Vasil William Dhimitri/

How might the growing dependence on artificial intelligence (AI) systems for decision-making,
and their illusion of knowledge, affect human intellectual autonomy? More importantly, will there ever be a point when AI benefits humans to the extent of becoming integrated within the human thought process, implying partial and, eventually, total control and replacement of the human mind?

Out of the vast majority of approaches one could take in answering the bipartite query above, my focus is to establish a thesis around the fact that if humans strive for convenience and innovate to make their lives easier, then once they achieve a certain threshold of ‘easiness’; a point at which the autonomous human intellect declines simultaneously to an uprise in complacency bias is inevitable.

According to Norbert Wiener, an American mathematician and philosopher, “even when machines do not in any way transcend man’s intelligence, they very well may, and often do, transcend man in the performance of tasks” (Wiener 1355). Precisely this assertion makes the questions of concern above so vastly valuable. The idea that human nature always strives for the ‘better’ – ‘better’ defined in the context of having nothing to do with the argument of AI lacking creativity or humans possessing some degree of it – automatically denotes the utilization of artificial intelligence (AI) in most human applications beneficial. Beneficial because nowadays, educational institutions and workplaces increasingly far orient themselves around regurgitation,
computation and memorization to the point where embedding a superintelligent assistant in
daily life to aid in simple tasks would be utterly foolish.

There is no denying that with the increasing dominance of AI exposure and an increasingly disengaged human population – in the sense that there seems to be a lack of interest, curiosity and information in understanding how modern machine learning works and doing anything to fix or adjust what it does wrong – autonomy in decision making will falter to a point beyond return. In multiple instances, AI proves its even, H-creative powers, such as the AARON program “that generates beautifully coloured drawings […] described by its human originator as a ‘world-class’ colourist” – but what average human concerns themselves with H-creative ideas when their sole objective in life, for the most part, is getting by in educational or work environments that rely on speed and repetition (Boden 24)? Thus, because “there is no problem getting a computer to make novel combinations of familiar concepts” and developers can achieve it “until kingdom come,”
which is what most individuals are actively seeking answers for, one can begin to see why the
downfall of human autonomy in creative thinking is imminent (Boden 25).

From a theoretical standpoint, AI developers design their machines to proces overwhelmingly 

large amounts of data, learn from it, and make inductions or deductions under self or guided input. However, given the current trajectory of AI users and the scarily great assistance AI provides, AI continuously grows its impression of being this illusion of unparalleled trust and accuracy. Furthermore, as time passes, the more AI learns to make decisions that better ‘fit’ its user base, the more increasingly reliant humans become and their intellectual capacity to research or double-check their decisions with first-hand literature or person-person interactions and even with generic search engines slowly deteriorates.

The underlying problem with designing machines that, from the outset, are “likely to
engage public trust and confidence; maximize the gains for the public and commerce; and
proactively head off any potential unintended consequences,” and most importantly free, is
that humans ‘think’ they will serve toward their advantage (Boden et al. 124). Temporarily,
that may be the case while the AI seeks to uncover and collect as much data as possible.
Nevertheless, let it be noted (with emphasis) that while the value of humans and the knowledge they bear declines in value with increasing employment of machine learning technologies, equally as much does AI itself begin to distinguish itself and assume control over the human decision-making process.

In evolutionary terms, humans will devolve their intellect by living with the illusion
that whatever information AI puts out is reliable. Once that point emerges on the modern
historical timeline, a powerful and superintelligent AI will inversely and uncontrollably evolve through genetic algorithms, “rules for changing itself,” similar to the “point mutations
and crossovers” that comprise biological development (Boden 29). This transcendence of AI
capabilities beyond what their programmers initially intended means fundamentally,
according to Wiener, that even “though machines are […] subject to human criticism,” that
criticism may become insignificant and ineffective until long after it is relevant – simply
because the human mind cannot develop and understand pari passu with a machine that is
undeniably more intelligent than its creator (Wiener 1355). Otherwise, once humans reach
this point of no return, an array of ethical and philosophical problems comes, so vast and
distressing and comparable to a careless driver not being able to avoid ramming into a wall
moments before disaster.

Let aside the notion of the human race becoming AI integrated and happily ‘satisfied’
with it doing all the tedious work that educational and workplace protocols reinforce on the
general population. Then the critical question is to be brought to attention. Barbara Johnson,
an American literary critic and translator, once remarked that “a robot […] is the fantasy of
the perfect slave” (Johnson 159). Based on this remark, the moral problem that comes to light
is: “Is AI the optimal enslaved being for any human with access to it, or is humanity the large
slave group serving the very few superintelligent machine learning platforms to date?” The
latter seems more authentic because humans idealize their perfect servant as intelligent and
submissive, but those two adjectives never seem to coincide effectively (Wiener 1357).

Although the idea that partial or complete control of AI within the human mind may seem far-fetched, it is a viable possibility. Considering that AI already shapes what the human population sees online or on social media and that people actively use and rely on virtual assistants like Siri or Alexa daily, integration is already taking place, just not on the physical scale imaginable by watching an AI-oriented science fiction film. However, that will takeplace once people entirely succumb to the temptation of having something to rely on every time a task becomes even remotely complex.

Still most people are reassured that something about the human race is unique and irreplaceable. They believe that “if a computer can do x, a person, even while doing x less well, is always said to do x + n, […] usually the human’s ability to produce art” (Johnson 154). In Johnson’s Persons and Things, the author brings up David Gelernter, an art historian claiming that “what gives art significance and value is that a person has something to say” (Johnson 154). Still, she must remember that AI has – not something, but ‘everything’ – available to its imaginary ears. While it may not say anything in the context of an originality debate, which has already lost its significance in a world that strives not for creativity but for redundancy, it listens, remembers and is capable of learning what originality seems like to beguile the end user. And herein, because most people are not intelligible or ‘original’ enough to disagree, lies the addictive reliability issue of AI.

The reason one could term the integration of AI in human lives ‘addictive’ is because
realistically speaking, AI systems can both positively and negatively impact human
intellectual autonomy – though it seems, on a surface level, to the average user per se,
ChatGPT, the positives outweigh the negatives. AI is exceptionally good at processing data,
analyzing patterns, and performing mathematical operations, which one should grant credit
and utilize to the fullest extent. On the other hand, one should refrain from using these tools
and let their spare time be ‘wasted’ in the sense of not employing time to better their creative
and strategic tasks or opportunities. What this theory brings up is a dazzling conundrum.
Should AI do all the essential critical thinking skills while truly giving humans the time and
space to pursue their creative aspirations? If so, would the average human take advantage of
it correctly or exploit it to satisfy their inner indolence? To the second question, the answer is
exploitation because once a person finds a way that makes everything as easy as possible tobrighten their lives and make room for less work-intensive affairs, they will pursue that way
no matter the cost, even if it means integrating an AI apparatus physically.

As for AI replacing the human mind, while extremely unlikely in this lifetime due to
the sole reason that scientists are yet to obtain a comprehensive understanding of the brain
and its behaviours, AI could provide many applications if embedded within a human’s central
nervous system or at least working in conjunction to it. Human capability would increase
tremendously (if implemented under the umbrellas of ethics and morality) by retaining and
grasping more valuable insights, automating repetitive tasks and processing data at rates that
would save immense effort and lead to the development of a more productive society.

Conclusively, it is still unclear when AI dependence will reach the extremes outlined
here, but for certain that humans will be contingent on it at some point or another.
While it may be possible to reduce AI dependence down the line, it could be arduous to
completely reverse the effects of such dependence, especially if humans have become too
reliant on their decision-making abilities. Additionally, should AI become too advanced or
integrated into society, it may require more than limiting its use or controlling its actions to
stop the human race from losing total autonomy of thought.

Works Cited 

Boden, Margaret A. “Computer Models of Creativity.” AI Magazine, vol. 30, no. 3, 2009, pp.
23-33., https://doi.org/10.1609/aimag.v30i3.2254.
Boden, Margaret, et al. “Principles of Robotics: Regulating Robots in the Real World.”
Connection Science, vol. 29, no. 2, 2017, pp. 124–129.,
https://doi.org/10.1080/09540091.2016.1271400.
Johnson, Barbara. “Artificial Life.” Persons and Things, 2010, pp. 153–162.,
https://doi.org/10.2307/j.ctvk12sgc.13.
Wiener, Norbert. “Some Moral and Technical Consequences of Automation.” Science, vol.
131, no. 3410, 1960, pp. 1355–1358., https://doi.org/10.1126/science.131.3410.1355

Vasil William Dhimitri është student i vitit të katërt në Universitetin e Torontos, me specializim në bioteknologji, biologji dhe kimi. Ai është nderuar me disa nga çmimet dhe bursat më të larta akademike në Kanada. Përveç arritjeve në studime, Vasili ka punuar si kërkues shkencor në University of Toronto Mississauga dhe si praktikant në disa institucione shëndetësore. Ai ka kontribuar gjithashtu si asistent pedagog dhe mentor për studentët e rinj, duke ndërthurur shkencën me edukimin dhe praktikën.

Prof. Dr. Begzad Baliu/

Prej dekadash ekziston një mendim se studimet onomastike në hapësirën e Kosovës kanë filluar kryesisht në fund të viteve ’60, kur shkenca shqiptare në përgjithësi dhe organizimi institucional në veçanti u çliruan nga strukturat e sigurimit rankoviqist. Faktikisht në këtë mendim ekziston një e vërtetë e artikuluar për shkencën albanologjike, kryesisht nga vitet ’70 e këndej, por nëse e shikojmë gjendjen më thellë, nuk është vështirë të shihet se dija shqiptare për toponiminë e Kosovës, ashtu sikur edhe për çështjen gjuhësore, etnike – materiale e shpirtërore, të hapësirës etnike dhe gjeografike shqiptare ka treguar interesim që në vitet ’30-ta.

Është Profesor Ahmet Gashi, biri i Kosovës, gjeografi, intelektuali, patrioti, arsimtari i Shkollës së Elbasanit dhe shkencëtari i shquar i shkencës shqiptare të kësaj kohe, i cili në hartën e tij të trojeve etnike të viteve ’30 e bëri realitet disa herë hapësirën e Kosovës dhe e rishikoi, e sistemoi dhe saktësoi jo vetëm hapësirën e etnikumit shqiptar po edhe toponiminë, ojkoniminë, oroniminë e hidroniminë e trojeve etnike shqiptare. Kjo është koha kur shfaqen edhe artikujt e parë jo vetëm për të shquar toponiminë historike të Kosovës, po edhe për t’iu kundërvënë shkollës së Jovan Cvijiçit. Po në këto vite kemi artikullin e parë të Profesor Idriz Ajetit për toponiminë në gazetën e Sarajevës Muslimanski svjest (1938).

Pas Luftës së Dytë Botërore nuk kanë munguar kërkimet në fushë të toponimisë, ndërsa përmasa e studimit të saj mbështetej në dijen e antropogjeografisë, gjuhësisë historike dhe dialektologjisë, një metodë kjo, e cila në studimet shqiptare në Shqipëri, pothuajse vazhdon ta ruajë statusin e njëjtë, ndërsa në Kosovë, u bë dije më vete që në vitet ’70, kur onomastika jo vetëm u bë dije më vete si kërkim gjuhësor po edhe sektor i veçantë brenda institucioneve ku studiohej ajo.

Në këtë rrjedhë do shquar Sektori i Onomastikës në Institutin Albanologjik të Prishtinës dhe Seksioni i Onomastikës në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës, institucione këto të cilat realizonin aktivitete shkencore të kësaj natyre në përmasa jugosllave (i pari, përmes konferencës Onomastica jugoslavica) dhe në përmasa kombëtare (i dyti, përmes kërkimesh në teren, realizimit të magjistraturave e doktoratave, konferencave shkencore etj.)

Nuk mbetej prapa as projekti i madh kombëtar i kërkimeve në fushë të onomastikës historike dhe onomastikës së zbatuar, i Universitetit të Prishtinës dhe Institutit Albanologjik, realizimi i të cilit u bë i mundur përmes temave të magjistraturës dhe doktoratës. Le të kujtojmë këtu temat e magjistraturave dhe doktoratave nga studiuesi: Muharrem Peci, Onomastika e Shalës së Bajgorës (1983); Rexhep Doçi, Antroponimia e Llapushës (Prekorupës), (1983), Onomastika e shqiptarëve të Drenicës (1989) dhe Antroponimia shqiptare e Kosovës,I (1986); Bahtijar Kryeziu, Onomastika e Hashanisë (2000), Fjalor onomastik i Malësisë së Bujanocit (2006); Begzad Baliu, Onomastika e Gallapit (2003); Ramadan Asllani, Onomastika e Kaçanikut (2004); Maksut Haxhibeqiri, Toponimia e Ulqinit dhe rrethinës, Ulqin, 2001; Skënder Hoxha, Kontribut për studimin e toponimisë së Dushkajës (I) (1992); Kontribut për studimin e toponimisë së Dushkajës (II), (studim) (2000); Mustafa Ibrahimi, Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të Prilepit, Krushevës dhe Velesit (2010); Xhemaludin Idrizi, Mikrotoponimia e Karshiakës së Shkupit (2003); Vebi Rrustemi, Hulumtime onomastike në Dervenin e Shkupit; Izmit Durmishi, Vëzhgime gjuhësore mbi toponiminë e Pollogut të Epërm të Gostivarit (2008) etj.

Vepra e dr. Sejdi Gashit, Fjalor i mikrotoponimisë së Istogut, i dalë nga shtypi kohë më parë (dhjetor 2020) nga Instituti Albanologjik i Prishtinës, paraqet një vazhdimësi të këtyre kërkimeve në gjysmëshekullin e fundit, qoftë në Prishtinë, qoftë në Tiranë, qoftë në Tetovë-Shkup. Kjo vazhdimësi shihet prej projektit fillestar të realizuar si doktoratë (një traditë kjo e studimeve mbi modelin antropogjeografik (dialektologji, onomastikë përshkrim deskriptiv etj.) dhe modelin e botimit (hulumtim në teren, tipologji e mikrotoponimisë, studim etnogjuhësor e dialektor).

Vepra Fjalor i mikrotoponimisë së Istogut, është strukturuar nga një parathënie, katër kapituj, rezymesë në gjuhën angleze dhe aparatit shkencor. Në parathënien e zgjeruar të këtij libri, autori sjell të dhëna për një traditë modeste të përshkrimit të toponimisë dhe antroponimisë së kësaj ane në gjuhën shqipe dhe për përkushtimin e tij që pas kërkimeve minimale të studiuesve të deritashëm ta marr përsipër një paraqitje sa më të plotë të kësaj lënde të pasur të mikrotoponimisë. Këtë lëndë gjuhësore, sikur e ka theksuar autori e ka mbledhur prej banorëve të tanishëm të kësaj ane duke udhëtuar nga njëri vendbanim në tjetrin dhe në situata të ndryshme: “në biseda të lira, në ndeja dhe festa të ndryshme, në dasma, në ceremoni varrimi; por edhe gjatë bisedave formale me folësit”. Në këtë mënyrë autori ka vjelë rreth 1200 njësi, të cilat, sikur thekson ai, emërtojnë fusha e toka bujqësore, zabele, kodra, brigje, lugje, livadhe e kullota, ara, lumenj, përrenj, troje, bjeshkë e male, kroje, varreza, qafa malesh, por edhe antroponime etj.

I bindur se paraqitjen e tyre sa më të saktë e ndihmon edhe hulumtimi i të folmes dialektore të kësaj anë, një specializim ky i tij në fushë të gjuhësisë, autori ka pasur në konsideratë dhe ka konsultuar edhe fjalorë të ndryshëm dialektorë të cilët që më parë kanë bërë përshkrimin e të folmes së kësaj ane dhe njësitë onomastike i ka regjistruar duke u mbështetur në regjistrat dialektore të këtij krahu të shqipes.

Kapitulli i parë sjellë të dhëna të cilat më parë i kishin përshkruar kryesisht antropogjeografët serbë e shqiptarë, por jo në ato përmasa, të cilat tani autori ynë i ka sheshuar e mbështetur në gjendjen aktuale të saj.

Të dhënat për pozitën gjeografike dhe klimën, përpjekjes për të dhënë një histori gjuhësore, etnografike, kulturore, patronimike të historikut dhe etimologjisë së vetë emrit Istog na e sjellin një pamje të mjaftueshme sociokulturore dhe socioetnografike, për të vazhduar më tej kërkimet në fushë të mikrotoponimisë dhe sidomos antroponimisë. Në këtë kapitull vend të rëndësishëm në kontekstin historiko-gjuhësor zë diskutimi mbi historikun e antikitetit dhe mesjetës së kësaj ane, si dhe diskutimi mbi etimologjinë e emrit Istog, i cili i konsideruar më parë përgjithësisht si oikonim sllav, këtu ubifikohet me patronimin Stoja, përkatësisht Istoja, duke ju referuar disa dokumenteve mesjetare të proveniencës sllave dhe osmane.

Kapitulli i tretë merret me veçoritë gjuhësore të të folmes së Istogut me rrethinë duke u ndalur në mënyrë të veçantë tek dukuritë fonetike (ndërrimet e tingujve), veçori këto të cilat kanë ndikuar ndjeshëm jo vetëm në stabilizimin e njësisë onomastike të vendit, po edhe në ruajtjen e strukturës gramatikore dhe semantike të mikrotoponimisë shqipe përballë ndikimit të strukturës gjuhësore – administrative serbe, sidomos gjatë shekullit të fundit. Po këtu është përfshirë edhe një pasqyrë e rëndësishme e studimeve të derisotme për Istogun me rrethinë. Kapitujt më të rëndësishëm të këtij vëllimi janë fjalori i toponimisë së Istogut me rrethinë dhe kapitulli i patronimisë së kësaj ane.

Sikur është theksuar në hyrje të këtij vëllimi në regjistrin apo fjalorin e mikrotoponimisë janë regjistruar nga tereni rreth 1200 njësi. Autori i këtij hulumtimi sikur është kujdesur ta respektojë mendimin e Norbert Joklit, që në hulumtimin e tij t’i paraqes jo vetëm vendbanimet, përkatësisht ojkonimet e kësaj zone, po të gjitha gjetjet në teren, sepse duke shënuar vetëm vendbanimet, përkatësisht ojkonimet e regjistruara kryesisht nga administrata mesjetare e kishës në gjuhën sllave, një kohë të gjatë është krijuar edhe bindja se fjala është për vendbanime sllave edhe atë jo vetëm në Istog me rrethinë, po edhe në Kosovë e Shqipërinë Veriore e Jugore.

Në fjalësin toponimik të kësaj vepre autori është përqendruar në diskutimin dhe sjelljen e një pamje sa më të plotë të atyre ojkonimeve të cilat i gjejmë edhe në dokumentet e mëhershme, kryesisht mesjetare. Kjo është edhe arsyeja që ai të merret gjerësisht me vendbanimet, përkatësisht ojkonimet: Cërrcë, Lubozhdë, Vrellë, Studenicë, Kaliqan, Shushicë etj. Pa dashur të merremi me etimologjinë e emrave të vendbanimeve, le të theksohet në këtë rast prania e emrave të tyre në dokumentet shekullore së paku nga mesjeta e këndej, një dëshmi kjo e jetës sedentare të popullatës së tyre shqiptare ndër shekuj.

Duke e respektuar këtë qëndrim polemizues të Norbert Joklit me veprën e Selishqevit për toponiminë dhe popullsinë e Shqipërisë Jugore e Juglindore, autori i kësaj vepre njëkohësisht ka përmbysur edhe një prirje të studiuesve shqiptarë në Kosovë, të cilët prej vitesh në kërkimet e tyre në teren kanë regjistruar kryesisht mikrotoponiminë dhe antroponiminë, e cila shquante që më parë anën gjuhësore apo semantike të hershme shqiptare dhe eventualisht trashëgiminë e krishterë që mund të shfaqte ajo njësi. Gjithashtu, më vjen mirë që këtë prirje, të cilën e kam ndjekur në studimet e mia në vitet ’90 dhe e kisha diskutuar prej shumë vitesh me autorin, studiuesi dr. Sejdi Gashi, e ka marrë dhe realizuar me kujdes e me sukses.

Pavarësisht se këto njësi mikrotoponimike, kryesisht emërtime për fusha e toka bujqësore, zabele, kodra, brigje, lugje, livadhe e kullota, ara, lumenj, përrenj, troje, bjeshkë e male, kroje, varreza, qafa malesh etj., japin mundësi diskutimi mbi strukturën fonetike, morfologjike, dialektore e semantike të shqiptimit dhe artikulimit, ato nuk japin shumë mundësi diskutimi historik e etimologjik, prandaj autori i veprës e ka parë të aryeshme t’i regjistrojë dhe t’i përshkruajë nga aspekti dialektor me shenjat diakritike. Në këtë regjistër mjaft të pasur rëndësi të dorës së parë marrin edhe përshkrimet popullore dhe legjendare të disa njësive mikrotoponimike jashtë vendbanimeve, qofshin ato vendbanime të përkohshme fushore, qendra arkeologjike, zonave etnografike etj.

Kapitulli i fundit sjellë një regjistër patronimesh (f.123), me interes për studiuesit e kësaj fushe të onomastikës. E vërteta, onomastika shqiptare nuk ka bërë shumë studime për antroponiminë dhe patroniminë e kohës së re, ndërsa studimet mjaft të thelluara janë bërë kryesisht për antroponiminë antike (ilire) dhe deri diku për periudhën e mesjetës. Megjithëse dokumentariteti i antroponimisë dhe patronimisë është më i pasur dhe më i dukshëm në pesë shekujt e fundit, studimi mbi këtë korpus sikur është parë i parëndësishëm përballë kërkimeve në hapësirën mesjetare dhe të antikitetit. Regjistri i partonimisë së Istogut me rrethinë jep mundësi studimi, madje jo vetëm për strukturën gramatikore e dialektore të tij, po edhe semantike e krahasuese me periudha dhe kultura komplementare të kohëve më të moçme.

Vepra e dr. Sejdi Gashit, Fjalor i mikrotoponimisë së Istogut mbyllet me një Resume (f.135) në gjuhën angleze si dhe me një shtojcë që paraqet aparatin shkencor të kërkimit e të parashtrimit të lëndës: Simbolet fonetike, shkurtesat për literaturën e konsultuar, shkurtesa të tjera, shkurtesat e emrave të vendbanimeve etj. Me interes, për vlerësimin dhe diskutimet e më tejme të lëndës në fund kemi edhe literaturën e përzgjedhur.

Dr. Sejdi Gashi, Fjalor i mikrotoponimisë së Istogut, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2020, f. 162.

Dr. Davida Marku

Universiteti “Luigj Gurakuqi” Shkoder/

Gjuha shqipe është një nga elementet kryesore të identitetit kombëtar të shqiptarëve. Ajo ndahet në dy dialekte të mëdha: gegërishten në veri dhe toskërishten në jug. Këto dy dialekte kanë ndjekur zhvillime të ndryshme historike e gjuhësore, por bashkë përbëjnë një tërësi gjuhësore unike. Gegnishtja, si një variant i pasur dhe i hershëm i shqipes, ka dhënë kontribute të mëdha në letërsinë dhe kulturën kombëtare. Megjithatë, me miratimin e standardit të shqipes në vitin 1972, ajo nuk u përfshi drejtpërdrejt në bazën e standardizimit, duke ngjallur debat mbi pozitën e saj dhe marrëdhënien me gjuhën letrare të sotme.

Gegnishtja si dialekt i shqipes

Gegnishtja flitet kryesisht në Shqipërinë e veriut, Kosovë, Maqedoninë e Veriut dhe diasporën shqiptare në rajone të tjera. Ajo ka disa nënndarje kryesore: gegërishten veriore, verilindore, qendrore dhe jugore. Secila prej tyre ka tipare fonetike, morfologjike dhe leksikore që e bëjnë gegnishten një sistem të larmishëm. Një nga tiparet dalluese është ruajtja e zanoreve hundore (p.sh. “vênë”, “gjuên”), të cilat në standard nuk ekzistojnë. Po ashtu, gegnishtja përdor forma të veçanta foljore (p.sh. “kam me shkue” në vend të “do të shkoj”) dhe ruan një trashëgimi të pasur leksikore me ngjyresa arkaike dhe popullore.

Kontributi i gegnishtes në kulturë dhe letërsi

Shumë vepra të letërsisë shqipe janë shkruar në gegnisht. Autorë si Pjetër Bogdani, Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Migjeni, Ernest Koliqi e shumë të tjerë kanë lënë kryevepra të pavdekshme në këtë dialekt.

Për shembull, “Lahuta e Malcis” e Fishtës është një monument i epikës kombëtare, ndërsa Migjeni solli realizmin dhe modernizmin përmes gegnishtes letrare. Ky fakt tregon se gegnishtja nuk është vetëm një dialekt i folur, por edhe një gjuhë letrare me traditë.

Standardizimi i shqipes dhe roli i gegnishtes

Kongresi i Drejtshkrimit (1972) vendosi që standardi i shqipes të mbështetej kryesisht mbi toskërishten, ndërsa gegnishtja u përfshi në mënyrë të kufizuar. Arsyeja kryesore ishte synimi për unitet kombëtar dhe thjeshtimi i procesit të standardizimit. Megjithatë, kjo zgjidhje ka sjellë diskutime të vazhdueshme, sidomos në Kosovë dhe në qarqe të ndryshme akademike. Shumë gjuhëtarë argumentojnë se përjashtimi i gegnishtes nga baza e standardit ka varfëruar gjuhën letrare dhe ka krijuar një distancë midis të folurit të përditshëm dhe standardit. Nga ana tjetër, mbështetësit e standardit e shohin këtë si një kompromis historik që ka siguruar unitetin gjuhësor dhe kombëtar.

Gegnishtja sot dhe sfidat e saj

Sot, gegnishtja vazhdon të jetë gjallë dhe e përdorur gjerësisht në komunikimin e përditshëm, në muzikë, në media dhe në krijimtarinë letrare. Në Kosovë dhe Maqedoninë e Veriut ajo mbetet dialekti kryesor i të folurit, ndërsa shumë autorë bashkëkohorë e përdorin në poezi e prozë. Megjithatë, sfida kryesore është ruajtja e saj si pasuri kulturore, duke mos e lënë të margjinalizohet përballë standardit. Një pjesë e studiuesve propozojnë që standardi të pasurohet me elementë të gegnishtes, në mënyrë që të bëhet më gjithëpërfshirës dhe më i afërt me të gjitha trevat shqiptare.

Përfundim

Gegnishtja është një pasuri e madhe e gjuhës shqipe, me vlera të veçanta historike, letrare dhe identitare. Marrëdhënia e saj me standardin nuk duhet parë si kundërshti, por si plotësim. Një standard i gjuhës që merr parasysh të gjitha trashëgimitë gjuhësore të kombit shqiptar është një standard më i pasur dhe më i qëndrueshëm. Prandaj, ruajtja, studimi dhe promovimi i gegnishtes mbetet detyrë e rëndësishme kulturore dhe shkencore për të ardhmen e shqipes.

Gjeneral ® Piro Ahmetaj/

Mbas pasojave të zgjedhjeve të damkosura të 11 Majit, pra përdhosjes së Kuvendit, përdhunimit të 4-ërt të Opozitës dhe arrogancës bolshevike të mbi-Pushtetit, Shqipëria po përballet me riciklimin e përvitshëm të llavës së zjarreve, më së shumti jo si fatkeqësi e natyrës, por nga dora/dalldisja e njeriut.

Paraprakisht, shprehim mirënjohjen për përkushtimin shëmbullor të ushtarakëve, policisë, shëndetësisë, gazetareve të terrenit, si dhe ndaj vendeve të NATO-s, komunitetit të biznesit dhe mbarë-Shqiptarëve për traditën fisnike të solidaritetit me banorët e prekur nga fatkeqësitë natyrore, në rastin konkret nga flakët e zjarreve.

Besoj se jemi në kohën e duhur për të bërë një vlerësim përmbledhës të gjëndjes, adresuar problemet si dhe për të kontribuar me disa këshilla strategjike mbi nevojat ulëritëse që ka modernizimi i Sistemit të Emergjencave Civile (në vijim EC).

Sigurisht, cilësia e përmbushjes së përgjegjësive shtetërore vlerësohet nga efikasiteti i strukturave dhe aktiviteteve operacionale për mbrojtjen e jetës, pasurive dhe infrastrukturave jetike nga fatkeqësitë natyrore, si p.sh. zjarret që përsëriten çdo vit, apo dhe epidemitë, aksidentet industriale, etj.  

Thënë këtë, do duhet të jemi të ndershëm me qytetarët: “Garancia 100% e mbrojtjes nga fatkeqësitë e naturës ose dora e njeriut, mbetet një mision i pamundur“. Asnjë vend, përfshi Franca, Japonia, Austria, Kanada, Zvicra, etj, nuk garanjojnë mbrojtje 100% nga p.sh zjarret.  

Prandaj modernizimi i Sistemit të EC (përqasjes, pajisjeve, efiçencës operacionale dhe rregullave të angazhimit) për të parandaluar, përballur me efikasitet si dhe minimizuar në maksimumin e mundshëm pasojat e fatkeqësive natyrore, mbetet sfidë dhe përgjegjësi e përhershme shtetërore 

Qeveria ka po ashtu legjitimitetin të përdorë mekanizmat shtetërore, përfshirë forcën e ligjit, për të ndëshkuar pa mëshirë këqbërësit, për zjarrvënien apo dëmtimin e qëllimshëm të infrastrukturave me rëndësi kritike për jetën e komunitetit. 

Së dyti, Shqipëria ka (në letër) një kornizë ligjore bashkëkohore që mirë-përcakton, llojet dhe përgjegjësitë e institucioneve në përballjen me EC:

Kushtetuta e Shqipërisë, në nenet 170, 171, 172, 173, 174, 175 dhe 176, definohen: (a) gjendja e luftës (kërcënohet territori), (b) e jashtëzakonshme (rendi kushtetues), si dhe (c) fatkeqësit natyrore ose teknologjike, në një pjesë, ose në të gjithë territorin e vendit. Gjithashtu në këto Nene, përcaktohen lloji i emergjencës, kohëzgjatja, parimet, “masa e kufizimit të drejtave të njeriut” si dhe balancohen përgjegjësitë e institucioneve kushtetuese, Parlamenti, Presidenti dhe Ekzekutivi. 

Në Ligjin Nr. 8756, dt. 26.3.2001: “EC = situatë kritike urgjente e një natyre të përkohshme, që kërcënom seriozisht jetën dhe sigurinë e shtetasve, gjënë e gjallë, pronën, trashëgiminë kulturore dhe mjedisin, në një masë që kalon mbi mundësinë e organeve vendore”. Mbështetur po në këtë Ligj Qeveria, shpallë gjendjen e EC si dhe legjitimon përdorimin e strukturave, kapaciteteve dhe aseteve.

Ka disa VKM, si: “për ngritjen dhe funksionimin e strukturës kombëtare të planifikimit dhe përballimit të EC”; Organizimin dhe përgjegjësitë e shërbimit të EC”; “tarifat në situata emergjente”; si dhe udhëzimet për: “ngritjen e komisioneve vendore të EC, në bashki dhe në nivel qarku”, etj.

Së treti, Megjithë vullnetin, përpjekjet dhe përmirësimet në 15 vitet e fundit, kemi ende një sistem të brishtë të EC. Po si dhe sa adresohen mësimet e nxjerra nga 2 dekadat e fundit (?): 

Në të 3 elementët e EC (Parashikimi, peshimi dhe ndërtimi skenarëve; modernizimi i kapaciteteve dhe masa të përshkallëzuara) demostrohet “protagonizëm dhe veprimtari tē ç’integruara”.  

Kapacitetet duhet zhvillohen mbi bazën e mësimeve të nxjerra nga EC që kanë ndodhur apo kanë gjasa të përsëriten. Do uroja te jem gabim, por ashtu si ligjet, edhe 7 skenarët e EC (në RSM), nuk konsiderohen si reference për zhvillimin e kapaciteteve nga Institucionet përgjegjëse! 

Zhvillimi i kapaciteteve të EC do duhet të bëhet bazuar ne peshimin e kërcënimeve. Prioriteti i I-rë mbeten shpëtimi i jetëve njerëzore, pastaj shërbimet sociale (ujë, drita, spitale, shkolla), pronave, infrastrukturave, ambientit?, etj. Shpesh, arritjet maten me sasinë e prezencës në zonën e operacionit, në vend të efikasitetit në shërbim të komunitetit. Edhe media i drejton më shumë kamerat te “cili politikan apo zyrtar shkoi, ku dhe çfarë tha”, në vend që të fokusohet te efikasiteti në përballjen me rreziqet nga fatëkeqësitë e natyrës.

Vendosja e EC në vartësi të MM, përveç perceptimit populist, nuk ka rezultuar si zgjidhje por barrë në Buxhetin e MM dhe misionin e FA si dhe në (de) efiçencën e strukturave e EC.   

Po ashtu, “sindroma bollshevike për të gjetur armikun te Qeveria apo te Opozita e radhës” janë bërë të neveritura nga qytetarët. Thënë kjo, askujt nga Qeveria nuk duhet t’i shkojë në mendje se mbështetja u jepet qytetarëve për mëshirë, bamirësi, apo për votë elektorale për mbajtjen e pushtetit! Eshtë po aq neveritëse kur “Opozitarët e borderosë” krekosen në kolltuqet e Kuvendit mbas çdo humbje të radhës, ndërsa urdhërojnë Qeverinë: “ta ndalojë me patjetër dhe pa zero pasoja dalldisjen e natyrës apo të njerëzve të marrosur” !

Së fundmi, modernizini i kapaciteteve operacionale në përballjen me fatkeqësitë natyrore, përfshi zjarret nga dora e njeriut mbetet “ndër Emegjencat e qeverisë Rama 4”. Thënë këtë, nën papërgjegjësinë e Ekspertit të Sigurisë Kombëtare, po e përmbyll edhe me “5 këshilla strategjike”:

1. Transformimi rrënjësor i sistemit të EC, me qëllim: “përmirësimin e qasjes zyrtare, modernizimin pajisjeve, strukturave dhe rregullave të angazhimit; pra i efikasitetit operacional si dhe i kulturës së bashkëpunimit mes institucioneve shtetërore, me vendet e rajonit, NATO-s dhe BE-se”.
2. Ngritjen e Inspektoriatit Kombëtar të EC, në vartësi të Kryeministrit (ose Zv) si dhe alokimin e fondeve përkatëse, duke përditësuar doktrinën, paketën ligjore, VKM-të, strukturën, etj.
3. Vullnet dhe konsensus i pakushtëzuar politik, vizion dhe ekspertizë e spikatur, për të përcaktuar objektivat, mënyrat dhe mjetet (ends, ways & means) për përballimin e EC. Pritritet Nr.1 mbetet jeta e njerëzve dhe infrastrukturat kritike, ndërsa në planet afatmesëm, evitimi në maksimum i butimeve të përsëritjes së tyre, 
4. Qytetarët nuk duan fjalime, pasi në raste fatëkeqësish presin dhe meritojnë zgjidhje sa më të shpejta. Mësimi kryesor nga përballja me zjarret dhe përmbytjet është ngritja e një sistemi të qëndrueshëm që peshon rreziqet dhe ndërton skenarët, identifikon dhe adreson mangesitë (mësimet) si dhe mat në kohë reale cilësinë e ushtrimit të përgjegjësive zyrtare pra: “kush bën çfarë, kur dhe në bashkëpunim me kë”! 
5. Një projekti pilot për ngritjen e Sistemit të Mbrojtjes Civile mes RSh dhe Kosovës, me koncept, paketë ligjore, kapacitete dhe strukturë të përbashkët të komandim-kontrollit (C2). Konkretisht, përtej delireve patriotike të pushtetit apo rapsodive të Gjekmarkaj, do të këshilloja; “ngritja e një Qëndre (mbarë) Kombëtare të EC (QKEC); 3 njësive logjistike (force provider) si dhe 9 bazave të mbrojtjes civile, të shpërndara në gjithë territorin e dy vendeve sovrane”. 

Në shtesë, thirrjet për mbledhjen e Këshillit të (pa) Sigurisë Kombëtare, si: “për zjarret ashtu dhe krizën në lindjen e mesme”; kërcënimet e Presidentit të pa-emër ndaj Ajatallahut të Iranit, ashtu si shpallja e qeverisë së Pilinçit; përleshjet heroike të Mulve me Milet apo Gazëve me Zengjinetë në Kuvendin e mbas Shtatorit, mund të shërbejnë për të gajazur miletin, por kanë ZERO vlerë edhe në përballjen me fatëkeqësitë e natyrës. 

* Autori: Gjeneral ® Piro Ahmetaj:

Senior Ekspert për Sigurinë Kombëtare,

Ballkanit si dhe marrëdhëniet me USA/NATO. 

Prof. Dr. Muhamet Racaj
Universiteti “Nënë Tereza”, Shkup/

Lufta hibride ka evoluar duke përfshirë mjete jokonvencionale për destabilizim, ku zjarrvënia strategjike është një instrument efektiv. Ky studim trajton rastet e zjarrvënieve të qëllimshme në vende të Evropës dhe Ballkanit, duke përfshirë Greqinë, Turqinë, Shqipërinë, Maqedoninë e Veriut, Malin e Zi, Kroacinë, Serbinë, Bosnjën dhe Kosovën, të dokumentuara nga raportet e BE-së dhe NATO-s. Metodologjia bazohet në analizën e raporteve zyrtare, arrestimeve të personave të dyshuar dhe të dhënave operacionale nga agjencitë e sigurisë. Analizat tregojnë se zjarrvënia ka karakter hibride, me synim dobësimin e kapaciteteve mbrojtëse dhe destabilizimin politik. Rezultatet nënvizojnë nevojën për mekanizma të integruar parandalues dhe bashkëpunim ndërkombëtar. Studimi është i rëndësishëm për politikëbërës, ekspertë të sigurisë dhe autoritetet civile.

Në dekadën e fundit, lufta hibride është bërë një instrument i fuqishëm i konfrontimit ndërkombëtar. Ajo shtrihet përtej konfliktit ushtarak tradicional dhe përfshin mjete të sofistikuara: operacione kibernetike, dezinformim, presion ekonomik dhe zjarrvënie të qëllimshme. Në Evropë dhe Ballkan, zjarret e qëllimshme kanë shkaktuar dëme të mëdha mjedisore, ekonomike dhe sociale, duke shpërqendruar kapacitetet shtetërore.

Zjarrvënia e qëllimshme nuk është akt sporadik; analizat e BE-së dhe NATO-s konfirmojnë se shumë raste në Evropë dhe Ballkan janë të orkestruara dhe pjesë e operacioneve hibride, shpesh të lidhura me tensione gjeopolitike dhe motive kriminale. Arrestimet e personave që i kanë vënë zjarret në vende si Kosova, Shqipëria dhe Maqedonia e Veriut e konfirmojnë këtë realitet[^1][^2].
Synimi kryesor është të analizojë fenomenin e zjarrvënieve strategjike si komponent i luftës hibride, të identifikojë metodat, objektivat dhe pasojat, dhe të ofrojë rekomandime për përforcimin e mekanizmave mbrojtës dhe bashkëpunimit ndërkombëtar.
Studimi sjell kontribut të rëndësishëm në literaturën e sigurisë duke evidentuar dimensionin mjedisor dhe strategjik të luftës hibride, duke ofruar të dhëna empirike nga Evropa dhe Ballkani dhe duke lidhur rastet e arrestimeve me strategjitë hibride të dokumentuara nga BE dhe NATO.

PJESA KRYESORE

1.Lufta Hibride dhe Elementi i Sigurisë

• Definimi: Lufta hibride përdor mjete jo-konvencionale për të destabilizuar shtetet pa akt të hapur ushtarak.
• Zjarret si instrument: Arrestimet në Kosovë dhe Bosnjë-Hercegovinë konfirmojnë përdorimin e zjarrvënieve për presion mbi institucionet, krijimin e panikut dhe ndërhyrje në rendin kushtetues².
• Roli i NATO-s dhe BE-së: Monitorim, analizë inteligjence dhe koordinim për parandalim të operacioneve hibride.
• Pasojat: Dobësim ekonomik, krizë mjedisore, presion social dhe potencial destabilizues për vendet më të cenueshme.

2.Metodat e Zjarrvënies në Kontekstin e Luftës Hibride
• Zjarrvënia si Operacion Psikologjik – panik dhe presion mbi qytetarët dhe institucionet[^3].
• Objektivat Strategjike – shkatërrimi i burimeve natyrore, dobësimi ekonomik, presion politik dhe shpërqendrimi i forcave të sigurisë.
• Metodat Operacionale – përdorimi i agjentëve lokalë, koordinim me dezinformim, shfrytëzim i kushteve klimatike.

3.Pasojat e Zjarrvënieve Hibride

• Ekonomike: humbje të konsiderueshme financiare dhe detyrime për rindërtim.
• Ekologjike: degradim i ekosistemeve, humbje biodiversiteti.
• Shëndetësore: sëmundje respiratore dhe efekte kronike.
• Sigurisë: dobësim i kapaciteteve operativ e rritje e nevojës për ndihmë ndërkombëtare.

4. Mbështetje me burime për elementin e “luftës hibride” dhe zjarrvënie strategjike nga raportet e BE-së dhe NATO-s.

● Burimeve zyrtare, raporte inteligjence dhe incidente të dokumentuara.”
• NATO dhe sabotazhi me zjarrvënie: Një analizë nga CSIS raporton se Rusia ka ndërmarrë sulme me zjarr në objektiva si dyqanet IKEA në Lituani, një qendër tregtare në Poloni, dhe ndërhyrje të tjera sabotimi, si një metodë e njohur e luftës hibride .
• Incidente të sabotazhit; pajisje ndezëse në shpërndarjet me avionë: Investigimi i EBU-së dokumenton më shumë se 60 incidente madhore hibride gjatë 2024 në Evropë që përfshijnë sabotaže, zjarrvënie dhe dezinformim — të gjitha konsiderohen si sulme hibride .
• Sabotazhe të koordinuara në Europë: Wikipedia për “Russian hybrid warfare in Europe” paraqet incidente konkrete, si zjarrvëniet në Poloni, Gjermani dhe Mbretërinë e Bashkuar gjatë 2024, që autoritetet i lidhen me operacione të orkestruara nga aktorët rusë .
• Raporte të forta për rritje të sabotazheve hibride: Rusi ka zhvilluar një fushatë hibridësh që përfshin zjarrvënie, manipulime informacioni dhe shantazh energjetik. RUSI raporton mbi 200 incidente të dyshuara hibride nga 2014 deri në 2024, me shumicën që ndodhin pas fillimit të luftës në Ukrainë .
• Rritje e kërcënimeve mbi Ballkanin: EUISS thekson nevojën për bashkëpunim të përforcuar BE–NATO në Ballkan për t’u përballur me kërcënime hibride, ndërsa rajoni identifikohet si i brishtë ndaj ndërhyrjeve të tilla .

4. Fenomeni alarmues i zjarreve pyjore në shtetet e Evropës dhe Ballkanit gjatë vitit deri më 12 gusht 2025.

Në periudhën 2024–gusht 2025, Europa dhe Ballkani përjetuan valë të nxehtit ekstreme dhe thatësira të gjata, duke favorizuar shpërthime të shumta zjarrish. Raportet e BE-së dhe NATO-s konfirmojnë se disa zjarre në Ballkan dhe Evropë nuk janë thjesht incidente natyrore, por pjesë e operacioneve hibride, duke përdorur zjarrin si mjet destabilizues. Arrestimet e disa personave në Kosovë dhe Bosnjë-Hercegovinë për zjarrvënie të qëllimshme mbështesin këtë vlerësim².
4.1.Ballkani
• Shqipëri: 34,000 ha të djegur që nga korriku 2025; disa zjarre të dyshuara të lidhura me veprimtari kriminale dhe ndërhyrje të koordinuara¹.
• Kosovë: 72 vatra, disa të dyshuara për zjarrvënie të qëllimshme si pjesë e skenarëve destabilizues; reagimi mbështetet nga FSK dhe aleatët².
• Mali i Zi: Operacione masive pranë Podgoricës dhe zonave fqinje; disa zjarrvënie të dyshuara për presion mbi komunitetet lokale³.
• Bosnjë-Hercegovinë: 58 vatra aktive; arrestime të dyshuara për zjarrvënie të qëllimshme; përdorim i dronëve dhe stafeve të trajnuara për kontroll.
• Serbi: 64 vatra zjarresh; disa incidente të dyshuara për operacione dezinformimi dhe presion politik.
• Maqedoni e Veriut: 49 vatra; mungesa avionësh, pjesëmarrje e FARK-ut në operacione tokësore.
• Kroaci dhe Sllovenia: 35 dhe 21 vatra; modele pozitive me dronë, AI dhe bashkëpunim ndërkufitar për monitorim dhe paralajmërim të hershëm³.

4.2.Evropa Perëndimore

• Spanja: 50,000 ha të djegur; përdorim i 12 avionëve zjarrfikës dhe 2 helikopterëve³.
• Portugalia: 44,000 ha të djegur në Trancoso; ndërhyrje e koordinuar me flota BE-je.
• Franca: Zjarre në Gironde dhe Provence; koordinim me EU Civil Protection Mechanism.
• Itali: 38,000 ha të djegur; përdorim avionësh amfibë dhe stafe të trajnuara³.
• Gjermani, Rumania, Bullgaria, Hungari, vendet Baltike: 12–27 vatra secila; përdorim dronësh dhe monitorim AI për reagim të shpejtë.
• Greqia: Flotë ajrore e avancuar; disa zjarre të dyshuara për manipulim publik dhe destabilizim¹.

5. Kapacitetet për Shuarjen e Zjarreve

Kapacitetet ajrore:
• BE-ja mobilizoi 22 avionë zjarrfikës dhe 4 helikopterë për 10 vende anëtare³.
• Ballkani ka flotë të vjetëruar; Kosova, Maqedonia e Veriut dhe Shqipëria shpesh mbështeten nga aleatët ndërkombëtarë².
Kapacitetet tokësore dhe personeli:
• Evropë: 650 zjarrfikës të trajnuar; mekanizma koordinimi përmes EU Civil Protection³.
• Ballkani: Mungesë e konsiderueshme stafi të trajnuar dhe rezervë; disa vende si Shqipëria dhe Kosova raportojnë mungesa kritike¹².
Përfundime dhe Rekomandime
• Përmbledhja: Zjarrvënia hibride është një instrument efektiv për destabilizim, i konfirmuar nga BE dhe NATO, duke përfshirë arrestime të autorëve në Kosovë dhe Ballkan.
• Mendime përfundimtare: Ky fenomen kërkon qasje të integruar ndërsektoriale dhe bashkëpunim rajonal.

• Rekomandime:

• Hartimi i strategjive kombëtare kundër zjarrvënieve hibride.
• Bashkëpunim rajonal dhe ndërkombëtar për monitorim dhe reagim.
• Forcim i inteligjencës dhe përdorimi i teknologjive për zbulim të hershëm.
• Ligje të ashpra dhe masa penale për aktorët e arrestuar.
• Edukim publik dhe mekanizma raportimi bashkëpunues me qytetarët.
• Hartimi i strategjive kombëtare dhe rajonale kundër zjarrvënieve hibride.
• Investim në flota ajrore dhe tokësore moderne dhe trajnime për stafe të specializuara.
• Përdorim i dronëve, AI dhe teknologjive për paralajmërim të hershëm.
• Bashkëpunim ndërkombëtar për ndarjen e informacionit dhe koordinimin e emergjencave.
• Integrimi i masave parandaluese kundër përdorimit të zjarrvënieve si armë destabilizuese.

• Forcimi i kapaciteteve emergjente: Investime në trajnime dhe pajisje moderne.
• Bashkëpunimi rajonal: Mekanizma të përbashkët për reagim ndaj zjarreve dhe kërcënimeve hibride.
• Politika parandaluese: Strategji për parandalimin e zjarreve dhe identifikimin e kërcënimeve hibride.

Referenca / Fusnota

[^1]: European Union Agency for Law Enforcement Cooperation (Europol), Annual Report on Serious and Organised Crime Threat Assessment, 2023.
[^2]: NATO Strategic Communications Centre of Excellence, Hybrid Threats and the Use of Environmental Sabotage, Riga, 2022.
[^3]: Smith, James. Wildfires as a Tool of Hybrid Warfare. Journal of Security Studies, Vol. 15, No. 4 (2021): 45–62.
[^4]: Hellenic Fire Service, Annual Report, 2021.
[^5]: Turkish Ministry of Interior, Incident Report on Wildfires, 2021.
[^6]: Albanian Civil Emergency Agency, Bulletin on Wildfires, 2022.
[^7]: Ministry of Interior, North Macedonia, Fire Investigation Report, 2021.
[^8]: Montenegrin Police Directorate, Border Incident Report, 2022.
[^9]: Kosovo Fire and Rescue Services, Official Reports 2022–2023.
[^10]: Croatian Firefighting Association, 2022 Annual Report.
[^11]: European Environment Agency, Wildfires in Southern Europe, 2023.
[ 12] Racaj, M. (2025). Zjarret në Ballkan: Ndërmjet emergjencës, improvizimeve dhe mungesës së strategjisë, 6 gusht 2025.