Nga Ndue  BACAJ

HYRJE  

Foto e disa rrënojave të qytetit të Shasit

Që në adolishencën time  nga burra të moshuar të vendit ku u linda dhe u rrita , (duke perfshirë edhe të parët e mi) , kam dëgjuar të bisedohet se ndër mote ka  pas ekzistuar një vend që njihej me emrin Kishat , (qyteti mesjetar i Shasit) ,  dhe  gjindet në trojet shqiptare të mbetura nën  Malin e Zi. Dikur tregonin ata , se atje  kishte qenë një qytet i lulëzuar e bekuar Arbnor-Shqiptar me 365 kisha , ku çdo kishë korespondonte me një ditë të vitit dhe i kushtohej një shenjëtori.. Ky qytet unik në të gjithë Europen e Boten kishte qenë një “kalendar” fetar e civilizues , por edhe një monument i pakontestueshëm i perkatesisë kristiane perendimore të  paraardhësve tanë Ilir-Arber e Shqiptar në trojet e tyre etnike. Nga trashigimia gojore e burrave të moshuar të  Malësisë së Madhe e më gjërë nuk thuhej asgjë e saktë per kohen e ndertimit të qytetit me 365 kisha të Shasit , dhe as per kohen e rrënimit.  Vetëm se rrënimin e ketyre kishave-qytet  ja faturonin pa mendyshje pushtuesve sllav e mbi të gjitha pushtuesit  turk , i cili sipas tyre per  “500” vjet me zjarr e hekur shkatërroi çdo gjë kristiane (kryesisht katolike) në trojet shqiptare , që i pushtoi pas dekës të Gjergj Kastriotit , ndersa banorët Kristian (katolikë) të ketyre trojeve i bani ku me hirë e ku me pahirë të braktisin vendin ose fenë e Krishtit e të rrokin atë të pushtuesit turk , islamizmin… Qyteti “kalendar” i Shasit ndonse “permendet” vetëm në gjysmen e dytë shek.IX , ai me siguri është shumë më i hershëm , pasi duke ditur historinë e kristianizmit në trojet Iliro-Shqiptare , mendoj se duhet ta ketë “fillesen” e tij si qytet “kishtar” të pakten në një kohë me Shkodren apo pak më vonë , aty nga fundi i shek.IV apo fillimi i shek.V… Albanologu  i njohur  kroat Milan Shuflaj thotë se ….: “Pasi qyteti i madh Romak Dioklea  u rrenua  prej katastrofafe natyrale  dhe fuqive barbare. Atë e goditi  rëndë termeti  i vitit  518 . Qyteti u shkretua rreth shekullit VII , dhe pjeset e tij të shkaperdredhura  u rrembyen nga keshtjellat e aferta . Aty u krijua  grupi i qyteteve  mesjetare  Suacium (Svaci-Shasi) ,Drivastum (Drishti ) , Balecium (Balezo ) dhe Danja …” Milan Shuflaj “SERBET DHE SHQIPTARET “ , faqen 15 .1.  Pra siç  shkruan  albanologu Shuflaj Shasi  duhet të ketë filluar të njihet si qytet të pakten që në shekVII… Qyteteve iliro-arbnore-shqiptare  shkatërrimi nuk ju nda edhe në shekujt e më vonë. Për këto shkatërrime të qyteteve iliro-arbënore-shqiptare  duke perfshirë edhe Shasin , Milan  Shuflaj në një botim të tij të vitit 1921 do të shkruante : “Fuqia armike turke e dëboi , e asgjesoi ose e shpernguli brendinë e gjallë të ketyre qyteteve , mbartësinë e thelbit të qytetit autonom , madje shpartalloi edhe lëvoren e qytetit ose e dëmtoi rëndë atë. Nga shekulli XV-XVI shohim se si ngulen kolonitë polipe të epokës mbi rrënojat e qyteteve të dikurshme si mbi mbulesen e një kërmilli , vendosen fshatrat Balzë , Svaç (Shas N.B.) , Drisht ose rrethinat e hapura si pazari jashtem i Durrësit ,pazari i Lezhës ,Tabakët e Shkodrës… Karakteri i qyteteve shqiptare është shkencërisht interesant deri në fillimet e sundimit turk , më pas humb në retorten e administrates bizantine-turke. Mirpo sundimi  turk , që shtrihej në shek.XVI pothuajse mbi të gjitha qytetet  shqiptare , krijoi mjerisht një boshllëk të madh në matrialin e historisë  së brendëshme  të ketyre qyteteve…”.2.  Si rezultat i ketij shkatërrimi (me kulm e thuajse me temel) sot qyteti “kalendar” i 365 kishave është vetem një rrënojë  , por edhe në ketë gjendje ai fletë e dëshmon shumë per autoktonin iliro-arbnore-shqiptare të ketyre trojeve , dhe perkatesinë keristiano-europerendimore të tyre edhe pse ky qytet “kalendar” ka mbi katër shekuj që qendron rrënojë… Është pikrisht deshmia e pavdekshme e autoktonisë shqiptare kristiane (katolike) e europerendimore e Shasit e tjer , që ju prishë edhe sot në fillimet e shekullit të XXI ëndërrat grabitqare e tjetersuese të historisë , ardhacakëve sllav që zbriten “sëvoni” nga Uralet , si turma të mjerimit , por që dalngadal u bënë shtete kampione të shovinizmit…

QYTETI “KALENDAR” I SHASIT NË  VËMENDJEN E STUDIUESVE 

Perpara se të citoj disa nga studiuesit , albanologët  e historianët , të cilet prej më shumë se një shekulli e këtej kanë lënë diçka të shkruar per historinë e qytetit “kalendar” të Shasit , unë dua të cilësoj , se shenimet e tyre ndonse janë edhe perseritëse në mes autorëve unë mendova në pergjithsi , t’i citoj sikur i kanë shkruar…  Do t’i  paraqes jo me mendimin se persëritja është “nëna” e dijes , apo duke perseritur se diçka do të mbetet , por me mendimin se  thenia e të njëjtës histori per qytetin e 365 kishave nga autor të ndryshëm me vlera të pakontestueshme  nderkombëtare , permbanë një histori të pafallsifikueshme per dje , sot dhe nesër. Sigurisht që është per të ardhur keq që  si rezultat i rrokopujave historike që rroken ndër shekuj trojet etnike shqiptare , historia jonë më shumë është dokumentuar e shkruar nga të huaj se sa vendas… 

CITIME  NGA  STUDIUESIT  

Fulvio Kordinjno: “Svasi (Svaç) , qytet i madh , siç e tregojnë rrënojat dhe 365 kishat që i mvishen ketij qyteti . Ka nën perkujdesjen e tij disa fshatra  me rreth 2000 frymë”.3. Ky shenim per Shasin është bërë në vitin 1890 , nga misionari i madh At Domeniko  Pazi , kur ai i kishte vizituar rrenojat e qytetit ipeshkvnor të 365 kishave , ndersa vepra  dhe shkrimet e tij janë publikuar nga F.Kordinjano… 

Pas ketij citimi të shkurtër por shumë domethënës mendova të citoj ,studiuesin dhe historianin Theodor Ippen (i cili ka qenë edhe konsull i pergjithshëm i  Austro-Hungarisë në Shkodër në vitet 1897-1904) , ku gjatë qendrimit tij në Shkodër ka vizituar thuajse të gjitha zonat e Shqiperisë “Eperme” ku mendonte se rrezatonin histori.  Rezultat i kesaj pune shkencore janë edhe  citimet e mia nga vepra e Ippenit , Shqiperia e vjetër… nga e cila citojmë:  “Tri orë poshtë Shkodrës  pranë fshatit  Shën Gjergj  derdhet në Bunë nga e djathta e saj , një lum i vogël i cili buron nga liqeni i Shasit , që shtrihet në veri të Bunës  rreth gjysëm ore larg saj. Bregu i djathtë dhe i majtë i liqenit perbëhen nga vargje kodrash , ndersa pjesa sipërme dhe e poshtme është e rrafshët. E para është një fushë e vogël moçalishte , mjaftë e pashendetëshme ku ndodhet fshati i vogël shqiptar Brinja.  Pas këtij fshati , vargu i kodrave gjatë bregut të djathtë të liqenit , quhet mali i Brinjës… Vargu i kodrave në të majtë të bregut të liqenit  është i zhveshur dhe shkëmbor . Në lartësinë që ngrihet mbi pjesën e siperme të liqenit , shtrihen rrënojat e një vendbanimi të moçëm që quhet Shas dhe që i ka dhënë emrin liqenit të vogël. Kisha latine këtë qytet që ishte qendër ipeshkvnore e quante Svacia.  Emri tani i ka kaluar një fshati të vogël , i cili ndodhet në luginën rrezë kodrave në anën e pertejme ku kalon rruga nga Shkodra për në Tivar . Në fshat ku banorët janë muhamedan , vendi i rrënojave quhet “Kishat”…4. “Rrenojat e Shasit , të njohura nga populli me emrin “Kishat” , shtrihen siper fshatit muhamedan Shas , të djegur nga malazezët gjatë luftës së fundit (viti 1877). Ato qendrojnë mbi vargun e zhveshur dhe shkëmbor të kodrave , që nga ana jugperëndimore e ndajnë Anamalin prej pellgut të vogël të liqenit të Shasit të krijuar nga lumi i Bunës. Po t’i shohesh nga poshtë germadhat janë mjaft ipresionuese . Mbi një tarracë të shpatit të kodres duket  një grup ndertesash të rrethuara prej të cilave njera ngrihet më lart se të trjerat e mbi to shquhen konturet e një qyteti të vogël të fortifikuar . Por kur afrohesh  zhgënjehesh fort . Muret e rrënuara  janë ruajtur keq  dhe kalojnë  njëngjyrëshe  e pa trajtë mbi shkëmbin aty pranë  , pa arritur të japin një ide të qartë mbi planimetrinë e qytetit.  Muri rrethues i qytetit  që duket se formonte  një drejtkëndësh të perzgjatur  mbi kurrizin e kodrës  dhe perfshinte dy pjerrësitë ansore , ruhet vetem pjesërisht  në lartësi  , në qoshet verilindore  , ku arrinë gjithsesi në dy bojë njeriu. Në të dallohen dy porta .  Njëra që mezi arrinë madhësinë e një porte shtepije , prej të ciles hyjmë në qytet dhe një tjeter që ndodhet  mbi shpatin  e pjerrët  nga ana e liqenit.  Brenda qytetit spikasin  rrënojat e një kishe  , të cilat ndodhen  në afersi të portës  së parë  në një sop mbi kurrizim e kodrës.  Ajo formon një drejtkëndësh të përzgjatur me një apsidë mbi të cilën ngrihej krejt e veçuar kulla. Brendësia është e mbushur me gërmadha dhe shkurre , megjithatë dallohet  që ndertesa ndahej në dy ambiente ; në narteksin dhe sallën. Nga lartësia ku ndodhet kisha , të kënaq  papritur  një pamje e bukur , ku midis gjelbrimit  spikasin  njollat blu mbi pasqyren e liqenit të Shasit , i rrethuar bujshëm nga kodërvargu i gjatë dhe pyllëzuar deri në rrezë të Malit të Brinjës , i cili pasqyrohet në ujrat e liqenit . Ky u sherbente dikur malësorëve  të fisit të Shkrelit  në veri të Shkodrës , si kullosë dimërore , ndersa sot bënë pjesë në Malin e Zi. Skaji perendimor i liqenit futet  në një fushë të vogël  moçalore  shumë  të dëmshme  për shëndetin. , në anë të së cilës  ndodhet fshati Brija apo Brinjë.  Në grupin e gërmadhave  në tarracen mbi Shas , pra jashtë mureve  rrethuese  , dallohen tri kisha . Njera prej tyre , me perjashtim të një muri  anësor të rrëzuar  , ruhet ende mjaftë mirë.  Me planimetri drejtëkëndëshe  ajo ka një apsidë  të së njëjtes formë  , të mbuluar me kube gjysmësferike , muri i pasëm i të cilës , dikur i zbukuruar me afreska  , pershkohet nga një dritare e lartë dhe e ngushtë. Në pjesen e përparme të kishës ruhet porta me një timpan  gjysmërrethor  dhe një dritare e lartë  me prirje gotike. . Në krahun e majtë  të portës janë murosur tri epitafe që lexohen me veshtirësi . Njëri  prej tyre  është i vitit 1262 dhe permend një peshkop me emrin  Markus.  Qyteti në  mesjetë ka qenë shumë i njohur  nën emrin Suacia  , Soacia , sllavisht Svaç , emër që tani në formën Shas  i ka mbetur fshatit  fqinjë. Ai ka qenë residence e një peshkopi  katolik , priste monedhat e veta  prej bakri  dhe ende në vitin 1332  banorët e tij  , ashtu si  ata të Antivarit (Tivarit) , Ulqinit , Shkodrës  dhe Drivastit (Drishtit) , quheshin latinë (kupto të besimit katolik N.B.) , çka tregon  deri në ditët tona per sundimin  e elementit  romanik në nomeklaturen  topografike të Shqiperisë  veriore. Megjithse qyteti kishte rënë , ai banohej ende  në vitin 1413”.5.  

HOLLËSI PËR GURËT (me epitafe) TË MUROSURA NË TË MAJTË TË PORTALIT..!

Te guri në afersi të portalit  dallohen mirë shenjat :

+          QIE

SC 

CVS BONEME 

MORIE MONEO

CCLXII   

Ky mbishkrim lexohet:

Hic requiescrit Ep[iscopus] Marcus bonae memoriae A[nno] D[omini] MCCLXII. Te Farlati , Illyricum  Sacrum , ku permenden disa ipeshkvë të ipeshkëvisë  së dikurshme  të Shasit  apo Svacias nuk permendet peshkopi  Markus  i shenuar në mbishkrim. Pranë ketij mbishkrimi  ndodhet një mbishkrim tjetër akoma më i fshirë , prej të cilit  dallohen  vetëm shkronjat e mëposhtme:

REO 

PETERVSVIUO 

TE DEUS 

IT 

E M  

Më tej nga e majta ndodhet i murosur  një gur  i tretë, prej të cilit gjysma është thyer  ndersa shkronjat e gdhendura  në pjesën e ruajtur janë të palexueshme. Edhe keta dy gurë janë gurë varresh  që ndoshta u perkisnin  ipeshkëve  apo dinjitarëve të tjerë të kishës.” .6.   Ndersa historiani dhe studiuesi i njohur Dr.Konstantin  Jireçek për qytetin “kalendar” të Shasit shkruan : “…Svaçi latinisht Suacia ose Soacia  , italsiht Suaço ose Soaço , seli e një peshkopi të kryepeshkopisë së Tivarit , permendet qysh  në vitin 1067 e deri në vitin 1530… Kur në vitin 1242 erdhen Tartarët  nga Hungaria nepër Dalmaci per me kthye në Rusi kah Serbia  e Bullgaria , simbas rrefimeve të asokohshmit Arqidjakon Thomas nga Spalato , qytetet e Svacit e Drishtit u rrethuan prej sish e banorët e tyre u prenë. Svaçi mandej është rindertuar , por persëri pati filluar me ra para 1400-it. Njihen para të preme prej ketij qyteti , ku në njëren anë kanë fëtyren e Shën Gjonit Pagzues e në anën tjetër nji logji  dy podesh e në majë nji pirg me mbishkrimin “Sovaci civitas”. Muret e qytetit ishin në 1406 në një gjendje aq të keqe që peshkopi shkoi  si i derguem i qytetit në Venedik  me kerkue leje per “fortificare et murare locum illum” , tue qenë se turqit kishin fillue me plaçkitë  rrethin. Raguzianët i japin peshkopit në 1413 tjegulla per të mbuluar pullazin e kishës. Në shek.XVI qyteti ishte i lanun e i  zbrazët. Giustiniani (historian venedikas N.B.) shkruan në 1553 se në “antichissima citta delle Suazzi” muret edhe pirgjet ishin ende në këmbë dhe hendeqet para murevet  ende lirë…”. Sot katundarët e rrethit i quajnë gërmadhat “Kishat” ase “Shas” , siç quhet edhe nji fshat i vorfen muhamedanësh  aty afër.  Qendrojnë ende muret e qytetit me dy porta  ; veç ketyre shquhen edhe teprica  të disa kishave si dhe gërmadhat e nji kishe të madhe  me altar në pirg e të nji kishe tjetër  me teprica  pikture e me vorrin e nji peshkopi të quajtun Mark e të vdekun  më 1262.”.7.    Qyteti i Shasit ndonse “perfundimisht” u shkatërrua nga pushtuesit ottoman , pas pushtimit perfundimtar të Anës Malit e Ulqinit e tjer në vitin 1571 , ky shkatërrim kishte filluar shumë më heret jo vetëm nga pushtuesit ottoman , të cilët pas fitores të luftës të Fushë-Kosovës të verës të vitit 1389 i sulmonin keto troje herë pa here , por shkatërrimi i qytetit “kalendar” të 365 kishave , kishte marrë goditje jo të vogla edhe gjatë sundimit të dinastisë shqiptare të Balshajve , si të Gjergj Strazimirit II  i cili ishte në luftë me Venedikun , Turkun , por edhe me sllavin Radiq Cernejoviq. Në keto “kushte” , nga frika e pushtimit turko-otoman Gjergj  Strazimiri , Balsha II  do  të nënshkruante me republiken e Venedikut “dorzimin” e qyteteve  e kalave që nga Shkodra , Ulqini e tjer. Per të treguar sodopak nga ato  kohë mendova të citoj  profesorin , studiuesin dhe njohësin e shkelqyer  të historisë të dinastisë shqiptare të Balshajve , Giuseppe  Gelcich i cili shkruan : “…Ndersa po kryhej pushtimi i Shkodrës dhe i vendeve të tjera që i kishin lëshuar  Republikës së Venedikut , në Senatin Venedikas (31 maj 1396) mbrriti lajmi i papritur , dhe në njëfarë mase krejt i paparashikuar , se me 25 prill (1396) Radiq  Cënejoviqi, i mundur nga ushtria e Gjergj Strazimir Balshës II , kishte pësuar humbje të rënda gjatë betejës , se një pjesë e vendit që Cërnejoviqët u kishin gllabëruar dikur Balshajve , po kthehej në duart e Gjergjit II , dhe se më në fund Budva , dhe të gjitha teritoret e qytetit , deri në gadishullin e Portorozos , ishin pushtuar nga (boshnjaku-sllav N.B.) Sandal Heaniqi..”.8.  Pasardhësit e Balshës II ; gruaja Helena dhe veçanarisht djali i tij Balsha III ,  per interesat e tyre do të  bashkëpunonte jo vetëm me dajat serbo-sllav , por edhe me turqit shpesh duke krijuar edhe probleme me republiken e Venedikun  , me të cilen kishte bërë marrveshje babai i tij Gjergj Strazimiri ,Balsha II… Per këtë “situate” dhe pasardhësit e Balshës II studiuesi dhe profesori Giuseppe Gelcich në vepren e tij  të publikuar per herë të pare në vitin 1899 shkruan: “Të gjitha  ato lëvizje dhe ndoshta pakëz edhe allishverishet që po kurdiseshin në Oborrin e Sulltanit , tronditen për një çast guximin krenar të Helenës dhe të Balshës III . Ata pa hequr dorë për asnjë çast nga qendrimi i tyre armiqësor kerkuan ndërmjetësimin e despotit të Serbisë.  Ky i fundit pasi i pranoi plotësisht kerkesat e së motres dhe të nipit , dergoi menjëherë në Venedik ambasadorët e vet me lutjen që Venediku të tregohej zemëgjërë me ata te dy , dhe t’u kthente gjithçka u kishte marrë. Venediku që e ndiente veten të fortë , falë të drejtave që buronin nga traktatet  e nënshkruara me Gjergj Strazimirin II , dhe i lidhur me ato qytete nga një serë marrëveshjesh  , pranoi t’i quante miq dhe  t’i  bënte qytetar të tij… por larg Shqiperisë . ku ata dëshironin të jetonin (18 maj 1406).  Po në këtë kohë Ipeshkëvi i Suazisë (Shazit) u kerkoi venedikasve mjetet per të rindertuar muret e demtuara aq shumë prej sulmeve të turqëve në atë qytet (në Shas N.B.) me 18 maj 1406. Ndersa Gjon Kastrioti (babi i Gjergj Kastriotit Skenderbe) nuk do të jetë sundimtari i fundit që do të kerkonte të bëhej nënshtetas i  Republikës së Venedikut.9.   

Vlenë të shenohet se Shasi në vitet e Gjergj Kastriotit Skenderbe (1443-1468) , por edhe në vitet pas vdekjes së Gjergj Kastriotit  dhe pushtimit të Shkodrës (me 1479) nga turqit , e deri në vitin 1571 Shasi , si dhe Ulqini , Tivari e tjer ishin nën pretektoriatin (apo më  saktë nën pushtimin) Venedikas , sipas marrveshjes së nëshkruar nga Balshajt , dhe kushteve të krijuara kur kryeheroi i shqiptarëve dhe Europës , “shkruante” me shpaten e tij historinë e mbrojtjes së qytetrimit e besimit Kristian –perendimorë nga pushtuesit barbarë aziatik turko-osman.   Një pershkrim me shumë vlera historike per qytetin e Shasit e bënë edhe  albanologu e historiani me famë botërore Milan  Shuflaj nga i cili zgjodha të citoj: “Njohuritë tona historike mbi disa pika të veçanta të mureve të qyteteve  rreth Shkodrës kanë shumë boshlleqe . Prapa nyjes së madhe  malore të Lisinjës  ngrihej mbi një varg kodrinash shkëmbore të thata Suacium (Soacia , Suvacium , Sovacium , italisht Soaço , Suaço , Suazzo , serbisht Svaç , në një dokument të vitit 1089). Qyteti gjendej në krahun e majtë të shtratit të lumit Medjureç , i cili është kthyer në një liqen (liqeni i Shasit) , gërmadhat e tij shihen edhe sot siper katundit të vogël të Shasit dhe quhen nga populli  Kishat . Muri rrethues i ketij qyteti të vogël duket se formonte një katërkëndësh të ngushtë dhe të gjatë në drejtim të kurrizit të malit dhe perfshhinte edhe dy shpatullat e tij. Tek ai shihen akoma dy porta , njëra është sipër fshatit , tjetra te shpatulla e pjerrët e liqenit. Qyteti u plaçkit nga tartarët (1242) , por e mori veten  përsëri  dhe në fillim të periudhës së princërve (1388) filloi dekadenca e shpejtë. Në vitin 1406 muri ishte në një gjendje të vajtueshme , por qyteti vegjetoi edhe disa kohë (1413). Pastaj bëhet një pronë e thjeshtë (1443) dhe në vitin 1470 quhet “villa de Suazzo”. Në vitin 1553 (veneciani) Giustiniani shkruan se muret dhe porta e qytetit ishin akoma , dhe gjë që veçanarisht na çuditë (ch’e piu maraviglioso) , edhe hendeku i qytetit nuk ishte mbushur me ledh “. 10. Vepra nga e cila citova si më siper është publikuar në vitin 1918. Por nga dr.Milan Shuflaj mendova të vijoj një citimin të një vepre tjeter të tij , per qytetin e Shasit  të botuar per herë të parë në Zagreb në vitin 1915 , nga ku “mësojmë” se :  “Të gjitha kishat qytetare  të permendura tashma janë vetëm një pjesë e vogël e sasisë së dikurshme , siç del veçanarisht e qartë në rastin e Shasit , ku nuk na permendet me emër as edhe një kishë , dhe ku akoma edhe sot gjenden rrënojat e një kishe me kompanjel mbi apsidë të ndertuar në stil kalimtar dhe më tej rrënojat e një kishe më të vogël me gjurmë afreskesh dhe fragmente mbishkrimesh që i perkasin vitit 1262. Në vitin 1553 veneciani Giustiniani  shkruan , se në atë qytet shumë të vjetër gjenden rrënojat e 360 kishave dhe kapeleve. Dhe akoma edhe sot fshatrët shqiptar tregojnë se ky qytet kishte shumë kisha , dhe rrënojat e tij ata i quajnë “Kishat”, pra në numrin shumës të fjalës “kishë”. Gjatë kohës së turqëve u shkatërruan të gjitha kishat mesjetare , por edhe më parë shumë të tilla  u shkatërruan  qoftë nga luftrat e brendëshme , qoftë nga “dhëmbi shkatërrues i kohës”. Në vitin 1396 pas luftës të pergjakshme midis Radiq Cërnojeviqit  dhe Gjergjit II Balshës , u riparuan pothuajse njëkohësisht kishat katedrale të Tivarit  , të Ulqinit dhe Abacia e Rotecit (Rtac). Raguza në atë kohë dergoi sasi shumë të madhe tjegullash , dhe të njëjten gjë e bëri edhe më vonë  per riparimin e katedrales së Shën Shtjefnit në Shkodër (1403)  dhe të katedrales së Shasit (1413).”.11.  Për rrënojat e sotme të qytetit të Shasit është kujdesur albanologu , studiuesi dhe perkthyesi i perkushtuar “filo-shqiptar” (tashma i ndjer) Robert  Elsie i cili në “fjalorin historik të Shqiperisë” i ka kushtuar Shasit keto rrjeshta: “ SHASI , Zonë arkeologjike dhe ngulim mesjetar pranë lumit Buna në anën malazeze të kufirit të sotëm. Në kulmin e lulëzimit të vet  në Mesjetë , Shasi ishte port për tregti me vendet e tjera të Adriatikut. Në latinisht njihej si Suacium , në italisht si Suazzo ose Sfazzi , në mesjetën sllave  si Svaç dhe në frëngjishten e vjetër si Soans. Shazi permendet për herë të parë në vitin 1067. U plaçkit nga tartarët më 1242  dhe rënia e tij filloi  në fund të shek.XVI… u shkatërrua nga trupat osmane.”. 13.  Mendova që t’i  “mbyllë” citimet e studiuesve , albanologëve dhe historianëve me studiuesin shqiptar të ditëve tona , të mirnjohurin e vlersuarin Dr. Dom Nikë Ukgjini , ku nga puna studimore e të cilit citoj : “Dioqeza e Shasit (Soacen , Soazzo , Suatinesis , Sfacia , Svaç , Shas ) e kishte qendren e vet në qytetin mesjetar me të njëjtin emër Shas , i cili gjendej në jug të Tivarit  e në veri të lumit Buna , tek liqeni i vogël afër fshatit të Brisë ( mali i Brisë) dhe rrugës e cila shkon nga Shkodra për Tivar.  Për herë të parë dioqeza permendet në koncilin Duvnos (Delmitanus) në vitin 877 , dhe i takonte Metropolisë së Dioklesë , kurse më vonë arqipeshkvisë së Tivarit.  Në vitin 1610 , Arqipeshkvi i Tivarit , Marin Bizzi , thotë për këtë dioqezë : Shasi ishte dikur një qytet shumë i madh dhe bukur i ndertuar , ashtu siç dëshmojnë sot gërmadhat e tij. Thuhet se këtu ka pasur 365 kishë , aq Kishë sa ditë kishte viti. Sot nuk ekziston më , është vetëm një fshat.  Në kohen kur aty pari udhëtoi Bizzi , ende ka ekzistuar kisha rezidenciale e Shën Gjon  Pagëzuesit , e cila me siguri do të jetë ndertuar në vitin 1300 , kurse tjetra  gjithashtu  Kishë e rëndësishme , ka qenë Kisha kushtuar Shën Mërisë , e cila gjendej pranë mureve të qytetit dhe është ndërtuar  në vitin 1262. Sipas Daniele Farlatit (njeri ndër autoret e vëllimeve të veprës madhore Iliricum Sacrum-Iliria e Shenjte ,N.B.), si ipeshkëv i fundit i Shasit  përmendet  Thomas , në vitin 1530 , ndersa turqit pushtuan qytetin në vitin 1571 , kur edhe shkatërruan dioqezen në fjalë.”.13.  

KISHAT “KALENDAR” BESIMI  E  QYTETRIMI…

Trashigimia historike na tregon se në qytetin e Shasit  kanë qenë të ndertuara 365 kisha , pra aq kisha sa ditë ka viti  , ku  secila kishë i kushtohej një shenjtori kristian ,  i  “shoqëruar” me diten e perkujtimit e festimit të këtij shenjëtori. Kishat me emrat e shnjëtorve dhe ditet e tyre ishin një “Kalendar” i çdo motmoti (viti) , gjë që e bënte Shasin një qender fetare dhe qytetare unike në të gjithë Europën e më gjërë… Megjithë këtë histori , sot Shasi është një trashigimi rrënojë -historike arbnore-shqiptare , por fatkeqësisht rrënojë është edhe historia e kishave “kalendar”.  Nga 365 kisha mund të identifikojmë qartë vetëm muriet e kishës rezidenciale kushtuar Shën Gjon  Pagëzuesit dhe rrënojat e kishës kushtuar Shën Mërisë. Nga trashigimia gojore “mendohet” se disa nga rrënojat e kishave u perkasin , kishave kushtur Lindjes dhe Ringjalljes së Jezu Krishtit , Shën  Markut Ungjilltar , Shën Mhillit , Shnaprenës (Shën  Prendës) , Shën  Shtjefnit , Shnazefit (Shën  Jozefit) , Shën  Nikollës , Shën  Vlashit ,  Shën Pjetrit-apostull , e mbi të gjitha nën keto rrënoja duhet të kenë mbetur kishat kushtuar apostujve Shën Pal (Ptroni i qytetit të Shasit) e Shën Mateu , perkatësisht predikuesit e doktrinës kristiane në Iliri dhe në treven Ilire të Dardanisë e tjer shenjëtor , që gjenden (me ditët e tyre) edhe  në kalendarët e sotëm katolik të 365 ditëve të vitit… Nën rrënojat e sotme të qytetit “kalendar” të Shasit perveç kishave kushtuar shenjëtorëve Kristian-Katolik “botëror” gjinden (“pa tjetër”) edhe rrënojat e kishave kushtuar shenjëtorëve me origjinë Ilire si ato kushtuar martirëve të parë Ilirë të Kristianizmit , Shën Florit dhe Shën Laurit nga Dardania (Kosova), Shën Astit nga Durrësi (të tre keta shenjëtor të martirizuar në fillim të shekullit II-të). Shen Eluterit  Papë nga Nikopoli i Epirit , i cili qëndroi në krye të selisë Papnore në vitet 175-189  , Shen Kajit Papë  nga trojet e Malesisë Madhe , i cili qendroi në krye të Selisë Shenjtë në vitet 283-296. Shen Kostandinit ,(perandori i Romës Kostandini i Madh nga Nishi i Dardanisë) i cili me  Ediktin e Milanos të vitit 313 , bëri që besimi jetdhënës Kristian të perhapet , perqafohet e praktikohet i lirë , pa  perndjekje “shtetrore”… Shën Helenës (nënës të Kostandinit të Madh) , zbulueses të  varrit , kryqit dhe gozhdëve të kryqëzimit të Jezu Krishtit. Shën Donatit shenjëtorit nga Paramithia e Çamërisë , shek.IV. Shën  Niketë  Dardanit (nga Kosova) , autorit të hymnit kishtar (edhe sot) “Te Deum  Laudamus” (Ty Zot të  Lavdrojmë..) , shek.IV. Shën Martinit , ilirit që në gjysmen e dytë të shek.IV  do të bëhej Shenjt  pasi u dallua për përhapjen e Kristianizmit në përgjithësi dhe çrrënjosjen e mbeturinave të paganizmit në fshatra e malësi të Francës..   Shën Jeronimit (që kishte lindur nga prinder Ilir në Dalmaci) i cili perktheu Biblen (vulgaten) në versionin zyrtar në gjuhen e perendimit latinisht e tjer. Shën Jeronimi (347-420) njihet si një ndër dijetarët më të mëdhenjë perkrah Shen Agustinit..  Papa Gjonit i IV me origjinë nga trevat veriore të Ilirisë , i cili per meritat e tij ishte zgjedhur papë në Selinë e Shenjte në vitin 640 (në 642 vdiq)…etjerë.  Këta shenjëtor që cilësove janë vetëm disa nga (qindra) shenjëtorët iliro-arbënor të cilëve mendoj se qyteti Arbënor i Shasit u ka pas ndertuar e kushtuar kishat me ditet e tyre perkujtimore e festive…14.  

NË TË NJË KONKLUZIONI 

Per hirë të vertetës duhet thënë se ndonse dorën perfundimtare të shkatërrimit të qytetit “kalendar”të 365 kishave të Shasit (si dhe të shumë qyteteve dhe qendrave urbane arbënore-shqiptare), ja dhanë pushtuesit shumëshekullor turq , ky shkatërrim kishte filluar shumë më heret ,veçanarisht mbasi  zbriten nga Uralet , sllavët jabanxhi në trojet etnike iliro-shqiptare. Ardhacaket e vonë sllav , sapo u organizuan “shtetrisht” në Ballkan , (të pakten që në fillimin e shekullit XI e mbrapa , me Stefan Nemajen e më vonë me Stefan Dushanin e tjer) ishin munduar (kryesisht) me luftë per të grabitur troje etnike shqiptare.  Siç dihet trojet që i pushtonin sllavo-serbët , mbasi u shkatërronin monumentet e besimit e qytetrimit u mundonin që mbi ato Iliro-Arbëre-Shqiptare  të ngulnin “gurët” e fitorës , siç i quanin ata shëndrrrimet e ndertimet e tyre të dhunshme, mbi monumentet e besimit e qytetrimit qindra e mijëra-vjeçar shqiptar , madje edhe vendeve e vendbanimeve që i pushtonin u ndryshonin edhe emrin (toponimin). Shembujt mund të gjinden lehtësisht edhe sot pasi ende trashigojmë jo pak emra sllav të vendeve e vendbanimeve  si  fshatra , katunde , vende historike e tjerë… Siç dihet nga historia e luftrave të shqiptareve me sllavët (serbo-malazez) për shkatërrimin e qytetit  “kalendar” të  Shasit , një “ndihmë” jo të vogël sië thamë kanë dhënë , perveç turqëv edhe sllavët (që “çditërisht” shpesh kundë shqiptarëve , kryesisht atyre katolik ishin bashkë)… Fatkeqësisht pas shpalljes së pavarësisë së Shqiperisë (1912) nga pushtuesi rreth 450 vjeçar turko-osman (si dhe shumë troje të tjera etnike iliro-arbënore-shqiptare) edhe trashigimia e qytetit të Shasit kishte mbetur  nën okupimin malazez-jugosllav. Per ketë “arësye” hulumtimet profesioniste arkeologjike u perkasin viteve tetëdhjetëtë shek.XX . Keto hulumtime të autoriteteve (profesioniste) serbo-malazeze-jugosllave , pasi bënë disa germime arkeologjike , dhe nuk arriten rezultatet e pritshme (në favor të tyre) ata i lanë pergjysëm keto gërmime , pasi  nga gërmimet e kerkimet e tyre arkeologjike në Shas janë gjetur , matriale ndertimi të shekullit katërt , si dhe enë e orendi shtepiake , prerje monedhash , stoli të ndryshme e tjera , që  vertetonin palëkundëshmerisht  se Shasi e trojet per-rreth kanë qenë vendbanime të hershme Ilire-arbënore-shqiptare  , të pakten  edhe pesë shekuj perpara se  sllavët të zbritshin nga Uralet dhe t’u afroheshin ketyre trojeve  etnike shqiptare… Per kundër kësajë historie që edhe muriet dhe  rrënojat e Shasit flasin  vetëm shqip , ardhacakët sllav , mendojnë se me kishen e tyre (nëse mund të quhet e till) do të bejnë që edhe muriet e rrënojat e qytetit  “kalendar” të 365 kishave katolike –ilire-arbnore-shqiptare të  “flasin” nashke (serbisht). Ketë qellim kanë edhe vizitat e hierarkëve të kishës serbe , por fatësisht si edhe deri sot Shasi dhe historia e tij kanë folur , flasin e  do të flasin në perjetsi vetëm shqip. Për këtë na japin “garanci” edhe banorët e Shasit e trojeve të tjera etnike shqiptare , të cilet ndonse per arësye të kohëve të veshtira të pushtimit turko-osman , janë detyruar të lëshojnë besimin e të parëve të tyre katolik-kristian , dhe në vend të tij të perqafojnë besimit islam , besim që u ka mundësuar vetem një rrugë tjetër per të besuar në Zotin që është një dhe vetëm një si per Kristian dhe musliman ,  por që nuk u ka tjetësuar ndergjegjen kombëtare Iliro-Arbnore-Shqiptare per të ruajtuar vlerat më të çmuara të historisë dhe trashigimisë etnike , të rrënjëve  e trungut të civilizimit e besimit Europerendimor. Këtë banorët e Shasit  dhe ata të trojeve të tjera shqiptare (ndonse të okupuar nën Malin e Zi) e kanë treguar dhe e tregojnë vazhdimisht edhe per ruajtjen e vlerave e trashigimisë (edhe pse rrënojë) të qytetit “kalendar” të 365 kishave…

REFERENCAT:

1.Milan Shuflaj“SERBET DHE SHQIPTARET“, faqen 15, Shb”Bargjini”,Tiranë 2002.  

2.Dr.Milan Shuflaj , Qytetet dhe kështjellat  e Shqiperisë , kryesisht në mesjetë , fq.10-11, botime Onufri 2009.

3.Fulvio  Kordinjano ; SHQIPERIA  permes vepres dhe shkrimeve  të misionarit të madh At Domeniko Pazi 1847-1914 , vll. Dytë , fq.29 , botime “Almera” 2008.

4.Theodor  Ippen ; Shqiperia e Vjeter… , fq.232 ,Tiranë 2003.

5.Theodor  Ippen , po aty , fq.140-142 ,Tiranë 2003. 

6.Theodor  Ippen , po aty ,fq.234 .

7.Vezhgime Iliro-Shqiptare , perpilue prej  Dr.Ludwig Von Thalloczy-t , Munch Und Leipzig 1916 , e perkthye shqip nga Mustafa Merlika-Kruja ,fq.119 , 124-125.  

8.Giuseppe  Gelcich , Zeta dhe Dinastia e Balshajve , fq.207-208 , shpb “55” , Tiranë 2009.

9.Giuseppe  Gelcich , po aty , fq.265-266.

10.Milan Shuflaj;Qytetet dhe kështjellat e Shqiperisë, kryesisht në mesjetë, fq.51-52. 

11.Dr.Milan fon Shuflaj , Situata  të kishës në Shqiperinë paraturke , fq.133-134 ,botime  Franceskane 2013 , perkthye nga orgjinale  gjermanisht dhe pergatiti per  botim Dr.phil.MA Edmond  Malaj.

12.Robert Elsie ; Fjalori historik i SHQIPERISË , fq.540 , shtepia botuese Eugen , Tiranë 2011.

13.Dr. Dom Nikë  Ukgjini ; Kisha katolike në trevat Shqiptare nga shek.XI deri sot. Fq.120-121 , qendra botuese shoqata jezuitëve , Tiranë 2016.  

14.Emrat e shenjëtorëve Iliro-Arbënor i perzgjodha nga revista  “Leka” ; Të drejtat e Shqipnisë Etnike , vll.I  ,shtypashkronja “Zoja e Perlyeme 1944 , fq.311-320. Botim fototipik , Albin 2001.