenë, respektivisht gjallon metropoline e dikurshme të Diokles, duke i dhënë një formë të re, Mitropolia Diokleato Tivarase, dhe duke e vendos nën juridiksion kryesisht dioqezat, të cilat i kishte marre në Koncili e Delmitanus viti 877 .

Kështu ai shtoi, kishat me gjithka që u takonte dhe kuvendet, si të dalmateve, ashtu edhe të grekëve dhe sllavëve. Nga ana e tjetër papati theksoj dhe dhënien e titullit “Primat i Serbisë”. “Më ketër rast filloj një faze e re e historisë së Kishës në Shipëri”, do shprehej njohësi më i mirë i cështjeve shiptare, Milan Shufllay.

Duke u mbështetur në të kaluarën e Diokles, del qartë

roli që kishte arqipeshkvia e Tivarit. Në vitin 1248, papa Inocenti IV, emron dominikanin e njohur Gjon Plani Karpini, arqipeshkëv të Tivarit. Karpini, parapriu një sistemitë ri të Selisë Shenj, sipas të cilit Shipëria behet baza e operacioneve kundër ortodoksisë në Ballkan, kurse Tivari shtabi kryesor kundër dëpertimit të kishës ortodokse në bregdet .

U mundova me pak fjalë dhe në mënyrë telegrafike të përshkruaj një histori të shkurtër të Kishës dhe Arqipeshkvisë Metropolitane të Tivarit ndër shekuj, e cila i ka mbijetuar rebesheve dhe stuhive të fuqishme të kohës, lutrave dhe pushtimeve të njëpasnjëshme që kanë pesuar trojet shqiptare ndër shekuj.

Por historia e popullit dhe kishës sonë të lavdishme është e mbushur me humbje dhe fitore, duke u shfaqur krenare në ditët tona.

Prof. dr. Hysen Matoshi 

Këshilltar shkencor në Institutin Albanologjik të Prishtinës/

Muharrem Blakçori ende është ndër emrat deri tani pak të njohur të kulturës dhe të historisë sonë. Për të është ditur fare pak dhe madje në qarqe të caktuara shoqërore. Ndërkohë vitet e fundit kanë dalë në shesh të dhëna që e shquajnë kontributin e tij në fushën fetare dhe arsimore. Muharrem Blakçori ishte i lindur në Pejë më 1894. Pasi kryen dy klasë të medrese në Pejë, për shkak të dhunës serbe, me familjen e tij detyrohet të shpërngulet në Kavajë. Pjesën më të madhe të jetës ishte pedagog, duke dhënë ndihmesë edhe për hapjen e shkollës shqipe në Kosovë më 1941, ndërsa vitet e fundit të jetës iu përkushtua përkthimit dhe hartimit të literaturës fetare në gjuhën shqipe. Vdiq më 1968 në Kavajë.

Përkthyes i Kuranit në gjuhën shqipe

Përkthimi i librave të shenjtë në akëcilën gjuhë përbën një akt të rëndësishëm kulturor dhe përgjithësisht shoqëror. Rëndësia e tyre shkon përtej dimensionit fetar, ngaqë, sikundër dihet, librat e shpallur kanë luajtur rol të rëndësishëm në emancipimin e gjithmbarshëm kombëtar, kanë formësuar bazat etike të shoqërisë, kanë hapur horizonte të reja të zhvillimit mendor, edukativ e kulturor të pjesëtarëve të një kombi të caktuar. Vetë përkthimi i tyre shënon dëshminë më bindëse të shkallës së përparuar të zhvillimit të një gjuhe, ndërsa koha e përkthimit përbën kthesë me rëndësi për procese të mëtejme të zhvillimit dhe të emancipimit. Po kjo gjë mund të thuhet sidomos për përkthimin e Kuranit në gjuhën shqipe, marrë parasysh edhe strukturën fetare dominuese të folësve të saj. Pavarësisht se botimi i përkthimit të parë të plotë të Kuranit është i një date të vonshme, përkatësisht i vitit 1985, përpjekjet në këtë drejtim janë të periudhave më të hershme, qoftë si botim i pjesshëm i përkthimit, qoftë si përkthime të Kuranit të lëna, për arsye të kuptueshme, në dorëshkrim. Viteve të fundit janë identifikuar dy përkthime që u bënë në një kontekst shoqëror atipik për jetën normale fetare në një shoqëri njerëzore. Fjala është për përkthimet e periudhës së komunizmit në Shqipëri. Pas botimit të përkthimit të Salih Ferhat Hoxhës, i cili e pa dritën e botimit më 2016, kohët e fundit është identifikuar edhe përkthimi i Kuranit nga Muharrem Blakçori. Ky personalitet islam, krahas përkthimit të Kuranit, të lënë në një dorëshkrim prej 3019 faqesh të fletores, është edhe autor i një trashëgimie të pasur shkrimore në fushën e dijeve islame, po ashtu të lënë në dorëshkrim, ku veçojmë veprat “Akaidi dhe fiku”, “Ilmihali”, “Fjalor arabisht-shqip”(rreth 2000 fjalë) etj.

Pavarësisht se kemi një numër të konsiderueshëm përkthimesh të Kuranit në gjuhën shqipe, konsideroj se përkthimi i Muharrem Blakçorit është me interes të madh për një varg arsyesh. Së pari, është ndër përkthimet e para të plota, në mos edhe i pari në këtë vazhdë, marrë parasysh faktin se përkthyesi u nda nga kjo jetë që më 1968, ndaj edhe rëndësia e tij është e karakterit historik; së dyti, është fjala për një përkthim të bërë në një kontekst tepër të veçantë, sikundër ishte periudha e sundimit komunist – ateist në Shqipëri, kohë kur feja u ndalua me ligj; dhe së treti janë tiparet gjuhësore ato që e bëjnë një përkthim të lehtëlexueshëm për shtresat e gjera që shqipen e kanë gjuhë të komunikimit me Kuranin. 

Pikërisht te kjo çështje, pra te veçantitë gjuhësore të këtij përkthimi do të fokusohemi në këtë shkrim, me shpresë që të nxisim si vëmendjen e botuesit të tij të mundshëm, ashtu edhe të lexuesit shqiptar, gjithnjë duke pasur parasysh rëndësinë e madhe fetare, kulturore e të përgjithshme që e ka një përkthim i tillë.

Një specifikë e rëndësishme e këtij përkthimi ka të bëjë me aspektin e profesionit të autorit, përkatësisht me dimensionin e theksuar profesional pedagogjik të tekstit që konsiston në një qartësi logjike të strukturës së fjalive, në përpjekjen që të përçohet në mënyrë sa më të kuptueshme domethënia e ajeteve kuranore. Pa asnjë dyshim, me një gjuhë të nivelit të këtillë komunikues, ky përkthim do të kishte ndikim të madh në formimin e lexuesve shqiptarë, të cilët nuk e lexojnë dhe nuk e kuptojnë dot gjuhën e shpalljes së Kuranit. Për të argumentuar këtë qartësi e lehtësi ligjërimi po sjellim një shembull nga përkthimi i tij, i cili në formatin e shqipes tingëllon kështu: “I dashur! Ky kur-ani qerim është ndihma e mëshirës e të Madhit Zot për të gjithë besimtarët që mburren e gëzohen me dinin islam. Siharigjoi ata se kur-ani qerimi e feja islame janë më të hajrit se të gjithë pasunia e dynjasë.” Një logjikë e tillë mendimore, e kthyer në një shprehje të asokohshme gjuhësore, e përçon mesazhin kuranor te marrësi i tij pa pasur nevojë për sqarime e komentime të tjera shtesë. Përgjithësisht fjalësi i përkthimit të Muharrem Blakçorit është i lehtë i zbërthyeshëm ngase është i zakonshëm, i ideuar për të lehtësuar të kuptuarit e materies nga secili lexues. Mbase në përcaktimin për një format të këtillë përkthimi, përveç nevojës së një auditori më të gjerë, do të ketë ndikuar fuqishëm edhe vetë praktika profesionale mësimdhënëse e tij. Duke qenë pedagog pjesën më të madhe të jetës, ai ka zbatuar parime frytdhënëse didaktike në hartimin e teksteve që ka lënë në dorëshkrim dhe këtu, krahas përkthimit – komentimit të Kuranit, kam parasysh edhe tekstin e “Ilmihalit” të lënë po ashtu në dorëshkrim. Tipar i ligjërimit, përveç fjalësit të kuptueshëm për një shtresë të gjerë folësish të shqipes, janë edhe fjalitë koncize e kuptimplote, shmangia e qëllimshme e frazave të lodhshme e të stërgjata, përjashtimi deri në parim i përsëritjeve të panevojshme e jofunksionale, sikundër që Muharrem Blakçori e ka ngritur në parim lidhjen logjike e fjalive në një strukturë unike frazash dhe më tej edhe në kontekste më të gjera tekstore. Sigurisht, sa herë bëhet fjalë për gjuhën e një autori a një vepre, në këtë rast një përkthimi, shembujt ilustrues janë më bindës se çfarëdo përfundimi e argumentimi përgjithësues. 

Nisur nga ky fakt, mund të konstatojmë se kundruall përkthimit të Sherif Ahmetit, i cili përpiqet që tekstit arab t’i përgjigjet kuantitativisht me një leksik ekuivalent të shqipes, kuptohet edhe duke ruajtur me sa është e mundur edhe aspektet poetike të ligjërimit kuranor, Muharrem Blakçori ndjek një logjikë tjetër, ngase i përgjigjet leksikut të arabishtes me një numër më të madh fjalësh shqipe. I pari duket se ka synim të jetë sa më afër origjinalit, duke e pasuar skematikisht edhe strukturën leksikore të tekstit origjinal, të cilit mëton t’i përgjigjet me një tekst të përkthyer në format të ngjashëm strukturor, ndërsa i dyti përcaktohet për një përkthim shumë më të çlirët, për një tekst shpjegues e komentues, i cili qëndron më larg karakterit të gjuhës poetike të origjinalit dhe më afër gjuhës narrative e eksplikuese të tregimit, mbase duke u nisur nga vetëdija e përkthyesit se ky lloj ligjërimi akceptohet më lehtë nga lexuesi i zakonshëm.

Pa pretenduar të ndalem te vlerësimi lidhur me korrektësinë e përkthimit të tekstit të Kuranit nga arabishtja në shqipe, konsideroj se Muharrem Blakçori e ka shqipëzuar ndjeshëm përmbajtjen e Kuranit dhe e ka bërë tekst mjaft lehtë të lexueshëm dhe edhe të kuptueshëm prej folësve të shqipes, sidomos për ata që nuk kanë një formim të duhur filologjik e intelektual. 

Është një fatkeqësi e madhe që ky përkthim nuk ka bërë jetë normale. Një jetë normale e tij do të parakuptonte botimin në kohën e përkthimit dhe leximin e vazhdueshëm të tij. Jam i sigurt se po të botohej këtu e gjashtë dekada më herët ndikimi i këtij përkthimi në jetën fetare dhe në mendimin e përgjithshëm islam ndër shqiptarët do të ishte shumë më i madh se sa mund ta jetë tani kur numri i përkthimeve të Kuranit në shqip është dyshifror. Pavarësisht kësaj, një botim i këtij përkthimi nuk do të ishte vetëm njohje e një vlere të hershme kulturore, nuk do të ishte thjesht sjellje e një dëshmie historike të publicistikës islame në gjuhën shqipe, ose provë e zhvillimit të terminologjisë dhe mendimit shkencor të asokohshëm në fushën përkatëse, ngase ky përkthim edhe në ditët e sotme do të kishte funksion praktik dhe do ta gjente lexuesin e tij për arsyet e përmendura më lart e që kanë të bëjnë me vlerat e tij si tekst, me tingëllimin e tij të natyrshëm në gjuhën shqipe dhe sidomos me dedikimin për një shtresë të gjerë të lexuesve. Një botim i këtij dorëshkrimi do të ishte shpagim i duhur moral e intelektual edhe për autorin e kësaj pune të madhe, përkthyesin e komentuesin Muharrem Blakçori, i cili në një kohë të vështirë, mbase më të vështirën në historinë tonë fetare, ia doli ta shqipëronte si të plotë Kuranin, librin e shenjtë, madje atëherë kur qoftë edhe përmendja e tij publike shkaktonte telashe të mëdha. Këtë punë madhore atëbotë mund ta bënte vetëm një njeri shpresëplotë në caktimin e mirë të Krijuesit tonë. Një botim, qoftë në versionin origjinal, qoftë në atë të redaktuar në planin e shqipes standarde, do të ishte mirënjohje dhe vlerësim edhe për familjarët e përkthyesit, të cilët në rrugëtimin e vështirë jetësor, që për dekada e imponoi diktatura komuniste, arritën ta ruanin një trashëgimi pa të cilën kultura jonë, kombëtare e fetare, gjuhësore e shpirtërore, diturore e artistike, do të ishte shumë më e varfër. Botimi i këtij përkthimi të Kuranit do të ishte edhe një dëshmi e pamohueshme se besimin në Krijuesin Fuqiplotë nuk e çrrënjosën as masat më drastike dhunuese të një ideologjie që mosbesimin e ngriti në nivelin e kodifikimit ligjor. 

Ndër themeltarët e shkollës shqipe në Kosovë

Krahas kontributit të çmuar në fushën përkthimit dhe të sjelljes së dijeve islame në gjuhën shqipe, duhet thënë se Muharrem Blakçori ishte intelektual i shquar, i cili, pas ndryshimeve të mëdha të vitit 1941, kur Kosova dhe vise të tjera shqiptare u bashkuan me Shqipërinë (e cila atëbotë ishte nën pushtimin italian), dha kontribut të çmueshëm për themelimin e shkollës shqipe në viset shqiptare. Kosovarët, të cilët kishin migruar në Shqipëri, shumica prej tyre për shkaqe politike dhe të përndjekjes së vazhdueshme nga pushteti i Mbretërisë Jugosllave, pas dhënies fund të sundimit sllav (prill 1941), u kthyen të kontribuonin në ngritjen e përgjithshme të trojeve të tyre të origjinës. Shumë prej tyre, gjatë qëndrimit në Shqipëri, ndoqën shkollën në gjuhën shqipe dhe ishin të përgatitur profesionalisht e vullnetplotë që të ndihmonin vëllezërit e mbetur nën robërinë e pushtuesit dhe nën robërinë e padijes e të prapambetjes arsimore, që e kishte imponuar shtypja më e egër në krejt Evropën e asokohshme. Muharrem Blakçori, sipas dokumentacionit pedagogjik të Ministrisë së Arsimit, që asokohe drejtohej nga Ernest Koliqi, ishte ndër të parët që u angazhua për të përhapur shkollën kombëtare dhe dijen e arsimin në gjuhën amtare. Kështu, ende pa filluar viti shkollor, Muharrem Blakçorin e gjejmë të angazhuar në kurset verore që kishin synim përgatitjen e kuadrit për hapjen e shkollave amtare në vitin e ri mësimor. Bazuar në listën e datës 27 korrik 1941, Muharrem Blakçori ishte mësuesi i vetëm që kishte marrë përsipër hapjen e kursit veror në Istog, krahas një numri të mësuesve të tjerë që ishin dërguar si pararendës të njërit prej projekteve më të mëdha për kombëtarizimin e shkollës në Kosovë e në vise të tjera shqiptare të mbetura jashtë shtetit amë deri atëherë. Gjithnjë lidhur me kurset verore, më 1942, e gjejmë të jetë angazhuar në qytetin e Pejës. Më duhet të theksoj se të dhënat për këtë aspekt të rëndësishëm të historikt të arsimit kombëtar u morën nga vëllimi me dokumente të kohës, që e ka botuar vite më parë studiuesi i spikatur Qerim Lita, e që titullohet “Tokat e liruara 1941 – 1944” – përmbledhje dokumentesh, Logos A, Shkup, 2016.

Emri i Muharrem Blakçorit shfaqet edhe në një listë tjetër të kohës, që po kështu kishte të bënte me përgatitjen e kuadrit arsimor që do të dërgohej në Kosovë. Është fjala për listën e mësuesve që u dërguan për kurset verore në Kosovë, ku përveç emrit dhe mbiemrit të mësuesit përfshihej edhe e dhëna lidhur me vendin e angazhimit të tyre ekzistues në Shqipëri. Kështu, ndër 63 mësuesit e dërguar figuron emri i Muharrem Blakçorit që atëherë shërbente në fshatin Vorrozen të Kavajës.

Krahas punës në kursin veror, Muharrem Blakçorin e gjejmë të emëruar si mësues në shkollën nr. 1 të Pejës në vitin e rregullt shkollor 1941/1942, ku bënte pjesë krahas mësuesve, si: Nuredin Kopliku, Persa Gjonbalaj, Bajram Gashi dhe Rrok Jakova. Gjithsesi kalimi i një numri të mësuesve në tokat e liruara ishte bërë edhe me vendimin nr. 1431, të datës 5 nëntor 1941, të Këshillit të Ministrave të Mbretërisë Shqiptare, nënshkruar nga kryeministri Shefqet Vërlaci, në listën shoqëruese të të cilit ishte përfshirë edhe transferimi i Muharrem Blakçorit, sikurse u tha më lart, nga Vorrozeni i Kavajës në Pejë.

Përgjithësisht mund të thuhet se ngritja e kapaciteteve arsimore të kohës ishte fryt i angazhimit të drejtuesve të Qeverisë Shqiptare, e cila, ndonëse nën një sundim të huaj, mori një varg masash për të përmirësuar jetën e përgjithshme të shqiptarëve të Kosovës dhe të viseve të tjera që atëbotë u bashkuan me Shqipërinë. Është evidente se gjatë atyre viteve (1941-1944) u jetësuan një varg të drejtash kombëtare, sociale, arsimore, fetare e identitare, të cilat, nën sundimin jugosllav, as që mund t’i paramendonte popullata shqiptare. Hapja e shkollave dha rezultate larghedhëse në zhvillimin e përgjithshëm dhe ndërgjegjësimin kombëtar të shqiptarëve të Kosovës, për çka dhanë një kontribut madh mësuesit e ardhur nga Shqipëria, e ndër ta pa dyshim edhe Muharrem Blakçori me bashkëvendësit e tij me origjinë nga Kosova, të cilët kishin një motiv më shumë për ta ndihmuar vendlindjen dhe bashkëkombësit e tyre. Është koha e fundit që emrat e këtyre mësuesve pishtarë të shkollës kombëtare të nderohen në të gjitha qytetet (a fshatrat) në të cilat ata dhanë ndihmesën e tyre të çmueshme. Emërtimi i ndonjë rruge të qytetit (në këtë rast emërtimi ndonjë rruge në Pejë me emrin e Muharrem Blakçorit), ose edhe i ndonjë shkolle, do të ishte një gjetje e duhur dhe nderim për kontributin historik të mësuesve pishtarë, të cilët me punën e tyre vetëmohuese e shënuan kthesën më të madhe për ndërgjegjësim kombëtar të shqiptarëve.