Nga Rafael Floqi 

Në prag të festave, historia e një gruaje që vendosi të anuloj festimet e Falënderimeve për shkak të dallimeve politike me burrin e saj ka nxitur shumë reagime. Andrea Tate, në një ese për HuffPost, shpjegoi se nuk mund të gëlltiste faktin që burri i saj dhe familja e tij votuan për Trump. Kjo ka nxitur një diskutim të gjerë mbi ndikimin e politikës në marrëdhëniet personale gjatë periudhës së festave. Sondazhet tregojnë se shumica e amerikanëve planifikojnë të festojnë, por disa presin argumente politike gjatë tryezës. 

Megjithatë, 61 përqind në një sondazh të Universitetit Quinnipiac të vitit 2023 thanë se shpresonin të shmangnin diskutimin e politikës gjatë vizitës me familjen ose miqtë në Ditën e Falënderimeve, ndërsa 29 përqind thanë se e prisnin me padurim. Gjashtëdhjetë përqind e burrave dhe 62 përqind e grave thanë se shpresonin ta shmangnin atë. Pa dyshim që është ende e vërtetë.

Sondazhet e mësipërme kanë të bëjnë me pritshmëritë. Ato janë interesante më vete, por nuk na tregojnë për përvojën aktuale të njerëzve. 

Dita e Falënderimeve është një kohë kur familjet mblidhen së bashku, festojnë dhe reflektojnë për atë për të cilën janë mirënjohës. Megjithatë, mund të jetë gjithashtu një kohë kur tensionet politike vlojnë, veçanërisht kur anëtarët e familjes kanë pikëpamje të ndryshme. Nëse dëshironi të ruani paqen këtë vit dhe të shmangni argumentet e diskutueshme politike, ka disa strategji që mund të përdorni për të zbutur konfliktet e mundshme dhe për të nxitur bisedën civile.

Mos e godisni topin pas fitores

Pas një fitoreje të madhe zgjedhjesh ose politike, mund të jetë joshëse të kënaqeni nëse kandidati juaj doli në krye. Disa, në meme dhe viral reels, po bëjnë thirrje që njerëzit t’u zënë pritë anëtarëve të familjes që besonin në një kandidat humbës. Megjithatë, kthimi i bisedës në një reel fitoreje mund të ndezë argumente të panevojshme. Në vend që të përqendroheni në mënyrën se si ose pse kandidati juaj fitoi, zhvendoseni bisedën drejt sfidave që janë përpara.

Nëse kandidati juaj është zgjedhur, pranoni se fitorja është vetëm hapi i parë dhe se ka çështje urgjente për t’u adresuar. Duke u fokusuar tek e ardhmja dhe nevoja për të zgjidhur problemet së bashku, ju inkurajoni një diskutim të menduar përpara dhe jo një diskutim përçarës.

Për ta bërë këtë punë, mbani mend “rregullin e kohës së foljes”. Të folurit në kohën e kaluar shpesh rezulton si fajësim, ndërsa koha e tashme mund të nënkuptojë një gjykim moral. Në vend të kësaj, përdorni kohën e ardhshme për t’u fokusuar në atë që duhet bërë duke ecur përpara. Ky ndryshim i thjeshtë mund të ndihmojë në shmangien e timbrit të zërit, sikur po përjetoni ankesat ose triumfet e së kaluarës.

Për shembull, nëse flasin për Janin. 6, 2021, atëherë ndoshta pyesni: “Në të ardhmen, si mendoni se amerikanët, përfshirë veten, mund të protestojnë për diçka që ju mendoni se është e gabuar, edhe nëse zbuloni se keni gabuar?”

Bëni pyetje, mos bëni pohime

Në vend që të filloni një leksion se pse kandidati juaj është më i miri, bëni pyetje të hapura për të inkurajuar një dialog të zhytur në mendime. Pyetni të afërmit tuaj se si ata besojnë se kandidati kundërshtar do t’i trajtonte çështjet aktuale, ose pyesni: “Çfarë mendoni se administrata aktuale mund të bëjë për të zgjidhur [fut çështjen]?”

Bërja e pyetjeve në vend që të bëni Deklaratat deklarative lejojnë që biseda të ndihet më shumë si një diskutim sesa një konfrontim. Ai gjithashtu tregon respekt për mendimet e të tjerëve dhe mund të ndihmojë në largimin e bisedës nga debati dhe drejt mirëkuptimit.

Është gjithashtu e mirë për mendjen tuaj dhe shpresojmë se mund të ndihmojë palën tjetër të shohë dobësitë dhe të fillojë të thyejë barrierat e veta.

Pranoni dobësitë e kandidatit tuaj

Një mënyrë për të mbajtur një bisedë civile është të pranoni të metat në kandidatin tuaj. Nëse dikush e kritikon kandidatin tuaj se është i guximshëm ose i pandershëm, në vend që ta mbroni menjëherë, bëni një hap prapa dhe pranoni se, po, këto cilësi janë një shqetësim. Një fjalë e thjeshtë: “E kuptoj pse mund të ndihesh kështu për Donald Trump, dhe as unë nuk jam dakord me gjithçka që ai ka bërë”, mund të ndihmojë shumë në nxitjen e një bisede më të respektueshme.

Pranimi i mangësive të kandidatit tuaj tregon pjekuri dhe mund të ndihmojë në uljen e temperaturës së diskutimit. Gjithashtu ju bën të dukeni mendjehapur, gjë që mund t’i inkurajojë të tjerët të dëgjojnë këndvështrimin tuaj me më shumë mendim. Ky është fillimi i lejimit të palës tjetër që të zbutet dhe të bëhet më mendjehapur.

Njihni problemet e së kaluarës që mund t’i keni anashkaluar

Është e lehtë të anashkalosh të metat e një politikani që e mbështet, ndërkohë që kritikon ato të opozitës. Megjithatë, nëse jeni kritik ndaj veprimeve të kaluara të një kandidati – të tilla si skandalet e aferave që rrethojnë Bill Clinton – është e rëndësishme t’i mbani kandidatët tuaj aktual në të njëjtin standard. Për shembull, mos pretendoni se z. Jeta seksuale e Trump është imune ndaj shqyrtimit thjesht sepse ju jeni dakord me qëndrimin e tij për emigracionin.

Duke shmangur kontradiktat në pikëpamjet tuaja politike, ju tregoni se nuk jeni verbërisht partiakë. Kjo mund t’i bëjë të tjerët të ndihen më rehat duke u përfshirë në një bisedë civile pa u ndjerë sikur po gjykohen ose përjashtohen. Oh…dhe mos mendoni se ata harrojnë atë që keni thënë vitin e kaluar, pasi ndoshta nuk keni harruar as atë që thanë.

Menaxhoni emocionet tuaja

Është e natyrshme të ndjeni fort për çështjet politike, por kur emocionet fillojnë të rriten, është e rëndësishme të gjesh mënyra për të qëndruar të qetë. Nëse e ndjeni veten duke u mërzitur, merrni frymë thellë dhe jepini vetes një moment për të mbledhur mendimet tuaja. Një “më lejoni të mendoj për këtë” e thjeshtë mund t’ju ndihmojë të rifitoni qetësinë dhe ta drejtoni bisedën në një drejtim më pozitiv.

“Nuk e di” është një përgjigje e shkëlqyer

Nëse nuk jeni të sigurt për një temë politike ose nuk i keni të gjitha faktet, është krejtësisht në rregull ta pranoni atë. Të thuash “Nuk e di” është shumë më produktive sesa të pretendosh se i ke të gjitha përgjigjet. Jo vetëm që shmang dezinformatat, por hap derën për një diskutim më informues. Nëse nuk e dini përgjigjen, bëni pyetje, hulumtoni më vonë dhe vazhdoni të mësoni.

Të qenit i sinqertë për nivelin tuaj të njohurive ndihmon në parandalimin e argumenteve të panevojshme dhe promovon një shkëmbim më të respektueshëm të ideve.

Dita e Falënderimeve është një kohë për t’u lidhur, për të ndarë një vakt së bashku dhe për të krijuar kujtime të qëndrueshme me familjen dhe miqtë. Duke ndjekur këto strategji, ju mund të shmangni argumentet politike që mund të pengojnë festën. Në vend që të përqendroheni te dallimet, përdorni kohën tuaj së bashku për të nxitur mirëkuptimin, për të vlerësuar perspektivat e ndryshme dhe për të theksuar rëndësinë e punës së bashku për të ardhmen. Duke vepruar kështu, ju do të ndihmoni të mbani gjallë frymën e Ditës së  Falënderimeve – pavarësisht se çfarë po ndodh në botën politike.

Sokol Paja/

Staten Island, 23 Nëntor 2024 – Shqiptarët në Staten Island, New York, festuan 112 vjetorin e Pavarësisë së Republikës së Shqipërisë. Nën organizimin e shkëlqyer patriotik e atdhetar të shoqatës “Kraja”, “Besi” dhe “Muriqi”, me miq e të ftuar nga të gjitha trevat shqiptare, shoqëruar me një koncert recital të fëmijëve të shkollave shqipe të këtyre shoqatave krajane “Mëso Shqip” dhe “Fol Shqip”, mbrëmja patriotike ishte një spektakël mbresëlënës për të gjithë pjesëmarrësit që nderuan ngjarjen më të shënuar në historinë moderne të shtetit shqiptar, pavarësinë e Shqipërisë.

Në fjalën e mirëseardhjes kryetarja e shoqatës “Kraja” znj.Venera Gjenashaj u shpreh se kjo ditë shënon jo vetëm shpalljen e lirisë sonë, por shërben edhe si një kujtesë e qëndrueshmërisë dhe shpirtit të të parëve tanë që luftuan pa ndërprerë për të drejtat dhe sovranitetin tonë. Në këtë frymë uniteti shoqata “Kraja”, “Muriqi” dhe “Besi” janë bashkuar për të festuar kulturën tonë të pasur, vlerat tona të përbashkëta dhe vendosmërinë tonë të palëkundur për të mbështetur idealet e pavarësisë dhe bashkimit të trojeve shqiptare. Na frymëzoftë kjo ditë për të punuar krah për krah, duke nxitur ndjenja krenarie për trashëgiminë tonë dhe duke shprehur përkushtim e pa lëkundur për lirinë e kombit tonë, u shpreh znj.Gjenashaj.

Kryetari i shoqatës “Besi” z.Sejdin Xhaferaj në fjalën e rastit deklaroi se kjo natë është e veçantë për të gjithë shqiptarët, dhe sidomos për rajonin tonë, sepse na ofron mundësinë të tregojmë traditat tona dhe t’i mësojmë fëmijëve tanë të jenë krenarë për rrënjët e tyre. Nuk është thjeshtë një natë me këngë dhe valle, por një moment për të ndarë krenarinë tonë për kulturën dhe historinë që na bashkon si një komunitet i fortë, theksoi z.Xhaferaj. Takimin festiv e përshëndeti edhe këshilltari i shoqatës Muriqi, z.Xhevat Vela.

Pas fjalimeve zyrtare mbrëmja festive në nder të pavarësisë së Shqipërisë vazhdoi deri në orët e vona të mbrëmjes me programin artistik të shkollave shqipe “Mëso Shqip” dhe “Fol Shqip”. Fëmijët e shkollës “Mëso Shqip” në Staten Island, të përgatitur nga mësueset e gjuhës shqipe Arlinda Sukaliq dhe Merita Gjokaj, Grupi Barbana, të përgatitur nga koreografi Sebastian Tinaj, shkolla “Fol Shqip” në Queens, të përgatitur nga mësueset e gjuhës shqipe Nevila Kraja dhe Fatbardha Dibra, si dhe grupi i valltarëve të shkollës “Fol Shqip,” të përgatitur nga Amela Xhaferaj, Aylla Hoxha dhe Miranda Murataj dhuruan shumë emocione me performancën e shkëlqyer artistike e patriotike. Alberije Hadërgjonaj, Ylli Demaj dhe Taulant Bajraliu ekzaltuan me këngë patriotike të gjithë të pranishmit.

Programi artistik: 1. Adam Lekperi dhe Gentjan Gjeqbritaj– poezi kushtuar “Flamurit”.

2. Neilla Asanaj– poezi “O Flamur i dashur”. 3.Grupi “Barbana”, moshat 14 deri 22, me “Vallja e Krajes”, koreografuar nga Sebastjan Tinaj. 4. Grupi Barbana me moshat 5 dhe 6 vjeçe “Vallja e Vogëlushëve”, koreografuar nga Sebastjan Tinaj. 5.Grupi “Barbana” moshat 7 deri 9 vjeç me vallen “Xhemile”, koreografuar nga Sebastjan Tinaj. 6.Grupi “Barbana”, moshat 10 deri 14 vjeç, me vallen “Valle Ulqini”, koreografuar nga Sebastjan Tinaj. 7.Grupi 3-të nga “Fol Shqip” koreografuar nga Miranda Murataj, 8. Grupi “Barbana”, moshat 14 deri 22 vjeç me vallen “Valle Tropoje”, koreografuar nga Sebastjan Tinaj. Mbrëmja festive patriotike u mundësua prej organizatorëve dhe sponsorëve: Hysen Kraja, Nexhad Xhaferaj, Mujo Muriqi, Florina Lekperi, Halil Hoxha, Lulzim Popi, Muhamed Pali, Medina Xhaferaj, Sabrina Xhaferaj dhe Xhevat Vela.

Paulin Zefi/

Katedralja mesjetare e Shën Nikollit, mbi të cilën është konceptuar dhe ndërtuar Memoriali i Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në vitet 1979-1981, përfaqëson një ndër objektet më të rëndësishëm të Trashëgimisë Kulturore Kombëtare në të gjithë hapësirën shqiptare, duke iu referuar peshës specifike që mbart ky objekt në historinë e popullit shqiptar. Brenda kësaj kishe, më 2 mars 1444 është zhvilluar edhe ngjarja më e rëndësishme në historinë e Shqipërisë, pra Kuvendi i madh i princave arbër me në krye heroin tonë kombëtar Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, i cili ishte ideatori dhe organizatori i këtij kuvendi në të cilin u realizua Besëlidhja e Lezhës; Bashkimi i parë politik, ushtarak dhe ekonomik i popullit tonë dhe u hodhën themelet e ndërtimit të një shteti të mirëfilltë arbër me orientim të pastër europiano-perëndimor.

Mirëpo, Katedralja e Shën Nikollit siç do të shohim më poshtë nga rezultatet e gërmimeve arkeologjike, ka një vertikale shumë më të thellë historike. Në fund të viteve 40 të shek. XV, në rrethana të papërcaktuara historike, ndoshta nga ndonjë inkursion turk, kjo kishë u rrënua dhe për këtë arsye Gjergj Kastrioti-Skënderbeu i dërgon një letër Papa Kalikstit III, që ta ndihmojë financiarisht për ndërtimin e saj (1). Më 15 shtator 1457, Papa Kaliksti III lëshon indulgjenca për këdo që do të japë donacione për të mundësuar rikonstruksionin e katedrales së Shën Nikollit në Lezhë, duke iu përgjigjur kështu kërkesës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut (2). Sipas A.Serra, kjo dëshirë e Kastriotit na shtyn të mendojmë: ishte thjeshtë çështje admirimi, kjo e restaurimit të Kishës së Shën Kollit, apo parandjenjë, që e shtynte të mendonte se pikërisht në këtë tempull, aq të dashur për zemrën e tij, do të bënte pushimin e mbramë (3)”? Në vitin 1459, ky objekt u rindërtua, duke u ngritur në rangun e Katedrales (4). Më 17 janar 1468, në këtë objekt religjioz u varros trupi i heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti-Skënderbeut, dhe më 5 shtator 1478 (5), kur qyteti i Lezhës u pushtua nga sulltan Mehmeti II Fatih, ushtarët osmanë u dyndën brenda katedrales së Shën Nikollit, duke hapur varrin e tij dhe duke i ndarë eshtrat midis tyre për t’i përdorur si hajmali. Këtë version e mësojmë nga biografët më të hershëm të Kryeheroit, si: Dhimitër Frangu (6), Martin Segoni (7) dhe Marin Barleti (. Në vitin 1580 kjo kishë kthehet ne xhami, duke u njohur si Xhamia Selimie, por braktiset nga osmanët në vitin 1620 (9), pasi aty vdiqën 3 muezinë, të cilët ishin rrëzuar nga këmbanarja, duke thirrur besimtarët islam në faljen e namazit (10). Në fund të shek. XVIII ky objekt rindërtohet dhe rikthehet sërish në funksionin e xhamisë (11).

Ndryshimet që ndodhën në kishë, gjatë procesit të kthimit të saj në xhami, janë pasqyruar qartë në mbylljen e absidës dhe në shkatërrimin e varreve te prelatëve të kishës nga ana e turqve (12). Në fund të shek. XIX, pranë Xhamisë Selimie, e njohur edhe si Xhamia e Pazarit, u bë zbulimi i një pllake mermeri me një mbishkrim në turqisht ku thuhej: “Këtu gjenden eshtrat e shqiptarëve të vdekur përpara prijësit t’Albanezve”, një zbulim për të cilin foli shtypi i kohës më 1898 (Bukuresht) dhe që çeli diskutimin mbi vendvarrimin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut (13). Ndërsa, në vitin 1908, në këtë objekt kulti ndërtohet një minare prej guri, duke zëvendësuar atë prej druri që ndodhej mbi muret e këmbanores mesjetare (14) dhe Xhamia Selimie funksionoi si e tillë pa ndërprerje deri në vitin 1967. Gjatë ekspeditave arkeologjike të udhëhequra nga Frano Prendi në fund të viteve 60 të shek. XX, brenda këtij monumenti janë zbuluar katër shtresa kulturore të përfaqësuara nga mbeturina konstruksionesh të periudhave të ndryshme (15). Shtresa e parë, e cila kronologjikisht është edhe më e vjetra, përfaqësohet nga një konstruksion romak i shek. III dhe në këto kushte është shfaqur mendimi se kemi të bëjmë me një tempull pagan (16). Shtresa e dytë përfaqësohet nga strukturat e një ndërtese të periudhës bizantine të shtruar me dysheme llaçi gëlqereje, të përzier me grimca të imëta tullash (17). Shtresa e tretë përfaqësohet nga themelet e një kishe mesjetare paraturke dhe shtresa e katërt, po nga një kishë tjetër paraturke, e cila është mbivendosur mbi të parën (18).

Të gjitha këto faza ndërtimesh dhe rindërtimesh reflektohen qartë në muret dhe në shtresat e dyshemesë së Katedrales së Shën Nikollit (19). Dhjetë vite më vonë, në vitet 1978-1979, në hapësirën e brendshme të kishës u kryen përsëri disa gërmime, të cilat nuk janë botuar asnjëherë, por ekzistojne sot vetëm si raporte dhe dokumentacion arkivor gërmimesh (20). Më 23 korrik të vitit 1978 (21), në qendër të katedrales u gjetën pjesët e ruajtura të një monumenti, që përfaqësohej nga shkallët e një bazamenti (22). Ai ka formën e një drejtkëndëshi me përmasa 1.96 x 2.86 m, me dy rradhë gurësh të mbivendosur, ndërtuar me blloqe të skuadruar, që lidhen nga sipër me ganxha hekuri, të vendosura në kanale e në gropa të posaçme me anë të plumbit të shkrirë dhe ky objekt është i vendosur me aks giatësor veri-jug, paralel me rrugën kryesore të qytetit, rreth 20 m në perëndim të saj (23). Në fillim, u mendua se bëhej fjalë për zbulimin sensacional të bazamentit mbi të cilin mund të ishte vendosur sarkofagu i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, por shumë shpejt, me zbulimet e tjera të kryera nga ana e jashtme përqark katedrales në të njëjtin nivel, me të njëjtën teknikë dhe në të njëjtën shtresë kulturore, u bë e qartë se kishin të bënin me një objekt më të hershëm të periudhës romake (24), i cili është datuar në shek. I-II pas Kr. (25). Megjithatë, në lidhje me përcaktimin e vjetërsisë dhe të funksionit të këtij objekti, në Akademinë e Shkencave të R.P.S.SH. u bënë dy konsulta me pjesëmarrjen direkte të Prof.Aleks Budës.

Më 21.08.1978 u shfaqën mendime të ndryshme dhe shumë kontradiktore, por në konsultën e zhvilluar më 30.10.1980, mendimi përfundimtar i të gjithë pjesëmarrësve ishte që ky objekt i zbuluar, i cili i plotësonte të gjitha kushtet e një bazamenti varri monumental, të ishte objekt studimi për të ardhmen dhe u vendos që të ruhet i mbyllur në një dhomë të betonuar në qendër të katedrales (26). Mirëpo, niveli stratigrafik i gjetjes (shekujt I-II pas Kr.), forma, konstruksioni, përmasat dhe orientimi i këtij bazamenti dyshkallësh, sipas G.Hoxhës, tregojnë se kemi të bëjmë, jo me nje bazament varri, por me bazamentin e një monumenti antik në trajtë piedestali, që mund të ishte një obelisk përkujtimor, një bazament statuje e një kalorësi, një cipus, një stelë varrore apo një altar (27). K.Zheku ka qenë i bindur se mbi këtë bazament qëndronte nje statujë monumentale (28), por G.Hoxha argumenton se versioni i pranisë së nje altari duket më i mundëshëm, sepse kjo tipologji bazamenti është mjaft e njohur në altarët kushtimorë apo perkujtimorë të periudhave helenistike dhe romake (29). Gjatë gërmimeve të zhvilluara në vitin 1979, u zbuluan edhe 6 varre të prelatëve kishtarë pranë absidës së katedrales dhe këta varre u gjetën pjesërisht të dhunuar, pa inventar objektesh, por sarkofagët ruheshin në një gjendje relativisht të mirë (30).

Në këto varre u zbuluan një sërë objektesh arkitektonike të hedhura nga turqit gjatë shkatërrimit të kishës (31). Pas ndërhyrjeve rrënjësore, që u kryen në vitet 1978-1981 nga “Atelieja e Monumenteve të Kulturës së Tiranës”, nën drejtimin e L.Lazimit, K.Zhekut dhe Th.Karanxhës, më 23 nëntor 1981 inaugurohet përfundimi i Memorialit të Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, që shohim sot, ku brenda ruhen vetëm strukturat origjinale të Katedrales mesjetare të Shën Nikollit (32). Ky monument historik i kultit të krishterë ka një planimetri të thjeshtë me këto përmasa: 18.50 m gjatësi dhe 9.40 m gjerësi. Ndërsa, gjatësia e përgjithshme e objektit nga hyrja dhe deri në absidë është 22.10 m. Muret perimetralë të kishës janë të ndërtuar me gurë të çrregullt gëlqerorë dhe të lidhur me llaç gëlqereje. Trashësia në të gjithë gjatësinë e tyre është 0.70 m. Lartësia maksimale e mureve arrin deri në 5.40 m, në anën perëndimore, ku gjendet hyrja e saj dhe pjesa më e ulët e mureve shënohet në anën lindore, në absidë, 2.50 m (e matur nga jashtë). Navata e kishës ka këto përmasa: 17.10 m gjatësi dhe 8 m gjerësi. Absida gjysmërrethore ka një rreze të brendshme prej 2.36 m (x 2 = 4.72 m) dhe pranë pjesës jugore të saj, në një gropë të betonuar me 28 cm thellësi, është konservuar skaji verior i absidës së ndërtimit pararendës. Kamarja në anën e djathtë, pranë absidës, e cila është 1.65 m lartësi nga dyshemeja dhe që ndodhet direkt mbi afreskun e Shën Nikollit, ka këto përmasa: 37 cm gjerësi x 32 cm lartësi dhe 29 cm thellësi. Kamarja në anën e majtë, pranë absidës, e cila është 2.33 m lartësi nga dyshemeja, ka këto përmasa: 65 cm gjerësi x 55 m lartësi dhe 40 cm thellësi. Shumë pranë kësaj kamareje, por që ndodhet në skajin më lindor të murit verior, 2.53 lartësi nga dyshemeja, është edhe një kamare e vogël me përmasa: 23 cm lartësi x 22 cm gjerësi dhe 50 cm thellësi. Hyrja e katedrales ka këto përmasa: 2.53 lartësi x 1.73 gjerësi dhe ndërsa pjesa e saj e brendshme është më e madhe: 2.85 m lartësi x 2.20 m gjerësi. Hapësira e brendshme e kishës ndriçohet nga tri dritare të ngushta dhe të mbuluara me hark të mprehtë, të cilat ndodhen në murin e saj jugor (33). Elementi më interesant është një fragment i harkuar dhe i gdhendur me gjethe akanthi, i cili gjendet në ftontonin e kishës, mbi portën e hyrjes (34).

Ekziston mendimi se ky gjysmëhark, që duhet datuar përpara shek. XII, vjen nga ndonjë dritare e kishës më të vjetër ose i takon një cihoriumi (35). Po ashtu, në fasadën e jashtme perëndimore të kishës ruhen ende disa fragmente pikturash murale, të cilat janë të palexueshme, por që mendohet se mjaftojnë për të na treguar se kisha duhet të ketë patur edhe një portik, gjurmët e të cilit janë zhdukur plotësisht nga shndërrimet e vazhdueshme (36). Muret e Katedrales së Shën Nikollit paraqiten pa dekorim të brendshëm me piktura murale, si pasojë e dëmtimit dhe ndryshimeve të shumta që ka pësuar ky monument, duke nisur që nga kthimi i tij në xhami në vitin 1580 dhe deri në vitet 1978-1981 kur u krye edhe restaurimi i tij. E vetmja gjurmë e pikturës murale, e cila i ka mbijetuar kohës dhe ndryshimeve të lartpërmendura, ndodhet në anën jugore të murit lindor të Katedrales, pranë absidës. Fragmenti me përmasa 1.28 m lartësi dhe 0.69 m gjerësi, paraqet figurën e pajtorit të kishës, Shën Nikollin, i cili, në ndryshim me shumë paraqitje të tjera që njohim deri më sot, është pikturuar me veshje aristokrate veneciane dhe jo me veshjen tradicionale të Etërve të Kishës. Kjo pikturë është realizuar me teknikën e afreskut dhe paraqitet mjaft e dëmtuar si në aspektin viziv dhe atë estetik, sepse lakunat e shumta të madhësive të ndryshme, që janë shkaktuar nga rënia e fragmenteve të pikturës, kanë krijuar copëzimin e imazhit piktorik aq sa nga portreti i shenjtorit nuk ka mbetur asnjë gjurmë e tipareve të tij.

Restaurimi i fundit, që është bërë në vitin 2018, duke kryer pastrimin e plotë të sipërfaqes së pikturës nga depozitimet e paqëndrueshme me solucion 3A, heqjen e mbushjeve të vjetra me llaç duke përdorur dalta të vogla e bisturi dhe më pas, duke i borduruar buzët e afreskut dhe stukuar pjesët e dëmtuara me një material të posaçëm me ton neutral, ka bërë të mundur parandalimin e rënies së mëtejshme të pelikulit piktorik, konsolidimin e pjesës së padëmtuar dhe përforcimin e lidhjes së afreskut me suportin e tij. Siç e përmenda pak më lart, në vitet 1978-1981, me qëllim për të evidentuar vlerat historike të Katedrales së Shën Nikollit, është realizuar një ndërtim krejtësisht i ri, i trajtuar me një kolonadë rreth e rrotull, brenda të cilit ruhen pjesët origjinale të katedrales së shek. XIV-XV (37). Numri i kolonave është 28, një numër simbolik, dhe gjerësia e tyre është 0.50 x 0.50 m. Ndërtimi i ri, i cili mban sipër kolonadës një kornizë të dalur, në pamjen kryesore të volumit dhe në qendër të kornizës ka të vendosur përkrenaren e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Platforma e Memorialit, e cila ka një lartësi prej 11 m dhe që deri në vitin 2018 ka qenë e mbuluar me kapriatë ondoluksi, ka këto përmasa: 35 m gjatësi dhe 20.40 m gjerësi, duke mbuluar një sipërfaqe të përgjithshme prej 714 m. Brendësia e kishës, me një dysheme të shtruar me pllaka të daltuara, është e pajisur me bustin ikonë të Kryeheroit, vepër e Odhise Paskalit, që është vendosur në qendër të absidës mbi një piedestal të ndërtuar me dy blloqe të mëdhenj gëlqerorë me lartësi 1.05 m, të realizuar sipas modelit të mureve antikë ilirë. Dyshemeja e absidës qëndron 55 cm më lart se sa ajo e navatës së kishës. Në pjesën lindore të navatës, mbi një bazament të ulët graniti me ngjyrë të gjelbër në të errët dhe të mbuluar me një pllakë të madhe mermer karare, janë vendosur Përkrenarja dhe Shpata e betejës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, por që në projektin fillestar ka qenë planifikuar të vendoset edhe Mburoja e tij (38). Të dy fasadat e kishës (veriore dhe jugore) janë hijeshuar me mburoja bronzi, ku paraqiten në reliev 25 betejat kryesore që populli jonë me në krye Gjergj Kastriotin-Skënderbeun ka zhvilluar kundër pushtuesve osmanë, por edhe atyre venecianë dhe anzhuinëve gjatë ekspeditës në Italinë e Jugut (1461-1462) në ndihmë të mbretit Ferdinandi i Aragonës.

Hyrja është e pajisur me një portë masive të stilizuar prej bronzi, e cila përbëhet nga dy kanate me peshë 550 kg x 2 = 1.1 ton. Ndërtimi i ri në kompleks është i veshur dhe i shtruar me pllaka mermeri me ngjyrë gri të çelur dhe hyrja kryesore është realizuar me një ngritje prej 6 shkallësh të ndara në dy pjesë të barabarta (3 & 3), që të çojnë gradualisht në platformën e ndërtimit të ri, në qendër të të cilit ndodhet monumenti. Në fund të kësaj platforme është vendosur një panel mozaiku me Flamurin tonë Kombëtar me “Shqiponjën dykrenare” brenda saj në të dyja anët, e cila është realizuar me derdhje në bronz dhe ky panel mbyll perspektivën e hapësirës së ndërtimit të ri nga hyrja kryesore (39). Vlerësimi i rrugës antike, që kalon përmes Lisit të Poshtëm është bërë edhe gjatë shtrirjes së saj në pjesën e platformës, ndërsa i gjithë ambienti përqark është lënë si rezervat arkeologjik, në mënyrë që në të ardhmen të zhvillohen gërmime arkeologjike për zbulimin e monumenteve dhe të shtresave kulturore të periudhave të ndryshme të ekzistences dhe zhvillimit të qytetit të Lisit, nga Antikiteti e deri në kohët tona (40). Për herë të fundit, Katedralja mesjetare e Shën Nikollit dhe Memoriali i Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut së bashku me Muret antike ilire të Lisit të Poshtëm, janë restauruar dhe rehabilituar plotësisht në vitin 2018, nëpërmjet një projekti të financuar nga Qeveria Shqiptare në kuadrin e “Vitit Mbarëkombëtar të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut.” Kapriata e re është realizuar me profile hekuri, që mban të fiksuar panelet me xham struktural me ngjyrë të kaltër të çelur. Katedralja mesjetare e Shën Nikollit është shpallur Monument Kulture i kateg. I, nga Ministria e Arsimit dhe Kulturës me vendim Nr.1886, më dt.10.06.1973. Ky monument, i cili mund të quhet pa mëdyshje si “Pasaporta Kulturore e Bashkisë Lezhë”, është një ndër objektet më të vizituara nga turistët e huaj në Republikën e Shqipërisë dhe shërben si një pikë shumë e rëndësishme e “Peligrinazhit Patriotik”, duke tërhequr çdo vit më mijëra vizitorë.

BIBLIOGRAFIA:

1) F.Prendi, Vendvarrimi i Skënderbeut, në: Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike (12-18 janar 1968), Universiteti Shtetëror Tiranës-Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, I, Tiranë, 1969, f. 245.

2) L.Tacchella, Giorgio Castriota Skanderbeg e i romani pontefici nel secolo XV, f. 24-25; A.Castriota Scanderbeg, I Castriota Scanderbeg d’Albania, f. 35.

3) A.Serra, Shqipëria dhe Selia e Shenjtë në kohën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, f. 37.

4) M.Shuflaj, Situata të Kishës në Shqipërinë paraturke: Zona e depërtimit ortodoks në “digën” katolike, Botimi II, f. 99.

5) S.Daci, Lezha nën sundimin e Venedikut, në: Studime për epokën e Skënderbeut, II, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH. (Instituti i Historisë), Tiranë, 1989, f. 174.

6) D.Franco, Historia e gloriosi gesti e Et vittoriose imprese fatte contra Turchi dal signor D. Giorgio Castriotto, detto Scanderbeg, Prencipe d’Epirro, f. 221-222.

7) A.Pertusi, Martinon Segono di Novo Brdo Vescovo di Dulcino: un umanista serbo-dalmata del tardo Quattrocento: vita e opere, Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Roma, 1981, f. 145.

8)Barleti, Historia e Skënderbeut, f. 494.

9) J.G.Hahn, Studime Shqiptare, f. 135.

10) P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 86.

11) L.Lazimi, Memoriali i Skënderbeut në Lezhë, në: Shtëpi muze dhe monumente kulture, Tiranë: “8 Nëntori”, 1981, f. 118.

12) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 40.

13) K.Frashëri, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Jeta dhe vepra (1405-1468), f. 475.

14) M.Sirdani, Kërkime mbi vorrin e Skanderbegut, në: Hylli i Dritës, Nr. 4, Shkodër: 1932, f. 181-194.

15) F.Prendi, Vendvarrimi i Skënderbeut, në: Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike (12-18 janar 1968), Universiteti Shtetëror Tiranës-Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, I, Tiranë, 1969, f. 245.

16) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 37.

17) F.Prendi, Vendvarrimi i Skënderbeut, në: Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike (12-18 janar 1968), Universiteti Shtetëror Tiranës-Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, I, Tiranë, 1969, f. 245.

18) A.Meksi, Arkitektura mesjetare në Shqipëri, f. 116.

19) L.Lazimi, Memoriali i Skënderbeut në Lezhë, në: Shtëpi muze dhe monumente kulture, Tiranë: “8 Nëntori”, 1981, f. 118.

21) A.M.H. Lezhë: L.Gjeçi, Raport gërmimi 1978, f. 9.

22) K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 38.

23) Ibidem, f. 38-39.

24) L.Gjeçi-N.Përleka, Përpjekje për të rënë në gjurmët e varrit fizik të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, “Dorëshkrim”, Lezhë: Shkurt 1988, f. 7-8.

25) G.Hoxha, Të dhëna të reja arkeologjike mbi parahistorinë e vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, në: Iliria, XLII, Tiranë: 2018, f. 8.

26) L.Gjeçi-N.Përleka, Përpjekje për të rënë në gjurmët e varrit fizik të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, “Dorëshkrim”, Lezhë: Shkurt 1988, f. 8, shënimi nr. 32.

27) G.Hoxha, Të dhëna të reja arkeologjike mbi parahistorinë e vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, në: Iliria, XLII, Tiranë: 2018, f. 8.

28) K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 38-39.

29) G.Hoxha, Të dhëna të reja arkeologjike mbi parahistorinë e vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, në: Iliria, XLII, Tiranë: 2018, f. 8-10.

30) A.M.H. Lezhë: L.Gjeçi-N.Përleka, Raport gërmimi 1979, f. 4.

31) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 40.

32) L.Lazimi, Përkujtimorja e Skënderbeut, në: Monumentet, 2, Tiranë: 1984.

33) A.Meksi, Kishat e Shqipërisë së Mesme e të Veriut (vijim), në: Monumentet, 1, Tiranë: 1984, f. 113.

34) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 40.

35) A.Meksi, Kishat e Shqipërisë së Mesme e të Veriut (vijim), në: Monumentet, 1, Tiranë: 1984, f. 113.

36) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 40.

37) L.Lazimi, Memoriali i Skënderbeut në Lezhë, në: Shtëpi muze dhe monumente kulture, Tiranë: “8 Nëntori”, 1981, f. 118.

38) Ibidem, f. 119.

39) Ibidem, f. 119.

40) Ibidem, f. 119.

Për të na mësuar të duam.

Nga Visar ZHITI 

Nënë Tereza shërbeu si misonare e dashurisë në Indinë e largët dhe hapi shtëpi bamirësie nëpër botë, iu dha çmimi Nobel për Paqe, u shpall shenjtore e shekullit XX, u bë gruaja më e njohur e planetit duke i takuar gjithë njerëzimit, – faleminderit që e patëm, – ndërkaq ajo deshi dhe mundi të mbajë lidhje përjetë me shqiptarët, të forta dhe shpirtërore dhe ta thotë hapur, kurdo që duhej, se jam shqiptare. 

FAMILJA E NËNË TEREZËS

Kur Shqipëria ishte nën Perandorinë Osmane, pra nuk e kishte fituar ende pavarësinë, në një nga katër nënndarjet administrative të saj, në Sanxhakun e Shkupit siç quhej, pikërisht në qytetin e Shkupit, sot kryeqytet i Maqedonisë së Veriut, por atëhere nuk kishte Maqedoni, në një familje shqiptare me mbiemrin Bojaxhiu, Nikollës – mirditor, që kishte ardhur nga Prizreni – dhe të shoqes së tij, Dranes – nga Dukagjini i Gjakovës, – u lindi fëmija i tretë, në 26 gusht të vitit 1910, vajzë dhe i vunë emrin e bukur shqiptar: Goxhe. Dhe e pagëzuan menjëherë të nesërmen, se ishte shumë e dobët dhe s’dihej a do të rronte. Por ajo do të bëhej shenjtja Nënë Tereza Familja e Bojaxhinjtë njihej për virtytet dhe besimin dhe traditat. Kolë Bojaxhiu merrej me tregti, por ai do të ishte dhe themeltar i teatrit të qytetit të Shkupit, anëtar i bandës muzikore, ndërkaq veprimtar i çështjes kombëtare shqiptare, prandaj dhe e helmuan shovinistët, kur kthehej nga mbledhje nga Beogradi.  

Të mbetur jetimë, Goxhja e vogël, motra e saj Agia dhe vëllai Lazer, do të rriteshin dhe edukoheshin nën kujdesin e nënës Drane, sa e dhëmbshur, aq dhe e paepur, e duruar dhe kurajoze, të cilat i trashëgoi dhe e bija, Gonxhia. Shpesh fëmijët e saj, për t’u marrë me diçka të dobishme, që të mësonin, jo vetëm të argëtosheshin, ajo i merrte dhe i çonte, ku? Në një shtëpi të varfër, ku  njiheshin, të bënin punët atje, të pastronin, të lanin, të ndihmonin ata që s’mundeshin.  

Gonxhja mësimet e para i mori në një shkollë shqipe në Shkup, më pas në gjuhën serbo-kroate se s’kishte më shqip. Pasionet e adoleshencës së saj ishin: të bëhej mësuese, të shkruante dhe recitonte poezi si dhe muzika, ajo luante në mandolinë. Këndonte këngë shqip, p.sh., ato të kompozitorit Lorenc Antoni, “Në kodrat mbi liqen”, por dhe lexonte poezi të Dom Ndre Mjedës, që do të bëhej poeti i rinisë së saj. Ia jepte vëllai i poetit Lazër Mjeda, mik i familjes, që e kishte mësues.

Dhe luteshin familjarisht të gjithë. Gonxhe Bujaxhiu, në kishën kroate të Letnicës në Kosovë, ku shkonin shpesh dhe në këmbë, ndjeu atë që quhet “Thirrje” dhe vendosi të bëhej murgeshë. Nëna e saj u mbyll për 24 orë rresht në dhomë, ajo e di ç’ka menduar dhe ç’lutje ka bërë, por, kur doli, i tha të bijës: “Bëju, por mos u kthe pas nga rruga, shko veç përpara!”

Nëse duhej të shpallej dikush e shenjtë, ajo është nëna ime, do të thoshte më vonë Nënë Tereza.

   Dhe kështu 16-17 vjeçarja Gonxhe Bojaxhiu do të ikte nga Shkupi për në Irlandë. Do të studionte në Dublin për t’u bërë misionare te Motrat e Loretos. Gjuha e saj e punës dhe e jetës do të bëhej anglishtja. 

Një vit më vonë do të nisej për në Indi. 

NË INDI, NGA MINJTË TE YJET 

Një letër tjetër nga Shqipëria, e rëndësishme, nga nëna Drane, që i shkruan së bijës se ç’bënte në kuvend e mbyllur, prandaj kishte ikur aq larg, në Indi, po dil, i shkruante, njerëzit janë jashtë, shërbeju atyre, ky është misioni yt… 

Nënë Tereza del… U tmerrova, tregon ajo, kur pashë njëherë në një rrugë, në një lagje të varfër të Kalkutës një grua të dobët, të mbaruar, që po e hanin minjtë. Doja të ikja sa më parë, ta harroja ç’pashë, por u ktheva. Një  dritë qe ndezur brenda meje. M’u shfaq Krishti… Përzura minjtë e shumtë dhe desha të ngre gruan… Me mundim e çova në spitalin më të afërt, s’ma pranuan, as në një tjetër, as në tjetrin. Dhe gjeta një dhomë private dhe e kurova vetë. Që nga ajo ditë jeta ime ndryshoi…

Nga minjtë tek yjet.

Lufta e Dytë Botërore (1939 – 1845) solli vështirësi ende më të mëdha edhe në Indinë e largët, atëherë nën sundimin britanik. Mungesat ushqimore ishin një hata tjetër. Nënë Tereza vazhdoi të punonte në shkollën, duke iu përkushtuar veçanërisht fëmijëve dhe njerëzve të margjinalizuar.

Kishte ndodhur thirrja brenda thirrjes. Ajo e la jetën si murgeshë për t’ju përkushtuar plotësisht ndihmës ndaj të varfërve të skajshëm, atyre që po vdisnin në rrugë dhe themeloi Urdhrin e saj, Misionarët e Bamirësisë. Botës i erdhi kështu një Tereze tjetër, që, siç thoshte, emrin e kishte zgjedhur në nderim të Terezës së vogël franceze, por dhe të shenjtores së lavdishme të shekullit XVI, spanjolles Shën Tereza e Aviles. Mbase vetëndjehej si rimishërim i tyre, sepse ngjante, me njërën nga shtati dhe me tjetrën nga vetëflijimi absolut. Në thellësi të qenies së saj, shtoj unë, kishte dhe Rozafën, gruan mitike shqiptare të murosur në përjetësi, por me dorën, gjirin dhe syrin jashtë, për të ushqyer foshnjën. 

India e varfër nuk është vetëm në Indi, por gjithkund, edhe në vendet e zhvilluara, në Itali e Rusi e Francë, edhe në New York, do të thoshte Nënë Tereza dhe iu përvesh punëve me ngulm e pasion, bëri mrekullinë, arriti të hapë shtëpitë e bamirësisë në të gjithë kontinentet, Azi e Afrikë, Europë e Amerikë dhe Oqeani. Shtrirja e Urshërit të themeluar prej saj tashmë është globale. 

Një mikja jonë murgeshë, Motër Elena, që ka shërbyer në Indi, na tregon se, “kur e merrnin vesh që isha shqiptare, më binin në gjunjë në rrugë dhe donin të më puthnin këmbët, se kujtonin Nënë Terezën”…  

MARRËDHËNIET DRAMATIKE TË NËNË TEREZËS

ME SHQIPËRINË

…ishte vendosur regjimi diktatorial komunist, kufijtë u mbyllën, Shqipëria u shpall me kushtetutë si vendi i parë dhe i vetëm ateist në botë, kishat dhe xhamitë u mbyllën, u shëmbën apo u shndërruan në kinema, në depo prodhimesh bujqësore, në magazina armësh. U pushkatuan klerikë apo u futën burgjeve, etj, etj.

Nëna dhe motra e Nënë Terezës, Drania me Agen, do të mbeteshin vetëm në Tiranë. Agia punoi dhe në Radio-Tirana, nga që dinte serbo-krioatisht dhe duhej për sektorin e lajmeve në gjuhë të huaj, kurse vëllai Lazri, nuk u kthye më nga Italia, qëndroi atje si emigrant politik. Ai kishte studiuar në Grac të Austrisë në Akademinë Ushtarake dhe ishte bërë oficer.

Nënë Tereza e takonte, kur shkonte në Itali. Qeshnin kur ajo i thodhte se ti i shërbeve një mbreti që kishte 1 a 2 milionë shtetas, unë i shërbej një mbreti, që ka gjithë universin, Zotit.

Nënë Tereza e kishte të ndaluar rreptësisht futjen në Shqipëri. As emri nuk i përmendej. “Si shumë po vepron qoftëlargu në anët tona”, u thoshte Nënë Tereza miqve të saj. Djallit i thohte shqip: qoftëlargu. I dërgonte letra nënës dhe motrës, por shpesh e më shpesh ato nuk arrinin më, çensuroheshin nga policia sekrete. 

Nëna Drane u sëmur, Nënë Tereza kërkoi leje të vinte ta shikonte. Nuk iu përgjigjën fare. Kërkoi të lejonin nënën e saj të vinte në Itali, të kurohej. Jo, thanë, është shumë plakë, s’lëviz dot dhe i ka kushtet më të mira këtu… Për të vdekur, po!

Trokiste Nënë Tereza nëpër ambasadat shqiptare, ku të mundëte, trokiste e trokiste, fort ashtu si zemra e saj, por jo, dyrt s’hapeshin. U shkruajti drejtuesve më të lartë të shumë shteteve në Europë e Amerikë, presidentëve të ndërhynin, ta ndihmonin, por Tirana memece mbetej tmerrësisht tiranike.

NJË SHKRIMTAR, I ARRATISUR NË SHBA

I vetëm ai sikur donte të korrigjonte gjithë atë mëkat që bënte Shqipëria ndaj Nënë Terezës. 

Është fjala për shkrimtarin Bilal Xhaferri, me baba të pushkatuar nga regjimi, që ishte arratisur nga Shqipëria dhe kishte erdhur në Çikago, bënte punë të rëndomta, por vetë, i vetëm, kishte hapur gazetën “Krahu i Shqiponjës”, ku dhe boton një letër, dërguar Nënë Terezës. Ishte viti 1976 dhe ajo ende nuk e kishte marrë çmimin Nobël dhe Bilali 7 vjet  kishte që kishte ikur nga Shqipëria. Merr vesh se Nënë Tereza kishte ardhur në Çikago, papritur si ajo, për punët me murgeshat e saj, vështirësitë dhe ai do të donte ta takonte, ta intervistonte, por ajo kishte ikur siç erdhi, papritur. 

Vlerësimet që i bën në letër asaj shkrimtari çam, – edhe mysliman, do të thoshte ndokush, – janë të mrekullueshme. Edhe pse të shkruara gjysmë shekulli më parë, na nderojnë të gjithëve. 

“E dashur Nënë Terezë! Ju i përkisni gjithë njerëzimit, i shkruante ai dhe vazhdonte, – Ju jeni e jona… imazhi jetësor i Shqipërisë, atij vendit tonë të dashur, që nga shumë vetë është konsideruar si vend i harruar nga Zoti, imazhi i gjallë i popullit shqiptar, popullit më të lashtë e më të vuajtur në Evropë.

[…] Si një dritë e largët qiellore, zemra Juaj e mirë, rrezaton rreze shprese dhe dashurie në zemrat tona dhe në zemrat e miliona njerëzve në mbarë botën.

Zoti e bekoftë zemrën Tuaj!”

I bashkohemi atij urimi, edhe për atëhere, kur regjimi nuk lejonte që të dinim se ajo ishte… 

NË BURG.

Unë emrin e Nënë Terezës e dëgjova së pari në burg. Isha dënuar me 10 vjet heqje lirie nga shaku I poezive të mia, të cilësuara kundër regjimit. 

E kam shkruar, sepse më dukej si metafora e njohjes së shqiptarëve me shenjten, është në librin tim, në burgologjinë “Rrugët e ferrit”. Po i lexoj ato rreshta:  

“…një grup të burgosurish tymosnin duhan dhe po dëgjonin. Nuk e besoni? E po çmimin “Nobel” për paqe ia dhanë një shqiptareje, Motrës Terezë, e dëgjova vetë tek “Italia”, e dha RAI. Ti e ke dëgjuar? Jo këtu brenda, ko, sapo isha liruar nga burgu i parë. Andej e mbaja radion dhe kapa një surprizë: çmimi “Nobel” një shqiptareje, Gonxhe Bojaxhiu, murgeshë në Indi, tha spikeri italian. Pse më shikoni kështu? Kam faj unë që lodhem me ju! Dhe iku. Kush ishte ky? – pyeta unë. Murat Gjonzeneli, nga Vlora, e sollën prapë në burg. Rrëfen gjithmonë gjëra të çuditshme, sfiduese. Janë të fantaksur, thashë me vete, pa e kuptuar as vetë për kë e kisha, për ata që s’po besonin, për atë që shpikte çmime “Nobel” apo për të gjithë ne”.

ÇMIMI NOBEL

Dhe kishte një shqiptar dhe atje në Oslo të Norvegjisë, ku Nënë Terezës po i jepej çmimi Nobël në vitin 1979. E pranoi, sepse e mendoi që shuma që merrte, do ta përdorte me murgeshat e saj në ndihmë të të varfërve, po kështu kërkoi që në ceremenoni darka tradicionale të mos bëhej dhe fondet të përdoreshin po për të varfërit e saj në Kalkuta.

Rrugët e Oslos përflakeshin nga pishtarët me mijëra, që mbanin ndër duar qytetarët, që dyndeshin drejt hotelit, ku kishte bujtur Nënë Tereza. Donin ta shihnin.

Pranë saj ishte dhe prifti shqiptar nga Kosova, i riu Dom Lush Gjergji, ai që do të bëhej biografi më i mirë i Nënë Terezës.      

Në konferencën për shtyp, para gazetarëve të shumtë të mediave ndërkombëtare, ai do ta pyeste: – Çfarë do të thotë për ju dhe motrat tuaja Çmimi Nobel për paqe? – …asgjë nuk ndryshon… çmimi është vetëm për të varfërit tanë, mendoj se ka qenë dhuratë prej Zotit…

– Cili është mesazhi juaj tani, kur jeni bërë zyrtarisht “Nëna e Paqes?” – do të ishte pyetja tjetër. “Duajeni njëri-tjetrin siç u do Zoti, – tha Nënë Tereza… 

Përsëri Don Lush Gjergji, pyetja ende më e thjeshtë, pak çuditëshme për aty, që ai e dinte përgjigjen:

– Kush jeni Ju? Ç’do të thoshte botërisht Nëna Tereze: “Origjina ime është shqiptare… Për nga vokacioni, i takoj tërë botës. Zemra ime është e Zemrës së Jezusit”. Don Lush Gjergji diçka parandjente, që duhej të mbrohej për të ardhmen, prandaj dhe i dha Nënë Terezës një fletë të bardhë, që të shkruante dhe ajo me atë shkrimin e saj të rregullt dhe harmonioz si të rilindasve, me shkronjat si kokrrat e rruzares na la këto fjalë shqi si në një testament: 

“Unë gjithmonë e kam në zemër popullin tem shqiptar. Shumë luti Zotin që Paqja e Tij të vijn në zemrat tona, në gjitha familjet tona, në gjithë botën. Lutem shumë për fukarat e mij – dhe për mua dhe motrat e mija. Unë lutem për juve. M. Teresa Bojaxhiu”

Tashmë nuk diskutohet më në botë që Nënë Tereza është shqiptare, megjithëse donin të na i merrnin, thanë jo maqedonase, rumune, kruate, sllave, indiane etj, por rëndësi ka se sa shqiptarët janë të Nënë Terezës? Të paktën sot, them.

*   *   *

Në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare në Jugosllavinë e atëhershme, në vendlindje Nënë Tereza shkonte herë pas here. Në Itali po. Vatikani… Shkonte në familjen e vëllait, Lazrit. Takonte dhe një kushëri të vetin, kineast në RAI, Gjon Kolëndrekaj nga Kosova, i cili më ka treguar që takonin dhe piktorin shkodran, të ikurin nga komunizmi, Lin Delija, me njohje europiane. Vetëm atij Nënë Tereza i ka qëndruar për t’i bërë një portret, që ia kërkoi e askujt tjetër në botë. Nënë Tereza ka ardhur shpesh dhe në SHBA, shqiptarët kanë ndjekur dhe mesha shqip me atë…

ARDHJA E NËNË TEREZËS NË SHQIPËRI

1989. Do të shëmbej Muri i Berlinit si prolog i rënies së perandorisë komuniste dhe Nënë Tereza do të vinte në Shqipëri.  

Në Tiranë shkoi te varri i nënës së saj dhe i së motrës, të rregulluar me këtë rast. Por dhe te varri i diktatorit Enver Hoxha, vuri lule dhe atje, megjithëse ai e kishte penguar gjithë jetën, që ajo të mos vinte dot në atdhe. Ajo bënte realitet porosinë biblike: duajini dhe armiqtë tuaj, bëjini vëllezër! 

Udhëheqja komuniste në fund sikur po zbutej ca, i kishte hyrë dhe frika për vetveten. 

Kam lexuar një shkrim në gazetën e njohur italiane, “Avvenire”, se Nënë Tereza u ftua nga pasardhësi i diktatorit, nga Ramiz Alia dhe vejusha e diktatorit, Nexhime Hoxha, si ekzorciste, sepse varri i diktatorit – dhe kjo mbahej sekret, – dridhej, madje dëgjoheshin ulërima sikur të kishte brenda demonë, aq sa nga ushtarët që e ruanin, kishin përfundur në çmendinë. 

Po e gjithë Shqipëria atëhere ishte një çmendinë dhe dridhej nga tmerri. Dora e Nënë Terezës solli qetësi.   

Ajo do të vinte sërish në Shqipërinë e hapur dhe demokratike, shpesh e më shpesh. Do të hapte shtëpitë bamirësie, solli muresha të Urdhërit të saj. Bekoi projektin e Katedrales së re me emrin e Shën Palit, që do të ndërtohej në Tiranë, po kështu firmosi për ngritjen e Kryegjyshatës Bektashiane, vëllezërit e mi myslimanë, thoshte nëpër lutje a në fjalimet që mbante.  

Në një nga vizitat në shtëpinë e saj të bamirësisë në Tiranë, kur erdhi ta takonte njëri nga presidentët e Republikes, ajo nuk e hoqi nga dora shkopin e leckës me të cilën po pastronte dyshemenë. Mbase donte të thoshte që ky vend ka nevojë të punojë e të pastrohet nga balta dhe gjaku, të ndrisë…

Nënë Tereza priti në Tiranë dhe Papa Gjon Palin II, i pari papë që vizitonte Shqipërinë, ashtu si një bijë që prêt mysafirët në derë të atit, e shoqëroi dhe për në Shkodër.  

Aeroporti në Tiranë tani mban emrin e saj. Të gjithë që udhëtojnë nëpër botë, duket sikur nga aty i përcjell Nënë Tereza drejt qiejve të hapur dhe kushdo që vjen, përsëri duket sikur ajo u uron mirë se ardhjen.

Pata fatin ta takoj dhe unë Nënë Terezën. Kujtoj që iu afrova me adhurim dhe druajtje dhe i thashë:   

– Nënë, kam përkthyer nga lutjet e Tua…

– Mir’ ke ba! – m’u përgjigj. Prerë. Pse? Po dyshoja tek vetja. Por jo, Kur u thellova më shumë në jetën dhe bëmat e Nënë Terezës, lexova se ajo nuk i pëlqente të flitej për të, edhe kur i tregonin gazetarë, studiues apo shkrimtarë se ç’kishin shkruar apo donin të shkruanin për të, gjithmonë i ndërpriste, mirë ke bërë, u thoshte, duhen të sensibilizohen të tjerët, që të bëjnë mirë.

Pastaj e kam takuar Nënë Terezën dhe në Romë, ishte një kohë kur RAI çdo mbrëmje në fund të lajmeve lexonte një lutje të Nënë Terezës. Kur punoja në ambasadë, botuam dhe një antologji me punime për Nënë Terezën, poezi, thënie dhe vizatime, ajo ende s’ishte kanonizuar dhe titulli librit në italisht iu vu: “Një shenjtore shqiptare me emrin Nënë Tereza”, ndërsa esenë time “Plagët nuk kanë atdhe” ia dhuruam dhe Papa Françeskut dhe një portret të Nënë Terezës, punim i një mikut tonë, piktorit shqiptar Gjergj Kola.

Ne do të ishim në Vatikan në meshën e shenjtë që celebroi Papa Françesku, kur shenjtërohej Nënë Tereza siç e tregoi dhe Eda në fjalën e saj. 

PO DHE QILIMI SHQIPTAR    

që i kishin dhuruar gratë shqiptare Nënë Terezës dhe ajo e mori me vete në Indi. I vogël, me motive popullore. Dhe lutjet po i bënte mbi atë qilim. Donte të prekte Shqipëri, edhe kur s’ishte, ta ndjente te gjunjët e dobët, t’i kalonte në gjak, te kockat, në shpirt. Por ajo e kishte Shqipërinë gjithmonë brenda vetes.

Motrat e Nënë Terezës e kthyen këtë qilim, ia dhanë arkipeshkvit tonë. Ka qenë në Katedralen e Tiranës… 

Ashtu si në sindonen e famshme, në çarçafin që mbështolli Krishtin, që e vizitojnë me miliona veta dhe shkencëtarët kërkojnë përhitjen e kurorës së përgjakur gjithë gjemba mbi ballin e Birit të Zotit, plagët e gozhdëve, në qilimin e Nënë Terezës ne gjejmë vegimin e këmbëve të zbathura, ikjen larg për të qenë sa më afër. Dramën tonë. Aty është lutur Nënë Tereza… 

Kam dëgjuar të pyetet, ndoshta më shumë me naivitet se sa me keqdashje: e ç’bëri Nënë Tereza për shqiptarët? Po dhe unë mund të pyes: po shqiptarët ç’bënë për Nënë Terezën?

Gjithsesi ajo bëri shumë e më shumë se ç’bëmë ne për atë. Ajo bëri mrekullinë, na dha dhe emër shpirtëror nëpër botë. 

Të mos harrojmë, ajo thjesht ishte një murgeshë, as udhëheqëse shteti, as stratege ushtarake, as deputete a kongresmene, as biznesmene apo e pasur, etj, s’kishte asgjë, përveç rrobave të trupit dhe zemër më të madhe se vetja, por e tundi botën me të vetmen armë të saj: dashurinë. Dhe lutjet. Për ata që i ndjejnë, por dhe për ata që nuk i ndjejnë. 

Lutjet e Nënë Terezës, uratat e saj janë dhe porosi qiellore, dhe dritë, dhe frymë, por janë dhe poezi, unë kështu i kam shikuar dhe trajtuar. 

Dhe në ditët e fundit të jetës së saj, larg në Indi, ajo përjetoi tronditjet e Shqipërisë së 1997 dhe do te shkruante që murgeshat e saj të luteshin  për të larguar të keqen nga atdheu.

PËR SHQIPËRINË TIME 

E tronditur jam, se u trondit gjithë vendi im i mrekullueshëm. 

Më dhemb zemra për jetët e humbura. 

Plagë më hapin plagët e njerëzve. 

I kuptoj andrrallat kur humbin paratë, por unë ju përgjërohem: 

mos i sillni vuajtje edhe më njëri-tjetrit! 

E di pse s’kemi paqe tani? Kemi harruar 

të shohim tek tjetri vetveten.

Që armët dhe bombat të jenë të panevojshme, 

te fqinji ynë të zbulojmë Zotin. 

Mars, 1997 

Dua të kthehem në Shqipëri, – mërmëriti. – aty të mbyll sytë… 

Fuqia e Nënë Terezës është po aq e madhe në tokë edhe tani që Ajo është shpërngulur në qiell.

SI EPILOG LUTJET PËR KOSOVËN

Nënë Tereza pa dyshim si katolike ishte kundër çdo lufte dhe kundër çdo lloj arme që vret, që nga ato të abortit apo të urisë e nëpërkëmbjes e deri te ato të lemerishmet që shfarosin në masë, 

Që të çlirohej Kosova, duhej të ndërhynte NATO-ja dhe u bë e para luftë morale për të shpëtuar një popull që po kërcënohej nga përzënia, nga ai eksod si në b ibël, nga zhbërja.

Presidenti i Shteteve të Bashkuara, Bill Clinton do të dëshmonte në qershor të vitit 2002: “Nënë Tereza, ishte e para Ajo që më bëri ta dua kombin shqiptar, dhe tani ndihem shumë krenar që plotësova një detyrë morale ndaj saj dhe ndaj vlerave të lirisë”.

Kaq herë u kishte thënë Ajo të mëdhenjve të botës: Ndihmojeni popullin tim! I telefonoi vetë dhe Shtëpisë së Bardhë në Washington. Dhe lutja Zotit iu dëgjua. E lëvizi botën. Pushoi lufta. Në Kosovë u vendos paqja. 

Ajo dashuri prej nënëtereze dhe ai guxim duhet të jetë kudo.

Në Prishtinë tani është Katedralja me emrin e Nënë Terezës. Po dhe një qendër kulturore shqiptare me këtë emër është në Michigan, ne dhuruam aty një portret të saj, vepër e bashkëvuajtësit tim, arkitektit dhe artistit Maks Velo.

Po edhe në Chicago ka një rrugë me emrin e saj, na e tregoi Presidentja e “Care for Albania”, ka dhe një kishë, është dhe shtëpia e bamirësisë që themeloi Nënë Tereza dhe ne e kemi vizituar pa teklif, na është dukur si e Nënës tonë… Që ia dhamë botës. Ne shqiptarëve na erdhi 500 vjet pas kryeheroit tonë, Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, që me shpatë mbrojti atdheun, Europën, kulturën Perëndimore dhe u bë kryekomandant i përbashkimit. Por vjen dhe koha për një Nënë Terezë, e dashurisë së saj, koha e paqes dhe e bashkëpunimit njerëzor, që duhet të jetë e gjithmontë. 

Prandaj dhe Nënë Tereza lutej: Mësomë të dua! 

                                       Album nga veprimtaria. 

116-VJETORI I KONGRESIT TË MANASTIRIT

Shqipja e shkruar dokumentohet që nga shekulli XIV me alfabetin latin. Po këtë alfabet, të plotësuar me ndonjë shenjë greke, e përdorën edhe shkrimtarët arbëreshë. Duke qenë se greqishtja përdorej si gjuhë e kishës ortodokse, shqipja u shkrua edhe me shkronja greke. Nën trysninë e islamizmit dhe të pushtuesve osmanë, në shkrimin e shqipes, që nga fillimi i shekullit XVIII, u përdor edhe alfabeti turko-arab. Më të u shkruan krijimet letrare të bejtexhinjve.
Me fjalë të tjera, me alfabet latin janë shkruar dokumentet e para në gjuhën shqipe:
– Formula e pagëzimit, 1462; dhe
– Fjalorthi i Arnold fon Harfit, 1496)

. Dëshmia e parë me alfabet grek është “Ungjilli i Pashkëve” ose “Perikopeja e Ungjillit”, i shkruar në dialektin jugor të shqipes, në një fletë karte, të gjetur në një kodik të shekullit XIV.
Ka që thonë se ky shkrim i përket fundit të shekullit XV ose fillimit të shekullit XVI.
Libri i parë në gjuhën shqipe, “Meshari” i Gjon Buzukut i vitit 1555 dhe tekste të tjera të shekullit XVII dhe të gjysmës së parë të shekullit XVIII janë shkruar me alfabet latin,plotësuar me disa shkronja cirilike. Në shekullin XVIII autorët e letërsisë së bejtexhinjve përdorën alfabetin turko-arab.
Për shkrimin e shqipes, për të vënë në pah individualitetin e saj dhe të popullit shqiptar, u ndoq edhe një rrugë tjetër – ajo e krijimit të alfabeteve të veçanta. Nga shekulli XVIII, mbase edhe më parë, u krijuan disa alfabete të tilla. Orvatja më fatlume qe ajo e veprimtarit dhe e mësuesit të gjuhës shqipe Teodor Haxhifilipit (rreth vitit 1730-1805), i njohur me emrin Dhaskal Todri, shkrimi i të cilit pati njëfarë përhapjeje.
Në një frymë të re, thellësisht kombëtare, e shtroi dhe e zgjidhi çështjen e alfabetit të shqipes ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, mendimtari i shquar iluminist dhe veprimtari i shkollës shqipe Naum Veqilharxhi (Naum Bredhi, 1767-1846). Në vitet 1824 dhe 1825 ai e kishte nisur tashmë punën për një alfabet të tijin me 33 shkronja. Më 1844 ai shtypi një gjuhën shqipe një abetare prej tetë faqesh. Ky libër i vogël me titull “Fort i shkurtër e i përdorçim ëvetar shqip”, u shpërnda në mbarë Shqipërinë e jugut, nga Korça në Berat. Në vitin 1845, në një botim të dytë, kjo broshurë u zgjerua deri në 48 faqe, me titull ”Fare i ri abetor shqip për djelm nismëtore”.
Përpjekje të mëtejshme për caktimin e një alfabeti të përgjithshëm për gjuhën shqipe u bënë në vitet ’60 të shekullit XIX si dhe më pas, nga një grup atdhetarësh dhe veprimtarësh të shquar të Rilindjes Kombëtare, siç ishin: Kostandin Kristoforidhi (1872-1895) – lëvrues dhe studiues i dalluar i gjuhës shqipe; Pashko Vasa (1825-1892) – veprimtar i arsimit dhe i kulturës, poet dhe publicist patriot; Hasan Tahsini (1811-1881) – atdhetar i madh, filozof dhe mendimtar i shquar në fusha të ndryshme të diturisë; Jani Vreto (1822-1900) – atdhetar dhe mendimtar shquar; Sami Frashëri (1850-1904) – dijetar i madh, shkrimtar dhe publicist, rilindës i shquar, ideolog kryesor i Lëvizjes kombëtare shqiptare. Përpjekjet e tyre u kurorëzuan me sukses në kohën e Lidhjes së Prizrenit (1878).
Në fillim të vitit 1879 u pranua alfabeti i parashtruar nga Sami Frashëri (1850-1904), i bazuar në parimin “një tingull me një germë dhe një germë për një tingull”. Ky alfabet, i njohur me emrin “alfabeti i Stambollit”, u mbështet në alfabetin latin, duke u plotësuar me disa shkronja greke dhe me shkronja të tjera të veçanta. Me të u bënë shumë botime, u përhap gjerësisht dhe deri në fund të shekullit XIX ishte alfabeti kryesor i Rilindjes Kombëtare.
Nga fundi i shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX një përhapje jo të vogël pati edhe alfabeti i shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës, të cilin – me pak ndryshime – e përshtati edhe revista “Albania” e Faik Konicës (1875-1942), që botohej në Bruksel në vitet 1897-1902 dhe në Londër në vitet 1903-1909. Me shkrimet e saj, kjo revistë luajti një rol të rëndësishëm për zgjidhjen e alfabetit të përbashkët, të vendosur në Kongresin e Manastirit më 1908.
Kur numri i botimeve shqipe u shtua, ndërsa rrjeti i shtypjes së tyre u zgjerua, kushtet teknike dhe arsye të tjera bënë që të krijohen e të përdoren alfabete të ndryshme. Gjithnjë e më shumë u përdor alfabeti thjesht latin në variante të ndryshme, duke u plotësuar shkronjat e tij me diagrame (dyshkronjësha) ose me shenja diakritike (ç, ë). Numri i alfabeteve të përdorura në praktikën e botimeve erdhi duke u shtuar.
* * *
Shumë nacionalistë shqiptarë ushqyen besim te lëvizja e xhonturqve, e cila do të shpinte në revolucionin e korrikut të vitit 1908 dhe pas një viti, në përmbysjen e Sulltan Abdyl Hamidit II (1842-1918). Edhe shqiptarët luajtën një rol me rëndësi në revolucionin e xhonturqve, i cili e përshpejtoi fundin e kësaj periudhe të stagnimit të përgjithshëm, e që më 23.07.1908 i dha Perandorisë kushtetutë, ndërsa qytetarëve – kinse barazi. Por shpresat që shqiptarët kishin mbështetur te xhonturqit, u shuan shpejt. U bë e qartë se administrata e re ishte po aq centraliste sa edhe e vjetra, në mos dhe më shumë. Shqiptarët nuk do të bënin pjesë në atë valë nacionalizmi mbarëturk që po përhapej nëpër Evropë.
Veprimtari dhe publicisti i Rilindjes Dervish Hima (Ibrahim Naxhi, Ohër, 1875 – Tiranë, 1928) thoshte se “shqiptarët nuk janë tjetër veçse shqiptarë dhe nuk do ta ndjejnë veten të kënaqur veçse kur të jenë të lirë në një Shqipëri të lirë, si një pjesë e një konfederate shtetesh të pavarura ballkanike nën suzerenitetin e Sulltanit (Archives du Ministère des Affaires Etrangères de France, Shkodër, 26 gusht 1908, dhe Pinon 1909, f. 813).
Ndërsa shpresat për autonomi nuk po fuqizoheshin, shqiptarët arritën të përfitojnë nga reformat e xhonturqve dhe nga liberalizimi relativ në çështjet kulturore. Ngritën shkolla në gjuhën shqipe dhe themeluan gazeta në këtë gjuhë si dhe klube patriotike. Por, rrethi tragjik i shtypjes dhe i kryengritjeve të përgjakshme vazhdonte.
* * *
Po në këtë kohë, prej 14 deri më 22 nëntor 1908 u mblodh Kongresi i Manastirit, për të shqyrtuar në atë fazë disa çështje të rëndësishme të Lëvizjes Kombëtare, në radhë të parë për të zgjidhur çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe, njësimi i të cilit ishte bërë një problem i mprehtë politik, arsimor dhe kulturor dhe një kërkesë e ngutshme e Lëvizjes Kombëtare.
Për ta përmbushur këtë kërkesë, atdhetarët shqiptarë shpejtuan ta shfrytëzonin gjendjen e krijuar pas shpalljes së Kushtetutës në Perandorinë Osmane (23.07.1908).
Nismëtar i thirrjes së këtij kongresi kombëtar, që ka hyrë në histori si Kongresi i Manastirit, ishte klubi “Bashkimi” i Manastirit. Organizimi i kongresit të alfabetit u propagandua nga veprimtari politik, shkrimtari, publicisti dhe përkthyesi, i njohur edhe me pseudonimin Lumo Skëndo dhe Mali Kokojka – Mit’hat Frashëri (Janinë, 1880 – Nju-Jork, 1949) në revistën e tij “Liria”. Në një artikull të botuar në të, midis tjerash ai shkruan: “…ardhi një ditë e pëlqyer për istorinë tonë, që të nisim liruar’ e pa pengim të punojmë për mbrodhësin’ e lumturin’ e kombit tonë, jo me barut edhe me armë, po me kartë e pëndë, andaj kjo çështje e Abecesë lipsetë të jetë fillim, që pa atë nuk do mundim të arrijmë qëllimetë tona të lartëra për mbrodhësi të gjuhësë”.
Kongresi u mbajt në shtëpinë e veprimtarit të lëvizjes kombëtare, të lindur në Zavalan të Dangëllisë (rrethi i Përmetit) Fehim Zavalanit (1859-1935). Nën drejtimin e tij, pranë klubit “Bashkimi” të Manastirit, në vitin 1908 u formua një komitet i fshehtë që luftonte për autonominë e Shqipërisë. Fehim Zavalani ishte drejtuese i gazetës “Bashkimi i Kombit” që doli në Manastir në vitet 1909-1910. Në vitet 1911-1912 gazeta doli me emrin “Drita”, si organ i klubit “Bashkimi” të Manastirit.
Femi Zavalani qe ndër organizatorët kryesorë të thirrjes së Kongresit të Manastirit për njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Si kryetar i klubit “Bashkimi” të Manastirit, Fehim Zavalani bashkërendoi veprimtarinë e të gjitha klubeve shqiptare për mbrojtjen e alfabetit shqip, të kulturës dhe të të drejtave kombëtare të shqiptarëve kundër reaksionit xhonturk. Në Kongresin e Dibrës (1909), kundërshtoi përpjekjet e përkrahësve të xhonturqve për t’u imponuar shqiptarëve alfabetin arab.
Kongresi i Manastirit pra, u mbajt në shtëpinë e Fehim Zavalanit. Në Kongres morën pjesë 50 delegatë. Prej tyre, 32 delegatë ishin me të drejtë vote, ndërsa 18 delegatë, pa të drejtë vote. Delegatët vini nga të katër vilajetet e tokave shqiptare: i Shkodrës, i Janinës, i Manastirit dhe i Kosovës; delegatë të shoqërive, të klubeve dhe të organeve kombëtare të pjesës më të madhe të trevave shqiptare, si dhe të kolonive shqiptare në Stamboll, në Bukuresht, në Sofje, në Egjipt, në ShBA, midis tyre shkrimtarë e gazetarë, lëvrues të gjuhës dhe mësues të shqipes, veprimtarë të njohur të lëvizjes kulturore dhe politike kombëtare.
Për të studiuar çështjen e alfabetit dhe për të dalë me propozime, Kongresi zgjodhi një komision 11-anëtarësh, të përbërë nga përfaqësues të tre alfabeteve kryesore që ishin në përdorim.
Në komision bënin pjesë:

– Poeti, dramaturgu, prozatori, esteti, publicisti, kleriku i lartë dhe politikani Gjergj Fishta (1871-1940);
– Veprimtari i lëvizjes kombëtare dhe demokratike shqiptare, poeti e publicisti Luigj Gurakuqi (1879-1925);
– Botuesi i të përjavshmes shqiptaro-amerikane “Kombi” në Boston Sotir Peci (1873-1932);
– Veprimtari politik, shkrimtari, publicisti dhe përkthyesi Mit’hat Frashëri (1880-1949);
– Njëri ndër figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare në Sofje Shahin Kolonja (1865-1919);
– Deputet i Elbasanit në Kongres ishte farmacisti Dhimitër Buda (Taqi Buda). Kongresin e mbështeti edhe financiarisht. Më vonë mbështeti financiarisht edhe Normalen e Elbasanit. Është baba i historianit Aleks Buda (Elbasan, 1911 – Tiranë 1993);
– Poeti klasik dhe veprimtari atdhetar Ndre Mjeda (1866-1937);
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, publicisti, drejtuesi i shkollës së vashave në Korçë, Gjergj Qiriazi (1868-1912).
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, organizator dhe drejtues i çetave të armatosura për pavarësi në vitet 1906-1908 – Bajo Topulli (Gjirokastër, 1868 – Sarandë, 1930).
– Veprimtari i lëvizjes kombëtare, publicist i cili iu përkushtua përhapjes së mësimit dhe të shkrimit të gjuhës shqipe, si dhe ideve kombëtare në Berat – Nyzhet Vrioni (Nyzhet Vrioni, Berat, 1877 – Romë, 1920). Në Kongres mori pjesë së delegat i klubit “Bashkimi” të Beratit dhe u caktua anëtar i Komisionit të alfabetit;
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, mësuesi i Shkollës së Vashave në Korçë, i cili lindi në Vithkuq të Korçës dhe u shpërngul në Manastir – Grigor Cilka (1875-1919). Gruaja e tij, Katerina Cilka ishte mësuese e shkollës së parë fillore për vajza në Korçë.
Ndër pjesëmarrësit e shquar ishin edhe:
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare dhe i shkollës shqipe, publicisti Petro Nini Luarasi (Luaras i Kolonjës, 1865 – Ersekë, 1911). Për veprimtarinë patriotike, arsimore, shoqërore dhe propaganduese, u përndoq nga xhonturqit dhe Patrikana e Stambollit. Vdiq i helmuar prej tyre në Ersekë.
– Veprimtari i shkollës shqipe, studiuesi dhe publicisti nga Shkodra Mati Logoreci (1867-1941);
– Poeti dhe publicisti nga Shkodra Hilë Mosi (1885-1933);
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, i shkollës shqipe dhe i shtypit shqiptar, i lindur në Vodicë të Kolonjës Thoma Avrami (1869-1943);
– Veprimtari i kulturës dhe i arsimit kombëtar, gjuhëtari Simon Shuteriqi (1883-1951), i lindur në Elbasan; (Familjes Shuteriqi i takon edhe shkrimtari dhe historiani i letërsisë Dhimitër Shuteriqi (1915-2003));
– Veprimtarja e Lëvizjes Kombëtare, gazetarja dhe publicistja Parashqevi Qiriazi (Manastir, 1880 – Tiranë, 1970) e cila punoi për emancipimin e femrës shqiptare;
Shënim: Familja patriote kolonjare Qiriazi ishte vendosur në fshatin Tërnovë të Manastirit. Sevasti Qiriazi (Dako) (1871-1949), Gjerasim Qiriazi (1858-1894), Gjergj Qiriazi dhe Parashqevi Qiriazi (1880-1970) janë motra e vëllezër. Qenë veprimtarë të Lëvizjes Kombëtare. Vepruan për arsimimin dhe për emancipimin e popullit shqiptar, sidomos të femrës shqiptare.
* * *
Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Mati Logoreci, Luigj Gurakuqi dhe Hilë Mosi vinin nga Shkodra. Shahin Kolonja dhe Petro Nini Luarasi – nga Kolonja. Thoma Avrami – nga Korça. Bajo Topulli dhe familja Qiriazi – nga Manastiri. Sotir Peci – nga Bostoni.
Kryetar i Kongresit u zgjodh Mit’hat Frashëri, biri i Abdyl Frashërit (1839-1892). Ai u caktua edhe në Komisionin e alfabetit. Komisioni njëmbëdhjetë anëtarësh kryesohej nga Gjergj Fishta. Komisioni kishte për detyrë të studionte çështjen e alfabetit dhe të dilte me propozime.
U arrit menjëherë mendimi i përbashkët që, pavarësisht nga alfabeti që do të përcaktohej, kryesorja të ruhej uniteti kombëtar. Këtë ide Gjergj Fishta e shprehu duke thënë: “…sado që jam dërguarë prej shoqërisë Bashkim, s’kam ardhurë për të mprojtur atë abece, po për të gjeturë një mënyrë që të bashkohemi të tërë”.
Tre alfabetet kryesore që u morën në shqyrtim qenë:

– alfabeti i “Agimit”, i shoqërisë letrare “Agimi” të Shkodrës, i propozuar nga Ndre Mjeda;
– alfabeti i Bashkimit, i shoqërisë letrare “Bashkimi” të Shkodrës, i hartuar nga poeti dhe kleriku, i lindur në Bulgër të Mirditës Preng Doçi (1846-1917); dhe
– alfabeti i Stambollit, i hartuar nga Sami Frashëri.

Kishte shqiptarë, kryesisht të jugut, të cilët parapëlqenin alfabetin tradicional të Stambollit. Shqiptarët e veriut ndërkaq, pëlqenin alfabetin e “Bashkimit” të Shkodrës, i cili ishte më praktik për botime, ngase nuk kishte shkronja jolatine.
Në kongres u shqyrtuan gjithashtu edhe dy alfabete të tjera: alfabeti grek, i përhapur për përdorim të shqipes nga lëvruesi dhe studiuesi i gjuhës shqipe, veprimtari i Rilindjes Kombëtare në fushën e arsimit dhe të kulturës Konstandin Kristoforidhi (1872-1895) dhe alfabeti arab, të cilin një numër i caktuar i myslimanëve, sidomos në Maqedoni dhe në Kosovë, vazhduan ta shohin si të vetmen zgjidhje edhe për një kohë të caktuar pas kongresit.
Një prej tyre që përkrahu alfabetin arab ishte edhe veprimtari i lëvizjes kombëtare, kleriku Rexhep Voka (Shipkovicë, Tetovë 1847 – Stamboll 1917). Ai u përfshi në lëvizjen për çlirim kombëtar dhe për mbrojtjen e trojeve etnike shqiptare, për mësimin e shqipes dhe për përhapjen e diturisë, si rrugë e emancipimit kombëtar të shqiptarëve. Në vitin 1903 ishte myfti i vilajetit të Manastirit. Përkrahu idenë e shkrimit të shqipes me alfabet arab, gjë që u kundërshtua nga veprimtarët e Rilindjes. Me këtë alfabet botoi dhe një abetare (“Elifbaja shqipe”, 1910) dhe një libër mësimi të shqipes dhe të normave të fesë islame (“Mendime”, 1911).
Pas disa ditësh të përshkuara me diskutime dhe duke marrë gjatë kësaj kohe edhe telegrame nga mbarë Shqipëria, me kërkesën që të vendosej njëri apo tjetri alfabet, Komisioni vendosi t’i pranojë variantet e modifikuara:
– të alfabetit të “Bashkimit”; dhe
– të alfabetit të Stambollit.

Tani, në shkolla dhe në botime mund të përdoreshin të dy alfabetet. Megjithëkëtë, pranimi nga të gjithë, i vendimit të Komisionit do të donte ende kohë. Pra, pas mjaft diskutimesh u krijua një alfabet i ri, i mbështetur i tëri në alfabetin latin, shkronjat e të cilit plotësoheshin me nëntë dyshkronjësha (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) dhe me dy shkronja me shenja diakritike (ç, ë). Në fund Komisioni dhe Kongresi vendosën që të lejohej përdorimi, si i alfabetit të Stambollit, që kishte një përhapje të gjerë ndër shqiptarë, ashtu edhe i alfabetit të ri. Dy alfabetet ndryshonin vetëm në shtatë shkronja.
Vendimet e kongresit që ishin kurorëzim i përpjekjeve të shumë brezave lëvruesish të shqipes për afrim e njësim, u mirëpritën nga rrethet kulturore shqiptare brenda dhe jashtë vendit dhe u vunë menjëherë në zbatim.
Brenda pak vitesh, alfabeti i shoqërisë letrare “Bashkimi” të Shkodrës i miratuar nga Kongresi i Manastirit, fitoi epërsi dhe u bë shpejt alfabeti i vetëm i shqipes. Njësimi i alfabetit ishte një hap i rëndësishëm për njësimin e drejtshkrimit dhe të gjuhës letrare shqipe.
Kongresi i Manastirit pati rëndësi të madhe jo vetëm për alfabetin dhe për gjuhën letrare kombëtare, për arsimin dhe për kulturën, por edhe për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në përgjithësi. Gjatë ditëve të kongresit u organizuan takime të veçanta dhe mbledhje të mbyllura me delegatët, ku u rrahën çështje të mprehta politike. Bisedimet e zhvilluara shërbyen për të afruar pikëpamjet, për të përcaktuar platformën politike të përbashkët të organizatave kombëtare dhe për të bashkërenduar më mirë veprimtarinë e tyre.
U hartua edhe një program kërkesash politike, kulturore dhe ekonomike prej 18 pikash, që iu dha deputetit të Korçës, Shahin Kolonjës (1865-1919), për ta paraqitur në emër të shqiptarëve – në parlamentin osman. Shahin Kolonja ishte një ndër figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare në Sofje.
Kongresi i Manastirit e ngriti lëvizjen kombëtare në një shkallë më të lartë. Për të janë bërë botime të posaçme, si përmbledhja “Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit” (1972) dhe studimi “Kongresi i Manastirit” (2004) nga gjuhëtari Shaban Demiraj (Vlorë, 1920 – Tiranë, 2014) dhe nga historiani Kristaq Prifti (Berat, 1932 – 2017).
Përcaktimi i kombit shqiptar për alfabetin latin kishte për të një rëndësi politike të jashtëzakonshme. Një përcaktim i tillë ishte i natyrshëm. Kjo dëshmoi qartë se shqiptarët janë një popull evropian – pjesë e pandarë e qytetërimit perëndimor.
Kongresi i Manastirit i priu shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, gjë që ndodhi katër vjet më vonë.
Çështja e alfabetit qe një temë politike e diskutuar gjatë Rilindjes, e kështu do të mbetej edhe për disa vjet me radhë, përkatësisht deri në vitin 1908. Me vendimin për të mbështetur një zgjidhje kompromisi, Kongresi shtroi rrugën për një kalim shkallëzor nga alfabeti i Stambollit te alfabeti i tanishëm i shqipes, i bazuar në shkronja latine, si dhe arriti të mënjanojë mjaft polemika dhe kundërshtime në vitet e mëvonshme.
Ndonëse një gjuhë letrare, me një drejtshkrim përfundimtar për të gjithë leksikun u vendos jo më parë se në vitin 1972 në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe të mbajtur në Tiranë prej 20 deri më 25 nëntor 1972, vendimet e miratuara 64 vjet më herët në Kongresin e Manastirit, e lehtësuan mjaft formimin e disa normave gjuhësore në fushën e botimeve dhe ndihmuan në ecjen përpara të një letërsie shqiptare më të njësuar.
Vitet e fundit, shqiptarët rregullisht e kremtojnë përvjetorin e Kongresit të Manastirit. Por, ata nuk duhet të harrojnë se qyteti i alfabetit – Manastiri historik, i cili dikur ka qenë qytet i banuar kryesisht me shqiptarë, sot është zbrazur në përmasa frikësuese, saqë është bërë vështirë të jesh shqiptar në këtë qytet. Pushteti sllavo-maqedonas, që nga viti 1945 e këndej ka bërë çmos për t’i privuar shqiptarët e Manastirit nga arsimimi në gjuhën amtare, nga e drejta për t’u punësuar dhe për të ushtruar çfarëdo veprimtarie ekonomike. Ndaj tyre është ndjekur politika e gjenocidit dhe e aparteidit të heshtur. Të getoizuar, të margjinalizuar dhe të privuar nga çdo e drejtë kombëtare dhe njerëzore themelore, shqiptarët e Manastirit u detyruan t’i marrin rrugët e migrimit, përtej deteve dhe oqeaneve, deri në ShBA, Australi, Zelandë të Re dhe Kanada, për të mos u kthyer kurrë më.
Vitet e fundit, shqiptarët e festojnë rregullisht përvjetorin e alfabetit, duke harruar se ndërtesa ku u mbajt kongresi historik, është sulmuar nga persona të panjohur, madje jo një herë. Sulmuesit nuk duket të jenë vandalistë të rëndomtë. Qeveria sllavo-maqedonase në të cilën bën pjesë edhe faktori politik shqiptar, kurrë nuk arriti t’i zbulojë sulmuesit e shtëpisë së alfabetit.
Shqiptarët është mirë t’i shënojnë datat e rëndësishme të historisë së tyre, por pa i mitizuar ato. Shqiptarët nuk duhet ta mitizojnë, as hapjen e shkollës së parë shqipe në Korçë të themeluar më 1887 dhe as Kongresin e Manastirit që ndryshe quhet edhe Kongres i alfabetit.
Nga mesi i shekullit XIX, popuj të caktuar të gadishullit i hartuan projektet e veta kombëtare. Shqiptarët ndërkaq, të gjendur nën sundimin osman, ia dolën të botojnë jo më shumë se një abetare prej tetë faqesh – “Ëvetari” (1844) i Naum Veqilharxhit (1797-1846). Ky ishte një nga figurat më të hershme që iu përkushtua krijimit të një alfabeti të ri të shqipes e njëherazi një nga të parët që formuloi idealet dhe objektivat e lëvizjes kombëtare shqiptare që në hapat e parë të saj.
Derisa shqiptarët përpiqeshin t’i kapërcenin pengesat që ua krijonin autoritetet e Portës së Lartë për të themeluar shkollë fillore me mësim në gjuhën amtare, në këtë periudhë, disa prej fqinjëve ballkanikë kishin themeluar universitete dhe institucione të tjera shkencore dhe arsimore.
Kroatët nuk janë popull ballkanik dhe nuk kanë qenë nën sundimin e Perandorisë Osmane, por të Austro-Hungarisë. Ky popull që kufizohet me Gadishullin Ballkanik, universitetin e vet e ka themeluar qysh në mbarim të shekullit XVII, përkatësisht më 23 shtator 1669.
Çdo popull, shkaqet e vonimit, duhet t’i kërkojë në radhë të parë në vetvete, e pastaj jashtë vetes.

Xhelal Zejneli
Foto: Wikipedia