Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

LE MATIN (1914) / INTERVISTA ME KRYEMINISTRIN TURHAN PASHA MBI TRAZIRAT E BRENDSHME NË SHQIPËRI

by


Nga Aurenc Bebja*, Francë – 1 Nëntor 2021/


“Le Matin” ka botuar, të dielën e 31 majit 1914, në faqen n°3, intervistën ekskluzive me Turhan Pashën, kreun e qeverisë shqiptare, në lidhje me trazirat e brendshme asokohe në Shqipëri, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar : Durrës, 29 maj – Shkresë nga i dërguari special i “Matin”. — Sot u prita në audiencë nga Turhan Pasha, kreu i qeverisë shqiptare. Pavarësisht ngjarjeve të ditëve të fundit, ai nuk e shikon situatën në një këndvështrim pesimist.— Trazira brendshme, më tha gjatë bisedës sonë, është padyshim rezultat i një agjitacioni fiktiv, por që është ende e pamundur të përcaktohen autorët. Këto ngacmime, duke u bashkangjitur vështirësive ekonomike, prodhuan lëvizjen aktuale.Kërkesat e paraqitura nga të pakënaqurit, pra mbrojtja e fesë myslimane dhe mbrojtja e shkollave janë të pajustifikuara. Unë vetë jam mysliman dhe nuk do të lejoja që feja ime të kërcënohej.Prandaj, në rrethanat aktuale, duhet t’u bëjmë të pakënaqurve të kuptojnë se frika e tyre është e pajustifikuar dhe se qeveria dëshiron, përkundrazi, zhvillimin e shkollave.Një tjetër kërkesë e kryengritëseve për kthimin e Shqipërisë nën sundimin turk është padyshim e paarritshme. Evropa ka folur dhe Turqia, për më tepër, tashmë e ka hedhur poshtë një zgjidhje të tillë. Shpresoj që të pakënaqurit ta kuptojnë këtë.— Po këta të pakënaqur a nuk e ngritën flamurin fetar në Tiranë, Shijak dhe Kavajë? A nuk ka një peshë të veçantë ky gjest?— Nuk është e përshtatshme, për mendimin tim, t’i kushtohet një rëndësi e ekzagjeruar. Po këto popullata a nuk e ngritën me entuziazëm flamurin e princit kur ky i fundit shkoi për t’i vizituar?— Pra, ju besoni se një qetësim është i mundur. Por, duke pranuar këtë mundësi, a nuk do të mbetej situata shumë e pasigurt derisa qeveria të mund të mbështetet në forca serioze policore? Megjithatë, për momentin, këto forca janë qartazi të pamjaftueshme.— Pa dyshim; kështu që unë do të doja që forca e xhandarmërisë holandeze të rritet në pesë mijë burra. Por do të ishte e nevojshme që kjo forcë ndërkombëtare të ishte bashkëpunëtorja jonë intime në veprën kombëtare. Duke më folur për situatën e përgjithshme në Shqipëri, Turhan Pasha më vuri në dukje mospërputhjen që do të kishte, duke pasur parasysh gjendjen aktuale të vendit, në dëshirën për transformimin e menjëhershëm të tij dhe për t’u dekurajuar nga vështirësitë e para.


burimi : https://www.darsiani.com/la-gazette/le-matin-1914-intervista-me-kryeministrin-turhan-pasha-mbi-trazirat-e-brendshme-ne-shqiperi/

THE GLOBE (1880) / JA PERSONALITETET E HUAJA QË KANË MARRË PJESË NË KOMITETIN EKZEKUTIV TË LIDHJES SHQIPTARE TË PRIZRENIT

by

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 30 Tetor 2021

“The Globe” ka botuar, të martën e 4 majit 1880, në faqen n°2, një shkrim në lidhje me personalitetet e huaja që kanë marrë pjesë asokohe në komitetin ekzekutiv të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar : “Lidhja Shqiptare drejtohet nga një komitet ekzekutiv dhe duket se në mbledhjet e këtij komiteti marrin pjesë disa të huaj të njohur.La Gazette de Cologne (Gazeta e Këlnit) përmend në këtë numër majorin Saint-Clair, ish-udhëheqësin e kryengritjes në malet e Rodopit, polakun Malinowski, ish-major në shërbimin osman, një ish-oficer prusian të quajtur Sarro dhe disa italianë nga Reggio di Calabria.Trazirat nuk kanë gjasa të shtrihen te mirditorët, pasi princi Prenk Doda, i cili banon në Shkodër, duke iu dorëzuar trupës konsullore, i ka ndaluar krerët e fiseve të marrin pjesë në lëvizje.”

© Dars (Klos), Mat – Albania), si dhe të vendosë linkun e burimit : https://www.darsiani.com/…/the-globe-1880-ja…/.

AVOKAT ALEKSANDER MICI I BASHKOHET VATRËS

by

Dielli

Thirrje votuesve shqiptarëve: Dilni në votime më 2 Nëntor.

Avokat Aleksandër Mici kandidat për Këshillin Bashkiak të New Yorkut, iu bashkua Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA. Avokat Mici kandidon për Këshillin e Qytetit në Distriktin 13-të në zonën e Pelham Parkway, Morris Park, Pelham Bay, Throgs Neck Pelham Gardens Allerton, Williamsbridge dhe City Island. Në moshën 16 vjeçare mbërriti në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Në vitin 1996 fitoi të drejtën për të studiuar në Fordham University dhe vendosi të fokusohet në dy degë Filozofi dhe Komunikim. Duke vazhduar më tej studimet e tija, hyri në Fordham University School of Law për të studiuar Juridik dhe me të mbaruar aty, filloi të punojë si avokat për Bashkinë e New York-ut. Përveç studimeve akademike, ka mbaruar edhe një konservator privat aktrimi i cili më dha mundësinë të merrte pjesë në disa TV show me famë botërore si: “The Blacklist”, ‟Person of Interest”, ‟Elementary”, ‟White Collar”, etj dhe një film të Hollywood me titullin “Dead Man Down”. Gjithashtu është “Black Belt” i gradës së tretë dhe instruktor në Tae Kwon Do, ka marrë vend të dytë në Gorvernors Cup dhe New York State Championship. Në skenën politike dhe angazhimin politik e qytetar, është e dyta herë që kandidon për post politik, një herë si NewYork State Senator dhe tani si anëtar i Këshillit Bashkiak për qytetin e New Yorkut. Avokat Mici u prit në Vatër nga kryetari i Vatrës z. Elmi Berisha, editori i Diellit dhe Anëtari i Këshillit të Vatrës Dritan Haxhia. Ata i siguaruan mbështetje dhe u bënë thirrje edhe votuesve shqiptarë për të mbështetur patriotin dhe veprimtarin e komunitetit shqiptar në New York, Avokat Aleksander Micin.

Institucionalizimi i Gjuhës Shqipe nëpërmjet Kongresit Arsimor të Lushnjes

by

Dr. Etleva LALA

Eötvös Loránd Tudományegyetem (Universiteti ELTE)

Programi i Albanologjisë, Budapest, Hungari

(PJESA E TRETË)

Fjalëskajet (terminologjika teknike) që do përdoreshin në të gjitha shkolla shqiptare dhe që shumica përdoren edhe sot e kësaj dite në sistemin arsimor shqiptar, u përcaktua gjithashtu në Kongresin Arsimor të Lushnjës, duke vendosur kështu themelete përbashkëta për ndërtimin e gjithë sistemit arsimor në trojet shqiptare. Shumë nga këto terma kanë ndryshuar paksa, por interesant është fakti që shumica e tyre janë të dallueshme edhe sot si terma të përditshme që përdoren gjerësisht në shkollat shqiptare.

Më poshtë po japim versionin në të cilin këto terma u publikuan dhe u përhapën në të gjithë shkollat shqiptare nga revista Kumtari Arsimuer që botohej prej Këshilli t’Epêr Arsimuer në Tiranë, që nga marsi i vitit 1921.[1]Ajo që tërheq vëmendjen në këtë botim është versioni frengjisht e disa herë edhe ai gjermanisht, që jepet përbri këtyre skajeve, siç i quajnë në këtë botim termat teknikë, ndërkohë që në protokollet e mbajtura në vetë Kongresin Arsimor të Lushnjës, fjalëskajet kanë përbri versionin latinisht të tyre dhe jo atë frëngjisht. Përveç kësaj në tre numrat e Kumtarit Arsimuer të vitit 1921 jepen gjithsej 219 terma, numri ky i konsideruar si zyrtar, por disa nga termat që janë dhënë në protokollet e Kongresit Arsimor mungojnë këtu, siç janë p.sh. rasat, gjë që të bën të mendosh se numri i saktë i fjalëskajeve nuk është saktësisht 219, por më i madh.

Sidoqoftë, po prezantoj në fillim fjalëskajet siç gjenden tek Kumtari Arsimuer dhe pastaj siç gjenden në disa nga protokollet e Kongresit Arsimor të Lushnjës e që sot ruhen në Arkivin e Muzeut të Kongresit Arsimor të Lushnjës.[2]

Vendime mâ të rândësishme të Kongresit Arsimuer të Lushnjes të mbajtun mbë 15.VIII.1920

Në mbledhje të IIItë mbë 16.VIII.1920 ndën Kryesi të z. A. Xhuvanit u-bisedue përmbi skajet teknike e u-vendos pranimi i ktyneve:

  1. fjali-ja: proposition
  2. tingull-i:           son
  3. zânore-ja: vocale
  4. bashktingllore-ja: consonne
  5. dyzânuer-ori: diphtongue
  6. germë-a: lettre
  7. shkroje-a: maniére d’êcrire, grafia (it.)
  8. asjetër: neutre
  9. i shquem: déterminé
  10. i pashquem: indéterminé
  11. shkalla pohore: positif
  12. shkalla krahasore: comparatif
  13. shkalla sipërore: superlatif
  14. përemën vehtuer: pronom personnel
  15. përemën pronuer: pronom possessif
  16. përemën lidhuer: pronom rélatif
  17. përemën pyetës: pronom interrogatif
  18. përemën i pakufishëm; pronom indéfini
  19. folje-a: verbe
  20. veprore: actif
  21. pësore: passif
  22. kaluese:  transitif
  23. skaluese: intransitif
  24. pavehtore:  impersonnel
  25. mënyrë-a: mode
  26.  dëftore: indikatif
  27. lidhore: subjonetif (!)
  28. urdhënore: impératif
  29. dishrore: optativum
  30. kushtore: conditionnel
  31. habitore: admirativum
  32. paskâjore: infinitif
  33. pjesore: particip
  34. përcjellore: gérundif
  35. kohë-a: temps
  36. e tashme: présent
  37. e pakryeme: imparfait
  38. e kryeme: perfectum (kam punuem)
  39. e kryeme e plotë: plus-que-parfait (kishjem punuem)
  40. te kryeme e tejshkueme: passé antérieur (pata punuem)
  41. e ardhshme e tashme: futur simple
  42. e ardhshme e përparshme: futur antérieur
  43. rrâjë-a: racine
  44. mbaresë-a: terminaison
  45. parashtrim-i: préfix
  46. prapashtim-i: suffix
  47. ndajfolje-a: adverbe
  48. ndajfolje vendi: adverbe de lieu
  49. ndajfolje kohe: adverbe temps
  50. ndajfolje mënyre: adverbe mode
  51. ndajfolje sasije: adverbe quantité
  52. ndajfolje pohi: affirmation
  53. ndajfolje mohi: régation
  54. parafjalë-a: préposition
  55. lidhëzë-a: conjonction
  56. pasthirrmë-a: interjection
  57. piksim-i: ponctuation
  58. pikë-a: point[3]
  59. presë-a: virgule
  60. pikë-presë-a: point-virgule
  61. pikë-pyetës-i: point d’intérrogation
  62. pikë-habitës-i: point d’admiration
  63. kllapë-a: parenthése
  64. shquanjës-i: guillements
  65. shqymë-e: élision
  66. brendi-ja: contenu
  67. shqymës-i: apostrophe
  68. vizë: trait d’union[4]
  69. shkalla sipërore përkitse: superlatif rélatif
  70. shkalla sipërore e kputun: superlatif absolu
  71. numrorë-t: numèraux
  72. themelorë: cardinaux
  73. rendorë: ordinaux
  74. emna numrorë (njishi, etj): nomina numerales
  75. folje e rregullshme: verbe régulier
  76. e parregullshme: irrègulier
  77. lakim-i: dèclinaison
  78. me lakuem: décliner
  79. zgjedhim-i: conjugaison
  80. me zgjedhuem: conjuguer
  81. me përkufizuem: définir
  82. përkufizim-i: définition
  83. përkufizisht: definitivement
  84. kryetingull-i: Anlaut = suono iniziale
  85. mestingull-i: Inlaut = suono medio
  86. fundtingull-i: Auslaut = suono finale
  87. veta e parë: premiére perronne (!)
  88. veta e dytë: deuxiéme …
  89. veta e tretë: troisiéme
  90. vehte-ja: se ipsum, soi-méme
  91. emën sendi: nom concret
  92. emën kuptimi: nom abstrait
  93. i përveçëm: propre
  94. i përgjithshëm: commun
  95. përmbledhës: collectif
  96. pjesët e ligjëratës: les parties du discours
  97. pjesë të ndërrueshme: parti variables
  98. kryefjalës: sujet[5]
  99. kallzues-i: praedicatum
  100. emnuer: nominale
  101. foljuer: verbale
  102. cilsuer-ori: attribut
  103. ndajshtim-i: apposition
  104. plotës-i: complément
  105. kundrinë-a: objet
  106. kundrinë e drejtë: complément direct
  107. kundrinë e shdrejtë: complément indirect
  108. fjali e thjeshtë: proposition simple
  109. fjali e përngjitun: proposition composé
  110. e përzieme: complexe
  111. parë a e pavarme: principaleou, indépendente
  112. e dytë a e varme: secondaire ou dèpendente
  113. pohore: positive
  114. mohore: négative
  115. pyetse: interrogative
  116. fjali dishrore: proposition optative
  117. e ndërmjetme: incidente
  118. me ndërtim të drejtë: construction directe
  119. me ndërtim të shdrejtë: construction indirecte
  120. ligjëratë e drejtë: discours direct
  121. ligjëratë e shdrejtë: discours indirect
  122. me diktuem: dicter
  123. me hartuem: composer
  124. hartim-i: composition
  125. diktim-i: dicté
  126. prejardheje: dérivation
  127. arithmetikë-a: arithmetique
  128. numër-i: nombre
  129. shifrë-a: chiffre
  130. me njehun: conter; zählen
  131. me numruem: conter; zählen[6]
  132. me llogaritun: calculer, rechnen
  133. llogari-ja: calcul, Rechnung
  134. njisí-ja: unité
  135. veprim-i: opération
  136. mbledhje-a: addition
  137. edhe: plus
  138. pa: minus
  139. i mbledhshëm: summandus
  140. shumë-a: somme
  141. hekje-a: soustraction
  142. i voglueshëm: minuendus, soustracteur[7]
  143. i hekshëm: subtrahendus sottraendo
  144. mbetje-a: reste
  145. shumim-i: multiplication
  146. bâtuer-ori: facteur
  147. shumuer-ori: multiplicateur
  148. i shumueshëm: multiplicant
  149. produkt-i: produit
  150. herë-a: X
  151. ndamje-a: divizion
  152. ndamës-i: diviseur
  153. i ndashëm, a, i ndarshëm: dividant, divisible
  154. ndashmi-ja, a ndarshmi-ja: devisibilité
  155. saherës, i: quotient
  156. thyesë-a: fraction
  157. thyesë e përgjithshme: fr. ordinaire
  158. thyesë dhjetore: dècimale
  159. e thjeshtë: simple
  160. e pathjeshtë: composé
  161. thyesë-e përzieme a e përierë: fr. composé
  162. numëruer-ori: numerateur
  163. emënuer-ori: dénominateur
  164. vija thyesore: ligne de fraction
  165. thyesë periudhike e thjeshtë,
  166. thyesë periudhike e pathjeshtë
  167. mâ i madhi ndamës i përbashkët: le plus grand commun diviseur
  168. mâ i vogli shumuer i përbashkët: le plus petit commun multiple
  169. mbë: sur
  170. rrâjë-a: racine
  171. fuqi-ja: puissance[8]
  172. katrore-ja: carré
  173. kubike-ja: cubique
  174. sistema metrike: systéme métrique
  175. shumfish-i: multiple
  176. pëmbyllje-a: conclusion
  177. përpjestim-i: proportion
  178. i-e-të përpjestueshëm: proportionne
  179. përpjestueshëm: proportionnellment
  180. përkrahje-e ase raport-i rapport rregulla e treshit: régle de trois
  181. kamatë-a ase uzurë-a: intérêt
  182. përqind-i: le pourcent (fr.) Prozent (gj)
  183. kryegjâ-ja ase krenë-t: capital
  184. kohë-a: temps
  185. afat-i: terme, délai; Zeitraum (gj)
  186. shkont-i: éscompte
  187. përlidhje-a: alliage (fr.), die Legierung
  188. trazyrë-a ase trazim-i: mélange, Mischungsrechm(!)ung (gj)
  189. rrotull-i: cecle (fr.) Kreis (gjerm.)
  190. rreth-i: circonférence (fr.) Unfang (!)
  191. përshkruer-ori: diamétre
  192. terthore-ja: diagonale
  193. vijë e drejtë: ligne droíte
  194. vijë e thyeme: ligne coube
  195. vijë e përzieme: ligne mixte
  196. vijë orizontore: ligne horizontale
  197. vijë pingultë: ligne verticate (!)
  198. vijë e pjerme: incliné
  199. kulmore: perpendiculaire
  200. vijë paralele a e palardhëtë: ligne paralléle
  201. vijë e avitëshme: ligne convergente
  202. vijë e shmangëshme: divergente
  203. vijë bashkërendunë: ligne concurrente
  204. vijë e përkufizueme: ligne défini[9]
  205. vijë e papërkufizueme: ligne indéfini
  206. skutë e drejtë: angle droit, Rechter Winkel,
  207. e plotë: Voller
  208. ngushtë: aigu, Spitzer
  209. e hapët: obtus, Stumfer.
  210. ndeme a e nderë: angle étendu, Gestreckter Winkel
  211. kryesore: angle complèmentaire
  212. shtesore: supplémentaire
  213. e përmbrendshme: interne
  214. e përjashtme: externe
  215. përkundërtë: gegwiukal (!)
  216. njianëshme: anwinkel
  217. përbrinjët: Nebenwinkel
  218. kulmore: Scheiten Winkel
  219. vij e kijthët: ligne secante; Transversale (gj)[10]

Verejtje – Skâjet teknike të vendosuna në Kongres të Lushnjës janë gjâna për t’u biseduem e për t’u rrahun prap; prandaj disa nga kto undryshuen pas bisedimesh e të rrahuna mendimesh.[11]

Fakti që frengjishtja përdorej si gjuhë referenciale nga studiuesit shqiptarë nuk është surprizë në vetvete, po të kemi parasysh të gjitha zhvillimet intelektuale shqiptare deri në atë kohë, por sidomos gjatë shekullit XIX. Kjo tendencë e përdorimit të frengjishtes si lingua franca është shumë më e vjetër në fakt, e documentohet që në mesjetë. Nuk është vetëm krijimi i Mbretërisë së Arbërisë (Regnum Albaniae)nga francezi Karl I Anzhu më 21.02.1272, dhe ekzistenca e një administrate franceze në trojet shqiptare që në atë kohë, ajo që e përligj gjuhën franceze në territoret shqiptare, sidomos si gjuhë të elitës. Në një letër, më saktë traktat, të dalë nga kancelaria anzhuine e Karlit II Anzhu, letër kjo e shkruar në frengjishtmë 18 tetor 1305,[12]jepet edhe arsyeja se përse në vend që të shkruhej në latinisht siç ishte normale për kancelarinë anzhuine, kjo letër është e shkruar frengjisht. Në letër thuhet që kërkesa për të përdorur frengjishten kishte ardhur nga konti iQefalonisë “sipas zakonit të baronëve frëngë në More për të shkruar në frengjisht.[13]

Megjithatë për të parë se përse ka ndodhur ndryshimi i gjuhës referenciale nga latinishtja gjatë Kongresit të Lushnjës, në frengjishte në botimin dhe përhapjen e fjalëskajeve pas Kongresit të Lushnjës, sigurisht që duhet të shohim profilin e pjesëmarrësve në Kongres dhe të vendimmarrësve për zbatimin e vendimeve të Kongresit. Gjithsesi më poshtë po japim fjalëskajet me referenca në latinisht, ashtu siç janë vendosur në ditët e Kongresit.

PROTOKOLL[14] mbi mbledhjen e IItë qi u mbajtë sod më orën 4 mbas dreke, tue qenë pranë këta zot.: Z. Fekeçi, Kandili, Mborja, Pluca, e Mikeli, Belkameni e Margjini.

Urdhëni i ditës në këtë mbledhje qene “fjalëskajet” (termina teknika (!)) të gramatikës edhe me shumësi xanësh u vendos qi sod e mbrapa në të gjitha shkollat kombtare të përdoren këto fjalëskaje:

gramatikë =  grammatica (lat.)                                  

fjalim-i = proposition                                           

fjalë-a = verbum                                                       

rroké-ja = sillaba                                                      

zâ = (vox), suonus                                                    

zanore = vocalis                                                    

bashkzanore = consonans                                            

germë-a = littera                                                        

dyzanore = diphtongus                                               

emën = substantivum                                                 

nyje – nyja[15] = articulus                                               

gjini = genus                                                               

mashkullore = masculinum                                         

femnore = femmininum                                             

astjatër = neutrum

numër = numerum

njêjës-i = singular

shumës-i = plural

 i caktuem = determinativum

i pacaktuem = indeterminativum

lakim = declination

rasë-a = casus[16]

emnore = nominativum

gjinore = genitivum

dhânore = dativum

kallxore = accusativum

thirrore = vocativum

vendore = locativum

rrjedhore = ablativum

mbiemër = adjektivum (!)

pohenik = positivus

krahanik = comparativus

sypërnik = superlativus

përemni = pronomen

vetëtuer = personales pron.

zotnuer = possessivum pron.

diftuer = demostrativum pron.

pyetuer = interogativum pron.

permenduer = relativum pron.

sasuer = quantitativum pron.

bredhuer = reflexivum pron.

i paskajuem = indefinitivum pron.

njenitjetruer[17] = reciprocum pron.

Në mbledhjen e IIItë qi dot mbahet të hanen më 16 të k.m. në orën 7 para dreke u vendue qi të vijoj urdhëni i ditës i mbledhjes së IItë.

Mbledhja u mbyll në 7 ½ h mbas dreke.

Lushnje, 15/VIII-1920.                        Kryetari (firma) Z. Fekeçi

Ocular, Protokollist:

(firma) Ndue, Palucaj, Belkameni, Kondili, Mborja, Kole Margjini  

PROTOKOLL[18] mbi mbledhje të III, qi u mbajtë sot m’orën 9 para dreke tue qenë pranë Z Fekeçi, Aleks. Xhuvani, Nd. Paluca, G. Mikeli, Ahmet Gashi, Ismail Anamali, Mborja, Kondili, Bellkameni, Papapano, Margjini, Pogoni e Ilia Dilo.

Mbassi në mbledhjet qi u mbajtne më 15.VIII.1920 nuk kishin arrijtë edhe mist e kongresit nga Elbasani e Gjinokastra (është zhgarravitur fjala: e Berati), u pá me udhë qi të ju këndohet, Zotnive t’ardhun rishtas, protokolli i dy mbledhjeve qi u mbajtnë me 15 të këtij moji para dreke e mbas dreke; gjith ashtu u pa edhe e nevojshme qi të këndohen shkresat e Ministrís i arësimit tue i përkrahë këto njenen me tjetrën.

Me gjithë se Ministrija e Arësimit e kish emnue për kryetar të kongresit Z. Xhovanin, Z. E tij nuk desht qi të prishet vendimi i bâm në mbledhje të parë, por kërkoj qi si kryetar i kongresit të mbesi prap Z. Çekezi.

Misët e ardhun rishtas kërkuen vetëm, qi fjalë-skâjet e gramatikës, qi ishin caktue në mbledhje të II, të shqyrtoheshin edhe nji herë, prej të cilave u qortuen këto fjalë qi këtu poshtë ndjekun:

fjalí -a = proposition

tingëll-i = suonus

zânore-ja[19] = vocalis

bashktingllore-a = diphtongus

shkroje-a = grafi, Schreibart

asjetër = neutrum

i shquem = determinativum

i pashquem = indeterminativum

shkalla pohore = positivum

shkalla krahasore = komparativum (!)

shkalla syprore = superlativum

përémër vetuer = personale pronomen

përémër pronuer = possesivum pronomen

përémër njanitjetruer = reciprokum[20] pronomen. 

Në mbledhje të IV qi do të mbahet të hanën me 16 të k. m. m’orën 3 mbas dreke u vendue qi të víjoj urdhni i ditës i mbledhjes së III.

Mbledhja qi kishte fillue m’orën 9 para dreke u mbyll m’orën 11.

Lushnje, 16.VIII.1920.                        Kryetar: (firma) Fekeçi

Antar Protokollist

Kolë Margjini

Aleksandër Xhuvani (dhe kanë firmosur edhe Ndue Paluca, Dilo, Papapani, Cana, Anamali, Ahmet Gashi, Mborja, Kondili, …)[21]

 PROTOKOLL[22] mbi mbledhje të IV qi u mbajtë sot m’orën 3 mbas dreke, në të cilën muerën pjesë të gjithë kongresistët qi u përmendnë në mbledhje të III.

Në këtë mbledhje vijoj urdhni i ditës i mbledhjes së III, tue vazhdue mâ tutje në caktim të fjalëskâjeve gramatikore. Fjalëskâjet gramatikore qi u caktuen në ketë mbledhje janë këto:

folje-a = verbum

formë – a = forma   

veprore = activum   

pësore = passivum                                        

kalojse = transitivum v.

skalojse = intransitivum v

pavetore = impersonalis

mënyrë = modus

diftore = indicativum                                           

lidhore = coniunctivum                               

urdherore = imperativum

dishrore = optativum                             

kushtore = condicionalis                              

habitore = admirativum                                

paskâjore = infinitivum                                 

pjesore = participum                                      

përcjellore = gerundium                                 

kohë = tempus                                               

e tashme = praesens (unë kam, jam)                                        

e shkueme = passaturs                                   

e pritme = futurum

e pa kryeme = imperfectum (mëishe, kishe)[23]

e kryeme = perfectum (unë jam qenë)

e kryeme e thjeshtë = aoristum (unëkjeçë)

e kryeme e plotë = plus-quam-perfect (unë kam pasë qenë)

e kryeme e parashkueme = (unë kish jem pasë qenë)

e kryeme e tejshkueme = unë pata qenë, pasë)

e pritme e thjeshtë = futurum

e pritme e plotë = futurum exactum

rrâjë-a = radix

mbaresë -a = desinens

parashtim -i = praefix

mbrapashtim -i = sufix

ndajfolje = adverbum

parafjalë -a[24] = praeposition

lidhce -a[25] = coniunction

piksim -i = inter-punction

pikë -a = punctum

presé -a = virgula

piképresë -a = punctum virgula

dy pika = punctum duplum

pikëpyetës -i = interogativum

pikëhabitës -i = admírativum

kllapë -a = parantesis

shquanjës – i = (“….”)

ndajfolje          I vendi

                        II kohe

                        III mënyre

                        IV sasije

                  V a) pohi b) mohi c) dyshimi[26]

Përmbajtja e plotë të protokolleve do të jepet në botimin e plotë të këtij shkrimi si punim shkencor, por disa nga pyetjet që vlejnë të përmenden në lidhje me këto dokumente duhet të hedhin dritë mbi aspekte të formimit të shkollave tona që ndoshta duhet të rishikohen nga një këndvështrim tjetër në të ardhmen. Siç duket nga fjalëskajet e huazuara në këtë Kongres, gjuha shqipe është dashur t’u nënshtrohej kallëpeve ekzistuese të studimit të një gjuhe, siç ishte frengjishtja, respektivisht latinishtja. Edhe pse gjuha shqipe është gjuhë indo-evropiane, duhet pasur parasysh që ajo nuk është gjuhë neo-latine, kështu që jo të gjitha aspektet e shqipes mund të trajtohen mirë me këtë lloj korrnize gjuhësore.

Për ta ilustruar këtë do të sillja rastin e gjatësisë së zanoreve në shqip që janë të ndryshme nga theksi, të cilin jemi mësuar të përdorim më shumë në shkolla. Nga gjatësia e zanoreve varet shumë përdorimi i saktë i zanores -ë në fund të fjalës, sidomos për të formuar shumësin. Po të marrim p.sh. rastin e fjalës gur dhe gurë, të dyja e kanë theksin mbi zanoren -u-, por po të kemi parasysh që në rastin e parë zanorja -u- është e shkurtër e në të dytin është e gjatë, atëherë është e lehtë të kuptojmë se përse duhet zanorja -ë në fund. Raste të tilla ka shumë në gjuhën shqipe: shok/shokë, punëtor/punëtorë, shqiptar/shqiptarë, qen/qenë (kam qenë), plak/plakëe shumë e shumë të tjera, të cilat shpjegohen vetëm me gjatësinë apo shkurtësinë e zanores, siç njihet gjerësisht në gjuhën hungareze edhe pse nuk është gjuhë indo-evropiane,  dhe jo me theksin e zanores siç prezantohet në gjuhët indo-evropiane.

Po kështu p.sh. po të shohim rasën thirrorenë shqip, vëmë re që ajo është akoma mjaft dinamike në shqip, edhe pse ajo është e reduktuar në gjuhët e tjera indo-evropiane. Në shqip, thirrorja madje ka edhe gjini dhe numëer, që vazhdon të përdoret aktivisht (oj, moj, or, mor, ore, more, etj.) dhe që janë pasuri gjuhësore karakteristike për shqipen, e që nuk kanë ekuivalentim të saktë në gjuhët latine. Po kështu, mënyra sesi studiohen rasat vazhdon të jetë mënyra klasike e mësimit të latinishtes, ku gjinorja vjen pas emërores, ndërkohë që në Evropën Perëndimore latinishtja studiohet në formë më të thjeshtuar dhe efikase, duke e vendosur kallëzoren menjëherë pas emërores, për shkak të ngjashmërisë së madhe që kanë këto dy rasa. Shumë çështje të tjera gjuhësore do të adresoheshin më mirë, nëse do të kihej parasysh që shqipja nuk mund të hyjë plotësisht në kostumin që i është prerë, por studimi i saj përtej këtij kostumi do t’i jepte asaj një frymëmarrje tjetër.

[1]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore Letrare e Kritike që filloi të botohej një herë në muaj që nga marsi i vitit 1921 prejKëshilli t’Epêr Arsimuer në Tiranë. https://bibliotekadigjitale.bksh.al/iiif/?c=collections%21periodik&fbclid=IwAR2PO6iqq8BQQevrJBOrc5xi88QoPxApusnGtqUqrajZB1K2wNJWKfxESBo&view=ImageView&manifest=https%3A%2F%2Fbibliotekadigjitale.bksh.al%2Fiiif%2FManifester%2FIIIF%2Fperiodik%21HASHf054%21010daf18.dir&canvas=https%3A%2F%2Fbibliotekadigjitale.bksh.al%2Fiiif%2FManifester%2FIIIF%2Fperiodik%21HASHf054%21010daf18.dir%21page13%2Fcanvas%2Fp13

[2] Me këtë rast falenderoj Arvenola Gjatën për ndihmën që më dha për t’i nxjerrë skanimet e këtyre protokolleve nga Arkivi i Muzeut të Kongresit Arsimor të Lushnjës.

[3]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 1, 1921), 11.

[4]Po aty, f. 11.

[5]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 2, 1921),33.

[6] Po aty, f. 34.

[7]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 3, 1921), 37.

[8] Po aty.

[9]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-Arsimore, Gjuhësore, Letrare e Kritike, del një herë në muaj në gjuhën shqipe (Tiranë, nr. 3, 1921), 38.

[10]Po aty, 39.

[11] Po aty, f. 11.

[12] Kjo letër jepet për herë të parë nga Andreas Kiesewetter, “Il trattato del 18 ottobre 1305 fra Filippo I di Taranto e Giovanni I Orsini di Cefalonia per la conquista dell’Epiro,”in Archivio storico pugliese XLVII (1994): 177–213.

[13]Apendiksi 2 te Kiesewetter,”Il trattato,”207-212.

[14] Arkivi i Muzeut të Lushnjës. Ky protokoll fillon në faqen 3.

[15] Fjala nyja është shtuar më vonë nga një dorë tjetër dhe me ngjyrë blu të çelët.

[16] Këtu fillon faqja 4 e procesverbalit.

[17] Shkronja -t- e parë duket sikur është fshirë duke e bërë këtë fjalëskajore të duket si “njenijetruer”

[18] Arkivi i Muzeut të Lushnjës. Ky protokoll fillon në faqen 5. 

[19] Fjala ‘zanore’ është shkruar nga një dorë tjetër dhe është me ngjyrë të zezë.

[20] Shkronja k që është gabim në latinisht, është korrigjuar me c sipër.

[21] Këtu mbaron faqja 6.

[22] Fillon në faqen 7.

[23] Mbaron faqja 7.

[24] Një dorë tjetër ka shtuar -s në fund të fjalës dhe -i duke e bërë fjalën të duket: parafjalës, -i.

[25] Me laps është bërënjë korrigjim mbi -c, duke e bërë fjalën të duket: lidhëse

[26]Këtu mbaron faqja 8.

KLAJDI BREGU, NJË SHQIPTAR PROFESOR EKSELENT NË UNIVERSITETIN E INDIANËS

by

Klajdi Bregu doktor i shkencave në ekonomi eksperimentale në Universitetin e Arkansasit në Fayetteville, aktualisht profesor i ekonomisë në Universitetin e Indianës në South Bend – USA, i vlerësuar për mësimdhënie ekelente në tre vitet e fundit, analizon ekskluzivisht për gazetën ‟Dielli”, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, modelin ekonomik të Shqipërisë, politikat në zhvillim të ekonomisë, krizën e energjisë dhe të rritjes së çmimeve, shpopullimin e Shqipërisë, votën e diasporës dhe rolin që duhet të ketë diaspora shqiptare për ndryshimin e Shqipërisë. Me Dr. Klajdi Bregun bisedoi Editori i ‟Diellit” Sokol PAJA.

QEVERISË NË SHQIPËRI I MUNGON VIZIONI I QARTË SE SI FUNKSIONON NJË EKONOMI TREGU

Qeverisja në mandatin e trete po vazhdon në atë drejtim që ka qënë tetë vitet e kaluara, dhe në disa drejtime po rëndohet edhe më shumë. Si ekonomist, unë do të fokusohem kryesisht në vlerësimin e qeverisë nga aspekti ekonomik. Në këtë aspekt unë shoh që qeverisë shqiptare i mungon vizioni i qartë se si funksionon një ekonomi tregu dhe si pasojë shumë nga politikat e ndjekura janë të gabuara. Përveç kësaj qeveria duket e pashqetësuar edhe pse ne kemi mungesë të një sistemi drejtësie funksional dhe të pakorruptuar dhe jemi vendi më i korruptuar në Europë. Në mungesë të një sistemi drejtësie funksional dhe të pavarur problemet tona të lidhur me administrimin e shtetit do të vazhdojnë dhe me shumë gjasa do rëndohen. Të gjitha këto probleme por edhe shumë të tjera do të reflektohen direkt në rritjen e ekonomisë, pra në mirëqënien e popullit. Qeveria në programin e saj pretendonte se do të kishim rritje prej 4.5 përqind të PBBsë në katër vitet e ardhshme, tani ata e kanë ndryshuar parashikimin për vitin 2022 në më pak se katër përqind. Ajo që ne duhet të kemi parasysh është se edhe një rritje prej 4.5 përqindësh është e ulët për një vend në situatën tonë. Pra edhe parashikimet optimiste të qeverisë nuk janë në atë nivel që ekonomia jonë mund dhe duhet të rritet. Përsa i përket rritjes së çmimeve besoj se duhet të ndajmë faktorët globalë që po ndikojnë kudo nga faktorët lokalë. Pra pjesërisht rritja e çmimeve vjen nga trendi global dhe si e tillë është e paevitueshme, por prandaj fokusi jonë duhet të jetë tek faktorët lokalë të cilët janë të evitueshëm. Ne në Shqipëri për arsyet që i përmenda më lart, por edhe për arsye të tjera, që i kam diskutuar edhe ne kanalin tim të YouTube, nuk kemi konkurence në ato nivele që duhet. Mungesa e drejtësisë dhe mosmbrojtja e pronës private ashtu si duhet janë dy nga shkaktarët kryesorë e kësaj mungese konkurence. Në mungesë të konkurencës rritjet e çmimeve janë më të larta sepse bizneset e kanë më të lehtë t’i kalojnë këto rritje tek konsuatorët. Pra, në gjykimin tim, qeveria jonë është përgjegjëse për të paktën një pjesë të rritjes të çmimeve. Përtej kësaj qeveria aktuale dhe të gjitha ato para saj janë fajtore për nivelin e varfërisë ku vendi e gjen veten gjë që e bën edhe më të rëndë situatën e rritjes të çmimeve.

MUNGESA E DREJTËSISË DHE MOSRESPEKTIMI I PRONËS PRIVATE SJELLIN MODEL TË DOBËT TË EKONOMISË TË TREGUT

Shqipëria ka një model të dobët të ekonomisë të tregut kryesisht për shkak të mungesës të një sistemi drejtësie funksional dhe të pavarur dhe problemet që kemi me mosmbrojtjen e pronës private, por edhe shumë probleme të tjera që rrjedhin nga këto dy probleme themelore. Termi i duhur për të përshkruar modelin tonë ekonomik është “crony capitalism.” Pra, një sistem ku pasurohen ata që kanë lidhje me pushtetin dhe kanë aftësi ta përdorin atë ose për të përfituar direkt ose për të eliminuar konkurencën. Në gjykimin tim, pa u zgjidhur këto probleme, ekonomia shqiptare nuk mund ta arrijë potencialin e saj të vërtetë. Pothuaj çdo problem tjetër në ekonominë tonë, vjen si pasojë e mungesës së drejtësisë dhe mosrespektimit të pronës private. Për shembull, mungesa e investimeve të huaja në industritë e prodhimit është pasojë direkte e kostove të larta me të cilat bizneset e huaja përballen në Shqipëri.Kosto këto që vijnë kryesisht nga mosfunksionimi si duhet i institucioneve të shtetit tonë. Pra, edhe pse ne nuk kemi taksa të larta këto kosto indirekte e bëjnë të papërshtatshm vendin tonë për të tërhequr investime të mëdha të huaja.

VOTA E SHQIPTARËVE NË DIASPORË, NJË MASHTRIM PREJ DEKADASH

Ajo që unë shoh është që këto 30 vite nuk ka pasur vullnet politik për ta realizuar votën e diasporës dhe shikoj se kjo ende qëndron. Arsyet për këtë mungesë vullneti janë patjetër të shumta por në gjykimin tim, problemin që qeveria ka është se ata do kenë më pak kontroll në ndikimin e votës të diasporës. Ne që jetojmë jashtë nuk kemi nevojë për vende pune apo shuma monetare nëpërmjet të cilave politikanët mund të blejnë votën dhe kjo i është nuk është gjë e mirë për ata që duan ta kontrollojnë votën tonë. Megjithatë, unë mendoj se nëse ne jemi të bashkuar si diasporë dhe e kërkojmë këtë me ngulm do ta arrijmë. Personalisht, i jam bashkuar lëvizjes Diaspora për Shqipërinë e Lirë, e cila gjatë vitit të fundit ka marrë hapa të rëndësishëm për të ndikuar dhe ndihmuar në realizimin e votës të diasporës. Unë do të ftoja këdo që jeton jashtë vendit të na bashkohet ose të paktën me çfarë të munden të ushtrojnë presion mbi politikanët në atdhe në mënyrë që kjo e drejtë e jona kushtetuese të realizohet sa më parë.

DIASPORA SI POTENCIAL PËR TË KONTRIBUAR DHE NDRYSHUAR ATDHEUN

Diaspora shqiptare ka luajtur një rol të pazëvendësueshëm në themelimin e shteti shqiptar, dhe unë gjykoj që edhe sot ka shumë për të dhënë. Kontributi jonë mund të varijojë nga investimet direkte në vend, në sjelljen e eksperiencës të fituar jashtë vendit në biznese apo në politikëbërje. Shumë nga ne kanë bërë arritje të ndryshme jashtë vendit, qoftë në biznese, në politikë apo në fusha të tjera. Nëse ne Atdhe do të krijoheshin kushtet për rikthimin e një pjese të diasporës do të përfitonim shumë jo vetëm nga ana ekonomike por edhe ajo sociale dhe politike. Diaspora është dhe duhet të jetë një pjesë e pandarë e zhvillimit të vendit.

DIASPORA SHQIPTARE NË SHOQËRINË AMERIKANE

Është shumë e rëndësishme që ne si diasporë të bashkohemi dhe të luajmë një rol më të rëndësishëm në shoqërinë amerikane. Nëse jemi të bashkuar do kemi mundësi ndikojmë që të përmirësojmë jetën tonë këtu në SHBA,por pse jo të ndikojmë edhe në politikat e shtetit amerikan në lidhje me Shqipërinë. Në dijeninë time lobi shqiptar në SHBA nuk është në nivelin që duhet dhe ne kemi pak mundësi të ndikojmë në politikën e SHBAve në interes të vendit tonë. Nëse ne do të kishim më shumë organizim dhe do të bashkoheshim kjo mund të ndryshonte dhe ne mund të jepnim një kontribut në përmirësimin e situatës në Shqipëri.

IKJA E TË RINJVE NGA SHQIPËRIA, NJË PROBLEM SOCIAL, EKONOMIK DHE POLITIK

Ajo që po ndodh me largimin nga vendi e të rinjëve është me vërtetë shqetësuese. Problemi këtu nuk është thjesht tek ulja e numrit të popullsisë por tek problemet sociale, ekonomike dhe politike që ky largim sjell. Ne kemi hyrë një një rreth vicioz ku gjendja e keqe në vend sjell largimin e popullit, ndërkohë largimi i popullit rëndon gjendjen në vend, dhe krijon më shumë emigrantë. E keqja është se ky largim jo vetëm që është pasojë direkte e politikave të ndjekura nga klasa politike e këtyre 30 viteve, por ky largim i ndihmon ata të vazhdojnë sepse bie presioni për të ndryshuar. Duhet pasur parasysh se ata që largohen janë ata që janë të pakënaqur nga qeveria,pra pikërishët ata që mund të shtonin presionin kundër qeverisë. Kjo situatë nuk është e re për ne, vendi ynë ka 30 që përballet me emigrmin, por ajo që po ndodh sot është që ata që po largohen janë njerëz të edukuar dhe me profesione të mira. Kjo ndodh kryesisht sepse një pjesë e mirë e shqiptarëve ka humbur shpresa dhe nuk shikon më të ardhme ne vendin tonë. Për më shumë, një pjesë e madhe e atyre që ikën me rënien e sistemit komunist, kishin si synim të ktheheshin. Ndërkohë, sot pjesa më e madhe e atyre që ikin nuk mendojnë se do të kthehen në një të ardhme të afërt. Kjo e bën edhe më të rëndë situatën ku Shqipëria është sot. Në gjykimin tim pa u bërë ndryshime rrënjësorë në jetën politike në Shqipëri kjo situatë me emigrimin do të vazhdojë. Klasa politike e këtyre 30 viteve ka dështuar totalisht të krijojë kushte të përshtatshme që ne të mos largohemi. Për këtë arsye unë mendoj se për aq kohë sa kemi këtë klasë politike është vështirë të kemi ndryshimin që duhet për të ndaluar emgrimin masiv të popullit. Problemi është se për të arritur këtë ne duhet të jemi të bashkuar dhe jo të ndarë në parti ashtu si kemi qënë këto 30 vite. Vetëm nëse ne vemë interesat e përbashkëta mbi partitë mund ta ndryshojmë këtë situatë ku ndodhet vendi.

KANALI NË YOUTUBE (ALBANIAN ECONOMIST), JU FLET PROFESORI ONLINE

Para afërsisht një viti unë vendosa të krijoj një kanal në YouTube (Albanian Economist) nëpërmjet të cilit të kisha mundësi të shpërndaja njohuri rreth ekonomisë për të gjithë ata që janë të interesuar. YouTube sot përdoret kudo në botë në shumë mënyra, dhe një nga këto është edhe fusha e edukimit. Duke pasur këtë prasysh edhe faktin që në Shqipëri në dijeninë time nuk ka shumëmateriale që mbulojnë ekonominë unë vendosa të krijoj kanalin tim. Nëpërmjet këtij kanali unë kryesisht shpjegoj tema të ndryshme të ekonomisë që prekin jetën tone të përditshme. Qëllimi im është të krijoj sa më shumë materiale rreth ekonomisë të cilat janë të shpjegura sa më thjesht, për ti bërë ato të kuptueshme për të gjithë dhe jo vetëm studentët e ekonomisë. Kohët e fundit këtij kanali i kam shtuar edhe faqen në Facebook Albanian Economist nëpërmjet të cilës kam mundësi të kem një tjetër mënyrë për të komunikuar me ata që kanë interes rreth fushës të ekonomisë apo problemeve të ndryshme ekonomike.

KUSH ËSHTË KLAJDI BREGU, FORMIMI, KARRIERA, PUNËSIMI

Jeton në SHBA prej 13 vitesh. Për momentin është profesor ekonomie në Universitetin e Indianës në South Bend. Para se të fillonte punë ka mbaruar doktoraturën në ekonomi eksperimentale në Universitetin e Arkansasit në Fayetteville, në Gusht të vitit 2017. Gjithashtu, para një viti i është bashkuar “Center for Market Education” si partner (fellow). Dr. Klajdi Bregu në Universitetin e Indianës në South Bend, jap disa lëndë të ekonomisë në nivel Bachelor dhe Master (MBA). Përveç mësimdhënies kryen kërkime në fushën e ekonomisë eksperimentale dhe disa nga kërkimet e tij janë publikuar në revista të ndryshme të fushës të ekonomisë. Disa nga këto revista janë, Journal of Behavioral and Experimental Economics, Journal of Economic Dynamics and Control, Southern Economic Journal, dhe The Geneva Risk and Insurance Review. Gjatë kohës si profesor në Universitetin e Indianës në South Bend është vlerësuar për mësimdhënie ekelente në tre vitet e fundit. Gjithashtu si student doktorature në vitin 2017 ka marrë çmim për mësimdhënie ekselente dhe në vitin 2016 ka qënë një nga studentët e përzgjedhur për të dhënë prezantim nga “Southern Economic Journal” në konferencën e atij viti. Në vitin 2016 ka marrë cmimin Dr. Yien-I Tu si studenti më i mirë i doktoraturës në fushën e ekonomisë.