Shkruan: Prof. Begzad Baliu/

Megjithëse dija shqiptare për kontributin e Agnia V. Desnickajes në fushë të albanologjisë përgjithësisht ka qenë mjaft e njohur, dekadën e fundit vepra e saj jo njëherë qe bërë objekt i një shikimi nga një objektiv tjetër ekstrashkencor, me të cilin bëhej përpjekje që figura e saj të ndërtohej ndryshe dhe brenda strukturave politike dhe ideologjike të kohës.

Në një çast të rrënimit të sistemit totalitar, tranzicionin e të cilit po e kalonim me vështirësi, nuk ishte e rastit që të kërkoheshin fajet madje edhe nga ata albanolog të lindjes, të cilët gjithë jetën ia kishin kushtuar albanologjisë, kur për të sjellë rezultate të reja e kur për të përfaqësuar rezultate e saj në rrethet e tyre shkencore. Desnickaja është një nga ata studiues që ka kryer misionin e parë dhe të dytë.

Vepra “Bibliografia e Desnickajes”, e cila vitin e kaluar u botua në Sank Petersburg, në Filialin e Institutit të Gjuhësisë të Akademisë Ruse të Shkencave, besoj ka sjellë një pasqyrë të pasur dhe të rëndësishme për kontributin e saj në fushë të albanologjisë në veçanti dhe në fushë të rezultateve të saj për gjuhësinë në përgjithësi.

Libri hapet me “Kronologjinë e jetës 1912-1992, në të cilën është paraqitur në mënyrë kronologjike gjithë aktiviteti i saj i pasur jetësor dhe shkencor.

Në vazhdim, po në mënyrë kronologjike, në një kapitull më vete, i bëhet një vështrim gjithë veprës së saj jetësore, arsimore, kulturore dhe shkencore. Desnickaja ka lindur më 23 gusht 1912. Ishte bijë mësuesi. Studioi në Gjimnazin e Leningradit. Më 1935 mbrojti temën e kandidates së shkencave në fushë të gjermanistikës, ndërsa në vitin 1946 mbrojti disertacionin në fushë të indoeuropeistikës. Kërkimet e saj të gjysmës së pare të shekullit XX, apo deri në momentin kur u njoh më përafërt me gjuhën dhe kulturën shqiptare, të kujtojnë rrugët prej nga kanë hyrë në studimet shqi¬ptare edhe disa nga emrat e mëdhenj të historisë së albanologjisë: Hahni, Majeri, Jokli, Pederseni etj. Pra, nuk është linja politike, rrugë përmes të cilës Desnickaja hyri në studimet shqiptare. Më parë se sa të studionte albanologjinë, ajo, sikur edhe albanologët më të mëdhenj të dy shekujve të fundit, kishte fituar një dije të gjerë në fushë të indoeuropeistikës, ndërsa ballkanistika ishte një prej temave të shpeshta referuese.

Më vitin 1946 ajo viziton Shqipërinë. Ndonëse dija e saj për gjuhën shqipe dhe shqiptarët nuk mungonte, si duket ky ishte momenti vendimtar për orientimin e saj përfundimtar drejt kërkimeve, studimeve dhe paraqitjes së rezultateve të reja në fushë të albanologjisë. Dhjetë vjet më vonë ajo mban leksione për gjuhën dhe letërsinë shqiptare në Leningrad. Në të njëjtën kohë, deri në fund të jetës, vazhdon të bëjë kërkime në dy drejtime: në gjermanistikë, kontributi i të cilës është trajtuar në një studim më vete (f. 51-73) dhe në albanologji (gjuhësi, folklor dhe letërsi).

Në fushë të gjuhësisë ajo ka shkruar pjesën më të madhe të studimeve, veprave dhe njëkohësisht ka bërë kërkime me interes për vetë studimet historike dhe bashkëkohore, duke e vënë dialektologjinë në krye të vendit. Është e kuptueshme prandaj, pse disa nga artikujt dhe veprat e saj janë botuar jo vetëm në gjuhën ruse por edhe në gjuhën shqipe, si: Mbi strukturën morfologjike të gjuhës shqipe, Gjuha shqipe dhe dialektet e saj (vepër që për një kohë të gjatë ka qenë vepër e obliguar universitare në Tiranë dhe në Prishtinë), Koinea mbidialektore gege e veriut në gjuhën shqipe, Mbi kushtet paraprake të formimit të gjuhës letrare shqipe, Mbi brendinë historike të konceptit “dialekt”, Historia e një fjale (lat. bucca – shqip bukë), Çështje të dialektologjisë historike të gjuhës shqipe, Disa mendime rreth problemeve linguistike të kanunit, Disa arsyetime rreth problemit të unitetit linguistik ballkanik, Disa mendime mbi rolin e faktorit fonologjik në procesin e formimit të fleksionit nominal të shqipes, Kuptimi i kategorisë së admirativit në shqipen etj.

Një interesim dukshëm të përkushtuar për studimet shqiptare Desnickaja ka dhënë në fushë të folklorit, duke prekur pikat më të ndjeshme të kësaj lënde madje jo vetëm për albanologjinë por edhe për marrëdhëniet e saj me kulturat tjera të Ballkanit, si: Mbi lidhjet boshnjako-shqiptare në lëmin e poezisë epike, Folklorismi në letërsinë e arbëreshëve të Italisë në kohën e Rilindjes.

Edhe në fushë të letërsisë, ajo ka shënuar disa rezultate. Përveç veprës për gjuhën dhe letërsinë shqipe, ajo ka shkruar disa studime të cilat njëkohësisht i ka lexuar në konferenca shkencore dhe i janë botuar edhe në gjuhën shqipe, si: Naimi në visarin e përbashkët artistik të të gjithë popujve, Disa mendime mbi krijimtarinë poetike të Naim Frashërit, Mbi stilin poetik të Jeronim de Radës etj.

E shikuar në tërësinë e saj, brenda një sinteze të zgjeruar, vepra e Desnickajës ndahet në: a) ballkanistikë dhe albanistikë, b) histori e gjuhës dhe c. indoeuropeistikë.

Rezultatet e saj, në shumë fusha të dijes gjuhësore Desnickaja i ka lexuar dhe i ka diskutuar në shumë konferenca shkencore kombëtare dhe ndërkombëtare: Bukuresht, Bolonjë, Berlin, Milano etj.

Po kështu është paraqitur edhe me kumtesa nga albanologjia. Herën e parë duke e trajtuar gjuhësinë shqiptare në kuadër të konferencave ndërkombëtare në lidhje me gjuhët ballkanike: Sofje, Bukuresht, Pragë, Varshavë, Beograd, Kievë, Ohër etj., herën tjetër duke lexuar kumtesa brenda forumeve kombëtare të albanologjisë dhe më në fund duke i lexuar ato në shumë konferenca shkencore të Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, i cila në mënyrë të rregullt për më se 30 vjet është organizuar në Prishtinë, e ku Desnickaja ishte mjaft aktive.

Vendin më të rëndësishëm zë Bibliografia kronologjike e kontributeve të Desnickajes, së cilës iu referuam në shënimet mësipërme. Ajo hapet me vitin 1934 dhe mbyllet me vitin 2002, pra dhjet vjet pas vdekjes.

Pjesë më vete është paraqitja kronologjike e pjesëmarrjes së Desnickajes në tubimet shkencore ndërko¬mbëtare. Kronika hapet me vizitën e saj Shqipërisë dhe vazhdon me vizitat shkencore e kulturore të saj në Sofje, Amsterdam, Bukuresht, Berlin, Paris, Pragë, Milano, Bergen, Jenë, Edinburg, Bolonjë, Varshavë, Shkup, Prishtinë, Beograd, Vjenë, Moskë, Laipcigë, Ohër, Palermo, Bamberg, Paderbor, Paris etj. Në të gjitha këto qytete, kryesisht në kryeqytete, ajo shkon për të vizituar në kuadër të aktiviteteve të përgjithshme gjinore, për të mbajtur ligjërata e leksione, për të marrë pjesë në konferenca shkencore etj., ku gjuha shqipe, historia e kultura e popullit shqiptar zënë vend, qoftë si lëndë e krahasuar, qoftë si studim bazë.

Në kuadër të prezantimit sa më të plotë të kontri¬buteve të Desnickajes në këtë vepër është bërë përpjekje që ajo të pasqyrohet edhe si kronologji e punës së saj brenda fushave të interesimit të saj, duke pasur parasysh gjithnjë botimin e parë. Si për nga numri ashtu edhe për nga sasia kryet e vendit zënë studimet albanologjike e në kuadër të saj edhe ato ballkanistike njësitë 1-77, studimet gjuhësore, njësitë 78-110; hyrje në studimet indoeuropiane, njësitë 111-148; leksionet e kurseve, njësitë 149-158 dhe recensione e të tjera, njësitë 159-190. Fjala është për një tipologji të lëndës, përmes të cilës do të mund të bëheshin komente interesante dhe me interes për kontributin e Desnickajes në të gjitha fushat e theksuara më lartë. Ndryshe nga Krono¬logjia e botimeve dhe ribotimeve të saj, pasqyra e botimit të veprës së saj sipas fushave të interesimit: ballkanistikë, albanistikë, indoeuro¬pei¬stikë, etj., shoqërohet edhe me elemente të tjera pranë secilës njësi.

Vepra mbyllet me një literaturë të pasur të autorëve që kanë shkruar për Desnickajen.

Le të besojmë se kjo vepër ka sjellë një pasqyrë të plotë të kontributit të Desnickajes në fushë të gjuhësisë, me theks në studimet shqiptare dhe mendimi për vendin e saj në studimet albanologjike, më nuk ka pse të merret ad hoc prej artikujve të rastit. Kjo vepër dëshmon se Desnickaja hyn në rrethin e atyre studiuesve të shquar të albanologjisë që e kanë ngritur me nder ndërtesën e madhe të studimeve shqiptare.

Shkruan: Begzad Baliu/

Pesë shekuj pas fillimit të interesimit të studiuesve, udhëtarëve, murgjve etj., për shënimin e gjuhës shqipe, Profesor Jup Kastrati paralajmëroi veprën “Historia e albanologjisë”, në tri vëllime, ndërsa vëllimin e parë, shtëpia botuese “Argeta” e nxori nga shtypi pak ditë më parë .

Profesor Jup Kastrati është njëri prej majave të larta të studimeve shqiptare. Autor i rreth njëmijë njësive shkencore të botuara në gjuhën shqipe dhe gjuhë të huaja dhe autor i rreth tridhjetë veprave shkencore nga fusha e dialektologjisë (fushë e tij specializimi); gramatologjisë (autor i veprës kapitale “Historia e gramatologjisë shqipta¬re 1635-1944”); filologjisë (ka përgatitur veprat e plota të Jeronim de Rades); historisë së letërsisë (autor i veprave monumentale për Faik Konicen, Jeronim de Radën, Zef Jubanin dhe i dhjetëra studimeve në fushë të ndryshme studimore letrare e gjuhësore arbëreshe; autor i dhjetëra bibliografive të përgjithshme, autoriale dhe të speciali¬zuara, sikur pritej që një ditë të na e jepte edhe një vepër të tillë madhore, e cila do ta zgjeronte ciklin e veprave kapitale të dala dy shekujt e fundit: “Studimet shqiptare” të Hahn-it, “Fjalori etimologjik i gjuhës shqipe” i Gustav Majerit, “Fjalori…” i Kristofo¬ridhit, Studimet etimologjike të Norbert Joklit, “Studimet etimologjike në fushë të shqipes” (botimi i kësaj vepre në 7 vëllime ende nuk ka përfunduar), “Gramatika historike e gjuhës shqipe” e Profesor Shaban Demirajt, “Fjalori i gjuhës shqipe” (1954, 1980, 1984), “Gramatika normative e gjuhës shqipe” (1976) etj., pranë të cilave qëndrojnë veprat e rëndësishme teorike dhe kritike të Aleksandër Xhuvanit, Holger Pedersenit, Maksimilian Lambercit, Selman Rizës, Erik Hampit, Androkli Kostollarit, Mahir Domit, Kolec Topallit etj.

Ky vëllim është i pari, nga tre vëllime sa ka dorë¬shkrimi, i cili përfshin periudhën 1497-1853, nga Arnold von Harffi deri te Hahn-i, apo sikur shkruan autori, ky është vëllimi që përfshin studimet parashkencore të albanologjisë; vëllimi i dytë i cili përfshin periudhën 1854-1942, pra përfundon me studiuesin e madh Norbert Jokli, mbase më të madhin në gjithë dijen albanologjike të shekullit XX; dhe vëllimin e fundit që përfshin periudhën 1943-1997.

Ndonëse për një vepër të madhe, jo vetëm me përmasa të gjera për nga përfshirja historike, por edhe për përmasat e shqyrtimit të periudhave dhe të autorëve e veprave të tyre veç e veç, parathënia e Profesor Jup Kastratit nuk është një pasqyrë e veprës por një shpjegim i rastit për lexuesit, lidhur me vështirësitë që i kanë dalë autorit gjatë punës për përmbylljen e këtij projekti. Autori fillimisht ka theksuar mungesën e përvojës në studimet e këtij lëmi, nëse këtu përjashtohen hapat minor por të rëndësishëm të Norbert Joklit, Gaetano Petrotes, e ndonjë tjetër, sprovat e të cilëve me kalimin e kohës dhe ma arritjen e rezultateve të reja në fushë të gjurmimit, janë zbehur shumë, punën që i ka dalë në hulumtimin e veprave të vjetra, të cilat sikur shkruan në hyrje, i ka parë e vlerësuar me metodën dhe përvojën e tij vetjake, ndërsa vlerësimet e të tjerëve i ka marrë gjithmonë në mënyrë kritike; dhe më në fund, parimin e tij që ka ndjekur në këtë vepër: vlerësimin e të gjitha veprave të deritashme me lapsin e gjuhëtarit shqiptar.

Pra, metoda përshkruese – historike e studimit, periudhat historike të saj, autorët dhe veprat, prezantimi dhe vlerësimi historik i tyre nga studiuesit e jashtëm e të brendshëm, si dhe përfundimet autoriale janë disa nga çështjes themelore që e përbëjnë monografinë “Historia e albanologjisë”, 1497-1997.

Autori merret me përkufizimin e studimit të albanolo¬gjisë si shkencë, me disiplinat e saj, me të dhënat e letërsisë greke dhe romake për gjuhën, vendin dhe jetën e ilirëve, për të veçuar një detaj shumë interesant se, bie fjala, Pleurati (shek. II, p.e.s.) e ka njohur gjuhën e ilirëve, por fatkeqësisht, në gjuhën ilire nuk ka mbetur asnjë fjali, pos disa fjalëve të mesapëve (një fis i diskutuar i ilirëve përtej deti) të cilat mbeten çelësi i vetëm për gjuhën e ilirëve.

Fatkeqësisht, me një vonesë të theksuar, vetëm pas hyrjes së historicizmit si metodë për njohjen e objekteve të zhvillimit të shoqërisë, në gjysmën e shek. XIX, u hodhën themelet e albanologjisë si shkencë më vete. Këtë zhvillim të albanologjisë autori e ndan në tri etapa:

Etapa e parë përfshin periudhën e lindjes së alba¬no¬lo¬gjisë si shkencë mbi Shqipërinë, shqiptarët dhe mbi prejardhjen e tyre. Studimi i tyre bëhej në forma të përgjithshme, ndërsa metodat e studimit ishin ato që përgjithësisht përcillnin lëvizjen e shkollës së romantizmit europian.

Etapa e dytë hapet me trashëgiminë e Hahn-it dhe mbyllet me studimet e Tagliavinit. Kjo është metoda më e përparuar shkencore e kohës, shko¬lla gjermane e grama-tikanëve të rinj që arritën të ngrenë jo vetëm studimet albanologjike por edhe europiane të kohës në përgjithësi, në shkallë të studimeve moderne. Rëndësia e etapës së dytë të studimeve albanologjike qëndron edhe në faktin se gjatë kësaj periudhe dallohet për specifiken e formimit të shkencës së albanologjisë nga vetë shqiptarët, bëhet individualizimi i studiuesve shqiptarë dhe të huaj, si dhe nga ngritja dhe çua¬rja përpara e temave të veçanta të albanologjisë.

Etapa e tretë dallohet po kaq për specifikat e saj të organizimit institucional, numrin e madh të studiuesve vendës dhe të huaj etj. Kjo është etapa që fillon me njërin prej studiuesve më të mëdhenj edhe sot të albanologjisë Norbert Joklin dhe mbyllet me punën e bërë në ditët tona. Kjo është koha e ngritjes së institucioneve shkencore shqip¬tare në Shqipëri dhe Kosovë dhe e një rrjeti të tërë të lektorateve të gjuhës shqipe nga Shqipëria deri në Amerikë e në Kinë, e monogra¬fi¬ve të veçanta në fushat speciale jo vetëm të historisë së albanologjisë por edhe të gjuhësisë. Kjo është etapa e shikimit kritik të të arriturave në fushë të albanologjisë dhe zgjerimi i fushës së studimit të saj me metoda të reja. Kjo është etapa e kulmimit të gjuhësisë shqiptare, kur do të botohen vepra kapitale në fushë të gramatikës, etimo¬lo¬gjisë, leksiko¬grafisë, dialekto¬logjisë etj., dhe e formimit të individualiteteve shkencore, si: Aleksandër Xhuvani, Kostaq Cipo, Eqrem Çabej, Selman Riza, Idriz Ajeti, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Jup Kastrati, Besim Bokshi, Rexhep Ismajli etj.

Për paraqitjen e kësaj vepre është me rëndësi edhe mënyra se si Profesor Jup Kastrati ndan studimet albano-logjike: në shkencat historike dhe filologjike (gjuhësi, letërsi dhe folklor). Edhe brenda shkencave filologjike, nga autori është përjashtuar letërsia dhe folklori. Pra, në këtë monografi është trajtuar vetëm pjesa gjuhësore-filolo¬gjike dhe është trajtuar me metodën diakronike e sinkro¬nike duke pare veç e veç periudhat historike, etapat e studimit, autorët dhe veprat, disiplinat dhe metodat e studimit etj.

Duke mbyllur shënimet për këtë vëllim të rëndësishëm të albanologjisë, me qëllim që të mos përsëris disa elemente të thëna që më parë këtu, dua të shënoj disa përfundime:

“Historia e albanologjisë” e Profesor Jup Kastratit është sprova e parë në historinë pesëqindvjeçare të shkrimit të saj për të përmbledhur gjithë atë që është e njohur gjatë këtyre pesë shekujve në fushë të albanologjisë;

Vepra është shkruar me metodën përshkruese -historike, me të cilën autori punon tash e më shumë se pesëdhjetë vite, prandaj është e kuptueshme pse brenda kapitujve të saj autori ka arritur të korporojë një material të bollshëm, info¬rma¬tiv, arkivor, antologjik, studimor dhe sintetizues;

Vepra përbëhet jo nga një përmbajtje strikte e historisë së albanologjisë, siç është, bie fjala, Historia e letërsisë shqiptare (romantizmi I-III) e Profesor Rexhep Qosjes, por një tërësi e studimeve të Profesor Jup Kastrati për autorë, vepra dhe periudha historike, të cilat autori i ka shkruar në kohë dhe periudha të ndryshme, e të cilat duke qenë një numër i madh, ato mbulojnë gjithë historinë e albanologjisë dhe veprën si të tillë, më parë se sa një vepër sintezë e historisë së albanologjisë, do të mund të quajmë tërësi e studimeve të Profesor Jup Kastratit në fushë të albanologjisë, që mund të bëjnë një “Histori të albanologjisë”;

Duke qenë vepër e mbushur me materiale arkivore, bibliografi shteruese, sinteza projektesh shkencore nga më të ndryshmet, studime mbi veprat veç e veç, sipas shkollave të kohës, dhe histori e vlerësimit të saj nga disa breza studiuesish me radhë, kjo vepër bëhet që tash sintezë e një pesëqindvjeçari dhe bazë e një projekti të ri me projeksione më stabile në shkallë të paraqitjes së studiuesve, në nivel të paraqitjes së veprave dhe të çështjeve që ato shtrojnë dhe në interes të përfaqësimit sa më shterues të tezave shkencore;

Me këtë vepër Profesor Jup Kastrati e ka përmbushur atë zbrazëti, të cilin e kanë lënë Profesor Eqrem Çabej dhe Profesor Shaban Demiraj. Ndërmjet Eqrem Çabejt (etimolog) dhe Demirajt (historian i gramatikës), Profesor Jup Kastrati ka zënë vend nderi dhe ka krijuar një trinom të madh të historisë së albanologjisë.

Veprat e tilla natyrisht çmohen edhe për aspektin teknik të botimit dhe këtu do të mund të thekso¬nim për lakmi formatin e zakonshëm shkencor, botimin paralel me kopertina të forta dhe të buta si dhe mbështje¬llësin kolor të tyre. Mirëpo në të ardhmen ka edhe çka të plotësohet edhe nga autori edhe nga botuesi. Nga autori kërkohet plotësimi i veprës edhe me këto elemente: fotografitë e studiuesve të prezantuar, kopertina e veprave dhe revistave, fototip i pjesëve të teksteve më të rëndësi¬shme të shkrimeve dhe dokumenteve, fotografitë e institu¬ci¬oneve më të rëndësishme ku janë zhvilluar akti¬vitete në fushë të albanologjisë etj. Një vepër e tillë me kaq shumë të dhëna do të ishte me shumë interes sikur të kishte një kronikë të lëvizjeve kulturore e historike të kohës në Ballkan dhe Europë, krahas një kronike të lëvizjes kulturore e historike të kohës tek shqiptarët bashkë me biografitë e dijetarëve prezent, treguesin e emrave, treguesin e personave dhe treguesin e çështjeve të trajtuara etj. Në interes ka qenë edhe stabilizimi i fusnotave dhe shënimeve nga ana e kompjuteristit, shpërndarja kompjuterike e tekstit, organizimi i titujve dhe nëntitujve si dhe madhësia standarde e faqeve etj. E di se botimi i tillë kërkon investime të mëdha por investimet gjysmëshekullore të studiuesve të tillë sikur është Profesor Jup Kastrati, do të duhej shpaguar edhe me investimet tona.