INTERVISTOI: SOKOL PAJA/

Thanas Ligor Gjika veprimtar i spikatur i çështjes kombëtare në mërgatën e Amerikës, është themeluesi i degës së Federatës Vatra në Worcester MA, vatran shembullor e kontributor model në Vatër e komunitet, një nga bashkëpunëtorët e rregullt të gazetës “Dielli”, ku ka botuar mbi 100 artikuj, ese, portrete, analiza, opinione, shënime, reportazhe, kujtime per kolegët e tij albanologë, etj. Ai ka botuar 12 libra me studime shkencore. Disa nga vlerësimet e studiuesve të Shqipërisë, Kosovës, Maqedonisë së Veriut e të diasporës për studimet e tij janë botuar në gazeta të ndryshme kombëtare dhe të diasporës. Ai dhe bashkëshortja e tij Julia Gjika janë anëtarë aktivë e kontributorë të Federatës Vatra e Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptarë të Amerikës. Gazeta “Dielli” vendosi t’i marrë këtij bashkëpunëtori të çmuar një intervistë special me rastin e 80-vjetorit të lindjes.

I NDERUAR PROFESOR GJIKA MË 2 KORRIK 2024 JU MBUSHNI 80 VJET, NGA TË CILAT 52 I KALUAT NË ATDHE DHE 28 KËTU NË EMIGRACION. SI MUND T’I KARAKTERIZONI KËTO DY PERIUDHA TË JETËS SUAJ?

U linda në Korçë e u rrita në gjirin e një familjeje emigranti të Amerikës, i cili ne fëmijëve na edukoi mentalitetin: “vetëm me punë të ndershme mund të arrini suksese, kujdes ligjet e shtetit nuk duhen shkelur”. Kjo kërkesa e dytë u përforcua edhe nga edukata fetare që na jepte nëna (të jeni kokulur dhe të bindur ndaj pushtetit) dhe sidomos nga propaganda e partisë shtet, e cila me forma të shumëllojshme krijonte trusni për të na mbushur mendjen se gjithçka që ndodhte në Shqipëri ishte për të mirën e atdheut e të popullit. Motra e madhe, Pandora, pasi mbaroi shkollën Pedagogjike punoi 8 vjetët e para të jetës mësuese fshatrave. Aty ajo njohu varfërinë dhe vështirësitë e jetës së fshatarëve. Krijoi bindjen se propaganda e partisë nuk përputhej me realitetin dhe vendosi të mos bëhej anëtare e partisë, si u bënë disa shoqe të saj. Kjo ide ndikoi që vëllai më i madh, Viktori, regjisor i talentuar dhe unë të gjenim sebepe për të mos pranuar që të bëheshim anëtarë partie kur na u bë kërkesa konkrete. Tek ne zjente fryma proamerikane e babait dhe ajo fetare e nënës. Kishim rezerva ndaj politikës së partisë. Por rezervat tona nuk ishin të ndriçuara nga ndonjë formim ideologjik. Ne nuk dinim ç’ ishte realisht demokracia perëndimore dhe për më tepër ne bënim pjesë në shtresat e varfra të popullit, babai ishte punëtor krahu (murator) kurse nëna shtëpiake. Këto shtresa partia i përkrahu për të treguar se ajo mbështeste shumicën dhe kishte të drejtë që luftonte shtresat e pasura, pakicën. Bijtë e shtresave të ulëta si ne përfituan për shkollim maksimal, emërim në punëra të mira, strehim, etj. Ne konkretisht na u dhanë tre apartamente banimi, një në Korçë e dy në Tirnë. Kështu që në ndërgjegjen tonë u krijua një farë ndjenje mirënjohjeje ndaj partisë shtet edhe pse këto të mira që po gëzonim ishin të pakta në krahasim me nevojat tona. Për shembull unë jetoja në një apartament me një dhomë e një kuzhinë ndonëse familja ime përbëhej nga 5 persona (nëna e moshuar, unë punonjës shkencor me tituj e grada, ime shoqe Julia dhe dy fëmijët me gjini të ndryshme), që të paktën duhet të jetonim në tre dhoma e një kuzhinë.

Ndërkohë gjatë punës në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë të Akademisë së Shkencave shihja mungesën e interesit të partisë shtet për studimin e gjithë trashëgimisë letrare dhe mbi të gjitha mosinteresimi për të na kualifikuar me konceptet e shkencës moderne botërore. I ishte dhënë prioritet studimeve të letërsisë së krijuar pas vitit 1944 (krijimtari 35-40 vjeçare), të cilën e studionin 6 kuadro, kurse letërsinë shqiptare të krijuar gjatë katër shekujve, që nga Marin Barleti i shek XVI-të deri më 1944 e sudionim vetëm 4 kuadro duke u marrë vetëm me letërsinë e Rilindjes e pak me atë të vitet të Pavarësisë. Asnjë prej nesh nuk u dërgua jashtë shtetit për të marrë kualifikimin e duhur. Shefi kryesor, Prof. Koço Bihiku ishte formuar në Bashkimin Sovjetik dhe përpiqej të na kualifikonte me disa nga rezultatet shkencore të teoricienit rus Genadi Pospiellov, i cili shquhej midis studiuesve të botës lindore, por kishte mangësi në analizën e formës së veprave letrare.

Asnjë nga ne nuk u dërgua të bënte kërkime arkivale e bibliografike në vendet ku kishin marrë formin e kishin punuar autorët që studionim. Jorgo Bulua studionte N. Frashërin, por nuk u dërgua kurrë në Stamboll; Klara Kodra studionte letërsinë e arbëreshëve të Italisë, por nuk u dërgua në Kalabri e Siqeli; Floresha Dado studionte A. Z. Çajupin, por nuk u dërgua në Kajro, dhe unë që studioja M. Gramenon nuk u dërgova në Bukuresht, ku jetoi mbi 20 vjet e u formua ky autor. Edhe më keq akoma ishte se duhej të shanim e kritikonim krijimtarinë e autorëve si Gjergj Fishta, Faik Konica, Ernest Koliqi, etj, të cilët i kishte anatemuar partia, ndonëse ne e shihnim se vepra e tyre kishte vlera. Mungesa e kurajos na bënte të pajtoheshim me ato orientime, gjë për të cilën, mua e disa kolegë na vriste e na vret ndërgjegja. Ishte e ndaluar të merreshim me analizën e të ribotonim krijime të autorëve ku kishte ide që binin ndesh me politikën e partisë. Për të mos e zgjatur po përmend poezinë “SHPREH” të N. Frashërit, të cilën të gjithë studiuesit e këtij autori, si Dhimitër Shuteriqi, J. Bulo, etj, edhe pse Naimi quhej “Poet Kombëtar” nuk e analizuan e nuk e botuan ndonjëherë.

KJO PERLË NAIMJANE ËSHTË NJË SFIDË E FUQISHME KUNDËR BOTËS LINDORE TË PRAPAMBETUR QË NA KA MBAJTUR NË VENDNUMËRO. BESOJ SE IA VLEN TA RIPRODHONI, MEQENËSE PJESA DËRMUESE E LEXUESVE NUK E KANË PARASYSH.

Me kënaqësi: SHPREH

Pse s’vjen o dit’e mirë?

Pse vallë nuk vjen?

Gjer kur në errësirë?

Mos Zotit i përlqen?

As hidhe gardhë

dhe shpejto pakë.

O ditë e bardhë

jakë, të pres e nuk vdes.

Jakë o ditë e uruar,

që lind nga perëndon,

atë anë e ke ndrituar,

e ne, pse na harron?

O dritë e jetës,

e së vërtetës,

e gazi i Zotit,

ndritna e ngrohna!

Këto vargje m’i recitoi së pari në intimitet studiuesi Engjëll Sedaj që erdhi nga Kosova për të marrë pjesë në takimin shkencor kushtuar 90-vjetorit të vdekjes së Naimit në tetor 1990. Unë hapa sytë se nuk i kisha lexuar në asnjë botim të deriatëhershëm. Ato tingëllonin shumë aktuale, prandaj ishin ndaluar të botoheshin e studioheshin…Për formimin tim demokratik luajtën rol të dukshëm shkrimet e të përndjekurve politikë si Lek Pervizi, Visar Zhiti, Eugjen Merlika,  gazetar te VOA Frank Gj. Shkreli e Idriz Lamaj. Gjej rast këtu t’u shpreh mirënjofjen time.

JU, NË SHQIPËRI KISHIT MËSUAR RUSISHT, FRËNGJISHT E ITALISHT, POR NUK KISHIT MËSUAR ANGLISHT, SI ARRITËT QË MBAS ARDHJES NË SHBA, TË HARTONI STUDIME SHKENCORE DUKE SHFRYTËZUAR EDHE LITERATURË AMERIKANE?

Për të mbijetuar, kur erdha familjarisht në ShBA me lotarinë Green Card, në fillim, vitet 1996 -2000, pranova të kryeja çdo punë të rëndomtë si pjatalarës, puntor i turnit të tretë në fabrikë, roje nate, etj. Në vitet 1998-1999 ndoqa rregullisht një kurs të anglishtes falas në një shkollë nate bashkë me Julian ku hodhëm themelet e anglishtes me gojë e me shkrim. Më tej ecëm si autodidaktë . Në traditën gojore të Kishave të Krishtera Shqiptare, Katolike dhe Ortodokse, thuhej se Shën Pali kishte predikuar edhe në trojet ilire, madje se kishte krijuar edhe bashkësi me të krishterë, pra kishat e para. Këtë e kishin përmendur me shkrim edhe dijetari Faik Konica e pas tij Atë Fan Noli në librat e tyre. Mirëpo deklarata e tyre nuk ishte mbështetur me studime konkrete për të përcaktuar se kur dhe ku kishte punuar ky apostull në trojet tona. I nxitur nga thënia amerikane “Duaje të vërtetën më shumë se pasurinë, më shumë se lavdinë e madje edhe më shumë se dashurinë”, thënie që e lexova më 1999 këtu në emigracion, vendosa që të vërtetën (përhapjen e krishtërimit në botën ilire prej Sh. Palit, e vërtetë që nuk përmendej në shënimet sqaruese dhe hartat e “Biblës”, ta nxirrja në dritë.

SI E SHFRYTËZUAT “BIBLËN” NË RRUGËTIMIN E VEPRIMTARISË SUAJ KËRKIMORE SHKENCORE ME BAZË RELIGJIOZE?

Studimet e mia mbi problemin kur dhe ku u shkruan shkrimet e shenjta nuk ka synim religjioz, interpretimet teologjike për këto shkrime I kanë bërë me sukses shumë teologë dhe ato janë pasqyruar në shënimet shpjeguese të “Biblës”. Unë jam marrë me përmirësimin/ korrigjimin e shënimeve sqaruese që jepen në fund të cdo shkrimi të shenjë të botuar vetëm tek pjesa “Dhiata e Re” lidhur me problemin se kur e ku është shkruar secili shkrim dhe jo për të gjitha shkrimet e botuar në komplet “Biblëns” Këtu pashë se nuk ishte përmenduar askund se Sh.. Pali  kishte punuar e shkruar edhe letra në qytete ilire, sot shqiptare. Për pasojë kjo dobësi ishte reflektuar dhe ne hartat e udhëtimeve misionare të Sh. Palit, madje ishte përhapur mendimi se krishtërimin e kishin sjellë tek ilirët gjatë shek. IV-V misionarë fetarë nga Roma. Unë vërtetova se krishtërimin na e solli Sh. Pali vetë me nxënësit e tij, pra se ky besim është po aq autokton tek ne sa tek grekët e romakët dhe nuk na e importuan misionarë të mëvonshëm nga Roma ose Kostandinopoja.

Gjatë prillit 2000 mora me vete “Biblën” shqip të botuar më 1994 nga Shoqëria Shqiptare e Biblës dhe shkova me pushime në Kaliforni tek nipi im  Nikolin Bimbli, dentist. E rilexova “Dhiatën e Re”, që e kisha lexuar disa herë gjatë rinisë nën shtytjen e nënës dhe pastaj u përqendrova tek letra që Sh. Pali u kishte drejtuar besimtarëve të Romës gjatë udhëtimit të tij të tretë misionar. Kapa aty faktin se ky apostull e kishte shkruar këtë letëre pasi kishte vizituar Provincën e Ilirikut, gjë që e kishte deklaruar vetë tek vargu “Romakëve 15:19”: “e predikova fjalën e Zotit Krisht në një qark nga Jerusalemi deri në Ilirik (mehri Illyricum)” dhe se autori nuk e kishte shkruar të gjithë këtë letër në një vend e në një kohë të vetme. Pasi u ktheva në apartamentin tim në South Lancaser MA iu futa skedimit të shënimeve sqaruese të botuar në fund të shkrimeve të “Diatës së Re” tek “Bibla” anglisht Thomas Nelson Publishing. Mblodha të dhëna dhe nga shënime sqaruese të botimeve të tjera të “Biblës” në anglisht, italisht, frengjisht e spanjisht. E plotësova skedarin tim edhe me shënime që nxora nga shtatë biografi të shkruara për jetën e Sh. Palit anglisht. Duke analizuar këto të dhëna hartova studimin monogrsfik “Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” ku vendosa një përmbledhje që e përktheu anglisht vajza jonë Ani Gjika. Përmledhja u diskutua prej Dr. Norman Wendth, President i Atlantic Union College dhe prej pedagogëve të Katedrës së Teologjisë së këtij kolegji. Ata i pranuan arritjet e mia lidhur me përcaktimet e reja që jepja për kohën e vendin e hartimit të shkrimeve të shenjta të “Dhiatës së Re”, pra dhe faktin se ky apostull kishte punuar edhe në Dyrrach (Durrës) e Butrint (Buthrot). Këtë botim e mbështetën jo vetëm pedagogët e Atlantic Union College, të cilët sponsorizuan botimin, por edhe studiuesi shqiptar Peshkop Joan Pelushi, Mitropoliti i Korçës, i cili hartoi parathënien e librit.

Më tej i pasurova të dhënat e mia me dokumente e fakte të tjera dhe arrita të hartoj e botoj anglisht studimin biografik “Shën Pali punoi dhe në brigjet e Adriatikut” OMSCA-1 Tiranë 1914, 505 faqe, të cilën krahas përmbledhjes anglisht prej 44 faqesh, e paisën me vlerësime Prof. R. Dean Davis, shef i Katedrës së Teologjisë së Atlantic Union College dhe Akad. Prof. Jorgo Bulo. Këtë studim e pranoi Biblioteka e Selisë së Shenjtë si kopje të vlefshme dhe e ruan në theaaret e saj.

Meqenëse institucionet shkencore zyrtare të Shqipërisë dhe shtëpia botuese e ABS (Albanian Bible Society) nuk treguan interes për ta përkthyer e botuar anglisht as këtë studim, unë vijova punën dhe tani arrita të botoj anglisht me ndihmën financiare të miqve të mij, disa prej të cilvve janë anëtarë të kryesisë së Federatës Vatra studimin tim në variantin përfundimtar “Saint Paul in Dyrrach – corrections of some notes and maps in the New Testament” Jozef Publishing’s 2024, 342 faqe me harta të shtypit të lartë hartuar prej meje dhe Ing. Aurel Kaçulini. Libri është paisur me vlerësimet e Dr. Joan Palushi, Mitropolit i Korçës; Dr. Dom Nikë Ukgjini, punonjës shkencor në Institutin e Studimeve Teologjike Katolike Shkodër dhe Fotaq Andrea, studiues i pavarur, Strasburg, Francë. Ky libër përfundoi së shtypuri dhe po shpërndahet midis specialistëve dhe institucioneve që merren me studimin e “Dhiatës së Re” për ta përdorur si material bazë në diskutime shkencore që shpresoj të organizohen së shpejti në Tiranë dhe në ShBA.

PËRVEÇ KËTIJ STUDIMI, QË MUND TA QUAJ “KAPAK FLORIRI” MBI STUDIMET TUAJA KUSHTUAR JETËS E VEPRËS SE AUTORËVE TË “DHIATËS SË RE” JU LUTEM A MUND TË PËRMENDNI DHE DISA STUDIME QË JU KANË SJELLË KËNAQËSI TË VEÇANTË NË PUNËN TUAJ STUDIMORE?

Të tilla studime kanë qenë monografia “Mihal Grameno Jeta dhe Vepra” MILENIUM I RI Durrës 2012, 505 f., që e botova në kuadrin e 100-vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë pasi e ripunova variantin që kisha hartuar në vitet 1980-1985, i cili vuante nga politizimi. Për këtë monografi dhanë vlerësime Akad. Prof. Jorgo Bulo dhe Prof. Agim Vinca i Prishtinës. Më tej mund të përmend përmbledhjet “ Mosdënimi i krimit është krim i ri” OMSCA-1 2016, 450 f., paraprirë me hyrje të hartuar nga Prof. Isak Shema, pedagogi letësisë shqiptare në Universitetin e Prishtinës; “ Një letërsi kombëtare, një atdhe i vetëm” KUMI 2018, 451 f., i paprprirë nga parathënia e shkruar me akribi shkencore prej Prof. Sadri Fetiu, ish Drejtor i Institutit Albanologjik të Prishtinës, libër që u promovua tek Universiteti Shtetëror i Tetovës Maqedoni e Veriut, ku dhanë vlerësimet e tyre Prof. Salajdin Mehmeti, Prof. Ejup Ajdini, etj; “Ecja drejt së djathtës dëshmi morale dhe mençurie” Botimet Jozef 2021, 374 f.,  që u promovua në Durrës ku folën studiuesit Hasan Ulqini, Shpend Topollaj, drejtoresha e Bibliotekës Popullore Durrës, etj.  Midis eseve dhe kujtimeve dua të përmend esetë kushtuar Prof. Sami Repishtit, Astrit Lulushit, që u vlerësuan si bërthama shkencore për hartim studimesh të plota mbi jetën dhe veprë e këtyre krijuesve shumëdimensionalë. Po ashtu përmend kujtimet për Profesor Eqrem Çabejn, për albanologun kanadez Robert Elsie, dhe kujtimet për punonjësit shkodranë të Instituteve të Alanologjisë (Injac Zamputi, Zija Shkodra, Rok Zojzi, Palok Daka, Kolec Topalli, etj) dhe kujtimet për studiuesit e talentuar të Kosovës, ku spikatin karakterizimet e krijimtarisë së Prof. Rexhep Qosja, Agim Vinca, Sadri Fetiu, etj.

SI STUDIUES QË JENI MARRË ME JETËN E VEPRËN E SHUMË KRIJUESVE E STUDIUESVE SHQIPTARË GJATË MË SHUMË SE 50 VJETËVE, JU LUTEM A MUND TË SHPREHNI VLERËSIMIN TUAJ PËR MENDËSINË E POPULLIT SHQIPTAR?

Ndonëse nuk jam sociolog e as psikolog, gjatë punës sime si studiues i letërsisë dhe i historisë së popullit shqiptar, kam vënë re se ne kemi disa tipare shumë pozitive si trimërinë, durimin ndaj vështirësive, mikpritjen, respektimin e të vdekurit, mirënjohjen, etj. Mirëpo krahas këtyre tipareve, të cilat na u tronditën gjatë viteve të diktaturës komuniste, e që po rigjenerohen me shpejtësi këto dhjetvjetshat e fundit; ne kemi dhe disa të meta mentaliteti, të cilat nuk po i luftojmë sa e si duhet.

Ne shqiptarëve na pëlqen vetja, duam të jemi i pari dhe nuk e pranojmë mendimin ndryshe. Jo vetëm nuk e pranojmë mendimin ndryshe, por përpiqemi ta demonizojmë atë që shprehet kundër. Ne nuk pranojmë kritikat që na bëhen dhe nuk dijmë e nuk duam të kërkojmë të falur për gabimet e krimet që kemi bërë në kohën e diktaturës dhe për ato që po vijojmë të bëjmë edhe mbas ndërrimit të regjimit. Intelektualët dhe krijuesit tanë që jetonin jashtë burgjeve e kampeve të internimit gjatë kohës së diktaturës besonin se sistemi mund të riformohej nga brenda, gjë që as ndodhi as mund të ndodhte, sepse askush prej tyre nuk u angazhua në një luftë serioze për transformime të tilla. Ata nuk luftuan që ta demilitarizonin kulturën, si kërkonte Pol Sartri, prandaj ata duhet të pranojnë sot se nuk ishin aspak disidente dhe nuk duhet të përpiqen për ta paraqitur veten si të përndjekur dhe kundërshtarë të regjimit diktatorial, si po përpiqen mjaft krijues të asaj kohe sot.

A KA ARDHUR KOHA QË SHQIPTARËT TË FORMOJNË NJË LOB TË FUQISHËM BOTËROR PËR TË NDIHMUAR ÇËSHTJEN KOMBËTARE DHE TË VËRTETAT HISTORIKE TË KOMBIT TONË?

Këto të meta nuk na lejojnë që ne shqiptarët, ndonëse jemi intelektualisht mjaft të aftë, të krijojmë sot një lob botëror, si ebrenjtë e grekët për ta popullarizuar dhe mbrojtur çështjen tonë kombëtare, çështje që ka mbetur e pazgjidhur që nga vitet 1912-1913 kur Rusia Cariste e imponoi diplomacinë europiane dhe masakroi kufijtë historikë të trojeve shqiptare duke krijuar një Shqipëri, që përfshiu më pak se gjysma e trojeve shqipfolëse. Aftësitë intelektuale të popullit shqiptar shfaqen sot tek vlerësimet që u janë bërë Nënë Terezës si shenjtore shqiptare, mjekut Ferid Murat, fitues i çmimit Nobel, veprës së Ismail Kadaresë, kandidat disavjeçar për Nobel në letërsi, shkëlqimi i shumë shqiptarëve sot në fusha të ndryshme të dijes, artit, shkencës, diplomimi me rezultate të shkëlqyera i qindra bijve e bijave shqptare në shkollat e larta të botëe euro-atlantike, etj. Të shumtë janë shkrimtarët e talentuar shqiptarë të niveleve botërore që kanë bërë e po bëjnë emër që nga dhjetëvjetshat e fundit të shek. XX e deri sot si i ndjeri Martin Camaj, Isuf Luzaj, Visar Zhiti, Zija Çela, Faruk Myrtaj, Daut Gumeni, Agron Tufa, Xhevdet Bajraj, Fatmir Terziu, Luan Rama (Francë), Roland Gjoza, Naum Prifti, Luljeta Lleshanaku, Anton Çefa, Elvira Dones, Vahid Hyzoti, Petraq Risto, Kostaq Duka, Sami Miloshi (dhe piktor), Agim Bacelli, Vangjush Ziko, Robert Martiko (Greqi), Iliriana Sulkuqi, Julia Gjika, Aristotel Mici e shumë të tjerë që nuk po më kujtohen tani.

Me dhjetra janë shkrimtarët e talentuar që debutojnë në radhët e Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptarë të Amerikës drejtuar me horizont të gjerë prej Ramiz Gjinit, Adnan Mehmetit, Mëhill Velajt, të cilët po bëjnë një punë të lavdërueshme dhe me botimin e revistës “Pena”, me organizim sesionesh shkencore e ceremonish për dhënie cmimesh, botimin e përmbledhjes me shkrime nga Adriatic Press. Po kështu mund të përmend gazetarë të talentuar të Zërit të Amerikës si Elez Biberaj, Frank Shkreli, Idriz Lamaj, Sokol Paja, Astrit Lulushi, i ndjeri Dalip Greca, Vehbi Bajrami, Ruben Avxhiu, Alfons Grishaj, Gani Vila, Rafael Floqi, Gjergj Kovaçi, Qemal e Kozeta Zylo, Fuat Memelli, Flamur Vezaj, Eneida Jacaj, Kolec Traboini, Rafaela Prifti etj. Po kështu ka në diasporë shumë studiues të shquar midis cilëve mund të përmend disa si Ilia Karanxha (Itali), Ilia Ballauri (Greqi), Koço Mosko e Ilir Ikonomi (ShBA), pa e zgjatur listën, për të mos i lodhur lexuesit. Diaspora jonë e ShBA-ve ka politologë si Prof. Shinasi Rama e Grid Roji, Dr.Ines Murzaku, Dr.Paulin Marku etj. Nuk po përmend këtu qindra mjekë, inxhinierë, ekonomistë, arkitektë që po shquhen, si dhe mijëra biznesmenë që po lulëzojnë anembanë…

Thjesht dhe shkurt, jemi të aftë si individë, por nuk krijojmë dot lob botëror. E përgëzoj kryetarin e Federatës Pan Shqiptare Vatra, Dr. Elmi Berisha, për punën e shkëlqyer dhe vizionin që synon të përhapë modelin e organizimit të kësaj Federate dhe synimin e kanunores së saj (unifikimin e kombit shqiptar) midis intelektualëve, biznesmenëve dhe krijuesve shqiptarë kudo ku jetojnë e punojnë (Itali, Gjermani, Francë, Greqi, etj) dhe në Shqipëri, Kosovë, Mal i Zi e Maqedoni të Veriut. Po të krijohen shoqata të ngjashme me Federatën Vatra në gjithë vendet ku ka emigrantë shqiptarë dhe në shtetet e Ballkanit Perëndimor, ku mbizotëron populli shqiptar, atëhere jemi afër mundësisë për krijimin e lobit shqiptar botëror. Duhet të mësojmë nga hebrenjtë dhe grekët…

PËR PUNËN TUAJ STUDIMORE E KËRKIMORE-SHKENCORE, CILAT KANË QENË VLERËSIMET QË U JANË DHËNË PREJ INSTITUCIONEVE SHKENCORE TË SHQIPËRISË?

Mbas largimit nga atdheu më 1996 e deri sot më janë dhënë vlerësime të plota me shkrim prej individësh si kolegët Akad. Prof. Jorgo Bulo, Prof. Klara Kodra, Dr. Joan Pelushi, Dr. Dom Nikë Ukgjini, Dr. Eris Rusi, Dr. Neli Naço dhe vlerësime me gojë në promovime librash prej Akad. Prof. Shaban Sinani, Akad. Prof. Floresha Dado, Prof. Viron Koka, Dr. Iliaz Gogaj, etj.  Mirëpo përsa i përket vlerësimit prej institucioneve shtetërore, asnjë instirucion shtetëror, as Akademia e Shkencave, ku kam qenë një nga punonjësit shkencorë të saj para largimit, nuk ka treguar interesim për botimet e mia. Nuk ka dashur të përkthejë e botojë anglisht ndonjë nga librat e mia, edhe pse disa prej tyre, si monografitë kushtuar jetës e veprës së M. Gramenos dhe Sh. Palit dhe studimi “Shën Pali në Dyrrach – korrigjim i disa shënimeve dhe hartave të Dhiatës së Re” Botimet Jozef 2023, 354 f., janë konsideruar nga studiues shqiptarë e të huaj si arritje me vlera të spikatura për historinë e krejt Ballkanit Perëndimor.

PROFESOR A MENDONI SE SHTETI SHQIPTAR KA BËRË SA DUHET NDAJ SHTRESËS SË ISH-TË PËRNDJEKURVE POLITIKË TË REGJIMIT KOMUNIST NË SHQIPËRI?

Shqipëria u përball me një diktaturë të tmerrshme dhe lufta ndaj kundërshtarëve politike ishte  shkatërruese. U burgosën, u vranë, u internuan njerëz të pafajshëm. Të mbijetuarit e regjimit komunist, janë heronj të vërtetë pasi mbi ta u ushtrua një persekucion i pashëmbullt. Do të desha që dita 23 gusht të shpallet edhe prej qeverisë shqiptare si Dita e viktimave të komunizmi e Nazizmit dhe të organizohen çdo vit ceremoni pelegrinazhi tek monumentet e poeteve martirë Havzi Nela në Kukës, Genc Leka e Vilson Blloshmi në Librazhd dhe tek memoriali i Kampit të Tepelenës, në Lushnjë, Shkoder e kudo ka memorial që nderojnë viktimat dhe qendresatrët ndaj regjimit komunist në Shqipëri. Këto ceremoni do të ndihmojnë në njohjen e tmerreve të komunizmit, ekspozimin e krimeve brutale, zbardhjen e të vërtetave të manipuluara nga propaganda komuniste, për emancipimin e popullit shqiptar, çlirimin e plotë të tij nga nostalgjia ndaj komunizmit.

I NDERUAR PROFESOR GJIKA, SIPAS JUSH ÇFARË ROLI PO LUAJNË MEDIAT SHQIPTARE NË SHËRBIM TË ÇËSHTJES KOMBËTARE?

Këtu në ShBA, gazeta “Dielli” është tribunë e mbarë krijuesve shqiptarë pavarësisht se ku jetojnë. Ju si editor keni bërë një transformim të shkëlqyer të gazetës patriotike, historike e kulturore dhe ndiqni porositë e Federatës Pan Shqiptare Vatra, që t’i shërbeni unifikimit të kombit shqiptar, gjuhës shqipe dhe kulturës kombëtare. “Dielli” e “Vatra” janë nderi i kombit tone, janë krenaria jonë si shqiptarë e si shqiptaro-amerikanë. “Dielli” falë punës suaj si editor është shëndërruar në median më të besueshme e më gjithë përfshirëse duke dhënë një kontribut historik për çështjen tonë kombëtare. Tematikat, historike, analizat, reportazhet, intervistat, çështjet albanologjike, gjuhësore e kulturore, bashkë me promovimin e shkollave shqipe në të gjithë botën, e kanë kthyer “Diellin” në median më serioze e dinjitoze shqiptare në atdhe dhe në mërgatë, në shërbim të komunitetit e kombit tonë. “Dielli” po bën një punë fenomenale, monumentale për çdo shqiptar. Kurse në Shqipëri media kam vënë re se ka një qendrim prej njerke ndaj ne studiuesve dhe krijuesve, që jetojmë e punojmë jashtë atdheut. Aty sundon mendimi se Shqipëri është vetëm Shqipëria londineze, se kryesisht duhen vlerësuar krijuesit që jetojnë brenda Shqipërisë. Nuk duan ta pranojnë se në konceptin Shqipëri, në plan shkencor dhe artistik përfshihen gjithë arritjet e shqiptarëve kudo ku jetojnë, në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni të Veriut, diasporë e kudo.

Po përmend vetëm disa studiues, që ndoshta i përmenda ose jo më lart, si Ilia Karanxha (Itali), Ilia Ballauri e Dhori Qiriazi (Greqi), Astrit Lulushi, Ilir Ikonomi e unë (ShBA) dhe shkrimtarë të talentuar si Visar Zhiti, Faruk Myrtaj, Ani Gjika e Vangjush Ziko (Kanada), Grigor Jovani e Miho Gjini (Greqi), etj. Veprat e tyre nuk popullarizohen sa e si duhet në atdhe. Prezantohen në stenda të dorës së tretë nëpër panaire libri brenda, ndoshta dhe jashtë Shqipërisë, ose nuk paraqiten fare. I kanë  pak ose aspak në konsidetarë për t’u dhënë çmime. Në Rahovec të Kosovës, vendlindja e poetit Xhevdet Bajraj është krijuar “Klubi letrat “Xhevdet Bajraj” i cili organizon çdo vit tubime ku recitohen poezi të këtij poeti, kurse në Shqipëri nuk ka asnjë klub me emrin Visar Zhiti, Roland Gjoza, etj, që të organizojë takime e mbrëmje letrare ku të recitohen poezi të tyre dhe të lexohen vlerësime që janë shkruar për këta krijues, të cilët ka vite, që kanë zenë vendin e parë midis krijuesve shqiptarë. Atje duhet t’i përkasësh nomenklaturës së një partie politike që të bësh emër e të të jepen çmime dhe tituj nderi.

UROJ QË SË SHPEJTI DHE NË SHQIPËRINË TONË TË NDËRROJË MENTALITETI I VLERËSIMIT TË PUNËS SHKENCORE DHE KRIJIMTARISË ARTISTIKE, TË KETË NJË MËNYRË VLERËSIMI PËR TË GJITHË SHQIPTARËT PAVARËSISHT SE KU JETOJNË E KRIJOJNË. JU FALENDEROJ PËR MENDIMET E VYERA QË SHPREHËT NË KËTË INTERVISTË.

Falenderimin ua bëj unë juve, sepese jeni i pari editor gazete që më kërkuat një intervistë pas më shumë se 50 vjet punë shkencore. Punë e cila është vlerësuar së pari prej Akademikut rumun Harallamb Mihaesku që në vitin 1980, dhe  vijoi ndër vite prej studiuesish amerikanë e shqiptarë, dhe Akad. Prof. Rexhep Qosja me kolegë të tjerë, shumë prej të cilëve i përmenda më lart.  Mirënjohje dhe respekt të veçantë për ju dhe gazetën tone kombëtare “Dielli”.

His allegorical stories, informed by life under state communism, drew international praise but he insisted that he was not a political writer

• A life in quotes: Ismail Kadare

Richard Lea

Ismail Kadare, the Albanian writer who explored Balkan history and culture in poetry and fiction spanning more than 60 years, has died aged 88, his publisher has said.

Bujar Hudhri, Kadare’s editor at Tirana-based publishing house Onufri, said Kadare died on Monday after being rushed to hospital, with Reuters reporting the writer had suffered cardiac arrest.

Writing under the shadow of Albanian dictator Enver Hoxha, Kadare examined contemporary society through the lens of allegory and myth in novels including The General of the Dead Army, The Siege and The Palace of Dreams. After fleeing to Paris just months before Albania’s communist government collapsed in 1990, his reputation continued to grow as he kept returning to the region in his fiction. Translated into more than 40 languages, he won a series of awards including the Man Booker International prize.

Born in 1936 in Gjirokastër, an Ottoman fortress city not far from the Greek border, Kadare grew up on the street where Hoxha had lived a generation before. He published his first collection of poetry aged 17. After studying at Tirana University, he won a government scholarship to study literature at the Gorky Institute in Moscow. He returned to Tirana in 1960 with a novel about two students reinventing a lost Albanian text. When he published an extract in a magazine, it was promptly banned.

“It was a good thing this happened,” he told the Guardian in 2005. “In the early 60s, life in Albania was pleasant and well-organised. A writer would not have known he should not write about the falsification of history.”

Three years later he made it past the censors with The General of the Dead Army, a novel about an Italian general who travels across Albania in the 1960s to recover the remains of Italian soldiers who died during the second world war. The unnamed general trudges through dismal villages and muddy fields, questioning the point of his gloomy mission: “When all is said and done, can a pile of bones still have a name?”

Albanian critics attacked a novel that was a world away from the socialist realism required by Hoxha’s regime, but when it was published in France in 1970 it caused a sensation. Le Monde hailed it as “astonishing and full of charm”.

While his international profile offered some protection, Kadare spent the next 20 years charting a course between artistic expression and survival. After his political poem The Red Pashas was banned in 1975, he painted a flattering portrait of Hoxha in his 1977 novel The Great Winter. In 1981 he published The Palace of Dreams, an allegorical attack on totalitarianism in which a young man discovers the dangerous secrets of a government office that studies dreams. It was banned within hours. Despite these reverses, Kadare became an important figure in the Albanian writers’ union and served as a delegate in the People’s Assembly. He was also able to publish and travel abroad.

When Hoxha died in 1986, the new president, Ramiz Alia, began to take tentative steps towards reform. When the Berlin Wall came down in 1989, Kadare met with the president to argue for change. But by October 1990, he had come to the conclusion that there was “no possibility of legal opposition in Albania” and that “more than any action I could take in Albania, my defection would help the democratisation of my country”.

Citing a list of 100 intellectuals targeted for arrest by the Albanian secret police, the Sigurimi, Kadare fled to Paris and claimed political asylum in France.

“The final thrust,” he told the New York Times, “was the direct or indirect threats from the Sigurimi, which wanted to settle old scores. The Sigurimi would have used the first signs of unrest to settle those scores.”

Safely settled in Paris, Kadare began to publish work tackling totalitarianism more directly. The novella The Blinding Order explores an Ottoman sultan who decrees that subjects who carry “the evil eye” must be made blind, while The Pyramid paints the construction of the Pyramid of Giza as a megalomaniac pharaoh’s tool of control and suppression.

As his reputation grew, he received the Légion d’Honneur as well as the inaugural Man Booker International prize, then a lifetime achievement award, in 2005. But this garland provoked a host of uncomfortable questions, with the Romanian writer Renata Dumitrascu saying that his career was “built on a dubious premise”, declaring “Kadare is no Solzhenitsyn and never has been”.

“Like most of his homologues in other communist countries,” Dumitrascu wrote, “Kadare was an astute chameleon, adroitly playing the rebel here and there to excite the naive westerners who were scouting for voices of dissent from the east. But there is absolutely no question about what kind of animal he was and what pack he ran with; in fact, his résumé screams careerism and conformity.”

Kadare rejected the accusation that he had traded on false credentials, suggesting that his detractors should focus on his work instead.

“I have never claimed to be a ‘dissident’ in the proper meaning of the term,” he told the Jerusalem Post. “Open opposition to Hoxha’s regime, like open opposition to Stalin during Stalin’s reign in Russia, was simply impossible. Dissidence was a position no one could occupy, even for a few days, without facing the firing squad. On the other hand, my books themselves constitute a very obvious form of resistance to the regime.”

As Kadare continued publishing his subtle fiction, the controversy began to fade. When his novel of an Albanian fortress resisting the Ottoman Turkish army in the 15th century appeared in English in 2008, the LA Times suggested the author was “among the most problematic of major writers in contemporary western letters. But that shouldn’t prevent readers from savouring The Siege for what it is, a significant work by an important, fascinating author.” A year later, Kadare insisted that he was “not a political writer, and, moreover, that as far as true literature is concerned, there actually are no political writers. I think that my writing is no more political than ancient Greek theatre. I would have become the writer I am in any political regime.”

Returning to Tirana to mark the opening of a museum on the site of his former apartment in 2019, Kadare told France 24 that his work “obeyed only the laws of literature, it obeyed no other law”.

“The people who lived through this period were unhappy,” he said, “but art is above all that. Art is neither unhappy nor happy under a regime.”

Hysen Kraja/

Shkolla “Mëso Shqip” e gjuhës shqipe në Staten Island e cila u ofron fëmijëve shqiptarë mundësinë të mësojnë gjuhën, vallet tradicionale dhe kulturën shqiptare ka perfundu edhe një vitë të sukësesëshem. Shkolla ka pasur një ndikim të rëndësishëm në komunitet, duke nxitur ndjenjën e krenarisë kombëtare dhe lidhjes mes familjeve shqiptare nga të gjitha trojet shqiptare ku shumica e studentve janë nga Kraja, Ana e Malit dhe Ulqini e të financuar nga tri shoqatat nga kto treva.

Koordinatorja nga Shoqata Kraja zonja Florina Lekperi shprehet tej e kënaqur me arritjet në ketë vit shkollor duke shprehur mirënjohje të përzemërt për të gjithë nxënësit, mësuesit dhe prindërit për mbështetjen dhe përkushtimin e palëkundur që kanë dhën gjatë gjithë këtij viti shkollor. Puna dhe angazhimi I tyre kanë bërë vërtet që ky vit të jetë i sukësesëshem vlerson Florina duke falenderuar edhe ekipin e saj të ngushtë Tina Lula nga Shoqata Ulqini dhe Luljeta Cahani e Ajete Cuca nga Shoqata Ana e Malit.

Mirnjohje të thellë edhe për Arlinda Suka e Merita Gjokaj mesuese të gjuhës shqipe, koerografin Sebastian Tinaj, Ilia Ademin mësues muzike si dhe Nadire Demirin, Ganimete Perashin dhe Anesa Nutin si ndihmës koordinatore nga Shoqata Kraja.

Optimizmi për të ardhmen e shkollës është i dukshëm, pasi ajo vazhdon të ruajë dhe promovojë trashëgiminë tonë kulturore për brezat që do të vijnë duke dëshmuar edhe një herë vendosmerinë e komunitetit tonë per të ruajtur gjuhën shqipe.

27 qershor 1944 – Apel për mos’harrim politikanëve dhe historianëve shqiptarë dhe europianë.

Nga Rasim Bebo

Historian

Të vërtetat e pamohueshme

Masakrat në Çamëri janë një shkelje flagrante e parimeve njerëzore dhe një mospërfillje e turpshme e parimeve dhe e karakterit të luftës antifashiste. Masakrat në Çamëri u kryen në saje të bashkëpunimit dhe marrëveshjeve me gjermanët dhe me anglezët. 

N. Zhango për këtë shkruan : “Dhespot i Paramithisë, Dorotheus, është përfaqësuesi i qeverisë greke nën mbrojtjen e autoriteteve gjermane, në bashkëpunim me kishën, gjenerali grek Ralis, komandant i forcave pronaziste dhe kolonel Tavullavis, ministër i brendshëm dhe kolonel Zerva, nënshkruan : “Policia e xhandarmëria greke vihen nën urdhërin e nazistëve gjermanë”.

Ndërsa analisti i problemeve ballakanike, Xhejms Petifer thotë : “…qeveria britanike ka një lidhje direkte me këtë çështje, sepse trupat e Zervës, të cilat kryen disa nga krimet më të rënda ndaj çamëve, krime luftë dhe mizori, çfarë është dhe e pranuar tashmë nga shumë njerëz në Greqi, pra, Zerva ishte nën krontrollin e C.M. Ëoodhouse, komandant i misionit britanik në rezistencën greke…Çfarë ndodhi në të vërtetë në Çamëri. Nëse shikon ushtarakët e tjerë britanikë të atashuar në rezistencën e asaj kohe greke, si Nigel Clive, i cili është një mik i imi, ai ka thënë : “…se ne kemi kryer gabime të tmerrshme, duke mbështetur Zervën në atë mënyrë…”.

Mes pushtuesve të ndryshëm, i shihte me indiferentizëm marrëdhëniet midis pushtuesve të rinjë (italo-gjermanë) dhe pushtuesve të vjetër (grekë). Ky qëndrim i shqiptarëve të Çamërisë, u konsiderua më i pranueshëm nga kjo popullsi, sepse nuk krijoi asnjë bindje për mbështetje as tek njera dhe as tek tjetra palë, për të fituar të drejtën e lirisë kombëtare.

Pas shpartallimit dhe asgjesimit të ushtrisë greke, më prill 1941 dhe vënies së shtetit grek nën vartësi të dy fuqive, të “Boshtit” : Gjermanisë dhe Italisë, çamërit dhe tërë shqiptarët prisnin me padurim të shpëtonin nga skëterra greke. Duke u nisur nga zotimet para luftës të bëra me aq bujë nga qeveria italiane, për Shqipërinë Etnike, për Kosovë dhe Çamëri. Me marrëveshjen gjermano-greke të 8 prillit 1941, kufiri shtetëror mbetej ai i caktuari më 1913. Kështu Çamëria mbeti brenda kufirit grek. 

Meqë vuajtjet e ndryshme të bëra nga grekët po dendësoheshin dita-ditës, për palën shqiptare nuk mbeti shteg tjetër shpëtimi, veç organizimit të vetëmbrojtjes së përbashkët në shkallë krahine. Në korrik 1942 u arrit të ngrihej Këshilli i Përgjithshëm i Mbrojtjes, organizëm politik, administrative e ushtarak me qendër në Gumenicë dhe me degë në shkallë rrethi në Filat, Margëlliç, Paramithi e Pargë. Në krye të Këshillit u zgjodh Mazar Dino dhe nënkryetar për mbrojtjen Nuri Dino.

Këshilli i Përgjithshëm i Çamërisë përbëhej nga 42 vetë : 

Anëtarë për drejtësinë, Av. Spiro Xhakulla , Paramithi.

Prokuror, Mulla Murat Cane, Gurrëz.

Anëtarë për arsim e kulturë, Haxhi Sejko, Filat.

Anëtarë për financën Refik Pronjo, Paramithi.

Sekretar, Gani Mulla Bako, Paramithi.

Kështu, identik si Këshilli i Përtgjithshëm, u zgjodhën edhe këshillat nëpër rrethe, Filat, Gumenicë, Margëlliç, Paramithi, Pargë, Arpicë, Groboçar, Grikohor, Kurtez, Lopës, Luarat, Mazrrek, Varfanj e Volë.

Këshilli, si organ i tërëfuqishëm fuqizoi tërë unazat e pushtetit të deriathershëm grek…përfshi këtu korofillaqinë (policinë), gjykatën, prokurori etj. Rrëzoi flamurin grek dhe ngriti flamurin kombëtar shqiptar, hapi shkolla shqiptare etj. 

Vendosja e kësaj administrate në Çamëri irritoi më shumë se çdo gjë tjetër qeveritarët e Athinës. Më 13 shkurt 1944 komanda gjermane lëshoi një dokument “ripushtimi i prefektuirës së Thesprotisë”.

Më 22 maj 1944 iu njoh Zervës të shtrihej në Epir, që nga Preveza e lart. Kështu që fati i shqiptarëve të Çamërisë kalon në duar e kriminelit Zerva.

Këshilli dhe komanda ushtarake mundën të rrisnin disi fuqinë mbrojtëse, në mars 1944. Numëri i luftëtarëve arriti në 600 vetë. Po këta ishin luftëtarë çamë që mbronin me vetmohim vatanin. 

Me këmbënguljen e qeverisë greke dhe me përkrahjen e komandës gjermane, e përzunë atë njësi nga Çamëria përtej kufuirit. Në këto kushte rrezziku i vërshimit të zervistëve në Çamërinë e përtejme bëhej gjithnjë e më e mundshme dhe më e afërt. Agjenturat greke i shtuan përpjekjet për të mashtruar muslimanët me fjalët më të mira si : mos kini frikë, se s’ju nget kush as në një lule! Askujt s’ka për t’i hyrë gjemb në këmbë. Pastaj ju jeni me mall e gjë, si do t’ju ktheni krahët e t’i lini shkretë t’i hajë derri e dosa! Kishte shumë që i besonin dhelpëritë e tye, por, siç thotë Pukëvilli : “Kush mposhtet nga dëshira që të ndodhë, ashtu siç i pëlqen atij, e lejon veten të gënjehet”.

Këshilli ishte njoftuar nga shumë persona për grackën e përgatitur nga zervistët. Brenda datës 10 qershor 1944, Riza Nexhipi dhe Din Metmeri, erdhën nga Janina në Paramithi dhe bënë të ditur betimine Zervës : “Çamëve duhet t’u afrohemi dhe t’i marrim me të mirë që të mos na ikin nga duart deri sa t’u zëmë kufirin. Pasi t’i kemi mbyllur në vathë, jo vetëm nga njerëzit që nuk do të lëmë në këmbë shtruar, por do të shkojmë në thikë edhe macet e tyre”. Por fatkeqësisht nuk i vlerësuan krerët, si Myftiu Hasan Abdullai, Sali Hafyzi, Hafyz Abdulla Himi, Abedin Bako e të tjerë fjalëve të tij : “Grekërit u afruan tek dera dhe kanë vendosur të na shuajnë me kuç e me mac, të ikim sa janë akoma udhët të hapura” ! Iu përgjigjën : qeveria greke nuk mund të lejojë të bëhen këtu gjëra të tilla se turpëron veten e saj dhe njollos për jetë historinë e kombit të vet”, – përfundoi Myftiu Hasan Abdulahu. “Ato që thua ti, janë profka e pallavra të atyre që duan të na trembin që të ikim e t’u lëmë pasuritë tona”, – tha Sali Hafyzi.

Historiani Ibrahim Hoxha citon : “Më kot e lodhi frymën Riza Nexhipi me arsyetime të gjithfarëshme për t’u mbushur mendjen. “Qeveritë greke që nga 1912 e këtij as kanë përtuar e as janë turpëruar për të liga ndaj nesh. S’u ka ardhur hiç rëndë as për nderin e tyre e as të kombit. Përkundrazi, çdo herë e kanë ngrënë turpin me bukë. Që të mos vemi më tej, kur dhe si e harruat kaq shpejt internimin aq të egër dhe aq poshtërues që na bënë më 1940-1941 ? Me Italinë luftonin, ne na u vërsulën. Përse ? Se donin të na shfarsonin. Përse se patën për gjë turpin ? Pse s’u bënë merak për njollat ? Dijeni si bukën që keni ngrënë se, me t’u rivendosur pushteti i mëparshëm, grekërit do të vënë dorë jo vetëm mbi pasuritë tona, por edhe mbi kokat tona. Kush ua zuri dorën, kur zbuan për në Turqi më shumë se gjysmën tonë ? Kush u tha dot “JO” kur na grabitënm edhe kopshtet ?”. 

Si e pa që s’u mbushej koka, mori familjen e vet dhe u nis për në Shqipëri. Atë bënë edhe tërë familjet që shpëtuan pa u dëmtuar. Gjendja erdhi duke u ashpërsuar përditë e më shumë. Njerëzia në mbrëmje nuk ishin të suigurtë nëse do të gëdhiheshin të gjallë. Kjo gjendje bëri që populli të mbidhej në xhaminë e madhe të Paramithisë. U ndeshën dy kundërshtarët kryesorë : Myftiu nga njera anë, që ngulmonte për të mos u shpërngulur dhe Mazar Dinua që këshillonte zhvendosjen për më të paktën në fshatrat më në thellësi e më të mrbrojtur si Mazrek, Kurtes etj. Meqë askush nuk lëshoi pe, Mazari i tha : “Ti bën haptazi punën e grekut, po një punë edhe më të rrezikshme që se bëjnë dot as vetë grekërit”. 

Çdo ditë që kalonte mendimi për të ikur shtohej dhe për të ndaluar shpërnghuljen u përdor dinakëria greke. U ftuan në takim Myftiu i Paramithisë, Hasan Abdullai, Sali Hafyzi dhe Qazim Rexhepi. Takimi u bë në fshatin Popovë. Pala greke (EDESI) kryesohej nga Av. Lefter Strugari, në të bënin pjesë dhe dy oficerë anglezë që bashkëvepronin me Zervën. Se ç’u tha në të, s’u bë e njohur asgjë. Vetëm përflitej …njerëzia të mos ikte, ju japim fjalën e nderit që nuk do të ngitet kush etj.

Mjedisi aq kërcënues e tejet i vrerët për çamët muslimanë nxiti tek tuk si Trifon Bellua – fqinjë të vet Ibrahim Kadiut i tha : “Është urdhër. Janë betuar, kanë shkelur kryqin që të mos lënë gjallë asnjë nga ju, ikni sa më parë”. Edhe Kristo Bika i pati thënë Haki Bilalit “Ngrehuni e ikni një sahat e më parë, se zervitët janë betuar se çdo musliman që të zënë, të vogël a të madh, burrë a grua, do ta shkojnë në thikë, kushdo që u thotë qëndroni, mos u besoni”. Me këto njoftime ikën një pjesë e çamëve. 

Për t’u mbushur mendjen kryetarit të këshillit të Çamërisë, për t’u shpërngulur, ditët e fundit i erdhi letër prej Janine nga Nuri Dinua, 24 orë para masakrës për shpërngulje Myftiut të Paramithisë nga komandanti mbrojtës i Margëlliçit Abdulla Kasimi, po kështu i erdhi njoftimi nga Gumenica dhe Vola, Kadiri Sadush Zëri, për t’i mbushur mendjen, por më kot.

27 qershori 1944 i Paramithisë pikon gjak

Rojet mbrojtëse të pakët të qytetit dalluan se gjatë natës së 26 dhe 27 qershorit 1944 zervistët po i afroheshin Paramithisë nga të tria anët : jug, lindje dhe veri. Në mëngjes herët, mbrojtësit e vendosur në Gallata, goditën kolonën që po zbriste në qytet nga ana e Shkallës. Shpërthyen breshëri të dendura pushkësh e mitralozi. Ishin të vendosur të luftonin deri në fishekun e fundit, pasi qenë të bindur se shpëtim tjetër nuk kishin. Mirëpo Dhespot Dorotheu, nënprefekt Kanellopulli etj., vrapuan tek Myftiu Sali Hafyzi dhe u mbushën mendjen për ndërprerjen e qëndresës, pasi zervistët do të hynin në mënyrë paqësore dhe nuk do të ngacmonin kërkënd. Myftiu Hasan Abdullahu dhe Sali Hafyzi e hëngën atë kokër ulli dhe së toku me Dhespotin e të tjerë u ngjitën në Gallata. U bënë thirrje luftëtarëve që të ndalonin zjarrin, duke u zotuar se zervistët nuk do të bënin as dëmin më të vogël dhe ia arritrën qëllimit. Zervistët u pritën në hyrje të Gallatës nga Dhespoti, Myftiu Sali Hafyzi dhe shumë parësi muslimanë dhe të krishterë. 

Jani G. Sharra, (Istorian tis…f.660) citon : “Zervistët e Regjimentit të 16-të komanduar nga major Kranji, pas takimit në Mitropoli me Dhespotin, njoftuan : “Urdhërohen tërë ata që kanë armë që t’i dorëzojnë menjëherë se qetësinë do ta mbajë ushtria. Askush të mos ketë frikë. Këdo e quajmë vëlla. Duam të bahkëpunojmë dhe të ndihmojmë njeri-tjetrin. (Fletore “Bashkimi” Nr. 681, datë. 03. 07. 1947).

Rreth mesdite, kur ende nuk kishte mbaruar mirë dorëzimi i atyre pak armëve dhe kur tregtarët sapo kishin hapur dyqanet, zervistët grupe-grupe të përbërë nga comenjtë, dokenjtë, pantezenjtë, paskot e shumë të tjerë gjakatarë, të prirë nga oficerë u derdhën egërsisht mbi popullin (Kujtime nga Elmaz Asllani nga Paramithia, datë 1946). Ndër vrasësit ishin edhe : Prifti Andon, rrobaqepsja Athina Paco, samarbërësi Cil Coni, Nikollë Rafti etj. Ata qëllonin këdo që shihnin dhe vrisnin këdo që gjenin përpara. Me të dëgjuar krismat e pushkëve dhe të mirtalozëve, njerëzia ia dhanë në pikë të vrapit nga të mundnin për të shpëtuar secili kokën e vet : të shumtët u derdhën në anën perëndimore nga mendohej se nuk ishte mbyllur ende rrethimi. Pati raste që e njejta familje u shkëput në dysh si familja e Çafa Miles, ndërsa Çafai me njerin nga të bijtë, Sadikun dhe dy fëmijët e djalit tjetër, Hakiut, arritën të kalonin, ndërsa Hakiu me të ëmën, Salihenë ua prenë udhën. (u mbyll rrethimi) Hakinë e mbërthyen disa zervistë dhe në sytë e së ëmës e vunë poshtë dhe i prenë kokën si të dashit. Pastaj ngritën nga muri një pllakë të madhe guri dhe ia vërvitën mbi kohën e prerë dhe ia bënë petë. Salihanë e mbyllën në burg. Rrugët dhe sheshet u mbushën me të vrarë : 5 – 6 këtu, 7 – 8 atje, 10 – 12 më tej. U krijua një tmerr i pashembullt. Duke kërkuar shpëtim, njerëzit futeshin në shtëpitë e të krishterëve si në atë të Jot Barbës. Po për habinë e tyre ata vetë ua hanin kokën.

Dëshmitarja Fetije Saliu po nga Paramithia tregon se, kur zervistët u turrën të thernin Maksutin 6 muajsh dhe e ëma e mbuloi djepin e të birit me trupin e vet, zervisti i nguli thikën në kurriz e ajo u përplas pa frymë në dysheme. Djalin e madh të Fetijes dhe disa të tjerë i therën te sheshi para shtëpisë, kurse të shoqin ia therën në fund të shkallës. Motrën e Hasan Behlulit, tre djemtë e Hasan Dinos, ndër ta një 5 muajsh, dy çupat dhe të shoqen e Rexhep Malit, Ihin dhe Lihin i mbërthyen me perona në mur. Pasi vranë Mulla Cenin, argëtoheshin me të bijën. Në tërë Paramithinë dëgjoheshin kujet dhe vajet rrënqethëse, që shuanin jetë nën presat e thikave e të plumbave. Shnderonin kë u pëlqente; shumë të reja që të mos u binin në duar, i jepnin fund jetës: hidheshin nëpër puse dhe vetëmbyteshin apo binin nga dritare dhe mure e larta e vetë vriteshin. Një grua që s’u bind e dogjën të gjallë me benzinë. Djalin e dytë të Fetijes dhe disa të tjerë i çuan në Gallata, pasi i zhveshën, i vranë : njërin e kallën në gropë të gjallë. Shefqet Sulejmani (i datëlindjes 1926) nga Paramithia tregon: “….7 – 8 oficera zervist, pasi hëngrën e pinë për 2-3 orë në shtëpinë e Myftiut Hasan Abdullahut, e therën atë, të shoqen, të birin dhe të bijën. Të prirë nga Taq Strungari, e bënë copa copa plakun 80 vjeçar Shaban Gazirin. Dy vëllezër të fshehur në tavan, Ilmazi dhe Tahsimi, u spiunuan nga “miku” Thoma Faco, e i therën.

Dëshmi të mëtejshme e bëjnë edhe më kuptimplotë përcaktimin e Niko Zhangos : “Barbarizmën në Paramithi. Ditët që vijuan historia fsheh fytyrën e vet nga turpi” (libri, “Imperializmi anglez dhe qëndresa kombëtare” 1940-1945).

Siç është vënë në dukje, vrasjet shoqëroheshin edhe me përdhunime masive. Xhevdet Manopulli tregon se “shumë vajza i shnderonin përpara syve të nënave të veta”. Zervisti Popovit Cili dhe ca si ai, hynë në shtëpi të Sulo Tarit ku qenë mbledhur 40 gra dhe vajza dhe gjatë britmave dhe ulërimave të tyre, përdhunuan tërë ato që u pëlqyen, ndër to edhe Fyzrete Sulon dhe Sherife Fejzon. Fatime Pronjo, për të shpëtuar të bijën, Shyqyranen, nga përdhunumet prej Dhimo e Sotir Pasko, u dha atyre ç’kishte: 30 mijë dhrahmi, vathë dhe varse floriri.

Disa paramithiotë, si Abedin Hasani, Eshref Himi, Hajredin Mergjyshi, Refik Pronjo etj., njoftuan Komisionin Hetimor të U.N.O.S për pabesinë greke, që masakruan në masë, duke vrarë, therur, shnderuar, gjymtuar, grabitur, djegur etj.

Niko Zhango rrëfen: “Fati i të burgosurve në Paramithi u bë i njohur me gjakderdhjen në vazhdim. Erë  kundërmonjëse në shtëpinë e Sali Hafezit, ku mbaheshin mbyllur gra e fëmijë, vdekje fëmijësh, pamje rrenqethëse të grave muslimane që hiqeshin zvarrë dhe që përdhunoheshin gjysmë të vdekura”. Lidhur me këtë gjendje, Jani G. Sharra thotë: “Urrejtja dhe ahet që zienin në vetëdijen e tyre, shpërthyen me egërsi mbi gratë, fëmijët, pleqtë etj…të 49 krerët e humbur padrejtësisht në Paramithi dhe viktima të tjera të Çamërisë kërkonin hakmarrje…”.

Egërsia greke në Çamëri kaloi çdo lloj egërsie. Një grua nga fshati Kacian me foshnje ende në gji, u gjet e copëtuar në katër pjesë dhe e varur në një pemë. Së toku me gjakun i rridhte edhe qumështi i gjijve.

Niko Zhangua në veprën “Imperializmi anglez…” për masakrën në Karbunarë shkruan : “Tërë çamët që u gjetën në Karbunarë u vranë dhe u hodhën nëpër hendeqe. Një nënë me shtatë fëmijë, si dhe të vegjël të tjerë : tre vajzat e Muharrem Agushit, nusja e Hodos dhe Ajshe Agushi” ( Jani G. Sharra, istoriatis…F/ 699) dhe më tej. Ndërsa “Lefter Shtrungari me shokë, Mehmet Qamilit i vranë në shtëpinë e vet të ëmën dhe tre bijat, të shoqes shtatzënë i çanë barkun dhe i nxorrën fëmijën”. Sipas dëshmive të shumta të karbunaritëve, në fshatin e tyre zervistët therën 41 gra e fëmijë (Fletorja “Bashkimi” Nr. 690, Tiranë 18. 03. 1947, F. 3). 

Më 20. 06. 1944, forcat çame prej 2.000 vullnetarësh u pozicionuan në vijë luftimi që zgjatej nga Minina në Arrillë, ndalën valën zerviste të divizionit X-të. Në ndihmë të luftëtarëve të vijës së parë vrapuan edhe tre njësi të tjera, nën drejtimin e Ahmet Çapunit nga Lopsi, të Xhaferr Ferikut (babai i Bilal Xhaferrit) nga Ninati dhe të Bido Tahos nga Varfanji. Këto forca, nën komandën e Nuri Dinos, thyen keqas zervistët dhe i përzunë nga Karbunari, Margëlliçi, Luarati etj. Po ato ditë, një forcë vullnetarësh rreth 3.500 luftëtarë (çamë muslimanë) pushtuan Pargën dhe shpartalluan mbi 100 zervistë. Për arsye të ndryshme, pas tre-katër ditëve, forcat çame u tërhoqën në pozicionet e mëparshme.

“Pargaritët, – vëren Niko Zhango -, të tmerruar kërkonin shpëtim te anglezët, por këta ua dorëzonin zervistëve, të cilët i vrisnin në masë”. Më 28. 07. 1944, arrestuan 25 djem të porsaardhur në Pargë, i lidhën më një litar, i ngjitën në kala dhe i masakruan.

Kriminelët : Kamara, Agora, Kranjai e Stafanidhi me shokë këdo që gjetën në Karbunarë, Arpicë, Arillë, Vilë e Skropion, përdhunuan, vranë dhe grabitën. J.G. Sharra, shënon: “Kush donte të jetonte…duhej të linte truallin e shenjtë…e të merrte rrugën e mërgimit”. Ndërsa, krerët çamë vendosën që familjet në jug të Kalamait të kalonin në veri të rrjedhjës së atij lumi. Ky vendim shpëtoi nga vdekja dhjetra mijë çamë muslimanë. A. Lamber, përfaqsuesi i CRI për Epirin më 17. 08. 1944, “…shfarrosje e tërësishme e çamëve islamikë do të kishte qenë e pashmangshme, paraparë nga Zerva”, por edhe nga Lamberti.

Jani G. Sharra, shkruan: “Tablloja që paraqitnin qe rrënqethëse dhe e vajtueshme…mijëra vetë : burra, gra, fëmijë, pleq, plaka në një vargan kilometrash të ngjashëm me një gjarpër në lëvizje, me dhimbje e keqardhje në fytyrat e tyre, të ngarkuar me çka kishin mundur të merrnin me vete, ecnin nëpër udhën që konjukturat fatkeqe me veprime të paramenduara u krijuan kaq pësime çnjerëzore dhe të ashpra” (Istoria tis…F. 665).

Në Avaricë pranë Mininës, për 72 orë rresht luftuan 70 luftëtarë çamë, përballë qindra zervistëve. Luftuan deri në fishekun e fundit, dhe ranë trimërisht në fushën e nderit.

U fuqizua vija mbrojtëse prej Malit të Bardhë, Dulkes deri në Kalama, drejtuar nga Bido Taho, Hamdi Ruci, Nazif Vejseli etj duke vrapuar nën breshërin e armëve. Njëra prej tyre ishte edhe Mineja, e cila me shpirt në dhëmbë po mbante një bohçe me tesha dhe fëmijën e saj. Duke dashur të lehtësohej nga barra, u hutua aq shumë, sa në vend që të hidhte bohçenë, hodhi fëmijën.. më pas kjo nënë fatkeqe perfundoi e çmendur në Delvinë. Kaluan këndej lumit Kalama mbi 20.000 vetë shumica u grumbullua për rreth Filatit si mos më keq.

Më 21. 09. 1944, batalioni i IV (i përbërë prej çamërish) i Regjimentit  XV. E.LL.A.S.-it (EAMI) që vepronte në rrethin e Filatit, zboi gjermanët dhe çliroi qytetin ; të nesërmen ai u godit  nga fuqi të shumta gjermane të ardhura nga Gumenica dhe nga Janina. Pas disa orë luftimesh batalioni në fjalë u shtrëngua të lëshonte qytetin dhe u përqendrua në Koskë dhe Pleshvicë. Natën e 22. 09. 1944 gjermanët lanë Filatin dhe u përqëndruan në veri Smartë, Lopës dhe Sajadhë. Pak orë pas ikjes së gjermanëve erdhën forcat zerviste të komanduara nga major Ilia Kaco dhe Vangjel Zoto, më 24. 09. 1944 vjen Kranjai me repartin e tij dhe urdhëron : “Andartë ! Bëni ç’të doni, vrisni pa dalluar e mëshiruar… shnderoni kë t’iu pëlqejë..asnjë shqiptar mos lini të gjallë. (“Zëri i Çamërisë” Tiranë 24. 04. 1946).

Vetëm në arën e Zaimit u vranë 47 burra, kurse 45 të tjerë u vranë te ara e Xhelo Metos. Jani Sharra shënon: “shumë çamër islamë zervistët i rrëzonin të gjallë nga ura e Naçit pranë Filatit. Nënave u rrëmbenin fëmijët nga duart e nga gjiri, u ngulnin bajonetën dhe i ngrinin lart”. 

Fletorja (Zëri i Çamërisë” Nr. 7 Tiranë 08. 10. 1946, Fq. 2) shkruan: “mbi 50 fëmijë i therën në djep. Rreth 15 gra i hodhën në një pus dhe u mbyllën grykën. Me ditë të tëra u dëgjuan britmat e rënkimet e tyre. Në lagjen Memkat 17 grave u çanë barkun me bajoneta. Në përrua të Duçenjve vranë 160 burra dhe gra. Në lagjen Demat u prenë kryet një burri dhe tre fëmijëve të vegjël dhe një vajze në djep. Nga mbi 130 burra e gra të lidhur me litar dorë për dore tek puset, më të shumtët i therën. Haxhi Çapunin, me të ëmën dhe të birin i theri Miço Kulla e Stavro Konjari. Atdhetarin e mirënjohur plakun Abdul Nurçe nga Spatari, Hari Dhiamanti nga Sajadha pasi e zvarriti nëpër udhët e Filatit, e vrau me mundime të mëdha me disa të tjerë. Ilmi Sejkos i hoqën dhëmbët e floririt me darë pastaj e therën. Miço Gulla, Jorgo Beko, Kostë Koteli etj, veç vrasjeve të lemerishme, përdhunuan mbi 150 vajza e nuse të reja.Niko Zhangua thekson se ata “njerëz të egër e barbarë që kërkonin lira e plaçka hynin si zotër nëpër shtëpitë, dhunonin vajza e gra dhe vritnin kë donin….” (Istoria tis…F. 669). 

Prof.Dr. Agron Fico citon : “….Një të shtunë shtatori 1944, e gjithë popullata u grumbullua para xhamisë së fshatit. Zervistët filluan grabitjet dhe shnderimet ndër gra, vajza e deri në plaka. Familja e Sako Banushit nga Skorpjona ishte instaluar në shtëpinë e Dervish Sulos prej 8 vetash gra, burra dhe fëmijë. Pasi u shnderuan gratë, të cilave ju shpuan gjiret me thika, të gjitha u masakruan…. Në kopështin e Avdul Nurçes u masakruan 20 persona… “Illyria” Zëri i fuqishëm i Çamërisë trime”, 05. 09. 2005. (masakër në fshatin Spatar afër Filatit). 

Historiani Ibrahim Hoxha, citon : “Ndërmjet atyre tmerreve në Spatar ndodhi edhe kjo ngjarje : Lulo Ahmet Qamili nga Janjari, femër shumë e bukur e martuar para një viti me spatarjotin Dalan Çulani u kap në Spatar nga zervistët, këta, si vranë kë zunë, Lulon e ruajti një oficer për ta marrë me vete. Kjo sa dinake aq edhe trime, u duk sikur u bind me tërë mend. Oficeri i gëzuar se ia arriti qëllimit, vari automatikun në gozhdë dhe kaloi në ndarjen tjetër për t’ju thënë shoqëruesve të tij. Kurse Lulua rrëmbeu automatikun dhe me një shkathtësi e guxim të habitshëm vrapoi tek dera dhe i griu tërë sa gjendeshin në të ndarën fqinje. Zervistët që ndodheshin rreth e rrotull, duke menduar se dikush prej tyre po vriste fshatarët, nuk u shqetësuan. Nga moskokëçarja e tyre përfitoi Lulua, e cila me automatikun nën një cipunë (një lloj sharku i hollë) u mërgua pa tërhequr vëmendjen e askujt dhe kështu pas disa orë udhëtimi mundi të arrinte në Konispol. (Kujtime të Shefqet Seitit i datëlindjes 1903)….Vrasje si ato te Spatari, zervistët bënë edhe në Shqefar, Smartë dhe Lopës…Kufomat e të vrarëve… u gjetën të kalbura nga ata që u kthyen në Janar 1945. 

Niko Zhangua shënon: “… ata që kapeshin nëpër fshatra kalonin në thikë ; nuk bëheshin përjashtime as për fëmijë, gratë e të sëmurët.” (Istoria tis…. Fq. 669). 

Ditët e fundit dhe të fillimit të shtatorit 1944 krejt çamërit islamik kaluan në Shqipëri. Shumica e tyre u vendos në Konispol dhe në fshatra përrreth tij. Gjendja e tyre u keqësua shumë, vdekja rrëmbeu shumë nga uria dhe vuajtjet. Në këtë kohë Androkli Kostallari, shoqëronte një anglez hetues, tregon : “Kudo që shkonim nëpër vendqendrimet e tyre, është shumë pak të thuash se gjendja e tyre ishte e vajtueshme”. …Duke ikur, anglezi më tha : “Shumë krenarë qenkan këta çamërit. Sado që po treten e po shuhen në këmbë, nuk përkulen ; askush s’po nxjerr dorën të kërkojë lëmoshë”. Si përgjigje unë i përmenda disa vargje popullore të kohës së Ali Pashë Tepelenës. “Arvanites penemeni,/ çamidhes kamaromeni.” (Shqiptarë të lavdëruar,/ çamërit krenarë). 

Av. Spiro Xhakulla, të lidhur në një karkë të mbërthyer në dysheme, me urdhër të Kranjait, e torturonin tre zervista, duke gjymtuar e nxjerrë sytë. Tok me bërtitjet dhe dhembjet thoshte: “Rroftë Shqipëria, rroftë Flamuri i Shqipërisë”. Tek tortura e fundit gati i vdekur e kanë lidhur nga këmbët, duke e tërhequr kali nëpër kalldrëmin e qytetit.

Çamëria, burgu i madh në mes të Europës

Shtëpia e Sali Hafyzit, me tre kate dhe mbi 30 dhoma ishte kthyer në burg, ku ishin mbyllur mbi 500 gra e fëmijë nën moshën 15 vjeçare si dhe 10 burra. Ushqimi, 100 gram bukë misri dhe një lugë lëng bizeleje ose fasuleje, të pa larë dhe të ngjitur me njëri-tjetrin. Morri, sëmundjet dhe uria bënë të vdisnin çdo ditë nga 6-7 veta. Bahçetë e Feti Kapolit të Sami Janos u mbushën me varre, thërritën disa mjekë anglezë, të veshur me maska. Ata pasi na vizituan, u thanë: “Ja zboni, ja vritini se brenda pak ditëve do t’ju marrin edhe juve me vete në atë botë”!

Nga kjo frikë ish e burgosura  Fatime Jasini nga Paramithia (datëlindja 1925) dëshmon : Më në fund na pyetën : “doni të rrini këtu apo të ikni’? Vendosëm të iknim menjëherë. U nisëm rreth 250 gra. Nata e parë na zuri në Mininë, e dyta në Filat, e treta në Koskë dhe këndej u ndodhëm në Vërvë (Shqipëri).

Një kollonë e fuqishme ellasite (EAM) duke kaluar Janinë-Mininë, zbriti rrufeshëm në Paramithi më 26. 12. 1944, i përzuri zervistët nga Gumenica. Në tërë Çamërinë u vendos komanda e EAM-it në përbërjen e së cilës bënin pjesë luftëtarët çamë të batalionit IV të regjimentit XV të EAM-it.

Zervistët e lanë vrapin në Korfuz. Nën koloneli Palmer, në raportin e vet shënon se majori grek Sarandis i kishte thënë se në Korfuz ishin vrarë mbi 60 çamër muslimanë të cilët kishin ardhur në verën e 1944.

Qarkoria Nr. 39, datë 28. 01. 1945 e Këshillit të Përgjithshëm të EAM-it për Epirin thuhet: “Duhet të merrni të gjitha masat për pritjen sa më të mirë të çamëve nga të krishterët, për t’u sistemuar ata nëpër shtëpitë e tyre…Me çamët e rikthyer për një jetë normale”. Të tërhequr nga ftesa dhe zotimi i EAM-it, të nxitur nga dëshira për t’u kthyer në vatrat dhe pasuritë e veta, të shtytur edhe më tepër nga vuajtjet që po heqin, mbi 15.000 veta iu mbush mendja të ktheheshin në vendet e veta. Askush nga të kthyerit nuk u shtri përtej lumit Kalamait; të gjithë zunë vend në Filat dhe në fshatrat përreth tij.

Studiuesi shqiptar në Neë Jork të SHBA, Sami Rrepishti, citon: “Më 1 qershor 1944, britanikët dhe rusët kanë rënë dakort që në Rumani rusët të lejohen të marrin “inisiativën”, ndërsa në Greqi, britanikët me qëllim që të pengohen divergjencat e veprimit dhe të politikës”.

Nën diktatin e Uiston Çërçillit më 26. 12. 1944 u mblodh konferenca anglo-greke dhe u vendos në vend të mbretit Demaskinos dhe kryeministër Plastira. Oficerët britanikë deklaronin haptaz se “Greqia është britanike”. Kjo bëri që ushtria angleze zhvilloi luftimet më të rrepta kundër ushtrisë së EAM-it e cila e shkuli pas 4 muajsh luftimesh nga Pireja dhe Athina, dhe u shtri për në veri.

Më 12. 02. 1945, EAM pranoi marrëveshjen VARKIZA. Në të parashikohej çarmatimi i ushtrisë së EAM-it dhe të EDESIT. Armët do t’i dorëzoheshin ushtrisë angleze, e cila do të mbante rendin e qetësinë. Njësitë e ushtrisë së EAM-it në Çamëri u grumbulluan në fshatin Kacika (në jug të Janinës). Kur ato gati kishin mbaruar së dorëzuari armët, u sulmuan nga aeroplanët anglezë. Një pjesë u vra, një pjesë u shpërnda nga mundi. Kurse zervistët e vendosur në Korfuz u lanë të lirë të zbrisnin në Çamëri. Më 05. 03. 1945 me 4 lundra zbarkuan në skelën e Sajadhës; ata kryesoheshin nga major Gallami, Ilia Kaco, Vasil Ballumi etj.

Albert Kotini, na jep këtë episod : “Vasil Ballumi i dogji djalin në furrë Naile Gjinikës. Kur ia kapin djalin e vetë, Vasil Ballumit dhe i’a dhanë Nailes, që të hakmerrej për djalin e saj, ajo, jo vetëm që nuk pranoi , por tha : mua djalin nuk ma ka djegur ky fëmijë. Pbasi e mbajti 7 ditë, ia dorëzoi Vasil Ballumit, kriminelit të Çamërisë. Që atë ditë Vasili u betua se nuk do të qëllonte më mbi shqiptarët e Çamërisë”. 

Zervistët e ardhur nga Korfuzi dhe zervistët e fshehur në Çamëri për kohën që EAM-i ishte në fuqi, u grumbulluan dhe morën fuqinë me plot pushtet pas përpjekhjes me eamistë të cilët u vranë dhe i arrestuan. Zervistët mblodhën populllsinë muslimane tek puset e mëdha në qendër të Filatit, nën shoqërimin e zervistëve i nisën për në “Shqipëri”. Me të arritur në Kodrez rreth 2 km pa arritur në vendin e quajtur Vanër, kollona e të zbuarve ndeshi me rreth 200 civila të armatosur; ndër ta Vasil Tasho, Mara Miho etj. Gjatë udhës automobilistike kishin ngritur  tre prita njëra pas tjetrës. Burrat i veçonin dhe i merrnin roje të posaçme. Me të krisur pushkët e para, tërë zervistët e mbi udhës i’u vërsulën kollonës; kujt i prisnin kryet, kë e çanin me sëpatë, i zhveshnin rrobat, u rrëmbenin gjithçka dhe më pas i vrisnin. Një pamje e tmerrshme. Duke mos parë shteg tjetër për shpëtim, çamërit u derdhën në pikë të vrapit tatëpjetë pllajës thikë. Me përjashtim të Nustret Balos dhe një nuseje, tërë të tjerët ranë plasur kush këtu e kush atje. Një bari që kulloste dhitë në faqe të malit tregon : se një zervist i ra me sëpatë në zverk e i preu kokën një burri çam. Disa zervistë iu afruan dy grave të ngarkuara; njëri i mbërtheu për mjekre dhe i ngriti kryet përpjetë, kurse dy të tjerë ua prenë me thika, pastaj u hodhën lakun në këmbë dhe, duke i zvarrisur, i përplasën poshtë murit të xhades.

Mbi tragjedinë në Vanër Niko Zhango shkruan: “Me dëshminë e një zervisti” atje “U vranë 65 çamër, dhjetra të tjerë u hodhën në urën e Naçit”. Hysen Jasini nga Varfanji, thotë: “Vrasësit kryesorë në Vanar përmend : Hristo Beratin, Hristo Shetunin, Ilia Vevesen e Thodhori Kallariqotin (Fletoria “Bashkimi” Nr. 684, 11. 03. 1947).

Poeti i këndon : 

O Vanër, Vanër i shretë,

 Do na thuash një të vërtetë

Atë që ke parë me si

 O ju dijetarë çamë shkruani.

Prof. Dr. Agron Fico, citon : “Me mërgimin tonë në Shqipëri, qeveria demokratike e Shqipërisë i dha masës sonë një fond 240.000 Fr. në muaj…”. Në mbështetje të kësaj situate, Misioni i UNRRA-s në Shqipëri pati aprovimin nga qendra e Ëashingtonit për akordimin në favor  të emigrantëve 1.450.000 dollarëve si ndihmë imediate ndaj gjendjes sonë të vështirë. (Illyria, Zëri i fuqishëm i Çamërisë, 05. 09. 2005).

Viktimat dhe humbjet, sipas statistikave, gjatë masakrave të viteve 1944-1945, në kurriz të minoritetit shqiptar në Greqi, arrin numurin 2.877, të ndarë si vijon :

Filati me rrethe 1.286, Gumenica me rrethe 292, Paramithia me rrethe 673, Margëllëçi dhe Parga 626. Ky qe fati i të gjithë atyre që nuk mundën të largohen nga Çamëria. Ka dëshmitarë të gjallë të kësaj masakre ngjethëse dhe një ndër këto është libri i Sali Bollatit “Gjurmë Çame”, në faqen 14 shkruan: “…mbeta vetëm unë 7 vjeç dhe motra Qerimani 10 vjeçare, ndërsa 7 pjestarë të tjerë të familjes, si qindra çamë të tjerë u masakruan, u vranë e vdiqën nga dora e zervistëve grekë”. (botimi 2004 Tiranë). 

Kjo kasaphanë përfundoi me shpërnguljen me forcë të afro 43.000 çamëve që erdhën e u strehuan në Shqipëri në konditat më të vajtueshme. U dogjën e u shkatërruan 68 katunde mbi 6500 ndërtesa banimi si dhe 85 faltore islamike. 

Në llogaritjet e dëmeve rezulton të kenë grabitur në Çamëri dhe nga forcat e zervës : 17.000 kokë bagëti të holla, 1200 të trasha, 21.000 kv. bereqet, 80.000 kv. vaj; gjithashtu produkti i vitit 1944-1945 që arrijnë në 110.000 kv bereqet dhe 30.000 kv vaj. Gjatë emigracionit 110.000 bagëti të holla dhe 24.000 bagëti të trasha ngordhën dhe humbën. 

Nga kjo del e qartë katastrofa e madhe ekonomike që pësoi popullata jonë, duke mbetur nëpër rrugët e emigracionit vetëm më rrobat e trupit. Kancelari gjerman Shrëder, thotë: “Një njeri mund ta largosh nga shtëpia e tij, por shtëpinë s’ia largon dot nga zemra”.“Shkretëtira dëgjon gjëmimet mbi të edhe kur duket se nuk ka veshë”. Koha që vonon aq sa diçka anësore humbet, diçka tjetër brenda saj e pjek më mirë. Për Çamërinë zëri i saj nuk është lutje lotësh për gjëra të vogla, por është zë i të gjallëve dhe të vdekurve bashkë, klithmë që vazhdon të kullojë gjak. 

Dergoi për botim: Hyqmet Zane                                 

Gazetar, studiues i çështjes çame

Dr. Halil HYSENI,

Ish-Zevendës Ministër i Jashtëm i RSh/

Materialet arkivore për Çamërinë dëshmojnë për mprehtësinë e Çështjes, dëshmojnë për vendin që i është rezervuar dhe i rezervohet asaj në gjerësinë e marrdhenieve midis Republikës së Shqipërisë dhe Republikës Helene. Arkiva pasqyron punën e bërë, nga përfaqësuesit, veprimtarët, politikanët apo diplomatët.

Ndër arkiva gjenden një sërë dokumentash që trajtojnë dhe e adresojnë çështjen, ashtu siç gjen materie ku personazhet, Çështjen Çame, e ndërmëndin “nga halli”dhe i kalojnë anash. Arkiva është dëshmitare e punërave të mira të bëra, është dëshmitare e shum qëndrimeve dinjtoze. Sjellim ndërmënd raportet e shumta, të Konsullit Mid’hat Frasheri, përgjat periudhes Shkurt 1923 – Mars 1926 apo Kerkesa për kthimin e menjëhershëm të Çameve, e vitit 1945, drejtuar Konferences së Ministrave te Puneve të Jashtme te vendeve fituese, nga kundërshtari i Mid’hat Frasherit, nga Enver Hoxha. Dhe në vijim bie heshtja komuniste.

Ne Procesverbalet e zbardhura të takimeve dypalëshe pasqyrohet qëndrimi dinjitoz i palës shqiptare gjat vizitës se Ministrit Grek për Punët e Jashtme, Z. Papulias me 17 Nëntor 1987. Pala Shqiptare kërkonte që “eshtrat e ushtareve greke te vrare ne luften italo-greke …. t`i transferojme me nderime ne atdheun e tyre…”. Korrekt është edhe qëndrimi i pales Shqiptare gjat vizites tjetër zyrtare të z. Papulias, në Mars 1995, ku Ministri Grek pranoi diskutimin e Çështjes Çame, por vetem ne aspektin e pronave. Qëndrim domethënës pasqyrohet edhe në takimin e pare të Nenkomisionit për Çështjet Konsullore dhe Juridike mbajtur ne 23-24 Maj 1995.

Pas vitit 1996, arkiva, dëshmon për hapa pas. Ndjehet aroma e bezdisë, per tu angazhuar përnjimend me Çështjen Çame. Ka raste ku Politikanë, që përgjat takimit zyrtar, nuk e cekin fare Çështjen Çame, pas takimit e për konsum publik, u japin përgjigje patriotike pyetjeve të prorositura të gazetarëve.

Në këtë parashtrim, është dëshiruar, ta kqyr arkivën me shikimin e së nesërmes dhe në shërbim të saj. Studimi arkivor kthehet në ornament nëse nuk shërben për të parashikuar sjelljen e nesërme të palës përball, nëse nuk shërben për të përvijuar sjelljen tone të ardhëshme.

Shkurtimisht parashtroj

Së Pari, për Kuadrin Ligjor të Luftës, ofruar ne njëjës si Ligji i Luftës;

Së Dyti, për Marrveshjen për Toponimet, Maj 2014;

Së Treti, për Miqësinë dhe Traktatin e Miqësisë.

I. KORPUSI I LIGJIT TË LUFTËS

Në veshët e cilitëdo qytetari Shqiptar, Kërkesat dhe deklamimet e qeverive dhe politikanëve tanë për shfuqizim të Ligjit të Luftës vijnë gjithnjë në njëjës. Gjithmon thuhet Ligji i Luftës. Qytetarit normal i është treguar dhe ka dëgjuar se egziston një Ligj Lufte dhe këtë ligj, shteti Grek e mban ne fuqi sepse nuk do tu’a kthej tokat Çamëve. Për qytetarin më të lëçitur, me Ligjin e Luftës nënkuptohet Ligji i Forcës Nr. 2636 i vitit 1940 “Rreth akteve ligjore të armiqve dhe sekuestrimit të pasurisë armike”.

E vërteta është se nuk është një ligj, nuk jan dy ligje, është një korpus i tërë normash dhe praktikash që e kalçifikojnë gjëndjen e luftës dhe e pa mundësojnë adresimin e Çështjes Çame, përmes shfuqizimit, në njëjës, të Ligjit të Luftës. Edhe pse Ligji i Forcës Nr. 2636 përben gurin themeltar, ustallarët Grek kan krijuar dhe vijojnë të krijojnë një ngrehinë legjislative perfide, e aftë të qëndroje pa u rrëzuar, edhe nëse hiqet guri i themelit, edhe nëse shfuqizohet Ligji i Forcës Nr. 2636 i vitit 1940. Në korpusin e normave për Ligj të Luftës, mund të përmend:

Vetë Ligjin Nr. 2636 “Rreth akteve ligjore të armiqve dhe sekuestrimit të pasurisë armike, hyrë në fuqi më 28 Tetor 1940;

Ligjin Nr. 2637 i vitit 1940 “Rreth modifikimit dhe plotësimit të dispozitave në lidhje me Organizmin Sigurues të Rreziqeve të Luftës dhe Ligjeve Detyruese”;

Ligjet Nr. 45 dhe Nr. 86 të vitit 1945;

Ligjin Detyrues Nr.900 të vitit 1946;

Dekret Ligjin Nr. 422 të vitit 1947;

Dekret Ligjin Nr. 1138. “Mbi pasuritë armike.” miratuar më 11 Tetor 1949;

….

n. Edhe të tjerë ligje dhe akte nënligjore dalë mbështetur në to.

Cilido koncesion i mundshëm për heqjen vetëm të Ligjit të Luftes (Ligjit të Forcës), Nr. 2636 është thjesht në përfitim të palës Greke. Me kërkesen “të shfuqizohet Ligji i Luftes”, pala Shqiptare nuk kërkon asgjë. Asgjë. Juristët e vitit të parë e dinë se shfuqizimi i nje akti nuk ka pasojë prapavepruese. Shfuqizimi nuk pjell pasoja per marrdhënje e ngjarje të krijuara përgjat periudhës kur Ligji ishte në fuqi, dhe Ligji i Luftës i ka pjellë tashmë pasojat e tij.

Nesë një ditë të bukur, Pala Greke, vendos ta shfuqizoj Ligjin e Luftës (Forcës), Nr. 2636 të vitit 1940, pa e prekur korpusin e normve të lidhur me të, nesë vendos ta shfuqizoj Ligjin por pa i anuluar pasojat negative të vet Ligjit, at’here, ajo thjesht i bën dhurat vehtes. Ne marrim lugen bosh, ndërsa shteti Grek veç përfitimeve, që padyshim do të kërkoj e do marrë ne këmbim, do t’i heq vetes edhe një ngarkesë negative, do t’i heq vetes edhe një ngarkesë anti Evropiane. Shteti Grek do trumpetojë paqe POR do ti ruaj të paprekura përfitimet e “luftës”.

Vokalizimi i kërkesës për të shfuqizuar vetëm “Ligjin e Luftës” pa kërkuar shfuqizimin e sejcilës dhe të gjitha normave të lidhura me të është boomerang. Vokalizimi i kërkesës për të shfuqizuar vetëm “Ligjin e Luftës” pa i prekur dhe pa i anuluar efektet e tij, është kal druri, kal druri i ndërtuar me shkopinj grek.

II. MARRVESHJA PËR TOPONIMET.

Hulumtimi arkivor i dosjes Çame pasqyron si veprimin tonë ashtu edhe veprimin e palës përball. Në veprimin dhe të arriturat diplomatike të palës Greke shfaqet i konsoliduar interesi afatgjat, është e dukshme pakëputshmëria e linjës dhe qëndrueshmëria në synimet e saj. Në veprimin diplomatik të palës Greke ka nivel të lartë në Pe-Hashin e fortësisë, se kërkimeve të tyre, edhe pse ne te shumtën e herëve pala Greke punon ne rregjistra zanor me decibel me te ulët se pala Shqiptare.

Përkundrejt tyre, në veprimin tone, Çështja madhore Çame bie shpesh nën kthetrat e interesave politike ditore. Në ulje ngritjet e dosjes Çame pasqyrohet këndvështrimi i liderit Shqiptar të kohës, po edhe ai ne luhatjet e veta. Shëmbull i qartë i fitores se qëndrueshmërisë së angazhimit diplomatik Grek ndaj luhatjeve të vendimarrjes politike Shqiptare shfaqet, si në procedurën, ashtu edhe në të arriturën e Marrveshjes për Toponimet, të Majit 2014.

Me një marrveshje, finalizuar përmes notash diplomatike, Trupa Diplomatike Greke mori gjithçka i duhej prej vendimarrjes Politike Shqiptare, pa dhënë asgjë në këmbim dhe … politika jon u mburr. Sipas kësaj marrveshje, pala Shqiptare sipërmerr, “..të adoptoj një format të ri të certifikatave personale dhe familjare për nënshtetasit Shqiptaret të lindur jashtë, sipas të cilës, vendlindja e tyre do të shkruhet në përputhje me listën e toponimeve depozituar nga Greqia ne Kombet e Bashkuara” !

Ne zbatim te marrveshjes, Nëna ime, e rregjistruar në regjistrat e gjëndjes civile Shqiptare, me vendlindje ne Kurtes – Marglliç – Çamëri – Greqi, në po këto regjistra, po të gjëndjes sonë civile, shëndërohet me vendlindje ne: Mavrovuno – Margaritis – Thesprotia – Greece, tëpkë në përputhje me listën e toponimeve që shteti Grek ka depozituar në ICAO, dekada vitesh pas lindjes dhe regjistrimit të nënës sime. Për fat nëna ime vdiq, pa e shijuar ndërrimin e vendlindjes.

Qartësisht, pala Greke shkeli të drejtën e lëvizjes së lirë të nënshtetasve Shqiptar ne hapësirën Europiane, fituar ne vitin 2012, për të përfituar dy vjet më pas, në vitin 2014, një produkt të pastër politik, deshqiptarizimin, edhe arkivor, të emërtimeve te treves së Çamërisë, dhe ja doli. Bravo për ta. Ndërkoh në sheshin më të vizituar të Athinës, në fasadën e mermertë të Parlamentit grek me gërma kapitale e lakmi greke, shkruhet: KLISURA = PERMETI = TOMOROS = HIMARA = AJIROCASTRO dhe këto të barabarta me PINDOS me KALPAQI, etj.

Me Marrveshjen për Toponimet i dham Athinës ç’ka deshi. Nuk na dhan asgjë. Levizjen e Lirë na e kishte dhënë Brukseli, prej kohësh. Interesant është fakti se pala Greke, inkasoj një fitore të bukur si në themel ashtu edhe në procedure. Me formën e përdorur, përmes shkëmbimit të notave verbale, u shmang edhe kontrolli parlamentar edhe kontrolli i kushtetueshmërisë së marrveshjes.

Arkiva është mësues. Na meson. Na mëson nëse nuk duam të gabojm sërish. Arkiva na mëson se pala përball, për të përparuar edhe një tjetër transhe, krijon një problem të ri. I ndjeri babai im thosh: “I mënçuri mëson nuk pëson. Njeriu pëson e mëson. Budalla pëson e pëson.”

III. MIQËSIA – TRAKTATI I MIQESISE – PARTNERITETI STRATEGJIK

Shqipëria dhe Greqia kan qënë të lidhura midis tyre me një Traktat Miqesie. Traktati u nënshkrua më 21 Mars 1996 nga Ministrat Alfred Serreqi dhe Teodoros Pangallos. U nënshkrua nga Arvanitasi i vetquajtur “i fundit i mohikanëve”. Të dy me ADN Shqiptare, të deklaruar.

Konform parashikimit në Traktat, dhe në kushtet kur asnjëra palë nuk ka deklaruar prishjen, Traktati i Miqësisë, pas 31 Janarit 2023 është pa fuqi. Tashmë Shqiptarët dhe Grekët nuk e kan të lidhur me Traktat, miqësinë e tyre. Juridikisht, në fuqi është Korpusi i Ligjeve të Luftës, ndërsa verbalisht na lidh Partneriteti Strategjik.

Është fakt që, Partneriteti Strategjik midis dy vendeve tona është deklaruar vetëm nga njëra Palë, vetëm nga Ne. Love is always one-sided.

Është po ashtu fakt se të dy vendet i lidh nevoja për fqinjësi të mire. Nevojë që duhet të pasqyrohet me një Traktat të ri, që mundëson zgjidhje edhe për Çështjen Çame.

Traktati i pafuqi, në nenet 12 dhe 15 të tij shkonte tangent me Çështjen Çame. Ne nenin 15 të tij, Çështjen Çame e trajton si çeshtje pronash, në të thuhet, citoj: “Sejcila nga palët kontraktuese do të përballojë mundësinë e heqjes, brenda kuadrit të saj ligjor, të pengesave që vështirësojnë gëzimin e pasurive që kanë shtetasit e njërës palë në territorin e palës tjetër”. Përpiqem, po nuk e kuptoj dot togfjalshin “do të përballojë mundësinë”. POR, është i qartë mesazhi në togfjalshin “brenda kuadrit të saj ligjor” i barabarte ‘me këtë Kuadër ligjor që kemi’ i barabarte me ‘pa e ndryshuar kuadrin ligjor’, PRA pa anuluar Kuadrin Ligjor te Ligjeve të Luftës, pa i anuluar pasojat e tyre.

Ndërsa Neni 12 i Traktatit, percaktoi se, citoj: “Palët kontraktuese do të bashkëpunojnë për ruajtjen dhe kultivimin e trashëgimisë së tyre kulturore, duke perfshire edhe monumentet”. Ky nen polli vetëm Monumente e varreza Greke, në tok të Shtetit Shqiptar.

Traktati i Miqësisë nuk mundësoj asnjë monument për 55 partizanët Çam që në Luftën e Dytë ranë për lirine e Greqisë. Traktati i Miqësisë nuk mundësoj asnjë Përkujtimore për vuajtjet, po vuajtje ama, të nënave dhe fëmijëve. Traktati i miqësisë nuk i mundësoj të lindurve në Çamëri të vendosnin një karafil mbi vendin ku prehej prindi.

Traktati dhe Marrveshjet në vijim të tij i mundesuan fashisteve të Agimeve të Arta të derdhnin vrer, pretendime dhe betime mbi pllaka e mbi monumente, të mbrojtur dhe të garantuar me ceremoni shtetërore Shqiptare.

Shqipëria dhe Greqia e kan nevoj fqinjësine e mire, të sanksionuar me Traktat, të sanksionuar me një Traktati që pjell dhe rrit miqësi. Traktati i nënshkruar më 21 Mars të vitit 1996 nuk është modeli.

Përmes egzistencës dhe veprimtarisë së tyre, Çamët jan të vendosur të mos e noterojnë rrëmbimin e jetëve, të mos e noterojnë rrëmbimin e truallit e të pragut të shtëpisë së tyre, sepse Çështja Çame nuk është thjesht çështje pronash, nuk është çështje lekësh. Me qënjen dhe veprimin e tyre Çamet kan mbajtur të ndezur qiririn e shpresës pamvarësisht ngricave dhe erërave nga brenda dhe nga jashtë.

Mbajtja gjallë e Çështjes Çame, kërkimi i zgjidhjes së saj, vlen jo vetëm për Çamet. Rrëmbimi i truallit Çam, nuk është çështje vetëm e Çamëve të Çamërisë, ashtu siç Çështja e Detit nuk është çështje e peshqëve, banorëve të detit. Çështja Çame është transhe Shqiptare. Mbrohet, për të mos humbur më shumë. Prezenca e saj e ndih Shqipërinë, mbajtja e saj i ndih Shqiptarët, i ndihmon në balancat e mëndjes, në balancat e tavolinave diplomatike, politike a të sigurisë.

Lakmia Greke prodhoi Napolon Zervën e shum korofillak të tjere, dhe vijon të prodhoj, të prodhoj Beleris e kompani, dhe shumica jan shqipfolës. Nga gjyshja mbaj mënd një këngë, në Greqisht: “Ksipna Ali Pash kajmeni na jdhis ta Janina su ta pirane i Elines dhen ine pja dhikasu” = “Zgjohu Ali Pash i mjeri të shohësh Janinën tënde, ta morën Grekët, nuk është më e jotja.”

Edhe gjyshet jan arkiv. Ruajna Zot sikur të na e këndojnë prap një dit, të na e këndojnë për Preshevën, për Himarën a Mitrovicën.