NGA NDUE BACAJ/

Tuzi me rrethinat (troje të Malësisë Madhe të mbetura nën Malin e Zi, që nga Konferenca e Londrës 1913), me çfardo organizmi (komunë e varur nga Podgorica apo komunë me të drejta të plota si çdo komunë në Mal të Zi…), perkujton e feston 15 dhjetorin, si ditën e çlirimit nga nazifashistët. Kjo ditë perkujtimi e festimi i përket vitit 1944 , kur forcat gjermane në terheqje largohen nga Tuzi e troje të tjera për-rreth të Malësisë së Madhe. Per hirë të vertetës duhet të themi se këto troje të Malësisë e Shqipërisë Etnike, pas pushtimit fashist , dhe memorandumit të 12 majit 1941 të parisë së Tuzit e trojeve të tjera të Malësisë së Madhe, me dekretin e dates 7 gusht 1941 të Françesko Jakomonit, (mbëkëmbësit të mbretit të Italisë Fashiste në Shqipëri) , keto troje u ribashkuan me Malësinë e Shqipërinë, ku qendra e N/Prefekturës së Malësisë së Madhe u transferua nga Kopliku në Tuz , ku edhe u vendos N/Prefekti, administrata përkatëse, dhe institucionet të tjera në sherbim të Trojeve të bashkuara me Shqipërinë nanë. Siç dihet bashkimi i këtyre trojeve me Shqiperinë , ndonse kishte edhe qellime propogandistike nga pushtuesi fashist , ai u bë realitet i prekshëm nga malësorët e këtyre trojeve etnike shqiptare të përvluem me u ribashkua me Shqipninë nanë. Një ribashkim i till solli jo pak gëzim ndër malësorë, pasi kufiri i padrejtë me vendimet e Europës plakë, kishte ndarë vëllan prej vëllaut dhe votrën prej votrës. Këtë ribashkim të trojeve etnike shqiptare e urrenin hapur çetniket mbretëror të Jugosllavisë të kapitulluar e dorzuar para pushtimit fashist, por e urrenin “fshehtas” edhe kumunistët e partizanët e tyre serbo-malazez e jugosllav. Këtë e tregojnë disa beteja luftarake, që u është dashur të zhvillojnë në mbrojtje të trojeve të tyre etnike malësorve shqiptar , kundër çetnikëve dhe partizanëve komunist malazez , që kerkonin tu prishnin “endërren” e ribashkimit që po jetonin me Shqipninë nanë, si dhe ti friksonin për të ardhmen. Betejat janë konkrete, me data, me emra luftëtaresh , por edhe të rënësh malësorë në luftë me çetniket mbretëror dhe partizanët komunist malazez-jugosllav, që për nga antishqiptarizmi nuk ndryshonin thuajse aspak. Komunistët jugosllav pasi krijuan bijen e tyre , Partinë Komuniste të Shqiperisë, per tu dukur si “bashkohorë” kishin hellur për konsum rrenën e madhe, se pas fitores mbi fashizmit , edhe shqiptarët e këtyre trojeve (Tuzit , Malësisë e më gjërë) , kanë të drejten e vetvendosjes per t’u bashkuar me Shqipërinë. Dhe këtë e deklaronin se ua garantojnë të drejtat e liritë njerzore të popujve dhe lufta antifashiste, luftë që sipas rrënës sllavo-komuniste i kishte vëllazëruar malazezët pushtues dhe malësorët e pushtuar… Pati mjaftë malësor e shqiptar që besuan këtë rrenë me bisht sllav, madje edhe luftuan e dhanë jetën së bashku me partizanët (komunist) malazez e jugosllav , kundër pushtuesve fashist italian e gjerman. Si për ironi të fatit me datën 15 dhjetor (1944), (që perkujtohet e festohet si dita e çlirimit të Tuzit), kanë ra duke luftuar kundër ushtrisë gjermane pesë malësor (nga Hoti e Gruda), të cilët besonin në premtimet e komunistëve malazez-jugosllav-shqiptar, e si per inatë të historisë kjo betejë ishte zhvilluar në Deçiqin e Flamurit Kombëtar… Edhe pas kësaj date bien duke luftuar (me18 dhjetor 1944) kundër ushtrisë gjermane dy grudas e tjerë. Besimin në rrenën-premtim të komunisteve jugosllav e shqiptar e forcuan për ta besua , forcat partizane komuniste shqiptare që erdhen në ndihmë të atyre jugosllave, me në krye general Gjin Markun. Këto forca partizane në të vertet zhvilluan disa beteja kundër ushtrisë gjermane në terheqje , ku dhanë jetën edhe partizan shqiptar. Si simbol kujtese i kësaj ndihme të ushtrisë partizane shqiptare ndaj “vëllezërve” jugosllav, do të qendronin deri në vitin 1991 dy pllaka në Hot (në anën e shtetit shqiptar), njëra pllakë kishte shkrimin: këtu me 28 nëntor 1944 kaloi brigada e VI-të sulmuese e ushtrisë nacinal-çlirimtare të Shqipërisë per të ndihmuar çlirimin e popujve të Jugosllavisë , ndersa në pllaken tjetër shkruhej : në fillim të dhjetorit 1944 këtej kaluan forcat e brigades VII-të sulmuese të ushtrisë nacional-çlirimtare të Shqiperisë , të cilat luftuan dhëmb për dhëmb me armikun deri në Vishegrad… Si çdo rrenë që thotë populli i ka këmbët e shkurtëra edhe kjo i pati të tilla… Me daten 07 shkurt 1945 , në fushë të Tuzit do të detyronin të mblidhen të gjithë burrat e aftë për armë të Tuzit e Malësisë. Në tribunë do të zejshin vend Shfeqet Peçi me shokë të shtabit të tij nga ana e qeverisë Shqiptare dhe Gjeneral Gjoku Mirasheviç me një sasi të madhe autoritetesh civile e ushtarake jugosllave. Takimin e hapi Shefqet Peçi, i cili me fjalë të parë i lajmëroi malësorët se janë të rrethuar nga çdo anë prej divizioneve Shqiptaro – Jugosllave, dhe i porositi për qetësi duke i ftuar të dorëzojnë armët aty për aty. U komunikoi shkuarjen e kufirit prapë në Han të Hotit, ndersa i porositi ata burra shqiptarë t’i duan Serbo – Malazezët, me të cilët gjoja i kishte vëllazëruar lufta… Mandej u kthye Shefqet Peçi nga gjeneral Gjoku Mirasheviç me shokë e u tha: “Qe ku po ua dorëzojmë këta derra reaksionarë që t’i bani turbiet, pse neve nuk na duhen gja, prandaj mos u kurseni me ta. Qe dajakun që t’i rrihni, qe fishekun që t’i vrisni në qoftë se nuk ju duan e nuk ju ndigjojnë. Ky tubim do të pasohej nga një tjetër ku vet Mehmet Shehu në Tuz do tu komunikonte Malësorve shkuarjen e kufirit në Han të Hotit e ribashkimin me Malin e Zi… E pas këtyre takimeve ku komunistët shqiptar i bënë “lanet” malësorët , ustadharet malazez e serb me në krye Bajo Stankoviçin, Aleksandër Rankoviçin “viça e viqa” të tjerë do të pushkatonin e masakronin dhjetra nacionalista malësorë , me të vetmin “faj” se i donin trojet e tyre me nanën Shqiperi e jo me Jugosllavinë e Malin e Zi. Ndërsa shqiptarët e Kosovës do t’i “gostisnin” me masakren e Tivarit , ku rreth 5000 shqiptar do ti bënin “kurban” të dashurisë Tito-Enver… Enveri si shperblim do të dekoronte ata malazez, serb e jugosllav që kryen masakrat mbi shqiptaret nën Malin e Zi , nën Serbi dhe në Kosovë… Pas ketij akti malësorët e Tuzit , Grudës , Trieshit , Kojes , Traboinit e tjerë u lanë në doren e atyre me të cilët i ndanin lumej gjaku e dete mjerimesh. Se si u katandisen këto troje per 45 vite nën hyqametin e komunzmit jugosllav , këtë e tregojnë banoreët që u detyruan të lënë të shkreta shtepi , kulla e troje per të cilat kishin luftuar e qëndruar mote e shekuj. Këtë e tregon edhe sot gjendja ekonomike e sociale, dhe standarti i të drejtave kombëtare të shqiptarëve në trojet e veta etnike, që zbatohet edhe sot në Mal të Zi….

Për këto të “mira me thes” që u solli data 15 dhjetor 1944, Tuzit e trojeve të tjera nën Malin e Zi , duke i çliruar nga pushtuesi gjerman (që po ikte), por njëkohësisht edhe duke i çliruar nga bashkimi me Shqiperinë nanë, per ti ribashkuar (perdhunshëm) me Malin e Zi dhe ish Jugosllavinë , mua më shkon mendja “për dreq” që këtë “çlirim” ta quaj ripushtim të Tuzit e trojeve të tjera të Malësisë nga Mali i Zi (e ish Jugosllavia)…

V00: Të gjitha ato që cilësova “kalimthi” në këtë veshtrim per 15 dhjetorin (si diten e “çlirimit” të Tuzit…), më hollesisht, me data , emra e mbiemra, me referenca dhe dokumente janë të shënuara në librin tim me titull: Malësia e Madhe Kundër…, botuar në vitin 2018.

Aspektet të rëndësishme të jetës dhe veprimtarisë arsimore, juridike-kushtetuese, politike, shkencore e kulturore në shërbim të Kosovës janë të përfshira në mënyrë të hollësishme në monografinë me titull “GAZMEND ZAJMI – NJË JETË PËR KOSOVËN”, me autori gazetarin e karrierës, publicistin e dokumentaristin Nuhi Bytyçi.

Kjo monografi është realizuar pas punës më se 3 vjeçare të autorit Nuhi Bytyçi. Në 504 faqe dhe në 23 kapituj të ndarë sipas tematikave dhe ngjarjeve historike, në mënyrë analitike, hulumtuese e shkencore është përfshirë e tërë veprimtaria dhe kontributi i intelektualit të përmasave botërore Akademik Prof. Dr. Gazmend Zajmit. Në libër argumentohet angazhimi i tij si ligjërues-profesor i Fakultetit Juridik të Universitetit të Prishtinës, roli dhe kontributi i tij në periudhën kur ai ishte Sekretar i Kuvendit të Kosovës, pikërisht në periudhën kur hartohej Kushtetuta e parë e Kosovës, ajo e vitit 1974. Prezantohet edhe puna e jashtëzakonshme e Gazmend Zajmit në krye të ekipit për themelimin e Universitetit të Prishtinës, kontributi i tij si Prorektor dhe Rektor i Universitetit të Prishtinës nga viti 1974 e deri në vitin 1981, roli i tij në avancimin e bashkëpunimit midis Universitetit të Prishtinës dhe Universitetit të Tiranës, si dhe me universitetet e tjera të Evropës dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Një hapësirë të veçantë në këtë monografi zë edhe qëndrimi i Gazmend Zajmit si rektor i Universitetit të Prishtinës rreth kërkesave të studentëve dhe të popullit shqiptar të Kosovës në demonstratat e njohura të pranverës së vitit 1981 në Prishtinë. Si reagoi rektori Zajmi ndaj dhunës policore mbi studentët shqiptarë, pse nuk pranoi që të paraqitej në Televizion për t’i dënuar demonstratat studentore, pse dha dorëheqja nga pozita e Rektorit dhe si u përjashtua nga Lidhja Komuniste e Jugosllavisë dhe nga procesi edukativo-arsimor në Universitetin e Prishtinës.

Një pjesë e rëndësishme e monografisë i kushtohet angazhimit profesional të Gazmend Zajmit si profesor dhe si ekspert i sistemit politik dhe kushtetues në hartimin e tekstit të Apelit të 115 intelektualëve shqiptarë kundër masave represive dhe terrorit shtetëror serb mbi shqiptarët në Kosovë. Në veçanti në monografi paraqitet roli i Gazmend Zajmit si autor i Deklaratës kushtetuese të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës për mëvetësinë e Kosovës, hartuar më 14 qershor 1990, dhe të miratuar nga delegatët e Kuvendit të Kosovës më 2 korrik 1990, pastaj përkushtimi i jashtëzakonshëm i Gazmend Zajmit si anëtar i parë i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Evropës me seli në Salzburg të Austrisë dhe pjesëmarrja e tij e vazhdueshme në konferencat dhe simpoziumet shkencore ndërkombëtare me qëllim të argumentimit shkencor të së drejtës së patjetërsueshme të popullit shqiptar të Kosovës për të vendosur vet për të ardhmen e tij në kuadër të shtetit të pavarur e sovran – Republikës së Kosovës.

Në libër paraqitet mendimi politik i akademik Zajmit për të drejtën e vetëvendosjes së popullit shqiptar të Kosovës. Këtë të drejtë akademik Zajmi e kishte argumentuar guximshëm publikisht, atëherë kur Kosova ishte nën një regjim të hekurt serb. Ai kishte dalë në mbrojtje të përcaktimit të Konferencës së Bujanit se Kosova pas luftës do të vendosë për fatin e vet politik, duke përfshirë edhe të drejtën e bashkimit me shtetin amë – Shqipërinë. Në këtë monografi prezantohet edhe qëndrimi i Zajmit se vendimi i Kuvendit në Prizren në vitin 1945, ishte vendim i dhunshëm dhe jolegjitim, që Serbia e ka marrë me ndihmën e ushtrisë. Në të njëjtën kohë prezantohet konstatimi i tij se me shkatërrimin e Jugosllavisë në fillim të viteve 90-ta, riaktivizohet plotësisht e drejta e Kosovës për të vetëvendosur dhe anulohet çfarëdo pëlqimi formal dhe i dhunshëm për të hyrë Kosova brenda Serbisë dhe Jugosllavisë. Kjo dokumentohet me argumente juridike-shkencore.

Një kaptinë e veçantë në libër i kushtohet punës së Akademik Gazmend Zajmit në krye të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, organizimit të simpoziumeve dhe konferencave shkencore me tema me interes kombëtar, bashkëpunimi me Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Shqipërisë, të Kroacisë dhe të akademive tjera evropiane. Në monografi flitet se si Gazmend Zajmi, nip i atdhetarit, nënkryetarit të Lidhjes së Dytë Shqiptare të Prizrenit – Tahir Zajmit, çfarë lidhje kishte me ilegalen e atëhershme shqiptare.

Monografia “GAZMEND ZAJMI – NJË JETË PËR KOSOVËN” iu ofron lexuesve edhe fjalën ekskluzive të ish-kryetarit të Akademisë Evropiane të Shkencave dhe Arteve Felix Unger për Gazmend Zajmin, por edhe si e kanë vlerësuar veprën e Gazmend Zajmit intektualët Fehmi Agani, Esat Stavileci, Arsim Bajrami, Gjyljeta Mushkolaj, Kadri Kryeziu, Ali Aliu, Feriz Krasniqi, Rexhep Ismajli, Ilaz Ramajli, Abdullah Karjagdiu, Yll Zajmi, Ekrem Murtezai, Ismet Salihu, Halil Turku, Osman Kraja, Rexhep Osmani, Riza Demaj, Zenun Çelaj, Salih Maqedonci, Qerim Gashi, Ismet Bogujevci, Nezanin Kuçani – Çeku, Semahate Kuçani-Mashkulli, Ismail Syla, Zeqirja Ballata, Engjëll Berisha dhe intelektualë tjerë.

Po ashtu, pasqyrohet edhe veprimtaria kulturore e Zajmit si udhëheqës i Shoqërisë së parë kulturo-artistike shqiptare “Agimi” të Prizrenit, sidomos si autor i teksteve dhe kompozitor i shumë këngëve, si fitues i shumë çmimeve në festivaleve muzikore dhe i çmimeve tjera më me renome në periudhën kur ai punoi dhe jetoi.

Në monografinë kushtuar jetës dhe veprës së Akademik Gazmend Zajmit për herë të parë boton shumë fotografi e dokumente me vlera historike e shkencore.

Botimin e kësaj monografie e kanë mbështetur Ministria e Kulturës e Republikës së Kosovës dhe intelektuali, farmacisti dhe filantropi Milaim Abdullahu, i cili është pronar i Kompanisë farmaceutike “SANTEFARM”.

Redaktor i monografisë është Akademik Arsim Bajrami, ndërsa recensentë Akademik Gjyljeta Mushkolaj dhe Prof. Dr. Agim Zogaj. Redaktor gjuhësor është Jonuz Fetahu, ndërsa redaktor teknik Valon Fetahu.

Bie në sy dizajni profesional i Profesorëve të dizajnit Lyra Zajmit dhe Luan Tashit, si dhe shtypi cilësor i Shtypshkronjës “ILRI” të Prishtinës.

Monografia mund të gjendet në libraritë e Prishtinës dhe të qyteteve kryesore të Kosovës. Lexuesit me blerjen e librit, do ta kenë dhuratë DVD-në e filmit dokumentar GAZMEND ZAJMI – PROJEKTUES I SUBJEKTIVITETIT SHTETËROR TË KOSOVËS.

Muzeu Historik Kombëtar/

Ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, mendimtar i shquar, illuminist e veprimtar i shkollës shqipe. Lindi në Vithkuq të Korçës, ku kaloi fëmijërinë. Para vitit 1806 mërgoi me familjen në Moldavi (Kishinjev). Më 1821 mori pjesë në kryengritjen e eteristëve në Rumani kundër robërisë osmane si një nga udhëheqësit e saj, bashkë me Shqiptarë të kolonisë së atjeshme. Iu kushtua çështjes së Çlirimit të Shqipërisë, duke u udhëhequr nga ideja themelore iluministe se një popull mund të dalë nga prapambetja vetëm po të shkruajë gjuhën amtare dhe po të përhapen arsimi dhe kultura kombëtare. Më 1824 nisi punën për përpilimin e një alfabeti të veçantë të shqipes me 33 shkronja, të pranueshëm nga të gjithë, për të kapërcyer dasitë që lidheshin me alfabetet e tjera. Synoi që sistemi shkrimor t’u përshtatej veçorive të fonetikës së shqipes. Me këtë alfabet botoi më 1844 të parën abetare të shqipes, “Evëtarin”. Abetarja u prit me entuziazëm dhe u përhap në krahinat Jugore të Shqipërisë. Për të plotësuar kërkesat e shumta që pati, e ribotoi më 1845 me titullin “Fare i ri Evëtar shqip”, të shoqëruar me një “E parathënme për djemtë e rinj shqiptarë”. Përgatiti gjithashtu një gramatikë dhe libra e dorëshkrime të tjera që nuk janë ruajtur. Më 1846 hartoi një “Letër qarkore” (enciklikë) greqisht, drejtuar bashkatdhetarëve ortodoksë në Shqipëri. Largpamësia e Naum Veqilharxhit qëndron, jo vetëm në shtytjen që i dha lëvizjes së popullit shqiptar kundër robërisë shekullore osmane, por edhe në faktin se është i pari që dalloi e paralajmëroi rrezikun që do t’i vinte kombit nga qarqet shoviniste greke e nga politika e Patrikanës.

Shqiptarët i shihte si komb me karakter të veçantë, me gjuhën e zakonet e veta, me një thesar kulturor të trashëguar. Kishte besim tek aftësitë dhe virtytet e popullit të vet dhe fshikulloi ata që ishin vënë në shërbim të të huajve. Naum Veqilharxhi e kuptoi rrezikun e madh të shkombëtarizimit që vinte nga shkollat e huaja dhe punoi për një shkollë shqipe me përmbajtje laike dhe për të gjithë fëmijët e popullit. E pasuroi shqipen me një varg termash të kulturës e të dijes. Naum Veqilharxhi u përpoq gjithashtu të krijonte një shoqëri kulturore që të bashkonte atdhetarët e tjerë. Vdiq në Stamboll, i helmuar nga Patrikana. Me veprën e tij u bë shprehës i një kthese me rëndësi në historinë e kombit shqiptar.

– Në ditët e luftës me poezi –

Nga Visar Zhiti

…po bëhet luftë e rëndë, i ngjan apokalipsit, që erdhi nga qielli, ku s’ka varkë Noe mes dallgëve të reve, por raketa të pabesa.

Po ç’dreq Jude nga Hamasi urdhëroi të godisnin një popull tjetër-vëlla? E gjithë bota mori anën e të sulmuarit, e të dëmtuarit. Dhe u ngritën nga toka avionë të egërsuar dhe u turrën tanket-bisha. Mbrojta u kthye në sulm.

Rripi i Gazës tani është rrethuar keq, me bombardime dhe terr, frikë dhe uri… krizë humanitare… as ujë… as…

Dhe unë i thërras kujtesës, kërkoj aty paqe dhe qetësi dhe mirëkuptim…

– Ç’të bëjnë popujt, kur ka konflikte dhe ashpërsim, luftë…? – e pyeta njëherë poetin rumun Marin Sorescu, fjala ishte për popujt e Ballkanit, por përgjigjja e tij vlen për të gjithë dhe gjithmonë:

– Të lexojnë poezi! – tha ai me një rreptësi të bukur.

Paradoksale, e mrekullueshme! – thashë me vete. ​​​

Shkrimtari hebreo-hungarez, Imre Kertész, nobelist, ka qenë i mbyllur në kampin e Aushvicit, në librin me ese “Shekulli i palumtur” i shton thënies së famshme të Adornit se pas Aushvicit nuk mund të shkruhet më poezi, një kundërshti: pas Aushvicit mund të shkruhen poezi vetëm për Aushvicin. ​​Po në luftën e Izraelit me Palestinën? Dhe po kthehem në Tokën e Shenjtë, që po shungëllon, me poezi patjetër.

​NË JERUZALEM​

TE MURI I LOTËVE

Atje deshëm të shkonim, atje, te Muri i famshëm. Një postbllok. Na kontrolluan si në aeroport. Çantat – në skaner. Po mbresat?

Gurë të mëdhenj, edhe 100 tonësh janë, -lexojmë, – mur 2000 vjeçar, i mbetur nga “Tempulli për së Dyti”, se pas Babilonasve e shkatërruan romakët në vitet 70 pas Krishtit… Krishti e ka prekur atë mur…?

Prandaj erdhëm, që ta prekim dhe ne, në të çarat e tij të futim një lutje sipas ritualit. është muri i të tre feve: krishtërimit, islamit Judaizmit, por dhe i konfliktit të tyre. Në Luftën Gjashtë Ditore të vitit 1967 Izraeli e çliroi truallin aty nga pushtimi jordanez.

Ah, ky mur, quhet Muri i Vajtimit! Burra me pallto të gjata të zeza dhe me borsalina të zeza e me kippah mbi krye, të ngjashme me qeleshet tona, flasin me Murin, në fakt i drejtohen Zotit, përkulen, etj.

Shkova dhe unë drejt Murit, nga ana e grave shkoi Eda ime.

Në të çarat e Murit do të doja të kisha futur këtë poezi tani:

GURË TË MËDHENJ LOTËSH,

Mur që vazhdon në shekuj

si vajtimet,

me ato të çarat e thella –

dhimbje të njeriut…

Ta lë dhe unë një poezi timen aty?

Lutem, që ta ndalosh historinë

të mos kthehet si një masakër, ndaje

të tanishmen nga mëritë,

të mos rrjedhë gjaku

si uji nga tubat e këputur

të një pallati të bombarduar.

Plagët e murit si zgavrat

të bëhen fole pëllumbash paqeje.

DHE DO TË SHKONIM NË PALESTINË:

– GAMILJA E PARALUFTËS –

…kujtoj, kur kaluam nga Izraeli në Palestinë, aq lehtësisht, kështu m’u duk, nga që ne ishim pelegrinë nga Amerika, besoj. Autobuzi ndali për pak para një post-blloku, pamë ushtarë me automatikë të zinj ndër duar, vajza, që u ngjanin aq shumë reklamave të tyre me ngjyra rrugëve.

P-a-l-e-s-t-i-n-ë… West Bank, ndryshimi dukej, pluhur dhe plehra… ky vend është i begatë nga ana bujqësore, – shkruhej nëpër guida, – me pemë, por mua m’u duk i shkretëtirtë. Kishim ardhur për tjetër gjë, vazhdonim të shkonim në gjurmët e Krishtit, në Malin e Tundimeve, në…

Por dua të tregoj tani për gamilen që pamë në kthim si metaforë e Palestinës. E madhe, dëshpërimisht e urtë, më bëri përshtypje. Në bllokun tim kisha shkruar dhe këtë poezi, që u botua në ExLibris bashkë me disa poezi të tjera nga Toka e Shenjtë:

E MADHËRISHME GAMILE E PALESTINËS

​​​E madhërishme gamile e Palestinës,

​​​Ku shkon ashtu me çap të rëndë?

​​​Të vetmet lule të shkretëtirës

​​​Janë në qilim mbi kurrizin tënd.

​​Sa e trishtuar je pranë turistëve,

​Pesë dollarë një shëtitje me ty.

​Me ç’fjalë arabe në gjunjë bie?

​Dhe rrëkenë e lotit ç’ta heq në sy?

​Të rrjepur gjunjët me plagë të thata,

​Profil i zgjatur – emblemë durimi!

​Nga toka ngrihesh mbi këmbët e gjata,

​Si gdhendje e hijshme në dru ulliri.

​Mos bjerë në gjunjë, gamile, për mua,

​Jo, nuk hipi! Dhe pse na mban?

​S’e duroj durimin tënd të nënshtruar

​Dhe loti i kafshës prapë është human.

Gjithnjë më e lodhur mbart fatin tënd

Apo mallkimin e shkretëtirës?

Kurrëkund nuk shkon me atë çap të rëndë,

​E madhërishme gamile e Palestinës.

​

Dhe më rishfaqet ajo gamile si vetë Palestina, e munduar nga njërëzit e saj.

Kujtoj që turistë të ndryshëm, me 5 dollarë, hipnin mbi gamile dhe bënin një shëtije të vogël, disa hapa më tej, deri afër humnerës, mbase s’kishte fare humnerë, por kështu më duket tani, që duhet të kishte një humnerë.

E shikoja si binte në gjunjë gamilja prapë e prapë, sipas urdhërit, teksa mes britmave gazmore ndihmonin personin e radhës që të hipte mbi shpinën e saj, ngrihej me shkundullima si një kodër rëre dhe gjunjëve kishte ato shqyerjet e lëkurës e të mishit, ndërsa poshtë syrit atë rrëke të tharë loti.

Ajo vuan, mendova dhe vendosa që të mos hipja në gamile. Po kështu dhe një djalë amerikan mes pelegrinëve, Jeremy James e quanin, kishte moshën e tim biri dhe po shoqërohej shumë me ne, sidomos me Edën time, as ai për të njëjtat arsye nuk e bëri atë shëtitjen e vogël 5 dollarëshe mbi kurriz të gamiljes. Ajo vuan, më tha.

– Si quhet gamilja? – pyeta anglisht kujdestarin e saj, një palestinez gjatosh, zeshkan, që sikur dhe i ngjante.

– Stupi/du, – qeshi vesh më vesh ai.

– E juve si ju quajnë?

– Hader.

– Si ia kaloni, Mr. Hader, ç’bëni? – e pyeta sërish me kërshëri.

– Ja, vijnë turistë, ikin, ne qeshim njëlloj…

– Po me izraelitët…?

– Keq…

Keq?! Pse? M’u dhimb ai njeri. Si gamilja e tij… Si Palestina. E munduar nga vetë njerëzit e saj, nga sunduesit që e përdorin… Keq! Nuk e mendova atëhere, që nga kjo fjalë kaq e shkurtër, keq, do të dilte një luftë e re, kaq e rëndë. Këtë po mendoj tani larg, shumë larg, në Chicago dhe nisa të shkruaj prapë për gamiljen Stupi-du, ashtu e shqiptoi Haderi, të ndarë si me një psherëtimë dhe qeshi bollshëm. Ashtu kishte qeshur dhe Palestina, aq shkujdesshëm, duke i harruar terroristët e saj… por a janë gjallë tani? Ai, Haderi dhe fëmija që mbante në prehër, i ati, që edhe ai qeshte njëlloj, dëshpërueshëm. Po gamilja? Metafora e saj e di që është… Po ata që janë rrethuar në Gaza? Dhe po më vinte të shkruaja. Prapë poezi?

PALESTINA ËSHTË AJO GAMILE

e shkretëtirës së saj,

të madhe sa rëra e moskuptimeve

tragjike…

Në gjunjët është lufta,

shih, si i ka vrarë,

me lëkurën e jetës të çarë,

që u ngjan anëve

të çative të shëmbura.

Loti, edhe ai në sytë e gamiles,

ashtu i tharë, është mungesa e ujit

në rrethim,

por dhe e diçkaje tjetër më lënduese.

​​Mos e ka emrin dhimbje?

​​Mos e ka emrin mëshirë?

Nuk ka emër është përtej fjalëve…

Palestina

mbart shpirtin e vet

me atë gamile të hutuar,

si një brengë e rëndë.

Dhe kujt i hakërrehen ashtu?

Ata dhëmbë që kishin buzëqeshur

pa kuptim,

vezullojnë si teh thike, që pret rrezet

si tufa bari përreth gojës së gamiles.

Krahë avionësh prekin qafën e gjatë

të qiellit,

tanket poshtë shtypin gjurmë gjunjësh

të kujtesës së tokës.

S’dua të kujtoj më,

mbi shpinë është lufta

dhe lutem të pushojë.

Me lotët e tu unë po qaj tani,

i mbështetur pas një ulliri

si në kryq

në Tokën e Shenjtë…

Ajo ditë në Palestinë dukej e zakonshme, pa shqetësime, dua ta risjell se ndoshta kështu ndjell prapë të zakonshmen, qetësinë dhe paqen. Dhe po shkonim në një dyqan të madh.

Apo s’ishim më në Palestinë, jo, jo atje ishim… se te dera e dyqanit, shkallëve kishte vendas që shisnin kinkalerira, kryqe druri, rruzare, ikona të vogla, ju nuk blini tek ne, po ankoheshin, ju, amerikanët nuk na doni, doni izraelitët, Eda, blije këtë, është bukur për ty, blije dhe ti Visar, ou, u çudita, nga na i mësuan emrat? Pastaj u kujtova që ne kishim të varur në qafë badge-t, etiketat jeshile me emrat tanë. Blemë ç’mundëm…

Dhe u futëm në grup në dyqanin e madh. Në hyrje na jepnin nga një shporta për psonisjet, e mori Eda ime, po unë tronditjet do të fusja aty? Cilën poezi?

Po endeshim mes vitrinave brenda, gdhendjeve të mëdha në dru ulliri, statueta, Shën Mëria shtatzënë… mbi gomar… kafsha e urtë e paqes… ja, “Pietà” e Mikelanxhelos, në dru ulliri dhe ajo, mahnitëse, po ndjente dhëmbje të ullinjtë… shkuam më tej… Eda ndali te kryqet prej ari… varse… rruzare… qirimbajtëse, aty të vë qiririn e poetit palestines Mahmoud Derwish, e kisha të lexuar, mik me poetin izraelit Yehuda Amichai, që e kam takuar?… Qelq përshkënditës si buzëqeshja e shitëses, e mbështjellë me shami… margaritarët e syve… a janë më po aq të hapur? T’i ketë mbyllur dheu?…

Në pasditen e vonë s’e di ku ishim, por perëndimi i diellit i ngjante një përgjakje të hatashme në një fushëtirë qiellore…

Ç’ishte ai sulm nate terroristësh me 5 mijë raketa? Kur vetëmbrojtja është një e drejtë sublime? Që pastaj s’dihet si shpërthen… ç’gazetë është kjo?

Aty, në bregdetin izraelian kanë ardhur dy flota të mëdha amerikane, aeroplanmbajtëset e rënda, jo vetëm që të mbrojnë Izraelin, por dhe të mos lejojnë përhapjen e luftës…

Më dridhej gazeta ndër duar. Toka është e Shenjtë, ia ka treguar njerëzimit dhe ringjalljen… mes nesh është Ai që solli doktrinën e dashurisë…

PËRSËRI NË JERUZALEM,

HOTEL “AMBASSADOR”

DHE FANTAZMAT E DY POETËVE.

​Nga ballkoni kundroj këtë natë-ëndër… kupola të ndritura, një kryq hollak, ja, vargje dritash si floriri i derdhur nga ndonjë thes mitik tregtari… vetura, vetura si kurrize gamilesh…

​Kthej kryet dhe shoh Edën në dhomë, e ulur në anë të shtratit të madh, ka një copëz të vogël kartoni në dorë. Po e lexon…

​- Ç’është? – e pyes.

​- Lutja e Udhëtarit… Traveler’s Prayer. Nga pas është një poezi “Think of Others” e Mahmoud Derwish.

​- Wow, poet palestinez, – thirra, – ku i gjete?

​- Sipër kësaj qeses me çokollata.

​Dhe zbritëm në hollin e hotelit, shkova te recepsionistët dhe me pakëz humor u thashë se në dhomë kishim gjetur një poezi, ka te të gjitha dhomat apo vetëm në tonën? E dinit që unë shkruaj? – shpotita. Më kërkuan numrin e dhomës. A mund të shkojmë, më tha njëri nga ata. Patjetër, u thashë dhe u ngjitëm me ashensor. Se ku telefonoi. Janë gabim, më tha, janë lënë për dikë tjetër, do t’i marr. Çokollatat po, merri, i thashë, por poezinë jo, ajo nuk është gabim. Dhe e kam dhe sot e kësai dite atë copëz të vogël kartoni sa një kartë identiteti a kartë-vizitë me poezinë që e përktheva:

​​

MENDO TË TJERËT

Nga Mahmoud Derwish

Ndërsa përgatit mëngjesin,

mendo të tjerët

(mos harro ushqimin e pëllumbave).

Ndërsa shkon në luftërat e tua,

mendo të tjerët

(mos harro ata që kërkojnë paqe).

Ndërsa paguan faturën e ujit,

mendo të tjerët

(ata që thithin retë).

Ndërsa kthehesh në shtëpi,

në shtëpinë tënde,

mendo të tjerët

(mos harro njerëzit e kampeve).

Ndërsa fle dhe kundron yjet,

mendo të tjerët

(ata që s’kanë ku të flenë).

Ndërsa në një metaforë zbraz veten,

mendo të tjerët

(ata që kanë humbur të drejtën të flasin).

Ndërsa mendon të tjerët larg,

mendo veten tënde

(Thuaj: “Nëse do të isha veç një qiri

në errësirë”).

​Dola prapë në ballkon. Me shpresën trillane, të çuditëshme se do të mund të shikoja prej andej një liqen… mirazh… liqenin e Pogradecit? Strugën… dritat po më dukeshin si kurora të arta…

Në Festivalin botëror të Poezisë në Strugë një poeti hebre nga Izraeli, Yehuda Amichai, iu dha Kurora e Artë. Nga Shqipëria ishin të ftuar dhe poetët Bardhyl Londo dhe Rita Filipi. Do ketë patur dhe ndonjë tjetër, por kujtoj këta se rrinim bashku. Në një kishë të vjetër, ku lexuam poezi, pasi veprimtari mbaroi, unë iu afrova Amichai-t, i thashë se e çmonim shumë poezinë tij dhe e donim popullin izraelit, kemi shumë të përbashkëta, etj dhe ai u ngazëllye, u interesua për ne dhe i tha gruas që e shoqëronte që ta mbante shënim ç’i thamë. Më pas Bardhyl Londo përgatiti në shqip një libër me poezi të tij, shkoi dhe në Izrael. Ndërsa shoku ynë, shkrimtari Lazer Stani, kam parë që nxjerr here pas here në fb e tij poezi nga Amichai. Unë po sjell një përkthim timin, ndjehet ai mund i hebrenjve në shekuj:

MË PËRPARA SE

Nga Yehuda Amichai

Më përpara se porta të mbyllej,

më përpara se pyetja e fundit të bëhej,

më përpara se unë të shpërngulesha.

Më pëpara se barërat të mbulonin kopshtet,

më përpara se të mos kishte falje,

më përpara se betoni të ngrinte.

Më përpara se vrimat e flautit të ziheshin,

më përpara se gjërat të kyçeshin në dollap,

më përpara se rregullat të vendoseshin.

Më përpara se të planifikohej përfundimi,

më përpara se Zoti të mbyllte dorën,

më përpara se ne s’kishim ku të rrinim.

​EPILOG

​LETËR PRAPE NË TË ÇARAT E SHPIRTIT.

​Të ta dëmtojnë vendin ku je, është si mos kesh vend ku të rrish… Edhe poeti palestinez Mahmoud Derwish, edhe miku i tij, poeti hebre Yehuda Amichai, të dy tani janë më lart se rraketat dhe avionët bombardues, në qiell tjetër, në kopshtet parajsore, mbase shëtisin bashkë rrugëve permes yjeve. Po shqetësimi i tyre bie mbi tokë…

​Prapë luftë?! Çfarë bën miku ynë Viktor Marko Solomon? Ku është? Në Izrael? E kam humbur me kohë…

Do të doja t’i shkruaja gjithë Izraelit dhe zgjodha poetin Rami Saari, ai më ka përkthyer disa poezi, pra mund t’i drejtohesha atij:

Si jeni?… Si janë njerëzit…? Na ka tronditur kjo luftë tani… ai sulm mizor i terroristëve të Hamasit. Jemi me popullin e Izraelit… që u ka mbijetuar përndjekjeve dhe sulmeve ashtu siç dhe jemi me gjithë të pafajshmit… sidomos me fëmijet… Duke e vizituar Izraelin, Tokën e Shenjte, tani na dhimbet gjithçka me shumë, çdo rrugë e gur e bregdet… zë e fjalë dhe lutim Zotin të pushojë lufta, drejtësi e paqe, që edhe palestinezët të gjejne qetësinë e humbur… Ju ku jeni dhe si jeni? Qofshi mirë…

Të fitojë jeta!

Perqafime vëllazërore nga ne.

​Dhe ai na u përgjigj, shqip:

Faleminderit përzemërsisht… dhe padyshim mendimet juaja më ngushëllojnë në këto ditë të vështira.

Në të njëjtën kohë, ajo që e bën jetën time më të lehtë nuk është vetëm njohja që ka shumë njerëz të mirë në tëre botën, që duan që paqja të kthehet së shpejti dhe që njerëzit që absolutisht nuk janë fajtorë për situatën e tmerrshme nuk do të duhet ta paguajnë çmimin, përmes që disa pasurohen e të tjerë lëndohen, vriten edhe akoma nëse qëndrojnë të shëndoshë, më pas natyrisht vuajnë gjithë jetën dhe dhimbjen dhe pikëllimin ua përcjellin brezave që vijnë pas tyre..

Uroj që e ardhmja të mund të ndryshojë gjendjen. Ju dërgoj këndej urimet e mia më të mira për kohë shumë më të mira dhe një përqafim të madh…

NJË DASHURI E MIRË

Rami Saari

Një dashuri e mirë përherë na njeh

me rregullat e saj,

përherë na vendos ne dhe veten

në vendin e duhur

për të bërë porosinë e saj,

për të fituar hiret e saj,

mirësinë e dhënë lirisht

ashtu siç duhet dhënë –

Unë të dua, dashuri,

përzierje e së njëjtës

dhe e së ndryshmes,

e të pasurës dhe e të varfrës

me atë që është e mundur

dhe me atë që

jo.

Një dashuri e mirë! Dhe lutem: Mbrohi, o Zot, të pafajshmit… ujë dhe dritë të rrethuarve! Por sa të pafajshëm jemi, kur arrihet të bëhen faje mbi kurrizin tonë? Krime… Armëpushim sa më parë! Shpëtoi, o Zot, fëmijët… dhe poezin… Kjo i duhet botës dhe është e mundur dhe e pamundura, që mund të përmblidhen: bashkëjetesa e jetës me jetën.