Ne kësaj radhe për lexuesit e Diellit, studiuesit, historianët dhe të tjerët, sjellim vetëm një fragment të dorëshkrimit, të shoqëruar me faksimile, tjeshkronjëzim në latinishtdhe përkthim në gjuhën shqipe, si dëshmi të kohës, për punën serioze, porfesionalizmin e lartë dhe  seriozitetin e përgjegjshmërinë e plotë të atyre që e hartuan, përpiluan dhe e bënë gati për legalizim. Është për t’u lakmuar shqyrtimi i detajuar, kapitull për kapitull, nga autoritet përkatëse kishtare e civile, para se Statuti të bëhet publik dhe të jetë pjesë e të drejtës pozitive të aplikueshme, së bashku me të drejtën zakonore vendore. Variantin e “Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis” të vitit 1464 e kishin punuar kanonikët nga Drishti, të cilët ishin të ditur, të arsimuar, dhe njihnin rrethanat, të drejten zakonore vendëse, situatën dhe gjithçka tjetër që kishte të bënte me katedralen dhe me zakonet e Drishtit në të kaluarën. Për zakonet e lashta të kapitullit të katedrales së Drishtit flet vetë teksti në mënyrë eksplicite: “laudabilem consuetudinem antiquorum nostrorum immitantes” (kap. 2); pastaj: “antiquissimam constuetudinem imminantes” (kap. 39) dhe “antiquissima et observata consuetudine” (kap. 44) si dhe “secundum morem et consuetudinem antiquorum” (kap. 46), pra në dorëshkrimin që kemi në dorë, është punuar, e pakta që nga fundi i shekullit XIV.

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albaian Studies,

Budapest/

Njëri ndër dorëshkrimet burimologjike nga mesjeta që na është ruajtur në orijginal dhe përbën një dokument tepër të rëndësishëm për të drejtën pozitive shqiptare është “Statutet dhe urdhëresat e kapitullit të Kishës katedrale të Drishtit – Statuta et ordinationes kapitulli ecclesiae cathedralis Drivastensis”.

Ky dorëshkrim sot ruhet në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës në Danimarkë (Det Kongelige Bibliotek, Håndskriftsafdelingen, København, sign. Ny kgl. S. 1822), ndërsa ripordhimet cilësore dixhitale, mikrofilmat dhe fotografitë janë të deponuara në institutcionet përkatëse shqiptare dhe më kryesorja është bërë botimi i tyre i plotë i: ripodhimeve fotografike, tejshkronjëzimit në latinisht dhe përkthimit në gjuhën shqipe, në mënyrë profesionale si nga studiuestit – medievistë, të specializuar për këtë periudhë, ashtu edhe nga shtëpia botuese shqiptare.

Si monumet kulture, me vlera të rralla, ai mban datën e saktë të zyrtarizimit në shekullin e XV, përkatësisht 12 janar të vitit 1468 dhe është shkruar nga kanoniku dhe noteri i Tivarit, Simon Dromasys. Ai në fakt ka bërë përshkrimin e variantit të zyrtarizuar të vitit 1464, nga libri i noterit dhe kanonikut të Durrësit, Gjon Mauros, që njëkohësisht ka qenë edhe sekretar i kryeipeshkvit të Durrësit, Pal Engjëllit. Variantin e “Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis” të vitit 1464 e kishin punuar kanonikët nga Drishti, të cilët ishin të ditur, të arsimuar, dhe njihnin rrethanat, situatën dhe gjithçka tjetër që kishte të bënte me katedralen dhe me zakonet e Drishtit në të kaluarën. 

Për zakonet e lashta e të lëvduara të kapitullit të katedrales së Drishtit flet vetë teksti në mënyrë eksplicite: “laudabilem consuetudinem antiquorum nostrorum immitantes” (kap. 2); pastaj: “antiquissimam constuetudinem imminantes” (kap. 39) dhe “antiquissima et observata consuetudine” (kap. 44) si dhe “secundum morem et consuetudinem antiquorum” (kap. 46). Pra, përveç përvojës, njohurive dhe njohjes së situatës së përgjithshme, kanonikët nga Drishti, i ndiqnin dhe imitonin si shembull këto statute të lashta “a maioribus nostris quasdam constitutiones traditas,” [f. 2^v], që datonin të paktën që nga viti 1397. Sipas të dhënave të tjera arkivore, mësohet se ky statut ishte “edituar” në vitin 1456, kur papa Kalisti III, i kishte dhënë autorizimin ipeshkvit të Sapës Gjergjit [ishte ipeshkv në Sapë gjatë viteve: 1440-459] për një veprim të tillë, “ipsique capitulum et canonici nonnulla statuta ediderunt”. Shkaku se pse ky editim nuk u njoh zyrtarisht, ishte vdekja e papës Kalisti III. Ndërkohë, në vitin 1459, vdiq edhe ipeshkvi i Sapës Gjergji, kështu që papa Piu II, pas një lutjeje me shkrim të bërë nga katedralja e Drishtit në vitin 1463, emëron dy persona autoritarë për të verifikuar dhe nëse ka nevojë për të plotësuar statutin ekzistues të Katedrales së Drishtit. Këta ishin, kryeipeshkvi i Durrësit Pal Engjëlli dhe kryedhjaku i Shkodrës, emri i të cilit nuk na bëhet e njohur në statute, por që sipas Hierarchia Catholica të Eubelit (vëll. II, f. 256) ai duhet të ketë qenë dominikani Manuel (1451-1465). Pas një pune të kujdesshme të kryeipeshkvit dhe kryedhjakut, më 21 nëntor të vitit 1464, në abacinë benediktine të shën Theodorit në Elohiero bëhet njohja zyrtare e statuteve dhe urdhëresave të kapitullit të kishave dhe katedrales së Drishtit që zyrtarisht do të njiheshin me emrin “Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis.” Kjo njohje u bë në prani të “zotit at Nikollë Lalemit, abatit të manastirit në fjalë dhe në praninë e fisnikut Gjergj Topia dhe të burrave të nderuar, z. Pjetër, rektorit të Shën Demetrij de Plumsis dhe të z. Gjin, rektorit të Shën Venere de Managastis dhe në prani të dëshmitarëve dhe të ftuarve të tjerë edhe të rogatëve…”

Ne kësaj radhe për lexuesit e Diellit, studiuesit, historianët dhe të tjerët, sjellim vetëm një fragment të dorëshkrimit, të shoqëruar me faksimile, tjeshkronjëzim në latinishtdhe përkthim në gjuhën shqipe, si dëshmi të kohës, për punën serioze, porfesionalizmin e lartë dhe seriozitetin e përgjegjshmërinë e plotë të atyre që e hartuan, përpiluan dhe e bënë gati për legalizim. Është për t’u lakmuar shqyrtimi i detajuar, kapitull për kapitull, nga autoritet përkatëse kishtare e civile, para se Statuti të bëhet publik dhe të jetë pjesë e të drejtës pozitive të aplikueshme, së bashku me të drejtën zakonore vendore.

Në vijim sjellim  fragmentin nga dorëshkrimi, përkatësisht pjesën nga faqet 14^v-17^v. 

Quomodo incurritur periuriumCapitulum LIIIIo et ultimo Ne pro minima re periurium incurramus, statuimus ut ubi aliquis nostrum forsan pennam alicuius statuti peccuniarium pennam impone-ntis per inobedientiam incurrerit, si eam solverit vel ei fuerit remissam, periurium non intelligat incurrisse.  De ordinibus vero quos circa res magnas fecimus ut puta in ellectione et aliis capitulis strictis pro honore domus nostre non hec intelligimus, quia inobedientes illis nullam rellaxationem habere volumus.  Hvivsmodi igitur statuta et ordinationes nos Paulus Angelus, archiepiscopus, iudex comissarius et conservator predictus, recepimus, perlegimus et diligenter examinavimus, et cognoscentes, habentes censentesque ea rationabilia et honesta premia esse, antequam ad eorum confirmationem procedamus, auximus iustificanda aliqua eorum pro satisfactione aliter forsan sententis, qui ea prima facie legeret. Est statutum XXX sub rubrica [f. 15r] Que penna querellantis alibi quam coram capitulo de comissis in canonica, et statutum XXXI sub rubrica Que penna querellantis alibi quam in capitulo.  Hec approbantur diuturna consuetudine et honestate. Consuetudo quidem hec, que est altera lex, ut extra de consuetudine capitulum, hec nobis est notissima, qui a puero usque ad hos dies sic vidimus observari, nam orti in civitate Drivastensi officium apud episcopos, qui pro tempore fuerunt, et maximam familiaritatem atque conversationem habuimus, a quibus hec vidimus inviolabiliter observari et observata esse, a tanto tempore cuius initii memoria non existit, semper intelleximus.  Honestas vero est, nam licitum est viris religiosis, qui vivunt insimul ordinare ut ea, que minus debito vel honesto per quempiam ipsorum forsan committitur inter se per superiores ad hoc deputatos puniatur, ne per curias episcoporum ea vollent in publicum, in proximorum malum exemplum.  Est statutum XLIIII sub rubrica Qualiter in ecclesia Drivastensi non est certus numerus canonicorum, nec distinctio prebendarum, et cetera, vbi dicitur quod canonici faciunt canonicos absque consensu episcopi, et quod in eorum ecclesia non vacant canonicatus et prebenda per cesum vel decesum, et cetera. Hoc statutum firmatur consuetudine et jure.  Consuetudinem quidem perspicuam habemus observatam esse a tanto tempore cuius initii seu contrarii memoria non existit, que est altera lex, ut extra de consuetudine capitulo prealegato; iure vero sive lege firmatur per capitulum: cum ecclesia vulterant, extra de electione ubi habetur, quod canonici faciunt canonicos absque consensu episcopi.  Contra hanc consuetudinem nullus inferior papa potest condere constitutionem [f. 15v] in preiudicium capituli, et approbatur per capitulum: Dilecti de prebendis et dignitatibus, et per capitulum: Ex parte de concessione prebende et aliis iuribus, in quibus apparet, quod ubi non est certus numerus canonicorum, canonicatus non vacat.  Est et aliud statutum XLVIII sub rubrica: Quam oblationem debent facere novi canonici, et cetera. Hoc autem non improbatur, qum in omnibus fere ecclesiis novi canonici iocalia dant antiquis, quin imo laudabile statutum est, quia oblationem huiusmodi non in proprios canonicorum usus dispensatur, sed in augendis capituli possessionibus iubet converti.  Hec itaque et omnia alia et singula statuta et ordinationes preinsertas nos Paulus Angelus archiepiscopus, iudex comissarius et conservator predictus, auctoritate apostolica qua fungimur in hac parte, approbamus et confirmamus, eaque robur perpetue firmitatis obtinere decernimus, supplemusque omnes et singulos defectus si qui forsan intervenerint in eisdem, decernentes irritum et inane quicquid contra ordinationes et statuta huiusmodi a quoquam quavis auctoritate forsan attemptatum est, nec non literas executoriales et processus desuper necessarios et opportunos.  Que omnia et singula vobis vniversis et singulis suprascriptis, quibus presens noster processus et littere diriguntur, significamus, notificamus, insinuamus, intimamus et ad vestram notitiam deducimus per presentes; et nihilominus vos vniversos et singulos presentium tenore requirimus et monemus primo, secundo, et tertio ac peremptorie vobis districtius inhibentes in virtute sancte obedientie, et sub infrascriptis sententiarum pennis, [f. 16r] ne exnunc in antea quicquam contra formam et ordinationem dictorum statutorum, aut alicuius eorum attemptetis aut faciatis, nec dictos dominos, capitulum et canonicos, vel aliquem eorum contra formam et ordinationem statutorum eorundem et cuiuscumque ipsorum quavis ocasione et causa inquietetis vel molestetis, citando, monendo, excomunicando, suspendendo, interdicendo, sententiando, penando, multando, arestonda, condemnando, capiendo aut capi, arestari, sententiari, multari, excomunicari, suspendi, interdici aut penari et condemnari faciendo, aut alias quovis modo evocando, perturbando, iniuriando, vel dannificando, nec propterea contra ipsos res et bona sua vel beneficiorum suorum quorumc-umque procedere vel procedi facere aut cognitionem asumere presumatis vel attenttetis quovis modo per vos aut subditos vestros.  Quod si forte secus per vos vel alium seu alios directe vel indirecte, publice vel oculte quovis quesito colore feceritis in futurum, et nisi, si quid contra formam et ordinaitonem dictorum statutorum, et aut alicuius eorum vel propterea contra dictos dominos, capitulum et canonicos vel aliquem ipsorum feceritis, intra terminum trium dierum a tempore presentium computand-orum, quem terminum vobis omnibus et singulis pro peremptorio termino ac monitione canonica assignamus, non revocaveritis, et ad statum pristinum non reduxeritis cum effectu, exnunc prout extunc et e converso canonica monitione premissa, vobis dominis archiepiscopis, episcopis et electis, quibus ob reverentiam vestrarum pontificalium dignitatum deffere convenerit dumtaxat exceptis, excomunicati-onis, in capitulo vero et conventus suspensionis, et in eorum ecclesias, monasteria [f. 16v] vel loca interdicti sententias ferimus in hiis scriptis et etiam promulgamus; vobis vero dominis archiepiscopis, episcopis electis, si monitioni, requisitioni et inhibitioni huiusmodi nostris, imo verius apostolicis non parveritis cum effectu et nisi, quicquid in contrarium feceritis, revocaveritis infra terminum trium dierum supradictum, ingressum ecclesie interdicimus.  Si vero dictum interdictum per alias tres dies extunc immediate sequentes sustinueritis, vos suspendimus a divinis.  Si vero, quod absit, interdicti et suspensionis huiusmodi sententias per alios tres dies predictos sex immediate sequentes animo sustinueritis indurato: in vos et vestrum quemlibet dicta canonica monitione premissa similem excomunicationis sententiam in his scriptis ferimus et etiam promulgamus.  Ceterum qum ad executionem ulteriorem premissorum faciendam pluribus aliis prepediti negotiis intendere nequeamus, vniversis et singulis dominis abbatibus, prioribus, prepositis, decanis, archidiaconis, archipresbyteris, canonicis tam cathedralium quam collegiatarum parochialiumque ecclesiarum rectoribus et notariis publicis ubilibet constitutis, ac omnibus aliis et singulis qui pro parte dictorum dominorum, capituli et canonicorum, et cuiuslibet eorum fuerint requisiti vel aliquis eorum fuerit requisitus, et eorum cuilibet insolidum tenore presentium super premissis et ea tangentibus committimus plenarie vices nostras donec eas duxerimus revocandas.  Quibus et eorum cuilibet in virtute sancte obedientie, et sub excommunicationis pena, quam in eos et eorum quemlibet, nisi mandatis nostris huiusmodi immo verius apostolicis parverint cum efectu, dicta canonica monitione premissa ferimus [f. 17r] in his scriptis, auctoritate apostolica, qua fungimus in hac parte, precipimus et mandamus omnia et singula in huiusmodi nostris litteris et processu contenta vobis et vestrum cuilibet, et aliis prout expedit intiment ac in vestris ecclesiis atque locis et alibi prout fuerint requisiti, fideliter publicare procurent seu alter intimet et publicet, non permittentes dictos dominos, capitulum et canonicos contra formam et ordinem statutorum et ordinationum predictarum ac litterarum et processuum nostrorum huiusmodi inquietari vel molestari quoquo modo, quin immo contradictores quoslibet et rebelles seu inobedientes et mandata nostra huiusmodi imo verius apostolica non servantes vel non exequentes per declarationem, publicationem et denuntiationem sententiarum predictarum, ac per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compescendo; ita quod in preiudicium dominorum, capituli et canonicorum nec in processibus per nos habitis, et sententiis per nos latis, absolvendo vel suspendendo nihil valeant immutare. In ceteris autem, que dictis dominis capitulo et canonicis nocere possent ipsis potestatem omnimodam denegamus.  Presentes autem litteras et statuta penes dictos dominos, capitulum et canonicos, seu aliorum eorum voluntate volumus permanere et sub sententiis suprascriptis non per vos vel aliquem alium contra eorum voluntatem detineri.  Mandamus tamen petentibus et habere debentibus copiam fieri de litteris huiusmodi, tamen petentium quidem sumptibus et expensis. Absolutionem vero omnium et singulorum, qui prefatas nostra sententias per nos ut premittitur latas et promulgatas, seu eorum aliquem incurrerint, seu [f. 17v] incurrerit nobis vel superiori nostro tantumodo reservamus.  In qvorvn (!) fidem et testimonium presentes litteras, seu presens publicum instrumentum fieri nostrique pontificalis sigilli fecimus et iusimus appensione comuniri.

Si mund të thyhet betimi i bërëKapitulli LIV dhe i fundit Për të mos marrë dëshmi të rreme me qëllim që të mos thyejmë betimin as për gjënë më të vogël, vendosim që nëse ndonjërit prej nesh i është dhënë dënimi me gjobë në të holla për shkak të mosbindjes ndaj ndonjë statuti, pasi e shlyen atë dhe është çliruar të mos llogaitet se ka thyer betimin e bërë, ose ka bërë dëshmi të rreme. Këtu nuk e kemi fjalën për urdhërat që kemi dhënë ne për çështje të rëndësishme si në zgjedhje dhe në kapitujt e tjerë të ngushtë për nder të shtëpisë sonë, sepse të pabindurve ndaj tyre nuk duam t’u bëjmë asnjë lëshim.  Prandaj të tilla statute dhe urdhëresa, ne Pal Engjëlli, kryeipeshkvi, gjykatësi, comissarius-i dhe conservator-i i lartpërmendur, i pranuam, i lexuam mirë dhe i shqyrtuam me vemendje dhe duke menduar e duke konsideruar që ato janë shpërblime të arsyeshme dhe të ndershme, përpara se të procedojmë me konfirmimin e tyre, po shtojmë se duhen përligjur disa nga ato për t’i dhënë një satisfaksion atij që duke i lexuar në faqe të parë ndoshta i kupton ndryshe. Kemi statutin XXX, nën rubrikën “Çfarë dënimi duhet t’i jepet atij që ankohet gjetiu në vend  që të ankohet në praninë e kapitullit rreth ngarkesave në kanonikë” dhe statutin XXXI, në rubrikën “Çfarë dënimi duhet t’i jepet atij që ankohet gjetiu në vend që të ankohet pranë kapitullit”.  Këto miratohen sipas zakonit të përhershëm dhe ndershmërisë. Në të vërtetë kemi konstatuar që ky zakon, që është edhe ligj, e që na është i njohur si një kapitull i jashtëzakonshëm që në moshë të vogël e deri në këto ditë, respektohet. Të lindur në qytetin e Drishtit, kemi pasur zyrën pranë ipeshkëve, që kanë qenë asokohe dhe kemi pasur miqësi shumë të ngushtë dhe biseda me ta,  dhe kemi konstatuar se ata këto zakone i kanë respektuar në mënyrë të padhunueshme prej një kohe që s’mbahet mend; për këtë kemi qenë gjithmonë në dijeni.  Është punë e ndershme dhe e përligjshme, që burrave fetarë që jetojnë së bashku t’u lejohet që për diçka jo aq të pëlqyeshme dhe jo aq të ndershme që ndoshta bën dikush ta japin dënimin brenda për brenda me anën e eprorëve të ngarkuar për këtë punë, me qëllim që [lajmi] të mos përhapet në publik e nëpër kuritë e ipeshkëve, duke u dhënë shembull të keq të afërmëve.  Kemi statutin XLIII, nën rubrikën “Si qëndron puna që në kishën e Drishtit nuk ekziston një regjistër real i kanonikëve as një dallim i prebendave etj.”, ku thuhet “se kanonikët i emërojnë kanonikët pa miratimin e ipeshkvit dhe se në kishën e tyre nuk mungojnë kanonikati dhe prebendat për largim ose vdekje etj”. Ky statut përforcohet me anë të zakonit dhe të ligjit.  Kemi pastaj një zakon të theksuar dhe të repektuar prej një kohe aq të vjetër sa nuk mbahet mend fillimi apo e kundërta, që është ligji tjetër, sikurse rezulton zakonisht në kapitullin e paradeklaruar, konfirmohet prej kapitullit juridikisht apo me ligj “cum eclesia uulterant” jashtë zgjedhjes të bëhet, se kanonikët i zgjedhin kanonikët pa pëlqimin e peshkopit.  Kundër këtij zakoni, asnjë papë nuk mund të caktojë një kushtetutë në dëm të kapitullit dhe kjo miratohet me anë të kapitullit: Të dashurit për prebendat dhe dinjitetet dhe me anë të kapitullit: nga ana e lejimit të prebendës dhe të ligjeve të tjera, për të cilat duket se nuk ekziston një numër i caktuar i kanonikëve, kanonikati nuk mungon.  Kemi edhe statutin tjetër XLVIII, nën rubrikën “Çfarë blatimi duhet të bëjnë kanonikët e rinj etj.” kur thuajse në të gjitha kishat e reja u lëshojnë vend të vjetrave, bile për më tepër është një statut për t’u lëvduar, sepse një blatim i tillë nuk shpenzohet për nevojat personale të kanonikëve, por është urdhëri, që të përdoret për të shtuar pronat e kapitullit.  Tani, pra këto statute dhe urdhëresa të rradhitura një nga një ashtu si të gjitha të tjerat, ne Pal Engjëlli, kryeipeshkvi, gjykatësi, comissarius-i dhe conservator-i i lartpërmendur, po i aprovojmë dhe po i konfirmojmë me autoritetin Apostolik që ushtrojmë në këtë vendim dhe po vendosim që ato të fitojnë fuqinë e një sigurie të përhershme dhe të plotësojmë një nga një të gjitha të metat në rast se aty ka të meta duke quajtur të pavlefshme dhe të kotë çdo gjë që kushdo me çfarëdo autoriteti qoftë, do të tentojë kundër këtyre urdhëresave dhe statuteve, letrës ekzekutoriale dhe proceseve të duhura dhe të dobishme.  Pra të gjitha këto sa u thanë po jua tregojmë, po jua njoftojmë, po jua theksojmë dhe po jua imponojmë pikërisht juve të gjithëve që po merrni kontakt me këtë proces dhe me këtë shkresë dhe pikërisht me anën e kësaj po ju vemë në dijeni; dhe prapëseprapë në mbështetje të kësaj shkrese kërkojmë prej jush dhe ju këshillojmë të gjithëve sa jeni, një herë, dy herë, tri herë dhe në mënyrë të prerë që të qëndroni më forcë në virtytin e bindjes së shenjtë dhe t’u shtroheni dënimeve të vendimeve të poshtëshënuara, me qëllim që këtej e tutje të mos tentoni ose të mos bëni ndonjë gjë kundër përmbajtjes dhe rregullores së statuteve në fjalë ose kundër ndonjërës nga ato, as të mos i mërzisni ose t’i shqetësoni në çdo rast dhe për çdo arsye zotërinjtë, kapitullin dhe kanonikët e lart-përmendur ose ndonjërin prej tyre në kundër-shtim me përmbajtjen dhe me rregulloren e atyre statuteve, duke thirrur, qortuar, mallkuar, pezu-lluar, ndaluar, duke dhënë vendime dhe ndër-shkime, duke gjobitur, arrestuar, dënuar, kapur ose duke shkaktuar kapjen, arrestimin, vendimin, gjobitjen, mallkimin, pezullimin, ndalimin apo ndëshkimin e dënimin nga ana e të tjerëve ose duke ngacmuar, shqetësuar, dhunuar ose duke dëmtuar në një mënyrë apo në një tjetër, gjithashtu, përveç kësaj të mos guxoni ose të mos tentoni në çdo mënyrë ju vetë apo me anën e shtetasve tuaj të procedoni ju ose të tjerë ose të merrni përsipër ndonjë proces gjyqësor kundër atyre, kundër interesave dhe pronave të tyre apo të beneficeve të tyre cilatdo qofshin ato. Dhe nëse me çdo pretekst në të ardhmen do të veproni ju vetë ose me anën e një tjetri ose të tjerëve direkt ose indirekt, haptazi apo fshehu-razi, dhe nëse do të bëni ndonjë veprim në kundërshtim me formën dhe me rregulloren e statuteve në fjalë dhe kundër ndonjërit prej tyre apo, veç asaj, kundër zotërinjve, kundër kapitullit dhe kundër kanonikëve ose ndonjërit prej tyre, nëse nuk do ta revokoni atë veprim brenda një afati prej tri ditësh duke i llogaritur ditët që prej këtij çasti, afat ky që po jua caktojmë të gjithë juve, një nga një, në mënyrë të prerë dhe me paralajmërim kanonik dhe nëse nuk i riktheni efektivisht në gjendjen e mëparshme që prej këtij çasti, si prej atij momenti, duke dhënë nga ana tjetër paralajmër-imin kanonik, duke bërë një përjashtim vetëm për ju zotërinj kryeipeshkvë, për ipeshkvët dhe për të zgjedhurit, sepse duhet të bëhet një diferencim për nder të dinjiteteve tuaja pontifikale, ne shënojmë në këto regjistra vendimet e çkishërimit, të pezullimit të kuvendit në kapitull dhe të interdiktit ndër kishat, ndër manastiret edhe në vende të tjera dhe njëkohësisht i shpallim; dhe juve zotëri kryeipeshkv, ipeshkv të zgjedhur, nëse nuk do t’i bindeni efektivisht këtij paralajmërimit, hetimit dhe ndalimit tonë madje, më drejt, Apostolik dhe nëse duke bërë të kundërtën, nuk do ta revokoni brenda afatit, të lartpërmendur të tri ditëve, jua ndalojmë hyrjen në kishë.  Nëse interdiktin në fjalë do ta mbani për tri ditë të tjera që vijojnë menjëherë, ju pezullojmë nga shërbesat hyjnore.  Në rast se ju, uroj që të mos ndodhë, do t’i mbani me kokëfortësinë tuaj edhe tri ditë të tjera d.m.th. për gjashtë ditë vendimet e këtij interdikti dhe pezu-llimi, kundër jush dhe kundër kujtdo prej jush, pas paralajmërimit kanonik, [do të] shënojmë në këto registra dhe do ta shpallim vendimin e çkishërimit tuaj.  Përveç kësaj meqenëse jemi të zënë me punë të tjera, nuk kemi mundësi ta kryejmë si duhet zbatimin e mëtejshëm të masave të lartpërmendura, në mbështetje të kësaj shkrese rreth masave të sipërpërmendura që kanë lidhje me të, kompetencën tonë të plotë, derisa ta quajmë të arsyeshme të revokohet, ua ngarkojmë të gjithë zotërinjve abatë, priorë, kryetarë, dekanë, kryedhjakë, kryepriftërinj, kanonikë si të katedraleve ashtu edhe të kolegjatave dhe të kishave famullitare, rektorëve dhe noterëve publikë të emëruar në çdo vend, ashtu edhe të gjithë të tjerëve një nga një, të cilët janë pyetur nga ana e zotërinjve, nga ana e kapitullit dhe e kanonikëve në fjalë ose nga ana e kujtdo prej tyre ose në rast se është pyetur ndonjëri prej tyre ose ndonjë i jashtëzakonshëm nga ata. Këtyre personave dhe kujtdo prej tyre, për hir të bindjes së shenjtë dhe me dënim çkishërimi, të cilin dënim kundër tyre dhe kundër kujtdo prej tyre, në rast se nuk do t’u binden efektivisht këtyre urdhërave tanë Apostolikë sipas paralajmërimit kanonik me autoritetin Apostolik që ushtrojmë në këtë vendim, do ta shënojmë në këto regjistra, u urdhërojmë dhe i porosisim që të gjjitha masat, të cilat përmbahen në këtë shkresë dhe proces tonin për ju dhe për cilindo prej jush, t’i kërkojnë me këmbëngulje ashtu siç duhet dhe të përpiqen t’i shpallin publikisht dhe besnikërisht në kishat dhe në vendet tuaja dhe gjetiu ashtu siç janë kërkuar,  ose ndonjë tjetër t’i kërkojë dhe t’i shpallë, dhe nuk lejojmë në asnjë mënyrë që të shqetësohen dhe të trazohen zotërinjtë në fjalë, kapitulli dhe kanonikët në kundërshtim me frymën dhe me rregulloren e statuteve dhe të rregullave të lartpërmendura të shkresave dhe të procesve tona të kësaj natyre, dhe aq më tepër të gjithë kundërshtarët, rrebelat dhe të paditurit ashtu edhe ata që nuk respektojnë ose nuk zbatojnë çdo urdhër tonë apo më drejtë [çdo urdhër] Apostolik, t’i frenojnë me apelim të mëvonshëm me anën e deklaratës, të shpalljes dhe denoncimit të vendimeve të lartpërmendura edhe me anën e censurës kishtare; kështu që të mos kenë mundësi të ndryshojnë asgjë me anën e faljes ose të pezullimit në dëm të zotërinjve, të kapitullit dhe të kanonikëve as në proceset që kemi mbajtur ne as në vendimet e marra prej nesh. Kështu edhe në çështjet e tjera që mund t’u shkaktonin dëm zotërinjve në fjalë, kapitullit dhe kanonikëve, po atyre ua refuzojmë [u ndalojmë] çdo kompetencë [autoritet] të plotë.  Gjithashtu kërkojmë që kjo shkresë dhe këto statute të mbeten në dorë të zotërinjve në fjalë, të kapitullit dhe të kanonikëve apo në vullnetin e atyre të tjerëve dhe kërkojmë që, në mbështetje të vendimeve të sipërshënuara, askush prej jush as ndonjë tjetër të mos i mbajë kundër vullnetit të tyre. Megjithatë urdhërojmë [porosisim] që të bëhet një kopje e kësaj shkrese për ata që e kërkojnë dhe që duhet ta kenë, por duhet të bëhet me shpenzimet dhe harxhimet e atyre që e kërkojnë. Ia rezervojmë vetes ose vetëm eprorit tonë zgjidhjen [faljen] e të gjithë atyre ose të atij që do të veprojë si thuhet më lart në kundërshtim me vendimet tona të lartpër-mendura të dhëna dhe të shpallura prej nesh. Në mbështetje dhe në dëshmi të sa u tha më sipër dhamë urdhër që të përgatitej kjo shkresë ose ky dokument zyrtar dhe të përforcohej me ngjitjen e vulës sonë pontifikale.

Pas nënshkrimit të Memorandumit për bashkëpunim në mes të ITSHKSH dhe me Institutit të Krimeve të Luftës në Kosovë, sot në Prishtinë bëmë hapin e pare në jetësimin e këtij bashkëpunimi. Dorëzuam 450 fotografi me pamje nga krimet e kryera të shtetit serb në Kosovë gjatë viteve 1998-99. Këto forografi janë pjesë e hulumtimit tonë mbi dyvjeçar, ku janë edhe mijëra dokumente autentike, dhe me këtë duam të përcjellim edhe një porosi deri te të gjithë studiuesit dhe institucionet përkatëse që të punojnë pa rreshtur në dokumentimin e krimeve në Kosovë, sepse vetëm në këtë mënyrë mund të pastrojmë të kaluarën, si garancë për të ardhmen.

Me këtë rast drejtori i Institutit të Krimeve të Luftës në Kosovë, Atdhe Hetemi, shprehu faleminderimet dhe konsideratat për këtë kontribut të Institutit tonë, me çka bëri të ditur se institucioni që ai drejton do të jetë më i begatshëm me fonde që do t’i ndihmojnë identifimkimit të krimeve të bëra mbi shqiptarët.

Duke i dëshiruar sukses Institutit të Krimeve të Luftës në Kosovë, shfaqa bindjen se me një punë këmbëngulëse dhe sistematike, siç po veprojmë edhe aktualisht, do të mund të arrijmë të dokumentojmë me fakte e dëshmi autentike trajtat e gjenocidit serb në Kosovë, një detyrë kjo e ngutshme që do t’i shërbente politkës dhe diplomacisë për të inicuar një rezolutë në OKB mbi gjenocidin në Kosovë të kryer nga Serebia./SA

Nga Ndrek Gjini

MA University of Galway, Ireland/

Alfabeti i gjuhës shqipe është një variant i alfabetit latin. Akti më i hershëm i njohur deri më tani i shkrimit shqip vjen nga një dokument i kishës katolike franceze të vitit 1332. Ky dokument është shkruar ose nga kryepeshkopi Guillaume Adam ose murgu Brocardus Monacus. Në këtë dokumnet thuhet: (“Megjithëse shqiptarët kanë gjuhën e tyre që është një gjuhë krejtësisht e ndryshme nga latinishtja, ata megjithatë përdorin shkronja latine në të gjithë librat e tyre”). Ky dokument provon se shqiptarët e shkruanin gjuhën shqipe që para vitit 1332. Pra, jo domosdoshmërisht ata përdornin vetëm shkrimin latin.

Gjeografi franko-danez Conrad Malte-Brun në studimet e tij është marrë seriozisht me krjimin dhe zhvillimin e një alfabeti shqip në shekullin e 18-të. Në librin e tij rreth Gjeografisë Universale të botuar në 1826, Malte-Brun përmend një “alfabet kishtar të shqipes, i cili përbëhet nga tridhjetë shkronja. Pas tij Johann Georg von Hahn, Leopold Geitler, Gjergj Pekmezi dhe të tjerë vazhduan studimet për të njëjtën temë. Që atëherë janë zbuluar shtatë alfabete origjinale të gjuhës shqipe.

Alfabeti Elbasanit i shekullit 18-të përdoret për të shkruar dorëshkrimin e Ungjillit të Elbasanit. Ky alfabet mendohet gjerësisht si vepër e Gregorit të Durrësit. Sipas Robert Elsie, “Alfabeti i Dorëshkrimit të Ungjillit të Elbasanit i përshtatet mjaft mirë gjuhës shqipe. Në të vërtetë, në përgjithësi, mund të konsiderohet më i përshtatshëm se alfabeti i sotëm i shqipes, bazuar në një model latin.

Alfabeti i Elbasanit përdor një karakter për fonemë, me përjashtim të n-së, për të cilën ka dy karaktere, dhe g-së, për të cilën ka tre karaktere (dy prej të cilave kufizohen në huazime specifike greke Dallimi midis shqipes r dhe rr dhe). ndërmjet l dhe ll krijohet nga një pikë mbi karakterin Një pikë mbi një d krijon një nd akute, si në greqisht, për të treguar një fjalë ose frazë.

Në tërësi, sistemi i shkrimit i përdorur në dorëshkrimin e Ungjillit të Elbasanit është i qartë, relativisht i saktë dhe duket se është i menduar mirë nga shpikësi i tij.

Fjalët e padeshifruara nga Dorëshkrimi i Ungjillit të Elbasanit. Në faqen e parë të vetë dorëshkrimit të Ungjillit të Elbasanit është një vizatim dhe rreth 12 fjalë, ndoshta emra personal, të shkruara në një shkrim që ndryshon krejtësisht nga ai i pjesës tjetër të dorëshkrimit. Ky sistem shkrimi ende nuk është deshifruar, megjithëse studiuesi elbasanas Dhimitër Shuteriqi ka bërë përpjekje për ta deshifruar.

Alfabeti i Todhrit i shekullit 18-të që i atribuohet Theodhor Haxhifilipit. Ky alfabet u zbulua nga Johann Georg von Hahn (1811–1869), konsulli austriak në Janinë dhe babai i studimeve shqiptare. Hahn botoi atë që ai e konsideronte si alfabetin ‘origjinal’ të shqipes në monumentin e tij Albanesische Studien (1854) dhe ai thotë që zbuloi në të një derivat të shkrimit të lashtë fenikas.

Studimi i këtij alfabeti u mor më pas nga Leopold Geitler (1847–1885) i cili e konsideroi shkrimin Todhri si të ardhur kryesisht nga shkronjat kursive romake, tezë të cilën e ka mbrojtur edhe studiuesi slloven Rajko Nahtigal (1877–1958).

Alfabeti i Todhrit është një sistem i ndërlikuar shkrimi prej pesëdhjetë e dy karakteresh, i cili është përdorur në mënyrë sporadike për komunikim me shkrim brenda dhe rreth Elbasanit që nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë. Ai nuk përputhet sa duhet me gjuhën shqipe, madje jo aq mirë sa alfabeti i dorëshkrimit të Ungjillit të Elbasanit, me të cilin nuk ka asnjë lidhje.

Një tjetër alfabet origjinal I shqipes gjendet në Kodikun e Beratit, (të mos e ngaterrojmë këtë me Codex Beratinus I dhe II). Ky dorëshkrim prej 154 faqesh, që tani ruhet në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë në Tiranë, është në fakt një dorëshkrim i thjeshtë letre dhe nuk duhet të konsiderohet si një ‘kodik’ i ndriçuar me pergamenë në traditën perëndimore. Duket se ka qenë vepër e të paktën dy autorëve dhe është shkruar midis viteve 1764 dhe 1798. Dorëshkrimi zakonisht i atribuohet një Konstandini të Beratit (rreth 1745 – rreth 1825), i njohur në shqip si Kostandin Berati. apo Kostë Berati, i cili mendohet se ka qenë një murg dhe shkrimtar ortodoks nga Berati. Konstandini i Beratit thuhet se e ka poseduar dorëshkrimin nga viti 1764 deri në vitin 1822, megjithëse nuk ka të dhëna se ai ishte autori i tij.

Kodiku i Beratit përmban tekste që janë të ndryshme në greqisht dhe të ndryshme në shqip.Këto janë tekste liturgjike biblike dhe ortodokse në shqip të shkruara me alfabetin grek, të gjitha pa dyshim të përkthyera nga greqishtja ose të ndikuar fort nga modelet greke. Aty gjënden; një poemë shqipe me dyzet e katër vargje me tekstin përkatës greqisht të njohur si Zonja Shën Mëri përpara kryqit; dy fjalorë greqisht-shqip me gjithsej 1710 fjalë; shënime të ndryshme fetare; dhe një kronikë e ngjarjeve midis 1764 dhe 1789 e shkruar në greqisht.

Në faqen 104 të këtij kodiku, janë dy rreshta shqip të shkruara me një alfabet origjinal prej 37 shkronjash, të ndikuar, siç duket, nga shkrimi glagolitik. Në faqen 106, autori jep edhe një pasqyrë të sistemit të shkrimit apo si të thuash alfabetit që ai krijoi.

Alfabeti i Veso Beut. Ky është një tjetër alfabet origjinal i gjuhës si shqipe I krijuar nga Veso bBeu, i cili është një nga krerët më të shquar të Gjirokastrës, nga familja e Alizot Pashës. Veso Beu thotë se e mësoi këtë që në rininë e tij nga një hoxhë shqiptar si shkrim sekret që e trashëgoi familja e tij dhe e përdori vetë për korrespondencë me të afërmit e tij.

Alfabeti i Vellaras-it i cili përdorej në Shqipërinë e Jugut. Ky alfabet e kishte marr emrin nga mjeku, tekstshkruesi dhe shkrimtari grek Ioannis Vilaras (Shqip: Jan Vellara). Djali i mjekut Vilaras studioi mjekësi në Padova në 1789 dhe më vonë jetoi në Venecia. Më 1801 u bë mjek i Veliut, djalit të të famshmit Ali Pashë Tepelenës (1741–1822).

Vilaras mbahet mend kryesisht si një poet modern grek dhe duket se nuk ka qenë fare shqipfolës. Ai është autor i tetëdhjetë e gjashtë faqeve me shënime gramatikore dygjuhëshe, të datës 1801, të cilat pa dyshim u krijuan për t’u mësuar ghuhën shqipe greqishtfolësve të tjerë. Shqipja në fjalë është një dialekt toskë i shkruar me një alfabet origjinal prej tridhjetë shkronjash bazuar në latinisht dhe në një masë më të vogël në greqisht.

Dorëshkrimi i veprës iu dhurua Bibliothèque Nationale në Paris (shtojca grec 251, f. 138–187) në 1819 nga François Pouqueville (1770–1839), konsull francez në Janinë gjatë mbretërimit të Ali Pashë Tepelenës. Pouqueville ishte i vetëdijshëm për vlerën e veprës, duke vënë në dukje: “Je possède un manuscrit, une grammaire grecque vulgaire et schype qui pourrait être utile aux philologues”, por zgjodhi të mos e botonte në rrëfimet e tij të udhëtimit. Shënimeve gramatikore u bashkëngjitet edhe një letër e datës 30 tetor 1801, e shkruar në shqip me dorëshkrim të Vellarës nga fshati Vokopolë, në jug të Beratit, ku mjeku kishte qenë i detyruar të ndiqte Veliun e tij gjatë fushatës ushtarake të këtij të fundit kundër Ibrahimit të Beratit. Pjesë e dorëshkrimit janë edhe disa fjalë të urta, si në greqishten e sotme ashtu edhe në gjuhën shqipe.

Alfabeti i Vithkuqit (1844). Nga viti 1824 deri në 1844, Naum Veqilharxhi zhvilloi dhe promovoi një alfabet me 33 shkronja, të cilin e kishte shtypur në një libër drejtshkrimor shqip me tetë faqe në vitin 1844. Ky libër i vogël drejtshkrimor u shpërnda në të gjithë Shqipërinë e Jugut, nga Korça në Berat, dhe u prit, si duket, me shumë entuziazëm. Në vitin pasardhës, 1845, broshura u shtua në dyzet e tetë faqe në një botim të dytë tashmë po aq të rrallë, të titulluar Faré e Re – Abétor Shqip per Djélm Nismetore (Një libër i ri drejtshkrimor shqip për nxënësit e shkollave fillore).

Megjithatë, fama e këtij alfabeti origjinal, që ngjan në shikim të parë me një lloj Armenishtje me shkronja latine, në fakt ishte shumë e kufizuar, pjesërisht për shkak të vdekjes së parakohshme të autorit një vit më vonë dhe pjesërisht pa dyshim për shkaqe financiare dhe teknike. Si i tillë, ky alfabet i Veqilharxhi-t , ndonëse I hartuar në mënyrë të shumë të mirë fonetike dhe asnjanës nga ana rrëfimtare, nuk mundi t’i rezistojë kohës.

Duhet theksuar se gjuha shqipe ka patur shumë versione të vjetra të alfabetit të saj në latinisht, greqisht dhe mjaft gjuhëve të tjera të vëndeve të botës lindore. Por të gjitha këto përpjekje nuk mundën t’i mbijetojnë kohës.

Dhe këto përpjekje vazhduan deri në Kongresin e Manastirit të mbajtur në qytetin e Manastirit nga 14 deri më 22 nëntor 1908, ku u bë Standardizimi i Alfabetit të Gjuhës Shqipe.

Kështu pra, në ditët e stome, 22 Nëntori është një ditë përkujtimore në Shqipëri, Kosovë, Maqedoninë e Veriut, dhe në diasporën shqiptare, e njohur si Dita e Alfabetit.

Përpara Kongresit të Manastirit, gjuha shqipe përfaqësohej nga një kombinim i gjashtë ose më shume alfabeteve të ndryshme, plus një numër nënvariantesh të tyre.

PIRO AHMETAJ/

Sytë/vëmendja e kancelarive, institucioneve, instituteve, medias, faktorëve dhe ekspertëve të sigurisë strategjike janë drejtuar në Washington, USA, ku në mesin e kësaj jave, pra në datat 10 dhe 11 korrik 2024 do të zhvillohet Samiti i 37- të i Aleancës së Atlantikut të Veriut (NATO). I ftuar në forumin e “Senior Ekspertëve të Kolegjit të Lartë të NATO-s”, dëshiroj që nga Roma të ndaj një përmbledhje strategjike mbi mjedisin e sigurisë si dhe “8 Pritshmëritë Historike” të 32 vendeve anëtare (përfshi RSH) prej këtij samiti historik: “Për mbrojtjen kolektive, ardhmërinë e Aleancës Euroatlantike, gjunjëzimin e Rusinë-Putiniste në Ukrainë, marrëdhëniet me BE, stabilitetin e Ballkanit Perëndimor etj.”:

Mbi Samitet e NATO-s (?) si dhe Pse (?), pikërisht në Washington, Aleanca Euroatlantike është e destinuar të nënshkruaj historinë e përtej 100-vjetorit të themelimit (1949 -2049)?

Pikësëpari, Samitet e NATO-s nuk janë “rutinë e përvitshme”, por ngjarje në udhëkryqet kritike të përballjes me rreziqet e sigurisë kolektive, që kaneë si qëllim: “Për të përditësuar dhe modernizuar konceptin, fuqinë ushtarake, rregullat e angazhimit dhe procesin e vendimmarrjes së Aleancës”.

Në historinë 75-vjeçare të NATO-s (1949- 2024), nga gjithsej 37 Samite, vetëm 10 janë zhvilluar përgjatë Luftës së Ftohtë (në 40 vjet), ndërsa 27 prej tyre mbas 1990 deri 2024!

Ndoshta jo rastësisht, po në Samitin e Washington-it (1999), për herë të parë NATO u zgjerua me 3 vende të kampit lindor (Poloninë, Hungarinë dhe Çekinë), ndërsa edhe mbas këtij Samiti, pra në 25 vitet e fundit, numri vendeve anëtare është dyfishuar (nga 16 në 32, përfshi së fundmi me Finlandën dhe Suedinë)!

Numri 3 herë më shumë i Samiteve mbas ‘90 si dhe dyfishimi hartës së zgjerimit, flasin më fort se të gjitha fjalimet në Washington, Bruksel etj., për dinamikën e paparashikuar të kërcënimeve në 25 vitet e fundit dhe që e legjitimoi NATO-n për 75 vitet që lamë si: “Aleanca më e suksesshme e historisë së njerëzimit”!

Së dyti, në rrafshin gjeopolitik, ky Samit pritet të jetë historik, pasi do të adresojë një nga udhëkryqet më kritike mbas përfundimit të Luftës së II Botërore si dhe themelimit të Aleancës (1949), pasi: “Mbahet pothuaj 29 muaj mbas agresionit neo-nazist të Rusisë kundër sovranitetit të Ukrainës-stoike si dhe për të sprovuar rendin e sigurisë Globale dhe statuskuone gjeopolitike të vendosur mbas Luftës së Ftohtë”.

Në këtë mjedis të sigurisë, prioriteti Nr.1 i agjendës së Washington-it, pritet të jetë modernizimi i fuqisë së pakonkurrueshme ushtarake, përfshi ekspozimin e armëve bërthamore/deterrence: “Përfrenimin, shkurajimin dhe shpagimin ose hakmarrjen ndaj armiqve që guxojnë të provokojnë apo sulmojnë Aleancën”.

Prandaj mbas këtij samiti, Forcat e Gatishmërisë së Lartë të NATO-s planizohen të arrijnë në mbi ½ milioni (si asnjëherë në 75 vjet), si dhe do të dyfishohen kapacitetet e luftimit të Forcave Ajrore dhe Detare, për të garantuar mbrojtjen kolektive (artikulli-5) nga vende armiqësore, shtetet apo organizatat terroriste, etj.!

Ndërsa për kërcënimet fatale të Putinit, se: “Rusia do të shkelë traktatin e Armëve Bërthamore nënshkruar nga Presidentët Gorbaçov dhe Regan në 1987 dhe se do t’i bëjnë gjëmën qytetërimit”, përgjigja nga Samiti i Washington-it pritet të jetë e ftohtë: “Nëse vetëm do të guxonte”, Rusia jo vetëm do të damkosej përjetësisht si “shtet terrorist”, por dhe do të ndëshkohet në mënyrë shembullore nga fuqia e USA/NATO. Ndërsa Putini dhe zullumqarët rreth Tij, ashtu si nazistët, Millosheviçët etj. do dënohen: “Për krime kundër njerëzimit”!

Së treti, ky Samit është i “destinuar” të bëjë histori, pasi mbahet mbas gati 880 ditë/net luftimesh të përgjakshme në fushëbetejën “jo vetëm për Ukrainën”, por edhe ndaj kredibilitetit, fuqisë ushtarake dhe interesave gjeopolitike të Aleancës Euroatlantike (ShBA/NATO/ UK/BE).

Prandaj ky Samit pritet dhe do të skalitet si ndër ngjarjet më madhore që ka zhvilluar Aleanca prej 75 vitesh, pra që prej themelimit të saj (1949), pasi krerët e 32 shteteve anëtare, mblidhen në Washington për të demonstruar vullnetin politik, kohezionin e palëkundur si dhe vendosmërinë për ta mbështetur Ukrainën deri në fitoren e luftës kundër të keqes së përbashkët (Rusisë-Putiniste).

Kështu, në Washington, NATO do të demonstrojë mbështetje pa kompromis ndaj fitores jo vetëm të Ukrainës: “Mbi 300 miliardë euro armatime të gjeneratës së fundit (140 miliardë euro nga USA dhe 160 miliardë euro nga BE (psh., anëtari më i ri, Suedia 6.6 miliardë euro), nga përdorimi i aseteve të sanksioneve ndaj Rusisë etj.”.

Pra, në Washington do të konfirmohet se për Aleancën Euro-atlantike: “nuk ka opsion tjetër përveçse fitores me çdo çmim të luftës ndaj Rusisë”. Për më tepër, që mbas gjunjëzimit në Ukrainë, Moska do të gjendet më e izoluar si dhe do të humbasë peshën gjeopolitike në botë, përfshi Detin e Zi, Ballkan, Mesdhe, etj.

Së katërti, ky Samit zhvillohet në kohën e duhur, por dhe me pritshmëri kritike: “Për të modernizuar strukturat, armatimet, pajisjet dhe infrastrukturat ushtarake bazuar në parimin e ndarjes së barrës, pra rritjen në minimumi 2% të buxhetit të mbrojtjes”, në mënyrë që Aleanca të mbetet e pathyeshme: “Për t’u përballur me çdo kërcënim, në çdo kohë, nga çdo drejtim dhe ndaj cilido armik potencial”.

Për më të qartë, po citoj Sekretarin e NATOs, Stoltenberg, i cili një muaj para Samitit, pikërisht në Washington e cilësoi: “2 % të GDP-së vetëm si minimum”, ndërsa shtoi që 25 vitet të fundit, 2% ka qenë vetëm një objektiv i papërmbushur nga shumica dërrmuese e vendeve anëtare. Si e tillë, në këtë Samit do të përshëndetet fakti që nga vetëm 5 vende para luftës në Ukrainë (2022), buxheti i mbrojtjes në 2024 arriti në 2% për 23 vendet e NATO-s, pra rritjen më të madhe të 3 dekadave të fundit pa përfshirë USA me buxhetin rekord 1 trilion dollarë si dhe vendet europiane të NATO-s me mbi 500 miliardë euro (½ trilion).

Së pesti, Samiti i Washington-it pritet të promovojë projekte me peshë të shtuar për integrimin e teknologjive, infrasktukturave, sistemeve dhe aftësive të avancuara kibernetike, armatime luftarake të telekomanduara në distancë (dronë); të inteligjencës artificiale, kompanive private si dhe kohezionin e shoqërisë në hapësirën euroatlantike me arkitekturën dhe misionin e mbrojtjes kolektive të NATO-s.

Së gjashti, pas zgjerimit me Suedinë dhe Finlandën si kundërpërgjigje e luftës së paprecedentë të Rusisë, Samiti i Washington-it (aty ku në 1999, pra 25 vjet më parë nisi zgjerimi) pritet të rikonfirmojë “politikën e dyerve të hapura” edhe për Kosovën, Bosnje-Hercegovinën, Gjeorgjinë, si dhe forcimin e bashkëpunimit me vendet me “status të privilegjuar” si Australinë, Japoninë, Zelandën e Re, Korenë e Jugut, Izraelin etj., që si gjithmonë do të jenë ftuar për të marrë pjesë edhe në këtë Samit Historik për Aleancën.

Për sa posaçërisht Ukrainën, shtoj se në më pak se një muaj para këtij Sami, po gjatë vizitës në Washington, Sekretari në detyrë (në 1 tetor zëvendësohet nga Kryeministri holandez, Mark Rutte) Stoltenberg, konfirmoi se: “Mbas fitores së luftës, Ukraina do të jetë vendi 33 i Aleancës”, ndërsa në këtë Samit do të formalizohet “Komitetit NATO – Ukrainë”, pra një hap më afër anëtarësimit.

Së shtati, 29 muaj luftime në Ukrainë vërtetuan se Kremlini i ka humbur edhe shpresat për të minuar kohezionin mes NATO-s dhe BE. Prandaj 32 vendet e NATO-s (27 edhe anëtare të BE) në Washington do të mirënjohin “rolin jetik të SHBA-ve”, pasi me mbi 1 trilion USD (buxheti-2024) ose 2 herë më shumë se 31 vendet e tjera NATO-s, mban barrën kryesore të shpenzimeve të mbrojtjes si dhe fuqisë ushtarake. Thënë këtë, në Samit do të konfirmohet edhe domosdoshmëria e forcimit të marrëdhënieve transatlantike, pra e partneritetit strategjik USA/NATO – BE. Duhet konsideruar po ashtu se, krerët e 27 vendeve të Parlamentit Europian, vetëm 10 ditë me parë (29 qershor 2024) miratuan një zëri një Plan Veprimi (2024-2029) dhe një paketë ambicioze mbështetëse me 500 miliardë euro (20-fishin e sa aktualisht), me qëllim: “kapërcimin e dobësive aktuale si dhe ngritjen e një ushtrie të ndërveprueshme për kërcënimet, kryesisht nga Rusia”.

Gjithsesi, kjo përpjekje dhe ky Projekt i BEsë, që sigurisht nuk është i Ri (Marrëveshjes Berlin-Plus, themeluar në 2002), në Washington pritet të konfirmohet se kurrsesi nuk ka si qëllim për të konkurruar me USA/NATO, as dublikuar shpenzimet për aftësitë luftarake, por do të jenë programe, struktura, pajisje dhe infrastruktura komplementare, kryesisht për operacionet paqeruajtëse, emergjencat civile etj..

Së teti, në Samit priten mesazhe të qarta edhe për marrëdhëniet me Kinën, si dhe mbi domosdoshmërinë kritike për zhvillimin e frymës së bashkëjetesës paqësore, Masave të Mirëbesimit Reciprok, si dhe të dialogut pa kushte për paqen, vlerat demokratike dhe axhendën e integrimit Euroatlantik edhe të 6 vendeve të Ballkanit Perëndimor. Kështu, në Samit pritet të konfirmohet se Rusia – Putiniste, e ka humbur edhe betejën për të ndezur një front të ri lufte të Kinës kundër Tajvanit apo frymëzuar oshilacionet e Millosheviçit dhe ekstremistët e tipit Dodik, duke kërcënuar “me agresion ushtarak” jo vetëm sovranitetin territorial të Kosovës, por edhe prezencën e KFOR-t si dhe statuskuone dhe interesat gjeopolitike të Aleancës Euroalantike në Rajon.

Në shtesë, ky është Samiti i 11-të (pas 2009) që Shqipëria ulet si anëtar me të drejta të plota në “tavolinën mes të barabartëve të Aleancës Euroatlatike”! Në kapacitetin e “Ekspertit për Sigurinë Kombëtare, Rajonin, si dhe ndër kontribuuesit e udhëtimit 15-vjeçar të RSH pas anëtarësimit në NATO (2009), po parashtroj respektivisht pse Samiti i Washington-it do të jetë historik edhe për RSH dhe 6 rekomandime strategjike për angazhimet e RSH përtej këtij Samitit:

1. Partneritet strategjik, kohezion dhe konsensus të pakushtëzuar (krah të ShBA-ve) për të gjitha vendimmarrjet, projektet dhe operacionet e NATO-s në interes të mbrojtjes kolektive (artikulli 5); mbështetjen “më shumë se modeste” ndaj Ukrainës si dhe rol/vend lider në promovimin e bashkëjetesës paqësore, stabilitetit demokratik, interesave gjeopolitike dhe agjendës Euroatlantike në rajon.

2. Të konfirmojë vullnetin politik dhe vendosmërinë e Tiranës Zyrtare për transformimin e Sistemit të Sigurisë Kombëtare, në përputhje me Konceptin e Mbrojtjes Kolektive, duke përditësuar, transformuar dhe modernizuar: “Konceptin, balancat demokratike të pushteteve, strukturat, pajisjet; aftësitë operacionale dhe kulturën e bashkëpunimit mes Institucioneve/Agjencive përgjegjëse, në interes të sigurisë së jetës, shëndetit, pronës, dhe mirëqenies së qytetarëve; promovimin e vlerave euro-atlantike; mbrojtjen e interesave kombëtare si dhe përmbushjen e detyrimeve të RSH në NATO”.

3. Të rikonfirmojë angazhimin për të mbajtur “minimumi 2%” GDP-së prej 2024 e në vazhdim”, me synimin e zhvillimit të kapaciteteve kombëtare të afta përmbushjes e detyrimeve në kuadër të mbrojtjes kolektive si dhe përballimin e rreziqeve te sigurisë së qytetarëve; stabilitetin e rendit demokratik, sigurinë kibernetike, mbrojtjen nga dezinformimi dhe influenca ruso-kineze etj..

4. Të përmbushë përgjegjësitë e vendit pritës (Host Nation), në modernizimin e Bazës Ajrore të Kuçovës, rivitalizimin industrisë ushtarake për prodhimin e municione etj., detyrime që burojnë nga SOFA, protokolli i Parisit etj., marrëveshje që RSH i ka nënshkruar para vitit 2013.

5. Mbështetjen pa kompromis si dhe promovimin e përpjekjeve të Kosovës dhe BosnjeHercegovinës për anëtarësim në NATO, duke konfirmuar në Washington se kjo “qasje mençur” e zgjeron hartën e paqes së qëndrueshme në Rajon. Po ashtu, të konfirmohet roli/vend lider në zhvillimin e projekteve të përbashkëta me Kosovën dhe vendet e Ballkanit (përfshi Serbinë) ndaj kërcënimeve asimetrike: “terrorizmi, mbrojtjen kibernetike, krimi i organizuar, emergjencat civile, etj.”.

6. Ndërsa, aktorët politikë si dhe faktorët shtetërorë të Tiranës dhe Prishtinës zyrtare do i këshilloja që: “mesazhet e Samitit të Washingtonit, humbja e luftës, kolapsi ekonomik si dhe diskreditimi ndërkombëtar që e pret pas lufte Rusinë – Putiniste (përfshi peshën në Ballkan), mbart edhe një rrethanë të favorshme gjeopolitike në dobi të faktorizimit të RSH në tavolinat e vendimmarrjeve të mëdha (SHBA/NATO/UN/BE), për të mbrojtur dhe zhvilluar interesat kombëtare në Rajon, Mesdhe etj.”.

Për ta përmbyllur, besoj edhe më fortë që ky Samit, që po zhvillohet në kryeqytetin e “bekuar për të bërë histori”, do t’i miradresojë udhëkryqet kritike për sigurinë, paqen dhe vlerat demokratike në hapësirën euroatlantike. Prandaj mbetem shpresëplotë se Samiti i Washington-it do të projektojë NATO-n e fund shekullit 21, pra për të mbetur si: “Aleanca më e fuqishme e njerëzimit edhe për 75 vitet që vijnë …”!

Katër net shqiptarie në mes fishekzjarresh 

Nga Rafael Floqi 

Në mjediset e jashtme të Kishës Katolike të Shën Palit në Rochester Hills në Michigan u organizua festivali i 33-të tradicional i cili grumbulloi mbi mijëra pjesëmarrës në katërt netët e tij me shoqërimin e muzikës kombëtare që frymoi shqip, gëzoi shqip e këndoi kuq e zi deri në orët e vona të natës, shoqëruar nga një background fishekzjarrësh të festimeve patriotike të 4 Korrikut.

Shqiptarët e duan Shqipërinë, e duan dhe Amerikën, por e duan sipas mënyrës së tyre, kuq e zi gjë që reflekton qysh ne mjediset e jashtme të Festivalit të 33-të të zbukuruar si asnjëherë tjetër me punën voluminoze të vullnetarëve të heshtur si Mark Gjokaj me shokë, që vijëzuan të gjithë parkinglotin e Kishës, i cili s’kishte vend për të strehuar makinat e shumta të pjesëmarrësve, të cilat u detyruan të parkoheshin edhe në brigjet e ngritura në pyllin pas kishës. 

“Ky festival tashmë tradicional, thotë famullitari i kësaj kishe, Dom Fred Kalaj, po e kryen më së miri funksionin e tij, duke grumbulluar në këtë ditë, jo vetëm besimtarët e famullisë, por edhe të gjithë bashkatdhetarët. Ky festival lidh gjatë këtyre ditëve Festën e Shën Palit më 29 Qershor, me ditën e Pavarësisë Amerikane 4 Korrikun. Festivali i Kishës shërben ai një mundësi jo vetëm për ruajtjen e traditës, por mbledh rreth kishës edhe të rinj shqiptarë edhe të besimeve të tjera, duke na ruajtur kështu sa të mundemi nga asimilimi.” 

Në mjediset e jashtme të festivalit shquheshin tendat e ndryshme të shitësve ambulantë, të cilët shesin relikte dhe objekte me vlera kombëtare, e gjer tek biskotat ( cookies) që një vajzë e re e cila ka krijuar në shtëpi një biznes për to dhe i shet në Instagram ato, gjer tek firma e mirënjohur e tregtimit të ushqimeve Zadrima, që importon nga Shqipëria ushqime bio dhe unikale të krahinës së Zadrimës, e gjer tek firma Iskander Gear me djemoshat e rinj nga New Yorku që kanë krijuar dhe prodhojnë në kompaninë e tyre veshje të rinjsh si T-shirts dhe Hoodies me simbole kombëtare. 

“Kemi disa vite që vijmë këtu thotë, Artani, drejtues i kësaj firme, produktet tona parapëlqehen nga të rinjtë, ndaj vijmë në Miçigan pasi grumbullohen shumë të rinj shqiptarë në këtë festival.

Nata e parë ku interpretoi grupi lokal, Liridona, Marjan Micakaj e Anton Ulaj i mbodhi të gjithë bashkatdhetarët në ditën që përkonte me 4 korrikun ditën Pavarësisë së Amerikës, me një sfond fantastik, ku po t’i shikoje me dron pamjet e festivalit do të kuptoje që ishte një sukses i mirëfilltë, sukses që do të vazhdonte edhe në netët në vijim.

Vlerat e një pune të mirë artistike për të gjithë drejtuesit e artistikë të Festivalit, drejtoren artistike të eventit Joli Agolli Paparisto, që ishte e kudogjendur  dhe e angazhuar me drejtimin e gjithë eventit, sa e kishim te pamundur ta intervistonim, si dhe koodinatorin Ervin Hoti, i kudogjendur që nga drejtimi në skenë, nga manaxhimi i karrikeve të të ftuarve e gjer tek furnizimi me qebapë të shijshëm për guzhinën. si dhe drejtorin artistik Anton Junçaj, drejtuesi i një grupi të mirënjohur “ Rrapsha në mërgim” , i cili ka në shtëpinë e tij një muze të vërtetë etnografik, një nga xhubletat e këtij muzeu u vesh nga një nga vajzat në këtë event.  Është e qartë një lavdërim për ta, se pa punën e përkushtimin e tyre vështirë se arrihej ky event.

Dita e dytë me 5 korrik iu kushtua festivalit të grupeve artistike dhe titullohej Festa e Xhubletës, kushtuar kësaj veshje madhështore të lashtë Malësisë së Madhe që është një trashëgimi e qartë e kulturës sonë ilire. Kjo veshje ka arritur deri në ditët tona me bukurinë dhe vlerat e saj historike dhe kulturore. Ajo përfaqëson një institucion të lashtë kulture matriarkale, ku emblema më e dukshme për të gjitha është forma e kambanës së xhubletës. Shenjat simbol në ekzemplarët e tyre janë trashëguar me mijëvjeçarë, por ende rreth 80% të zbukurimeve të kësaj veshjeje të bërë prej pëlhure të leshtë vazhdojnë që të jenë të pashpjeguara edhe pas 4000 vitesh. Xhubleta është një pasuri e jashtëzakonshme me rrënjë që nga lashtësia, dhe është simbol i nënës Shqipëri edhe në balada e personazhe historikë.  

Programi Artistik Folklorik filloi me parakalimin e grupeve të veshura me veshjet karakteristike kombëtare që i mbushi mjediset e jashtme me ngjyra të vërteta kombëtare si një Festival i vogël i Gjirokastrës, në skenën e posaçme të ngritur me mjeshtëri ku shquheshin në led wall bizneset donatore, të kompanive të ndryshme shqiptare.

Festivali u hap  me intonimin e hymneve kombëtare a kapela, mrekullisht nga Kristina Bzhetaj  një soprano e vërtetë e vazhdoi me programin me pjesëmarrjen e grupeve të valleve, si : Grupi “Gjergj Kastrioti” i Kishë së Shën Palit, “Illyrianët” i Kishës Zoja Pajtore -Grupi i valles “Shqiponjat e Vogla” nga Toronto -Grupi i valleve “Rapsha në Mërgim”, Grupi i valleve Rozafati nga New Yorku, Ansambli Folklorik Autokton Rrugova, që sollën një det i tërë kostumesh, një larmi interpretimi dhe një laryshi vallesh që nga veriu në jug, si : Vallja e Rugovës, Vallja Arbëreshe, Vallja Çame, vallja e Tiranës dhe vallja Kosovare, të interpretuara me pasion nga grupet e ndryshme të së gjitha moshave. Një meritë dhe vlerësim për punën e palodhur të koreografes, Joli Agolli Paparisto si në përgatitjen e numrave të vallëzimit në përgatitjen e fëmijëve të gjithë grupmoshave dhe si në drejtimin e festivalit. A jo drejton vetë si grupin Gjergj Kastrioti Skënderbeu dhe grupin e Valleve Ilyrianët. Ky nuk ishte një festival me çmime për interpretimet e valltarëve apo grupeve, por një promovim i vlerave kombëtare artistike edhe tek të rinjtë dhe fëmijët. Ndoshta nuk kishte aq disiplinë artistike gjë që është e vështirë me improvizim regjisorial pa prova paraprake, por vallet më të arritura të grupit Gjergj Kastrioti, të grupit Rapsha në mërgim dhe disa të grupit Rozafa dhe interpretimet e fëmijëve të vegjël të binin gjithnjë në sy.

Festivalet dhe grupet folklorike portretizohen si ikona të gjalla në fytyrat e këtyre fëmijëve që gëzojnë. Pastaj në këtë festival fëmijësh e të rinjsh, duket se një dorë e çuditshme i bashkon interpretimet me ato buzëqeshje mirënjohje prindërish që me celularët e tyre marrin mbresat nga interpretimi i fëmijëve të vet dhe ja shpërndajnë gjithë botës me mediat sociale.  

Për profesionizmin e treguar u shqua edhe Grupi Shqiponjat e vogla” që solli para shikuesve dhe fansave të tyre ( Prindërve të ardhur nga Toronto), valle motive arbëreshe sikur të ishin në Jugun e Italisë dhe vallen çame të Osman Takës. Vajza si yje dhe djem mjaft të shkathët krijuan nja tablo mjaft interesante me veshjet e tyre. Qysh në fillim më ranë në sy veshjet e tyre dhe veçova një vajzë me veshje tiranase me dimiq. A ky është “fuston Tirone” i thashë Ramazan Këllezi  drejtuesit të grupit, i cili ma pohoi gabimin duke e quajtur fustan : “dimiqet” .     

Është e vështirë të drejtosh një event të tillë dhe drejtuesja artistike, siç e quajnë të gjithë fëmijët me dashuri Joli me pasionin përkujdesjen stilin e saj e veçantë drejtues e cila ka jo vetëm dashurinë e respektin e artistëve të vegjël të gjitha moshave por dhe të prindërve të tyre.  

Ta dini se nuk ka grupe artistike të fëmijëve pa përkushtimin, entuziazmin dhe pasionin e nënave të tyre.  Ka në sytë e nënave të tyre shumë gëzim, ka dhe një si farë shpagim-pendese që vjen pikërisht nga interpretimi i shpenguar dhe i arrirë i atyre vogëlushëve, dhe një si farë pendese të prindërve që janë larguar nga Atdheu dhe kështu vallet e fëmijëve e shpaguajnë atdhedashurinë e tyre. Por edhe grupi i New Jorkut solli profesionalizëm në interpretim, u shqua edhe këngëtarja e re dhe valltarja e re Mikaela Nonaj si edhe vogëlushet nga Michigani Albana Gojçaj dhe Misi Gojçaj. 

Vlera të mirëfillta artistike , me vlerë autoktone sa edhe entnografike solli grupi Rrugova me vallet e tij patriotike të trimërisë që paraqisnin vale trimërie,  të njëjtin karakter kishin edhe vallet e grupit ‘Rrapsha në Mërgim ” drejtuar nga Anton Junçaj. Ky grup vallesh ka krijuar traditë tashmë në interpretimet e tij me një repertor stabël me vlera të mirëfillta sa etnografike dhe artistike.  

Programi u drejtua nga Mark Paparisto dhe Anxhela Corri, por qershia mbi tortë e këtij eventi ishte paraqitja e një dyzinë xhubletash historike që nga 200 vjeçare gjer tek më e reja 30 vjeçare, xhubleta të gjysheve dhe stërgjysheve, të veshura nga mbesat e tyre me një hijeshi karakteristike malësore, xhubleta që ato mund  t’i vishnin edhe në dasmat e tyre. 

Xhubleta e Malësisë së Madhe është një trashëgimi e qartë e kulturës sonë të lashtë.  Për vlerat etnologjike të Xhubletës, pronë kulturore e UNESKO-s foli studiuesi, Visar Rafuna, që theksoi rëndësinë e kësaj veshje dhe përzgjedhjen e saj në pasuritë e UNESKO-s. Ai tha se ndërsa në shekujt e mëparshëm, xhubleta ishte shumë më e pasur nga pikëpamja kromatike, por tani sundon ngjyra e zezë.” 

Të gjithë vajzat në fjalët e tyre theksuan sesi ishte ruajtur xhubletat dhe sa krenare ishin ato që vishnin xhubletat e gjysheve të tyre, pasi siç thotë legjenda “Një ditë, një princ i huaj iu afrua vajzës dhe i kërkoi t’ia shiste xhubletën e saj. Por vajza refuzoi, sepse e kishte trashëguar nga gjyshja e saj dhe e konsideronte një pasuri të çmuar. Princi u zemërua dhe i hodhi një mallkim: “Nëse nuk më jep xhubletën, do të bëhesh një zanë e mallkuar!”

Vajza nuk e besoi mallkimin, por pas disa ditësh, ndodhi një gjë e çuditshme. Ajo u kthye në një zanë të zezë, e dënuar të fluturojë përjetësisht në errësirë. Megjithatë, xhubleta e saj mbeti në tokë, e fshehur në një shpellë të thellë. Kjo legjendë është një pjesë e trashëgimisë kulturore të Malësisë së Madhe dhe tregon për rëndësinë e pasurisë së trashëguar dhe respektin ndaj traditave.

Pas kësaj u ndanë mirënjohje Këshilli drejtues të kishës për mbështetësit e Festivalit nga dom Fred Kalaj dhe Ervin Hoti.  Natyrisht një punë e tillë me mjaft improvizim ka dhe vend për kritika, siç u shprehën të pranishmit, se kishte më shumë protagonizëm të ndonjë grupi dhe pakënaqësi në ndarjen e mirënjohjeve. Por kryesorja është e gjitha pozitive pasi vlerat kombëtare cilësohen dhe vlerësohen dhe ruhen dhe kjo ka rëndësi.  Ishte e vështirë të intervistoje atë ditë drejtuesen koreografen e mirënjohur gjithnjë të palodhur Joli Agolli Paparisto gjithnjë e kudo gjendur dhe natyrisht ishte mjaft mbresëlënës edhe vallëzimi i saj tok me grupin në fund të koncertit. 

Drejtori i Festivalit Gjergj Kola Lajcaj duke vlerësuar donatorët tha se masat, që shihni kanë filluar qysh me mbarimin e festivalit të kaluar dhe veçoi përkushtimin e jashtëzakonshëm të vullnetarëve, si atë atyre të shërbimeve ushqimore dhe të atyre që merreshin me rregullin dhe sigurinë, madje pa praninë e asnjë punonjësi policie.   

Dita e shtunë ishte dita e gëzimit të të rinjve nën muzikën e Dj Bertit (Albert Abedini ) dhe Dj Don D dhe të ngjethej trupi. kur shihje mbi 500 të rinj që kërcenin nën tinguj e himnit rinor kombëtar, Kuq e Zi. 

Nata përmbyllëse ishte me zërat kumbues të dy këngëtarëve nga Kosova Valon Biba dhe Gjon Lleshi vazhdoi po këtë atmosferë. Ishte interesant se kishte më shumë vajza se djem, madje dhe disa gra edhe pse të shëndosha kërcenin shumë bukur, gjë që tregon se rrembi dhe shpirti shqiptar jeton e do të jetojë i pashuar në zemrat e shqiptarëve këtu në diasporë edhe pse ka disa të rinj që flasin shqip me vështirësi ata frymojnë shqip e kjo duhet të vazhdojë, ndaj duhen më shumë aktivitete të tilla kuq e zi.