Prof.dr.Muhamet Racaj/

Ky studim eksploron modernizimin dhjetëvjeçar të Forcës së Sigurisë së Kosovës (FSK), nga viti 2018 deri më 2028, duke analizuar realizimin e investimeve në armatim të avancuar dhe pajisje teknologjike, me theks në periudhën 2024–2025. Vëmendje të veçantë i kushtohet ndikimeve të kompletimit ushtarak në raportet me Serbinë dhe sigurinë rajonale, rolit të partnerëve ndërkombëtarë në forcimin e kapaciteteve mbrojtëse, si dhe aftësisë institucionale për t’u përballur me kërcënime hibride dhe konvencionale. Studimi argumenton se modernizimi i FSK-së konsolidon paqen dhe stabilitetin në Ballkan, duke e transformuar Kosovën në një faktor relevant të sigurisë kolektive.

Procesi i modernizimit të FSK-së, i nisur në vitin 2018 me një vizion dhjetëvjeçar (2018–2028), përfaqëson qasjen institucionale të Kosovës për ndërtimin e kapaciteteve mbrojtëse të krahasueshme me ushtritë e NATO-s. Në një kontekst të tensionuar gjeopolitik, ku raportet me Serbinë dhe sfidat rajonale mbeten të ndërlikuara, ky transformim ka ndikim të drejtpërdrejtë në arkitekturën e sigurisë së Ballkanit.
Deklarata e problemit shtron pyetjen se si kompletimi me armatim të avancuar ndikon në fuqinë mbrojtëse të Kosovës, integritetin institucional dhe balancat e sigurisë në Ballkan.
Objektivi kryesor i punimit është analiza e progresit të realizuar, argumentimi i rëndësisë së partneriteteve ndërkombëtare dhe vlerësimi i nivelit të përgatitjes së FSK-së për kërcënime moderne. Ky publikim kontribuon shkencërisht në literaturën mbi strategjitë e mbrojtjes shtetërore dhe përgjigjet ndaj kërcënimeve të reja.

Pjesa kryesore

1.Realizimi dhe përparimi i planit dhjetëvjeçar të modernizimit të FSK-së 2018–2028

Plani dhjetëvjeçar i transformimit të FSK-së, i nisur zyrtarisht nga viti 2017 dhe i parashikuar të përfundojë në vitin 2027, synon ndërtimin e një force të armatosur plotësisht profesionale, e pajisur me armatim dhe teknologji të avancuara sipas standardeve të NATO-s. Ky proces ka përfshirë faza të ndryshme zhvillimi, duke filluar nga ngritja e kapaciteteve themelore, trajnimet e avancuara, deri në plotësimin me pajisje dhe armatim modern.

Në fokus janë:

● Zgjerimi i kuadrit njerëzor dhe kapaciteteve logjistike.
● Blerja dhe integrimi i raketave, dronëve dhe automjeteve të blinduara.
● Ndërtimi i infrastrukturës mbrojtëse dhe laboratorëve për zhvillimin e teknologjisë së re.
● Modernizimi i sistemeve të komandës, kontrollit, komunikimit dhe inteligjencës.

2. Përmirësimet në armatim dhe pajisje në vitin 2018–2025

Në vijim janë investimet kryesore të realizuara në periudhën 2018–2025, me theks të veçantë në vitet 2024 dhe 2025 në plotësimin e kapaciteteve:
● Në vitet 2018–2019, FSK filloi të marrë automjete të blinduara “Humvee” dhe “ASV” nga SHBA dhe Turqia, duke ngritur lëvizshmërinë e forcës në terren⁴.
● Në vitin 2021 dhe 2022, u përforcuan pajisjet individuale të mbrojtjes dhe sistemeve të komunikimit, duke u pajisur me teknologji të avancuara².
● Në janar 2024, FSK bleu raketat anti-tank “Javelin” nga SHBA, një investim prej 75 milionë eurosh me 246 raketa dhe njësitë përkatëse për lëshim, duke përmirësuar ndjeshëm kapacitetin kundër mjeteve të blinduara (armatimi¹).
● Në korrik 2023 dhe gjatë vitit 2024, Kosova bleu dronët turq “Bayraktar TB2”, të cilët u vunë në funksion për mbikëqyrje ajrore dhe operacione inteligjence².

● Në vitin 2024, u ngritën laboratore për prodhim municionesh dhe për zhvillim të teknologjisë së dronëve në bashkëpunim me kompani turke, duke rritur kapacitetin vendor prodhues⁵.

● Në tetor 2025, u përfshirë blerja e dronëve” Puma” nga SHBA dhe pranimi i mijëra dhe dronëve kamikazë të tipit “SkyDagger 15” nga Turqia për goditje të drejtpërdrejta të objektivave strategjike³.

3. Analiza e ndikimit të kompletimit të armatimit modern në raportet me Serbinë dhe sigurinë rajonale

Përforcimi i kapaciteteve të FSK-së me armatim të avancuar ka ndikuar në mënyrë të ndjeshme balancat e fuqisë në Ballkan. Ndërsa Serbia e sheh këtë proces si sfidë dhe kërcënim të drejtpërdrejtë për interesat e saj strategjike dhe për komunitetin serb brenda Kosovës, për Kosovën ky modernizim përfaqëson një garanci për mbrojtjen e sovranitetit dhe integritetit territorial.
Kompletimi i FSK-së rrit stabilitetin rajonal përmes qartësisë në qëllimet mbrojtëse, transparencës ndaj bashkësisë ndërkombëtare dhe forcimit të mekanizmave të parandalimit të konflikteve të mundshme.
Ky proces kontribuon në përmbushjen e angazhimeve ndërkombëtare dhe pozicionon Kosovën si partner serioz në arkitekturën e sigurisë evropiane dhe ballkanike ³,⁴.

4. Roli i partnerëve ndërkombëtarë në përkrahjen e armatimit

Transformimi i FSK-së mbështetet fuqimisht nga aleatët dhe partnerët ndërkombëtarë, përfshirë SHBA, Turqinë, Gjermaninë dhe Mbretërinë e Bashkuar.

Këta partnerë kanë siguruar:
● Pajisjet dhe teknologjitë më të avancuara ushtarake dhe trajnime për personelin.
● Mbështetje në hartimin e doktrinave, standardeve dhe praktikave operacionale sipas parametrave të NATO-s.
● Mbajtje të ushtrimeve të përbashkëta dhe stërvitje të avancuara në fushore.
● Transferim të njohurive teknike dhe bashkëpunim në zhvillimin institucional.
Marrëveshjet për blerjen e raketave “Javelin”, dronëve “Bayraktar”,Puma dhe“SkyDagger 15” dhe sistemet e komunikimit janë shembuj të qartë dhe të rëndësishëm të kësaj përkrahjeje²,³.

5..Vlerësimi i kapacitetit të mbrojtjes ndaj kërcënimeve hibride dhe konvencionale

FSK, e pajisur me armatim modern dhe sisteme digjitale të komandës dhe kontrollit, mund të përballet me kërcënime hibride të stilit kibernetik dhe propagandistik, si edhe me sfida konvencionale ushtarake.
Rritja e kapaciteteve për mbrojtje ajrore dhe teknologjitë për zbulimin e sulmeve kibernetike, fuqizimi i rezistencës ndaj fushatave dezinformuese dhe përmirësimi i pajisjeve individuale bëjnë FSK-në të aftë të reagojë në kohë reale ndaj këtyre kërcënimeve.
Ky vlerësim konfirmon se Kosova duhet të vazhdojë investimet e qëndrueshme dhe zhvillimin e kapaciteteve vendore në mbrojtje dhe teknologji, në harmoni me partnerët ndërkombëtarë⁵, ³.

Përfundim:

Modernizimi dhe kompletimi i Forcës së Sigurisë së Kosovës sipas planit 2018–2028 është një projekt i suksesshëm strategjik që ka ngritur kapacitetet mbrojtëse të vendit në nivel të lartë.
Ky transformim i ka dhënë Kosovës një rol kryesor në ruajtjen e stabilitetit rajonal dhe ka krijuar një force të gatshme dhe të përshtatshme për sfidat e sigurta të së ardhmes.

Rekomandime:

● Rekomandohet vijimi i ndërkombëtarizimit të trajnimeve
● rritja e financimeve për teknologji reaktive dhe avancimi i kapaciteteve të prodhimit vendor.
● Hulumtimet akademike duhet të fokusohen më tej në ndikimin e këtyre transformimeve në paqen dhe sigurinë rajonale, si dhe në menaxhimin e sfidave që vijnë nga kërcënimet hibride.

Literatura e Shfrytëzuar:

1. “Çka dihet për armatimin e FSK-së,” kosovofacts.com, 2024 (armatimi¹).
2. “FSK-ja investon mbi 320 milionë euro në armatim, trajnim dhe infrastrukturë,” storm-rks.com, 2025 (teknologji²).
3. “Dronët luftarakë ‘SkyDagger 15’ në Shërbim të FSK-së,” botasot.info, 2025; “Kosova pranon mijëra dronë kamikazë,” top-channel.tv, 2025 (dronë³).
4..“FSK-ja me hapa konkrete, si po zbatohet plani për transformimin e ushtrisë,” balkanweb.com, 2024 (autoblindë⁴).
5..“FSK përballë sukseseve, sfidave e angazhimeve gjatë vitit 2024,” botasot.info, 2025 (fabrikë⁵).

Prof. Dr. Muhamet Racaj/

Shtetet e vogla përballen me sfida të rritura në rendin shumëpolar ndërkombëtar, por në të njëjtën kohë ato kanë mundësinë të shndërrohen në nyje strategjike të sigurisë dhe zhvillimit. Ky studim bazohet në një analizë krahasuese të shembujve konkretë, praktikave diplomatike, dokumenteve strategjike dhe literaturës akademike për të vlerësuar pozicionin aktual dhe historik të shteteve të vogla në Europë, Amerikën Latine, Azinë, Afrikën dhe Oqeaninë. Metodologjia përfshin shqyrtimin e deklaratave të liderëve botërorë, rastet praktike të shteteve të vogla, integrimin rajonal dhe mekanizmat shumëpalësh. Rezultatet tregojnë se diplomacia aktive, inovacioni institucional, menaxhimi i rreziqeve hibride dhe aftësia për të diversifikuar aleancat janë elementët kyç që rrisin rolin e shteteve të vogla si faktorë vendimtarë të sigurisë globale. Në fund, artikulli sugjeron se shtetet e vogla duhet të investojnë në siguri kibernetike, diplomaci pragmatike dhe strategji multilateraliste, duke kthyer kufizimet e tyre në avantazhe.

Hyrje

Në shekullin XXI, rendi ndërkombëtar është bërë shumë më kompleks, me rivalitet strategjik Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA),Bashkimi Evropian(BE)- Rusi,Kinë, rritje të tensioneve ushtarake në Evropë (Ukrainë), Lindjen e Mesme dhe Azi, si dhe fragmentim të rregullave të lojës globale. Shtetet e vogla – vende me kapacitet ekonomik, ushtarak dhe popullsi të kufizuar – kanë përjetuar presione të shumta, por edhe kanë krijuar hapësira të reja për veprim strategjik. Ndryshe nga periudha e Luftës së Ftohtë, sot vendet e vogla nuk janë vetëm objekt të politikave të fuqive të mëdha, por edhe subjekt aktiv në diplomaci, inovacion, siguri, ekologji dhe menaxhim të konflikteve.Në këtë kontekst duhet të do të bëjmë përpjekje të japim përgjigje në pyetjet:

▪︎ Si mundet shtetet e vogla të transformohen nga pika të dobëta të sistemit global në nyje strategjikë dhe faktorë efektivë në menaxhimin e krizave, sigurinë dhe zhvillimin e qëndrueshëm?
▪︎ Çfarë modele dhe instrumente kanë përdorur ato në pesë kontinente për të minimizuar rreziqet dhe për të amplifikuar rolin e tyre të pavarur?

Ky artikull synon të analizojë strategjitë, sfidat dhe mundësitë e shteteve të vogla në epokën e përshkallëzimit gjeopolitik. Qasja multidimensionale kombinon përvojat praktike te vendeve në Europë (Estoni, Shqipëri, Maqedoni e Veriut, Luksemburg), Amerikën Latine (Uruguai, Kosta Rika, Panamaja), Afrikë (Botsvana, Ruanda), Azinë Juglindore (Singapori, Timori Lindor) dhe Oqeaninë (Islanda, Zelanda e Re), duke zbërthyer dinamika institucionale, modele diplomatike, aleanca rajonale, kapacitete të sigurisë dhe inovacione institucionale.

Kontributi i këtij studimi është dyfish: së pari, artikulli plotëson boshllëqet në literaturën për rol të shteteve të vogla, duke sjellë shembuj të freskët dhe krahasim global; së dyti, sugjeron modele teorike dhe rekomandime për politikëbërësit, akademikët dhe analistët e sigurisë për përforcim të kapaciteteve institucionale dhe diplomacisë inovative (2).

Përpunimi i Përmbajtjes

1. Dimensione Konceptuale dhe Teorike të Shteteve të Vogla
Shtetet e vogla identifikohen kryesisht përmes faktorëve si popullsia, madhësia territoriale, kapaciteti ekonomik, peshë ushtarake dhe influenca në organizata ndërkombëtare (3). Luksemburgu, Singapori, Zelanda e Re, Islanda, Estoni, Uruguai, Botsvana, Panamaja, Kosta Rika janë modele të shteteve të vogla që sfidojnë stereotipin e dobësisë, duke ndërtuar identitet të fortë, diplomaci elastike dhe kapacitete të adaptueshme.

Teoritë klasike të Waltzit, Nye, Brzezinskit dhe teoritë moderne të rendit shumëpolar sugjerojnë se shtetet e vogla mund të fitojnë hapësirë manovruese nëpërmjet diplomacisë multilaterale, partneriteteve strategjike dhe inovacionit institucional (4).
Shtetet e vogla shpesh shfaqin avantazhe në fleksibilitetin institucional, koordinimin rajonal, integrimin teknologjik dhe adaptimin të modeleve të menaxhimit të krizave. Për shembull, Estonia ka liderizuar sigurinë kibernetike, Zelanda e Re ka model të demokracisë të bazuar në transparencë dhe konsensus, ndërsa Singapori ka zhvilluar institucione ekonomike të nivelit botëror (5).

2. Sfida dhe Mundësi për Shtetet e Vogla në Kontekst Global

2.1. Presioni Gjeopolitik dhe Konfliktet Rajonale
■ Në Europë, tensionet Rusi-Ukrainë dhe determinantët e sigurisë krijojnë sfida të mëdha për vendet e vogla si shtetet e Balltikut (Estonia, Letonia dhe Lituania).
Estonia, Letonia, Lituania – vija e parë e Organizatës së Traktatit të Atlantikut të Veriut (NATO) me Rusinë.
Siguria nacionale e këtyre shteteve sfidohet nga veprimet armiqësore të Rusisë.

Ballkanit Perëndimor përfshirë Shqipërinë, Malin e Zi, Kosovën, Maqedoninë e Veriut, Kroacinë dhe Serbinë. Ky rajon përballet me një kompleksitet të thellë politik dhe gjeopolitik për shkak të ndërthurjes së interesave të fuqive globale dhe rajonale.
▪︎ Shqipëria, anëtare e Organizatës së Traktatit të Atlantikut të Veriut (NATO) nga viti 2009, forcon pozitën me reforma të thella në sundimin e ligjit dhe zhvillim në sektorin e energjisë, më të veçanta investime në porte strategjike dhe pjesëmarrje aktive në misione ndërkombëtare. Ajo vazhdon të synojë integrimin e plotë në Bashkimin Evropian (BE), duke u përballur me sfida institucionale dhe ekonomike.

▪︎ Mali i Zi ka pozicion kompleks ndërmjet ndikimeve ruse, turke dhe perëndimore, duke u përpjekur të avancojë integrimin euro-atlantik dhe të çojë përpara reforma ekonomike e demokratike(11).
▪︎ Kosova, me statusin e saj akoma ndërkombëtarishtë të papërfunduar dhe marrëdhëniet komplekse me Serbinë, është një nyje qendrore e sigurisë rajonale. Ajo përqendrohet në forcimin e lidhjeve me aleancat ndërkombëtare dhe përmirësimin e institucioneve të brendshme (12);

▪︎ Maqedonia e Veriut ka bërë hapa të rëndësishëm duke u anëtarësuar në NATO në vitin 2020 dhe promovuar reforma integruese drejt BE-së, megjithëse sfidat politike dhe etnike mbeten pengesa të mëdha (13).
▪︎ Kroacia si anëtare e BE-së, ka rolin e një mbështetësi dhe shembulli rajonal në përparimin e reformave dhe mbështetjen e fqinjëve për integrim evropian(9).
▪︎ Serbia, si ekonomia më e madhe në rajon, është një faktor kyç, i balancuar mes influencave ruse dhe perëndimore, me fokus në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve me Kosovën dhe përmirësimin e klimës së brendshme politike (11).

Rajoni përballet me sfida të forta si korrupsioni, migrimi, ndikime hibride dhe varësi ekonomike, por edhe me mundësi për avancim nëpërmjet bashkëpunimit rajonal, forcimit institucional dhe partneriteteve të ngushta me BE-në dhe aktorët ndërkombëtarë (15).

■ Në Azinë Juglindore, vendet si Timori Lindor dhe Singapori përballen me rivalitetin mes Kinës, Shteteve të Bashkuara të Amerikës (SHBA) dhe Australisë rreth rrugëve detare, sigurisë kibernetike, emigracionit dhe burimeve natyrore (6).
■ Në Afrikë, shtete si Botsvana dhe Ruanda kanë sfiduar stigmat post-koloniale përmes konsolidimit të institucioneve demokratike, ekonomisë së qëndrueshme dhe menaxhimit të paqes në rajon (7). Në Amerikën Latine, Uruguai e Kosta Rika janë shembuj të diplomacisë efektive në përballje me presione ndërkombëtare mbi energjinë, biodiversitetin dhe emigracionin (8). Oqeania shfaq modele të balancimit në mes politikave proaktive për mbrojtje, diplomaci ambientale dhe inovacion teknologjik në Islandë e Zelandën e Re (9).

2.2. Diplomacia Multilaterale dhe Partnertet Strategjike

Anëtarësia aktive në Organizatën e Kombeve të Bashkuara (OKB), Organizatën Botërore të Tregtisë (WTO), Organizatën e Traktatit të Atlantikut të Veriut (NATO), dhe bllokun BRICS (i përbërë nga Brazili, Rusia, India, Kina dhe Afrika e Jugut), Komonuelthin, ASEAN, Bashkimin Afrikan, Francophonie, dhe platforma rajonale ofrojnë mbrojtje diplomatike, qasje të zgjeruar në tregje, siguri kibernetike dhe aftësi për të ndikuar në vendimmarrjet globale (10). Singapori është shembull lider i diplomacisë proaktive dhe negociatave të suksesshme ndërmjet fuqive të mëdha. Estonia dhe Panamaja demonstrojnë sukses në integrimin digjital dhe menaxhimin e infrastrukturës kritike rajonale.

2.3. Inovacion Institucional dhe Menaxhim Efektiv i Burimeve
Inovacioni institucional është hallkë kyçe në forcimin e shteteve të vogla. Estonia, Singapori, Zelanda e Re, Uruguai kanë evoluar në qendra të inovacionit teknologjik, siguri kibernetike, demokraci digjitale, ekonomi të gjelbër dhe menaxhim efikas të burimeve natyrore. Ky faktor ka amplifikuar rolin e tyre në organizatat ndërkombëtare (11).

Botsvana, Ruanda dhe Islanda kanë ndërtuar sisteme arsimore dhe shëndetësore efikase, duke u bërë modele për zhvillim të qëndrueshëm. Këto vende kanë ndërthurur sektorin privat dhe atë publik për të mbështetur zhvillimin e qëndrueshëm dhe mbrojtjen e sovranitetit institucional (12).

2.4. Menaxhimi i Kërcënimeve Hibride dhe Siguria e Re

Kërcënimet hibride, duke përfshirë dezinformimin, sulmet kibernetike, presionet ekonomike, luftën informative dhe politikën e jashtme agresive të fuqive të mëdha, kërkojnë qasje të integruar dhe rezistente nga shtetet e vogla (13). Estonia, për shembull, ka ndërtuar kapacitete të sigurisë kibernetike të klasit të parë falë bashkëpunimit rajonal dhe investimeve publike, ndërsa Zelanda e Re ka zhvilluar politika për siguri të integruar civile, private dhe publike (14).

Ruanda e Botsvana kanë përdorur sektorin civil për menaxhim krizash, stabilitet politik, parandalim të konfliktit etnik dhe konsolidim demokratik. Kosta Rika dhe Panamaja janë bërë pionierë të sigurisë ambientale dhe neutralitetit politik (15).
3. Shembuj Praktik dhe Strategji të Shteteve të Vogla në Pesë Kontinente
3.1. Europa: Ballkani, Baltiku, Skandinavia e Perëndimore
Estonia, Letonia, Lituania – vija e parë e Organizatës së Traktatit të Atlantikut të Veriut (NATO) me Rusinë, kanë liderizuar sektorin e sigurisë kibernetike dhe menaxhimin e logjistikës ushtarake (16). Kosova e Shqipëria kanë mbrojtur interesat e tyre kombëtare dhe kanë amplifikuar pozicionin nëpërmjet diplomacisë progresive, investimeve në energji strategjike, portet detare, pjesëmarrjes aktive në misione ndërkombëtare dhe partneritete multilaterale (17).

Luksemburgu dhe Islanda janë modele për menaxhimin inovativ të ekonomisë dhe integrimit institucional. Modelet nordike favorizojnë transparencë, efiçencë institucionale, politikë ambientale, barazi sociale dhe diplomaci proaktive (18).

3.2. Amerika Latine: Uruguai, Kosta Rika, Panamaja

Uruguai ka ndërtuar sistem të konsoliduar demokratik, mekanizma transparentë të drejtësisë dhe diplomaci të sofistikuar; Kosta Rika ka model unik të neutralitetit dhe menaxhimit të suksesit ambiental (19). Panamaja përfiton nga strategjia e kanalit ndërkombëtar, menaxhimi digjital dhe diplomacia e zgjuar në rajon.
3.3. Afrika: Botsvana, Ruanda, Namibia
Botsvana e Ruanda kanë thyer mitin e dobësisë përmes institucioneve të forta, menaxhimit të paqes, zhvillimit të qëndrueshëm në ekonomi minerare, bujqësi të avancuar dhe arsim të integruar.Shtetet e Afrikës kanë mbështetur mekanizma rajonalë për siguri, menaxhim të migracionit dhe diplomaci preventive.

3.4. Azia Juglindore: Singapori, Timori Lindor

Singapori është shembull global për menaxhimin digjital, modelin ekonomik, diplomacinë elastike dhe sigurinë në transport detar dhe logjistikë. Timori Lindor zbaton diplomaci multilateraliste për balancimin e interesave midis Australisë, Kinës dhe Indonezisë.
3.5. Oqeania: Islanda, Zelanda e Re, Mikronezia
Islanda e Zelanda e Re kanë amplifikuar rolin në organizata rajonale, diplomaci ambientale, investime në energji të pastër dhe politika aktive të qëndrueshmërisë. Mikronezia, Palau dhe Polinezia Francese përdorin diplomaci proaktive për menaxhim të ndryshimeve klimatike, ruajtje të indigjenëve dhe diplomaci për mbrojtje të territorit.
4. Roli i Shteteve të Vogla në Rendi Shumëpolar dhe Siguri Globale
Shtetet e vogla nuk janë më objekte pasive të lojës së fuqive të mëdha – ato janë kthyer në aktorë proaktivë që menaxhojnë, ndërmjetësojnë dhe riformojnë rregullat e rendit ndërkombëtar. Ato kanë ndikuar në zhvillimet klimatike, negociata për paqe, ndalimin e armëve të shkatërrimit në masë, promovimin e barazisë gjeografike dhe integrimin e teknologjive digjitale.

Në rendin e ri shumëpolar, ndarja e pushtetit ndihmon shtetet e vogla të forcojnë zërin e tyre përmes integrimit diplomatik, partneriteteve të shumëanshme, inovacionit institucional dhe bashkëpunimit rajonal. Modele të tillë ofrojnë inspirim për politika të reja të menaxhimit të krizave, balancim të influencës globale dhe ruajtje të integritetit institucional.

Përfundimi dhe Rekomandimet
Përmbledhje

Shtetet e vogla, pa marrë parasysh kufizimet e burimeve dhe dimensioneve, janë shndërruar në aktorë fundamentalë të sigurisë globale, inovacionit diplomatik dhe zhvillimit të qëndrueshëm. Diplomacia proaktive, integrimi rajonal, menaxhim efikas i burimeve, inovacioni institucional dhe kapacitetet e sigurisë kibernetike janë faktorë të suksesit.
Mendime Përfundimtare
Në rendin shumëpolar, shtetet e vogla kanë zhbërë kufizimet tradicionale, duke treguar lidership inovativ, menaxhim fleksibël të krizave dhe aftësi për të ndikuar në çështje globale si menaxhimi ambiental, paqja rajonale, siguria teknologjike dhe stabiliteti politik. Shembujt e Europës, Azisë, Afrikës, Amerikës Latine dhe Oqeanisë provojnë se pozicioni gjeografik, diplomacia shumëpalëshe dhe inovacioni institucional janë armë të forta për një identitet të ri dhe të fuqishëm.

Rekomandime Konkretisht

• Të përqendrojnë investimet në diplomaci shumëanshme, integrim rajonal dhe inovacion teknologjik.
• Të forcojnë sigurinë kibernetike, menaxhimin digjital dhe politikat për ruajtje të sovranitetit institucional.
• Të amplifikojnë sektorin privat, civil dhe bazat arsimore për zhvillim të qëndrueshëm dhe mbrojtje nga presionet hibride.
• Të bëjnë diversifikim të partneriteteve strategjike, duke shmangur varësi nga një fuqi e vetme.
• Të marrin rol aktiv në reformat globale për ndryshime klimatike, menaxhim të paqes dhe zhvillim barazie gjeografike.
• Të inkurajojnë kërkime të reja për kapacitetet teknologjike, diplomaci të sofistikuar dhe modelet e menaxhimit të krizave.

Literatura e Shfrytëzuar

1. M. Demiri, “Shtetet e vogla në epokën e turbulencës ndërkombëtare: pozicioni dhe roli strategjik”, Bota Sot, 17.08.2025
2. Y. Shkreli, “Teoritë dhe praktikat ndërkombëtare për shtetet e vogla”, Universiteti i Tiranës, 2017
3. K. Waltz, “Theory of International Politics”, McGraw-Hill, 1979
4. J. Nye, “The Future of Power”, Public Affairs, 2011
5. Z. Brzezinski, “The Grand Chessboard”, Basic Books, 1997
6. NATO (Organizatën e Traktatit të Atlantikut të Veriut), “Strategic Concept 2022”
7. L. Begaj, “Procesi i zgjerimit është strategjik për Evropën dhe jetik për Ballkanin Perëndimor”, RTSH, 2025
8. F. Hasani, “Ballkani Perëndimor, pjesë e thelbit strategjik të Evropës”, Koha MK, 2025
9. Zhurnal.mk, “Kroacia vlerëson reformat e Shqipërisë për anëtarësim në BE”, 2025
10. Sobranie.mk, “Zgjerimi i BE-së me vendet e Ballkanit Perëndimor”, 2014
11. Balkanweb.com, “Ballkani Perëndimor mes Perëndimit dhe Rusisë: Koha të vendosen kufijtë gjeopolitikë”, 2025
12. Kosovo-online.com, “Plani i rritjes dhe Ballkani Perëndimor: A e ndjekin dinamikën e pagesave edhe mesazhet”, 2025
13. RTSH.al, “Vit i ri me sfida të vjetra politike: Çfarë e pret Maqedoninë e Veriut në 2025”, 2025
14. Demokracia.com, “BE dhe Ballkani Perëndimor në 2025: Pesë gjëra që duhet të kihen parasysh”, 2025
15. Reporteri.net, “Përfundon samiti BE-Ballkani Perëndimor, të gjitha vendet e pranojnë deklaratën”, 2025
16. Europehouse-kosovo.com, “Dhjetë prioritete për Evropën”, 2016
17. “Pasojat e gabimeve strategjike në kohën tonë”, 2025
18. Center for European Policy Analysis (CEPA), “Baltic Security in the Shadow of Russia”, 2024
19. Military Watch Magazine, “Raport mbi operacionin ‘Midnight Hammer'”, 2025

Në këtë udhëkryq historik, Maqedonia e Veriut mund të zgjedhë rrugën e frikës dhe kërcënimit, duke e lënë shoqërinë peng të manipulimeve dhe shqiptarët të reduktohen në spektatorë të historisë. Ose mund të zgjedhë vizionin e reformës dhe integrimit, duke rivendosur barazinë etnike, forcën e institucioneve dhe rolin e shqiptarëve si garantues të stabilitetit dhe partner strategjik.

Nga Prof.dr Skender ASANI

Në Maqedoninë e Veriut, historia politike është gjithmonë një betejë midis shpresës dhe frikës, midis vizionit dhe manipulimit. Dështimet e qeverive të mëparshme, përfshirë përpjekjet e Zoran Zaevit për reformë dhe integrim, krijuan terren për ringjalljen e nacionalizmit dhe për fuzionimin e frymave që historikisht dukeshin të kundërta. “Fryma zaeviste” shpresa për kompromis, reforma dhe integrim euroatlantik u shkrinë me frymën nacionaliste të Mickoskit, duke u përdorur nga oligarkia dhe legjitimuar nga influenca e botës serbe për të dobësuar rolin e shqiptarëve si faktor shtetformues. Për pasojë, homogjenizimi politik maqedonas dhe “koketimi me botën serbe”, paraqet një ndërthurje të çuditshme politike, me pasoja të paparashikueshme për stabilitetin ndëretnik dhe rreziku që paraqet ky homogjenizim për të gjithë hapësirën shqiptare, si dhe nevoja urgjente për një vizion të ri shtetëror, diplomatik dhe politik që nuk lejon kthimin pas të historisë.

Historia e tranzicionit politik ka treguar se elitat përdorin me mjeshtëri retorikën e kërcënimit për të ruajtur pushtetin dhe për të manipuluar opinionin publik.

Kulmi i kësaj logjike u pa me projektin “Shkupi 2014” të Gruevskit, ku një identitet historik mitizuar shërbeu për të mobilizuar frikën dhe për të legjitimuar autoritetin. Me ardhjen e Zaevit, u krijua një shpresë për ndryshim: pajtim etnik, orientim euroatlantik dhe një narrativë politike e bazuar mbi integrimin, jo mbi frikën. Megjithatë, kjo shpresë u shua nga skandalet e korrupsionit, kriza e drejtësisë dhe mungesa e reformave konkrete, duke hapur rrugën për rikthimin e nacionalizmit si bosht politik. Pikërisht në këtë hapësirë, Mickoski ndërtoi profilin e tij, duke e bërë kërcënimin shtyllën e diskursit shtetëror.

Pas dështimit të Zaevit, “fryma zaeviste” u shkrinë me frymën e Mickoskit, duke krijuar një projekt të ri politik: rishkrimin e ekuilibrave dhe delegjitimimin e lidershipit të shqiptarëve, përfshirë partinë e dalë nga fryma e Marrëveshjes së Ohrit. Ky fuzionim, i sponzorizuar nga oligarkia dhe legjitimuar nga bota serbe, synon të rikthejë kontrollin mbi strukturat shtetërore, të dobësojë shqiptarët si faktor shtetformues dhe të përdorë tensionet etnike si instrument për stabilizimin e status quo-së. Pasojat për shoqërinë janë të dukshme: përfaqësimi politik shqiptar fragmentohet, barazia ndëretnike minimizohet dhe stabiliteti social rrezikohet, duke shndërruar shoqërinë në një arenë ku frika dhe polarizimi bëhen norma.

Ky projekt i mirë menduar i koalicionit Zaev – Mickoski gjeti partitë shqiptare në Maqedoni të papërgatitura, duke rezultuar në deatomizimin e subjektit politik shqiptar. Ky proces solli humbjen e pozicioneve strategjike dhe degradimin kushtetues e shtetformues të rolit të shqiptarëve në vend. Ky zhvillim nuk është i rastësishëm; periudha historike aktuale krijoi një rreth të pafavorshëm për shqiptarët, i cili mund të mbetet i tillë deri në ndryshime dhe konfiguracione ndërkombëtare. Vetëm një unitet i fortë i subjekteve politike shqiptare mund ta ndalojë këtë rrjedhë, duke shmangur pasoja të paparashikueshme për pozitën kushtetuese të popullit shqiptar në Maqedoni, duke ruajtur kontributin e jashtëzakonshëm të tyre në mbrojtjen dhe integrimin e shtetit.

Marrëveshja e Ohrit dhe legjitimiteti i lidershipit shqiptar janë vënë në shënjestër. Shqiptarët refuzuan karremin e Zaevit e Mickoskit, të orkestruar nga padronët e botës serbe, të cilët llogaritën se duke degraduar pozitën kushtetuese të shqiptarëve do t’i shtynin drejt veprimeve ekstreme. Ky ishte skenari klasik serb: të prodhohet një “rrezik shqiptar” përmes provokimeve të qëllimshme, të ndezin tensione në Kosovë e Luginë, t’i lidhnin ato me “hartën e gjelbër” dhe kështu të përplasnin shqiptarët me Amerikën dhe Evropën. Pasoja do të ishte rikthimi i Serbisë në rolin hegjemonist dhe paraqitja e saj si “garant stabiliteti” në Ballkan. Por ky plan dështoi, sepse shqiptarët nuk ranë në kurthin e destabilizimit artificial. Përkundrazi, ata ekspozuan fytyrën e vërtetë të një strategjie të rrezikshme që, në vend se të forcojë paqen, minon integrimin euroatlantik dhe kthen rajonin drejt logjikës së krizave permanente.

Nga perspektiva ndërkombëtare, kjo sjellje e vështirëson marrëdhënien me partnerët strategjikë dhe paraqet një sfidë për stabilitetin rajonal. Dobësimi i shqiptarëve nuk është fenomen brenda Maqedonisë, por kërcënon të destabilizojë gjithë hapësirën shqiptare dhe të minojë projektin e përbashkët të paqes dhe integrimit euroatlantik.

Në këtë udhëkryq historik, Maqedonia e Veriut mund të zgjedhë rrugën e frikës dhe kërcënimit, duke e lënë shoqërinë peng të manipulimeve dhe shqiptarët të reduktohen në spektatorë të historisë. Ose mund të zgjedhë vizionin e reformës dhe integrimit, duke rivendosur barazinë etnike, forcën e institucioneve dhe rolin e shqiptarëve si garantues të stabilitetit dhe partner strategjik. Ky është momenti historik për lidershipin shqiptar dhe shoqërinë që të mbrojnë Marrëveshjen e Ohrit, të sfidojnë nacionalizmin e vjetër dhe të tregojnë se e ardhmja e Ballkanit mund të ndërtohet mbi drejtësi, bashkëpunim dhe shpresë. Historia nuk pret dhe ata që zgjedhin frikën mbi vizionin do të humbasin në hijen e së kaluarës.

Shkruan: Prof. Dr. Muhamet Racaj

Qielli i pasigurt – një alarm për Kosovën

Ngjarjet e fundit me fluturimet e dronëve të dyshuar nga territori i Serbisë, në pjesën veriore të Kosovës, kanë ngritur shqetësime serioze për sigurinë shtetërore. Drejtori i Përgjithshëm i Policisë së Kosovës, Gazmend Hoxha, ka konfirmuar se është shënuar disa herë prezenca e dronëve mbi zona të ndjeshme strategjike dhe se Policia është në komunikim të vazhdueshëm me KFOR-in për monitorimin e situatës.
Ai tha se rreziku është i pranishëm sidomos për vijën kufitare, ndërsa qytetarët janë nën mbrojtjen e institucioneve, duke theksuar se hapësira ajrore mbetet përgjegjësi ekskluzive e KFOR-it.

Objektivat që nuk janë rastësorë

Raportimet se dronët kanë fluturuar mbi Burgun e Sigurisë së Lartë, ku mbahen kriminelë të rrezikshëm dhe të dyshuar për terrorizmin e Banjskës 2023, si dhe mbi bazën ushtarake të Dumoshit – një pikë kyçe e Forcës së Sigurisë së Kosovës – tregojnë se në shënjestër nuk janë pika të rastësishme.
Gjithashtu fluturimi i dronëve në vijën kufitare është vëzhgim për kalimin ilegal të tërroristëve dhe organizatorëve të krimit të organizuar.
Nëse dronët kanë regjistruar ose skanuar terrene të ndjeshme, atëherë fjala është për një akt të qartë zbulimi dhe provokimi.
Këto nuk janë mjete bujqësore, por sisteme survejimi që dërgojnë mesazhe politike dhe ushtarake.

Kur KFOR-i kufizohet në fraza diplomatike

KFOR-i deri më tani ka siguruar qytetarët duke deklaruar se nuk ekziston “kërcënim për sigurinë”. Por a mjafton monitorimi si masë parandaluese? Çfarë rëndësie ka verifikimi pasiv kur dronët fluturojnë pa pengesë mbi vijën kufitare dhe objektet strategjike? Siguria nuk mund të matet vetëm pasi të ndodhë diçka e pakthyeshme. Në këtë kuptim, frazat diplomatike nuk përkthehen në garanci reale për qytetarët dhe as nuk mbyllin shteg për shkelje të sovranitetit.

Sovraniteti fillon nga hapësira ajrore

Siguria ajrore është themeli i çdo shteti. Pa kontroll të plotë të qiellit, çdo sovranitet mbetet i brishtë dhe i lëndueshëm. Për Kosovën, ku kufijtë shpesh sfidohen dhe ku provokimet e Serbisë nuk mungojnë, liria e fluturimeve të paautorizuara është faktor destabilizues. Nëse vija kufitare,Burgu i Sigurisë së Lartë dhe baza e Dumoshit mund të vëzhgohen nga objekte ajrore të huaja, atëherë duhet të shqetësohemi seriozisht – jo vetëm për sigurinë, por edhe për legjitimitetin e shtetit në mbrojtjen e territorit të tij.

Përgjegjësia ndërkombëtare dhe detyrimi vendor

KFOR-i ka përgjegjësi të qartë për hapësirën ajrore të Kosovës. Aleanca nuk mund të fshihet pas frazave diplomatike, sepse mandati i saj përfshin garancinë që asnjë mjet ajror i huaj nuk duhet të shkelë qiellin e Kosovës pa leje. Përndryshe, në lojë vihet kredibiliteti i vetë misionit ndërkombëtar që konsiderohet garant i paqes në rajon.Por njëkohësisht, ngjarjet e fundit janë një thirrje edhe për institucionet vendore. Forca e Sigurisë së Kosovës dhe autoritetet shtetërore duhet të ndërtojnë kapacitete teknike për vëzhgim, interceptim dhe neutralizim të mjeteve ajrore të paautorizuara. Sovraniteti nuk mund të mbështetet vetëm mbi prania ndërkombëtare – ai duhet të sigurohet me kapacitete të brendshme. Aleatët mbeten një mbështetje, por themelet e sigurisë vendosen nga vetë shteti.

Përfundim

Qielli i Kosovës është po aq strategjik sa toka e saj. Prandaj, mbrojtja e hapësirës ajrore është çështje jetike për sovranitetin dhe sigurinë. Raste si këto duhet të trajtohen si paralajmërim: asnjë garanci ndërkombëtare nuk është e mjaftueshme nëse Kosova vetë nuk investon në mbrojtjen e saj. KFOR-i duhet të dalë nga roli i “monitoruesit” dhe të garantojë konkretisht paprekshmërinë e qiellit të Kosovës, ndërsa shteti ynë duhet të ndërtojë kapacitetet e mbrojtjes që e bëjnë këtë garanci reale.

Roli i shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut nuk është rastësi historike, por rezultat i një përvoje të gjatë rezistence dhe kontributi në të gjitha fazat shtetërore. Që nga ruajtja e gjuhës dhe arsimit, deri te pjesëmarrja vendimtare në proceset demokratike e integruese, shqiptarët kanë dëshmuar se janë një faktor i pazëvendësueshëm. Duke u përpjekur të rrënohet struktura e tyre politike, nuk goditet vetëm një organizim partiak, por minohet ura e besimit mbi të cilën mund të ndërtohet e ardhmja e përbashkët.

Nga Prof. dr. Skënder ASANI

Shoqëritë shumëetnike, si ajo e Maqedonisë së Veriut, kanë dëshmuar ndër shekuj se stabiliteti nuk është një dhuratë, por një përpjekje e vazhdueshme për të ndërtuar ura besimi mes komuniteteve. Pa dashur të involvohem në fushatën parazgjedhore, ky tekst ka një qëllim jo politik: të evidentojë një fenomen që prek bashkëjetesën dhe stabilitetin e shtetit. Pozita e shqiptarëve, të cilët përbëjnë një faktor politik dhe shoqëror vendimtar, shpesh është kushtëzuar nga valë të ndryshme të retorikës politike herë integruese, herë përjashtuese. Deklarata e fundit e kryeministrit Mickovski për të shkatërruar subjektin politik shqiptar nuk është thjesht shprehje e një momenti politik, por simptomë e një krize më të thellë në kulturën e bashkëjetesës. Në thelb, ky qëndrim nuk sfidon vetëm një strukturë politike, por synon të delegjitimojë një subjekt historik të përfaqësimit të komunitetit shqiptar, duke rrezikuar kështu ekuilibrin mbi të cilin ngrihet vetë shteti.

Shoqëritë që nuk kultivojnë respektin e ndërsjellë, në fakt shembin themelet mbi të cilat ngrihet liria. Respekti nuk është një luks moral, por një rend i brendshëm që e bën bashkëjetesën të mundur. Kur ky dimension shpërfillet, krijohet një kontradiktë tragjike: mikut që ofron dorën i kthehet shpinë, ndërsa armiku që mban kamxhikun ngrihet në piedestal. Ky është një iluzion pushteti që ushqehet me frikë, një metafizikë e shtrembëruar e politikës, ku njeriu mësohet të admirojë dhunën dhe të përçmojë mirësinë. Në këtë rrjedhë, mungesa e respektit shndërrohet në një logjikë vetëshkatërruese, ku qytetari humb dimensionin e lirisë dhe kthehet vetëm në një figurë të frikës: të pranuar nga tirania, por të mohuar nga vetvetja.

Deklarata e Mickovskit për të shkatërruar subjektin politik shqiptar duhet parë jo vetëm si një provokim i radhës, por si një përpjekje për të ringjallur fantazmat e së kaluarës, kur përjashtimi ishte mjet sundimi.

Kjo qasje jo vetëm që bie ndesh me frymën e Marrëveshjes së Ohrit e menduar si arkitekturë e re e bashkëjetesës por edhe rrezikon stabilitetin e brendshëm të shtetit. Historia ka treguar se kur pushteti përpiqet të delegjitimojë zërin e një komuniteti etnik, ai nuk forcon unitetin, por e brishtëson atë, duke hapur rrugë ndarjeve, krizave dhe mosbesimit.

Në këtë kontekst, gjuha nacionaliste e përdorur nga Mickovski, e cila synon shkatërrimin e një subjekti politik të dalë nga fryma e Marrëveshjes së Ohrit, nuk mund të kalojë pa gjykim. Ajo duhet të vlerësohet jo vetëm nga faktori ndërkombëtar, por edhe nga e gjithë shoqëria, sepse çdo heshtje ndaj kësaj retorike do të kishte pasoja të rënda për orientimin strategjik të shtetit.

Nëse lejohet që kjo gjuhë të normalizohet, atëherë Maqedonia e Veriut jo vetëm që rrezikon të humbasë ekuilibrat e brendshëm të bashkëjetesës, por edhe besueshmërinë përballë partnerëve euroatlantikë, duke vënë në pikëpyetje vetë rrugën e integrimit.

Në këtë dritë, respekti ndaj subjektit politik shqiptar nuk është vetëm një detyrim demokratik, por një garanci për stabilitetin e Maqedonisë së Veriut. Të shkatërrosh përfaqësimin e një komuniteti etnik do të thotë të rrënosh mekanizmat e ekuilibrit, dhe aty ku mungon ekuilibri nuk ka as stabilitet, as paqe, por vetëm ringjallje të hijeve të përjashtimit.

Nëse kthehemi në retrospektivë, kjo retorikë e Mickovskit kujton gjuhën e liderëve nacionalistë të viteve ’90, të cilët me slogane për “mbrojtjen e shtetit” i çuan vendet e tyre drejt luftërave civile dhe shpërbërjes.

Në Bosnje, mohimi i të drejtave të boshnjakëve dhe kroatëve solli konfliktin më të përgjakshëm në Evropë pas Luftës së Dytë Botërore. Në Kroaci dhe Serbi, nacionalizmi agresiv i shndërroi komunitetet në armiq dhe i ndau për dekada të tëra. Historia ka dëshmuar se ata që kanë synuar të qeverisin përmes frikës dhe gjuhës së shkatërrimit, përfundimisht kanë rënë viktima të politikës së tyre. Në këtë prizëm, deklarata e kryeministrit Mickovski nuk është vetëm e gabuar, por edhe e rrezikshme: ajo ringjall një logjikë të konsumuar, të cilën bota dhe vetë rajoni e kanë dënuar e lënë pas.

Roli i shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut nuk është rastësi historike, por rezultat i një përvoje të gjatë rezistence dhe kontributi në të gjitha fazat shtetërore. Që nga ruajtja e gjuhës dhe arsimit, deri te pjesëmarrja vendimtare në proceset demokratike e integruese, shqiptarët kanë dëshmuar se janë një faktor i pazëvendësueshëm. Duke u përpjekur të rrënohet struktura e tyre politike, nuk goditet vetëm një organizim partiak, por minohet ura e besimit mbi të cilën mund të ndërtohet e ardhmja e përbashkët. Çdo tentim për ta margjinalizuar këtë dimension është rrezik që shtetin e kthen prapa, duke e ekspozuar ndaj krizave të reja politike e sociale.

Prandaj, respekti ndaj subjektit politik shqiptar nuk është thjesht një detyrim formal i demokracisë, por një kusht themelor për paqe dhe stabilitet. Një Maqedoni e Veriut që guxon të injorojë ose të shtypë zërin e shqiptarëve, nuk i bën dëm vetëm këtij komuniteti, por shkatërron themelet e veta. Historia na mëson se aty ku mungon barazia dhe respekti, lindin kriza që askush nuk mund t’i kontrollojë. Sot, më shumë se kurrë, është koha për të kuptuar: pa shqiptarët nuk ka stabilitet, pa partneritet nuk ka të ardhme dhe pa respekt nuk ka integrim. Ky është mesazhi që duhet ta dëgjojnë të gjithë brenda dhe jashtë vendit nëse duan që Maqedonia e Veriut të ecë përpara si shtet i barazisë dhe i paqes së qëndrueshme.