Prof.Agron Gjekmarkaj/
Nuk ishte vetem një kohë e terrorit që edhe kohë e letersisë. Shkrimtari mbretëronte përballë tiranit. Në murin pas të cilit ishin mbyllur burra e gra shqiptare mijëra faqe nga letërsia e Ismail Kadaresë gdhendëshin. Ato lexoheshin në dy anët njësoj. Para atij muri ai luante vallen si instikt bazik i njeriut që therret liri. Nuk ishte një valle makabre. I lëvizte këmbët pafajësia. Ishte pafajësia e një buzëqeshjeje të pergjakur. Nëse do i kërkonim ndihmë Kunderes sivëllaut më në lindje mbase këtë do na thoshte. Jeta, mbijetesa, ndërgjegjia e lidhjes që nuk ndryshket kurrë mes së mires dhe së keqes, të qënit i huaj në token tënde por edhe përgjegjës madhor për fatin e saj nga një ngjizje misterioze i bëjnë tekstet e Kadaresë vështruese të një “momentumi”, pa të shkuar po kaq pa të ardhme sikur ato rrinë në të pameëshirshmin shtrat të Prokrustit.
Paradoksalisht, ose si dëshmi e e një spirance ngulur në rrënjët e tokës si dhëmbet e Kadmosit, në kujtesen mitologjike të lexuara sot ose nesër ato paraqiten të domosdoshme, duke ndikuar mbi axhenden kulturore dhe mendimin e çdo kujt duke humbur disa përmasa për të fituar të tjera, tek universalja, vija trashendentale e ” botes sanë”. Gjithmone është sot. E djeshmja ka ikur, e ardhmja ënde s’ka trokitur. Aktualja si e transformuar me teknologji artificiale nuk mplaket kurrë aty. E ndjek njeriun personazh , shiptarar, francez, polak, rus, kinez, amerikan qoftë apo personazhin që rikthehet tek njeriu ore e çast përtej krahinës, moteve, kombeve, gjeografisë, sistemeve dhe gjuhës. Një kulturë (ajo shqiptare) nuk rritet duke u asimiluar brenda kulturave më të forta , por nëse ajo dialogon me ato, kurioze për të mësuar. Kadare e shkaktoi këtë kuriozitet, më saktë e imponoi, edhe përtej dëshirës së të tjerëve, sapo e kudo si gjithë gjërat e forta natyrore që nuk marrin leje po shndërrohen në fenomene. Brenda historinë, gjenerues i saj, me letërsinë dhe bërës i saj, tek Europa si bir i vet që i përkufizon identitetin me “ulërimen civile” të Mun në fytyrën noprane e nazike, shqiptar i vjeter sa të gjithë shekujt bashkë, bashkëbisesues i Pirros dhe Teutes, Skenderbeut, Naimit e Fishtës, At Zef Pllumit, i prindërvë tanë, i yni dhe fëmijëve tanë, në pritje të atyre që do vinë i pa moshë për ata që do kalojnë mbi këtë tokë e nën këtë qiell, Ismail Kadare “në veçantësinë që paraqet Europa qendrore e ajo lindore ( shkruante dikur Itsvan Bido) përkatësia gjuhësore shndërrohet në faktor politik e historik, e mbi të gjitha një faktor që u paraprin përckatimeve territoriale në kufijtë ekzistues, e në disa raste formimin e kombeve te reja”.
Një prej rëndësive që kjo enciklopedia kadareane ka për shqiptarët mund të gjindet edhe në këto fraza ku gjuha kultura dhe ekzitenca plotësojnë njëra-tjetrën. Gjeniu shfaqet gjithnjë e më i heshtur pasi i ka kryer të gjitha! Le të bëjmë detyrën tonë, të perpiqemi ta kuptojme Atë.
