Artan Nati/

Kam pasur raste kur më është dashur të kërkoj falje dhe, në vend të një “më fal” të qetë e të sinqertë, kam kërkuar një rrugëdalje elegante, një justifikim, një “por” shpëtimtare. Jo sepse nuk doja të kërkoja ndjesë, por sepse diku brenda meje ishte ngulitur ideja se të kërkosh falje do të thotë të humbësh dinjitet, të shfaqësh dobësi. Sot, dua ta kuptoj ndryshe: ndjesa nuk është një akt humbjeje, por një dëshmi force. Dhe mbase në momentin kur ne fillojmë të kërkojmë falje pa frikë, pa “por”, dhe pa krenari të sëmurë, jemi një hap më afër të qenit njerëz të lirë, me veten dhe me njëri-tjetrin. Falja nuk është vetëm një akt mëshire ndaj tjetrit, por është një akt çlirimi nga vetja. Sepse, në fund të fundit, kur falim, kuptojmë se nuk po nxjerrim dikë tjetër nga burgu i fajit, por po hapim qelinë ku kemi mbajtur peng shpirtin tonë.

Përse ne shqiptarët duket sikur nuk e mësojnë kurrë kërkimin e faljes? Nuk është se nuk kemi gabuar. Përkundrazi, kemi një histori të tërë të ndërtuar mbi gabime epike: që nga vëllavrasjet e fisit, tek izolimi komunist, tek tranzicioni pa fund, dhe më tej në banalitetin e ditës, ku shkelim njëri-tjetrin me fjalë, me dhunë ose me forma të tjera. Por në vend të një “më fal” të thjeshtë e njerëzor, ne japim një fjalim. Dhe zakonisht fillon kështu: “Unë nuk jam perfekt, por as tjetri s’është më i mirë.” Sapo ta dëgjoni këtë frazë, kini parasysh se jeni duke dëgjuar versionin shqiptar të një kërkimfalje që nuk do të kërkojë falje. Ndjesa me bisht: Kërkojmë falje me një “por” të madh sa që eklipson vetë idenë e faljes.

Një politikan shqiptar kapet duke keqpërdorur fondet. Në vend që të japë dorëheqje dhe të thotë: “Gabova, kërkoj falje,” ai thotë: “Në këtë vend gjithmonë më sulmojnë ata që nuk arrijnë të më kuptojnë. Kërkoj ndjesë nëse ndokush është ndjerë i lënduar, por unë kam punuar pa pushim për të mirën e qytetarëve.” Ky ësht arti i kërkimfaljes pa faj, pa përgjegjësi, pa pendesë, por është vetëm një krenari e pathyeshme dhe një egërsi viktimash. Jo më kot, as në fjalorin politik, as në kulturën publike shqiptare nuk ekziston figura e “udhëheqësit që kërkon ndjesë”. Kjo është për skandinavët, thuhet shpesh, dhe jo për ne. Tek ne, udhëheqësi largohet vetëm me dhunë ose arkivol shtetëror.

Egoja jonë shpesh dëgjohet me justifikime si: “Nuk bëjmë njeri tjetër më të mirë se veten”. Nëse e sheh një shqiptar që ka bërë një gabim, shpesh ai nuk thotë: “E pranoj, më fal.” Jo, ai thotë: “Po mirë, a mendon ti se je më i mirë?” Pra, nuk ka rëndësi që ke lënduar dikë. Rëndësi ka që tjetri të mos ketë të drejtë të të kritikojë, sepse kjo do të përbënte faj madhor. Kjo logjikë na çon te një barazi absurde morale, ku të gjithë gabojnë, ndaj askush nuk duhet të kërkojë falje. E njëjta logjikë gjen vend në marrëdhëniet sociale. Në një dasmë, xhaxhai që ofendon dikë pas tre gotave raki nuk kërkon ndjesë. Ai thotë: “Nuk ta thashë për keq, e kam për të mirën tënde.” E pastaj shton me krenari: “Unë jam kështu, s’mbaj gjë në zemër.” Vërtet që s’mban gjë në zemër, por e keqja është se s’mban as përgjegjësi në tru dhe po tregon se je thjesht një frikacak që mban shpirtin peng të “burrërisë”.

Historia që nuk na mësoi përuljen, por vetëm këmbënguljen. Pse ndodh kjo? Sepse jemi rritur në një kulturë të nderit të keqkuptuar, ku të kërkosh falje është njësoj si të rrëzohesh përpara tjetrit. Në diktaturë, të pranosh faj ishte të nënshkruaje dënimin. Ndaj sot, çdo kritikë perceptohet si sulm personal. Jo si mundësi për emancipim. Kërkimi i faljes kërkon siguri të brendshme. Dhe fatkeqësisht, shoqëria shqiptare është emocionalisht e pasigurt, ndaj mbrohet me krenari fallco. Shpesh prindi i bërtet fëmijës dhe thotë “do më kërkosh falje ti mua?”, mgjs fajin mund ta ketë vetë. Mësuesi që gabon por nuk kërkon ndjesë se “mësuesi është autoriteti.” Të gjithë kanë nevojë të jenë të saktë, edhe kur gabojnë. Kjo është paradoksi ynë i përditshëm.

Ç’na mbetet? Një shoqëri pa ndjesë, por plot “arsye” Na ka ndodhur të gjithëve. Bëjmë një gabim, por në vend që të themi “më fal”, themi: “Epo, ja që ndodhi… po nuk isha unë i vetmi.” “Po ti ç’do bëje në vendin tim?” “Kjo është Shqipëria, ç’të bëjmë!” Ja pra që ne kërkojmë falje vetëm kur zbulohemi, jo kur na djeg ndërgjegjja. Edhe atëherë, duam të dalim nga situata pa humbur asnjë gram krenarie. Kërkojmë falje me stilin: “Na falni që ju zhgënjyem që nuk jemi të përsosur.” Në fund të fundit, një shoqëri që nuk di të kërkojë falje, nuk mund të mësojë. Sepse kërkimi i ndjesës nuk është fund i dinjitetit, por fillimi i humanitetit. Është akti më politik, më etik dhe më emancipues që mund të bëjë një individ.

Falja nuk është amnisti. Është pranim. Është thyerje e egoizmit dhe e arrogancës barbare. Siç thotë një shprehje që meriton të futet në kushtetutën morale të çdo qytetari: “Të falësh do të thotë të lirosh një të burgosur – dhe të zbulosh se i burgosuri ishe ti.”

Shqipëria ka nevojë për këtë frymë. Jo për të harruar krimet e së shkuarës, por për t’i trajtuar ato me drejtësi dhe njerëzi, jo me urrejtje dhe hakmarrje. Sepse kur falim, nuk shpëtojmë fajtorët, por çlirojmë veten nga e kaluara. Ne shqiptarët e Amerikës dhe të gjithë ne që jetojmë në një shoqëri ku një president mund të kërkojë ndjesë publike, ku një ministër mund të japë dorëheqje për një lapsus etik, e dimë që falja nuk është akt i dobëtit, por virtyt i të fortit. E dimë se një shoqëri e shëndetshme nuk jeton me hakmarrje të përhershme, por me kujtesë të ndershme dhe zemër të hapur.

Nëse do të donim të sillnim një formë të re patriotizmi, ajo do të ishte kjo: t’i mësojmë njëri-tjetrit artin e faljes. Jo si akt harrese, por si akt qytetarie. Jo si zëvendësim të drejtësisë, por si fillim i një kulture tjetër, asaj që na mungon më shumë: kultura e përgjegjësisë dhe e njeriut që ka guximin të pranojë gabimin dhe të thotë “më fal”. Ne nuk jemi të lirë. As nga e kaluara, as nga njëri-tjetri. Ne ruajmë fyerjet si të ishin trofe. Ndaj çdo cikël politik kthehet në një hakmarrje të ripërsëritur. Asgjë nuk zgjidhet përfundimisht. Vetëm përmbyset. Dhe mbi rrënojat ndërtohet një hakmarrje e re.

Dhe kur të mësojmë t’i themi tjetrit me zë të qetë: “Më fal, isha gabim.” atëherë do kuptojmë se shoqëria nuk ndërtohet mbi krenarinë që nuk lëshon pe, por mbi përulësinë që pranon të ndryshojë. Deri atëherë, vazhdojmë me ritualin e zakonshëm: “Po unë nuk bëj njeri më të mirë se veten?”

Zef Ujkaj/

Më 31 korrik 2025, në moshën 92-vjeçare, u nda nga jeta Drita Ivanaj (Ujkaj), një ndër bijat më të ndritura të një prej familjeve më të shquara të historisë shqiptare. Homazhet për të ndjerën u zhvilluan në ambientet e Fondacionit “Martin dhe Mirash Ivanaj” në Tiranë, institucioni që ajo krijoi e drejtoi me përkushtim, ndërsa përcjellja për në banesën e fundit u bë në varrezat e Sharrës, pranë të atit, Martin, xhaxhait Mirash dhe kushëririt Nikollë. Me largimin e saj nga jeta, Shqipëria humbi një personalitet të rëndësishëm, që i kushtoi jetën trashëgimisë familjare, promovimit të vlerave kombëtare, ruajtjes së kujtesës historike dhe përhapjes së dijes ndër brezat e rinj.

Drita Ivanaj lindi në vitin 1933, në Tiranë. Ajo ishte e bija e juristit dhe gjyqtarit të lartë Martin Ivanaj dhe bashkëshortes së tij Giuseppina Pogliotti, italiane nga Napoli. Pas pushtimit fashist të Shqipërisë në vitin 1939, në moshën 6-vjeçare, Drita u largua nga Shqipëria bashkë me nënën e saj, fillimisht në Itali dhe më pas në SHBA, ku ajo ndërtoi një jetë të pavarur përmes edukimit, punës dhe përkushtimit të jashtëzakonshëm. Në Itali, Drita kreu Liceun Shkencor dhe më vonë studimet e larta në Hunter College në Nju Jork për Ekonomi dhe Menaxhim Biznesi. Drita pati një karrierë të suksesshme në menaxhimin e biznesit ndërkombëtar, ku për 15 vite drejtoi zyrën përfaqësuese të kompanisë italiane FIAT në SHBA. Më pas, ajo u orientua drejt fushës së sistemeve kompjuterike dhe për më shumë se dy dekada shërbeu në Universitetin Columbia si eksperte e lartë dhe menaxhere projektesh për dixhitalizimin e sistemeve administrative.

Në vitet ’90, me rënien e komunizmit, Drita u rikthye për herë të parë në Shqipëri dhe rifilloi lidhjen e saj me vendin e origjinës, me qëllimin kryesor mbrojtjen e trashëgimisë së familjes Ivanaj dhe restaurimin e shtëpisë së Ivanajve – dikur e bastisur nga pushtuesit dhe e sekuestruar nga regjimi komunist – në një vend dijeje dhe kulture. Gjithashtu me përpjekje të mëdha arriti të riatdhesojë eshtrat e të atit nga Stambolli, për t’i prehur në Tiranë pranë vëllait të tij, Mirashit.

Në vitin 1995, ajo themeloi Fondacionin Ivanaj në Nju Jork dhe pas një viti Fondacionin “Martin dhe Mirash Ivanaj”, në shtëpinë e rindërtuar, në Tiranë, të cilën e mori në pronësi pas shumë peripecive. Fondacioni “Martin dhe Mirash Ivanaj” është një organizatë jofitimprurëse që promovon arsimin, kulturën dhe vlerat kombëtare. Në ambientet e këtij fondacioni përveç dokumenteve të shumta, artefakteve, librave, është i ekspozuar edhe një flamur, i cili u mor nga shtëpia e tyre në Tiranë, nga bashkëshortja e Martinit, Giuseppina, përpara se fashistët të futeshin në kryeqytet duke e marrë me vehte në Itali dhe pastaj në Amerikë.

Sot, ky fondacion përfaqëson një nga institucionet më serioze dhe të përkushtuara ndaj ruajtjes së trashëgimisë dhe edukimit qytetar në Shqipëri.

Historia e familjes Ivanaj është e lidhur ngushtë me ndërtimin e shtetit shqiptar modern. Prejardhja e tyre është nga Bëkajt e Trieshit, në Malësi, një fis i njohur për trimëri dhe atdhedashuri. Djemtë e Dodë Ivanit – Martini, Mirashi dhe Zefi – do të linin gjurmë të pashlyeshme në historinë e Shqipërisë. Shkollimin fillor e kryen në vendlindje, ndërsa gjimnazin në Beograd. Studimet universitare i përfunduan në Romë, ku Mirashi u diplomua në filozofi dhe jurisprudencë, ndërsa Martini në të drejtë zakonore, me fokus mbi traditat juridike të Trieshit, Hotit dhe Grudës. Tezat e tyre u vlerësuan maksimalisht dhe botimi i tyre u bë i mundur falë bijës së Martinit, Drita Ivanaj, dekada më pas.

Pas kthimit në Shqipëri, Martini kontribuoi si avokat, gjykatës, anëtar dhe kryetar i Gjykatës së Lartë (1932–1938), ku dha ndihmesë të jashtëzakonshme në hartimin e legjislacionit modern shqiptar. Vdiq në ekzil në Stamboll më 1940, duke lënë bashkëshorten Giuseppina dhe vajzën e tyre të vogël, Dritën.

Mirashi Ivanaj, një ndër personalitetet më të mëdha të arsimit shqiptar, la gjurmë si reformator i shkollës kombëtare. Ai hartoi dhe zbatoi reformën e madhe të arsimit shtetëror dhe laik, duke e bërë arsimin fillor të detyrueshëm dhe falas. Në postin e Ministrit të Arsimit (1933–1935), luftoi për të krijuar një shkollë shqiptare të pavarur nga ndikimet e huaja dhe fetare, të bazuar në parimet e dijes, qytetarisë dhe barazisë. Krahas tyre, kushëriri Nikollë Ivanaj dha kontribut të vyer si botues dhe publicist, pjesëmarrës në Kongresin e Triestes dhe përfaqësues i Shqipërisë në Konferencën e Paqes në Paris (1919). Vepra e tij letrare dhe publicistike është dëshmi e përkushtimit të Ivanajve ndaj një Shqipërie të lirë, të arsimuar dhe të denjë.

Pas pushtimit fashist, vëllezërit Ivanaj refuzuan bashkëpunimin me pushtuesit dhe u larguan nga Shqipëria. Mirashi u rikthye pas luftës për të shërbyer si pedagog, por pas përndjekjes së ministrit Gjergj Kokoshi, ai vetë u arrestua në vitin 1947 dhe u dënua me burg për bindjet e tij demokratike. Vdiq më 1953 në spitalin e Tiranës, në vetmi, pa nderimet që i takonin.

Biblioteka dhe arkivi i familjes u shkatërruan nga fashistët dhe komunistët. Por vëllezërit Ivanaj lanë një trashëgimi të pavdekshme – ndërtuan institucione, mbollën dije, kultivuan vlera dhe jetuan me dinjitet.

Mirashi mban titujt “Kumandar i Urdhrit të Skënderbeut”, “Martir i Demokracisë”, “Mësues i Popullit” dhe “Nderi i Kombit”. Ai dhe Martini janë dëshmi se Shqipëria është ndërtuar edhe mbi sakrificat e mendjes dhe shpirtit.

Me ndarjen nga jeta të Dritës, u shua pinjollja e fundit e një familjeje që i dha Shqipërisë gjykatësin dhe ligjvënësin, reformatorin e arsimit, botuesin dhe publicistin, luftëtarin për pavarësi dhe mbrojtësin e trashëgimisë. Ajo mbylli me dinjitet një histori të lavdishme, duke lënë pas gjurmë të thella në shoqërinë shqiptare. Në emrin tim dhe të vëllazërisë Ujkaj, Ju falënderojmë nga zemra të gjithëve për ngushëllimet dhe fjalët e ngrohta që na keni dhënë në këtë kohë të dhimbshme, pas ndarjes nga jeta të motrës dhe bijës sonë të dashur, Drita Ivanaj.

Drita pushoftë në paqe. Kujtimi i saj do mbetet përjetë i gjallë në zemrat tona, jo vetëm si pjesë e pandashme e familjes sonë, por si një grua që me përkushtim, vendosmëri dhe dashuri për atdheun, punoi pa u lodhur që vepra e vëllezërve Ivanaj – Mirashit dhe Martinit – të mos harrohej kurrë. Ajo u bë ura lidhëse mes së kaluarës dhe brezave të sotëm, duke themeluar një fondacion të posaçëm për të ruajtur, promovuar dhe bërë të njohur trashëgiminë intelektuale dhe atdhetare të familjes Ivanaj, në shërbim të arsimit, drejtësisë dhe shtetit shqiptar.

Sot, më shumë se kurrë, ne ndjejmë krenarinë dhe përgjegjësinë për të vazhduar këtë amanet. Drita nuk ishte thjesht një bijë e Ivanajve, por një dritë që vazhdoi rrugën e tyre me dinjitet, fisnikëri dhe vizion. Bëkajt e Trieshit, Malësia dhe mbarë Shqipëria do të të kujtojnë me krenari. Qoftë i përjetshëm kujtimi i saj!

Përgatiti: Rafael Floqi

“Ka më shumë gjëra… që kanë gjasa të na trembin sesa që kanë për të na shtypur; ne vuajmë më shpesh në imagjinatë sesa në realitet.”

“E vërteta është se ne dimë kaq pak për jetën, saqë nuk e dimë vërtet se çfarë është lajmi i mirë dhe çfarë është lajmi i keq”, vërejti Kurt Vonnegut duke diskutuar Hamletin gjatë leksionit të tij me ndikim mbi format e historive. “I gjithë procesi i natyrës është një proces i integruar me kompleksitet të jashtëzakonshëm dhe është vërtet e pamundur të thuhet nëse çdo gjë që ndodh në të është e mirë apo e keqe”, shkroi Alan Watts një brez më parë në argumentin e tij të kthjellët për të mësuar të mos mendosh në terma fitimi ose humbjeje. E megjithatë, shumica prej nesh kalojnë pjesë të mëdha të ditëve tona duke u shqetësuar për perspektivën e ngjarjeve që i gjykojmë si negative, humbje të mundshme të nxitura nga ajo që i perceptojmë si “lajme të këqija”. Në vitet 1930, një pastor e klasifikoi ankthin në pesë kategori shqetësimesh, katër prej të cilave imagjinare dhe e pesta, “shqetësime që kanë një bazë të vërtetë”, duke zënë “ndoshta 8% të totalit”.

Një cikël lajmesh njëzet e katër orësh që shfrytëzon këtë prirje njerëzore e ka përkeqësuar padyshim problemin dhe e ka rritur 8% duke u shfaqur si 98%, por në zemër të këtij shtrembërimi të realitetit është një tendencë e lashtë e mendjes aq e lidhur fort me psikikën tonë sa ekziston pavarësisht nga ngjarjet e jashtme. Filozofi i madh romak i shekullit të parë, Seneka, e shqyrtoi atë, dhe antidotin e tij të vetëm të vërtetë, me një depërtim të pazakontë në korrespondencën e tij me mikun e tij Lucilius Junior, të botuar më vonë si Letra nga një Stoik (biblioteka publike) – thesari i përjetshëm i mençurisë që na dha Senekën mbi miqësinë e vërtetë dhe të rreme dhe disiplinën mendore të kapërcimit të frikës.

Në letrën e tij të trembëdhjetë, të titulluar “Mbi frikërat e pabaza”, Seneka shkruan: Ka më shumë gjëra… që ka të ngjarë të na trembin sesa të na shtypin; ne vuajmë më shpesh në imagjinatë sesa në realitet.

Duke pasur parasysh zakonin njerëzor vetshkatërrues dhe lodhës për t’u përgatitur për një fatkeqësi imagjinare, Seneka e këshillon mikun e tij të ri:

Ajo që ju këshilloj të bëni është të mos jeni të palumtur para se të vijë kriza; meqenëse mund të ndodhë që rreziqet para të cilave ju dukeshit sikur po ju kërcënonin, nuk do t’ju vijnë kurrë; ato me siguri nuk kanë ardhur ende.

Si rrjedhojë, disa gjëra na mundojnë më shumë sesa duhet; disa na mundojnë para se të duhet; dhe disa na mundojnë kur nuk duhet të na mundojnë fare. Ne kemi zakon të ekzagjerojmë, të imagjinojmë ose të parashikojmë hidhërimin.

Seneka më pas ofron një vlerësim kritik të shqetësimeve të arsyeshme dhe të paarsyeshme, duke përdorur retorikë elegante për të ndriçuar marrëzinë e shpërdorimit të energjive tona mendore dhe emocionale në klasën e dytë, e cila përfshin shumicën dërrmuese të anktheve tona:

Ka të ngjarë që disa probleme të bien mbi ne; por nuk është një fakt i tashëm. Sa shpesh ka ndodhur e papritura! Sa shpesh e pritura nuk ka ndodhur kurrë! Edhe pse është e paracaktuar të ndodhë, çfarë dobie ka të vraposh për të përballuar vuajtjen tënde? Do të vuash mjaft shpejt, kur të vijë; prandaj prit ndërkohë gjëra më të mira. Çfarë do të fitosh duke bërë këtë? Kohën. Ndërkohë do të ketë shumë ngjarje që do të shërbejnë për të shtyrë, për t’i dhënë fund, ose për t’ia kaluar një personi tjetër, sprovat që janë afër ose edhe në praninë tënde. Një zjarr ka hapur rrugën për ikje. Njerëzit janë lënë të rrëzuar butësisht nga një katastrofë. Ndonjëherë shpata është ndaluar edhe në fytin e viktimës. Njerëzit kanë mbijetuar nga xhelatët e tyre. Edhe fati i keq është i paqëndrueshëm. Ndoshta do të vijë, ndoshta jo; ndërkohë nuk ndodh. Prandaj prit përpara gjëra më të mira.

Gjashtëmbëdhjetë shekuj para se Dekarti të shqyrtonte marrëdhënien jetësore midis frikës dhe shpresës, Seneka shqyrton rolin e saj në zbutjen e ankthit tonë:

Mendja ndonjëherë krijon për vete forma të rreme të së keqes kur nuk ka shenja që tregojnë për ndonjë të keqe; ajo e shtrembëron në interpretimin më të keq një fjalë me kuptim të dyshimtë; ose nuk i plotëson ndonjë mëri personale për të qenë më serioze nga ç’është në të vërtetë, duke marrë parasysh jo sa i zemëruar është armiku, por deri ku mund të shkojë nëse është i zemëruar. Por jeta nuk ia vlen të jetohet dhe nuk ka kufi për hidhërimet tona, nëse i kënaqim frikërat tona në masën më të madhe të mundshme; në këtë çështje, le të të ndihmojë maturia dhe përbuz me një frymë të vendosur edhe kur është në sy të hapur. Nëse nuk mund ta bësh këtë, kundërvepro një dobësie me një tjetër, dhe zbutni frikën tuaj me shpresë. Nuk ka asgjë aq të sigurt midis këtyre objekteve të frikës saqë nuk është më e sigurt se gjërat që na tremben zhyten në asgjë dhe se gjërat për të cilat shpresojmë na tallen. Prandaj, peshoni me kujdes shpresat tuaja, si dhe frikën tuaj, dhe sa herë që të gjithë elementët janë në dyshim, vendosni në favorin tuaj; besoni atë që preferoni. Dhe nëse frika fiton shumicën e votave, anoni në drejtimin tjetër gjithsesi, dhe ndaloni së ngacmuari shpirtin tuaj, duke reflektuar vazhdimisht se shumica e njerëzve, edhe kur nuk ka probleme në të vërtetë ose me siguri priten në të ardhmen, ngazëllehen dhe shqetësohen.

Por rreziku më i madh i shqetësimit të gabuar, paralajmëron Seneka, është se duke na mbajtur vazhdimisht të tensionuar kundër një katastrofe të imagjinuar, na pengon të jetojmë plotësisht. Ai e përfundon letrën me një citat nga Epikuri që ilustron këtë pikë të kthjellët:

Budallai, me të gjitha të metat e tij të tjera, e ka edhe këtë, ai është gjithmonë duke u përgatitur për të jetuar.

Plotësoni këtë pjesë të veçantë të veprës krejtësisht të domosdoshme të Senekës, Letra nga një Stoik, me Alan Watts mbi antidotin ndaj epokës së ankthit, Italo Calvino mbi mënyrën e uljes së “shqetësimit” dhe Claudia Hammond mbi atë që na mëson psikologjia e parandalimit të vetëvrasjeve rreth kontrollit të shqetësimeve tona të përditshme, pastaj rishikoni Senekën mbi shfrytëzimin maksimal të shkurtërsisë së jetës dhe çelësin e qëndrueshmërisë kur humbja godet.

Fadil Tafil Çitaku*, PhD/

Të menduarit pozitiv—i përkufizuar si prirja për t’u përqendruar në mendime dhe pritshmëri optimiste—është lidhur me shëndet më të mirë psikologjik dhe reziliencë më të madhe. Studimet në neuroshkencë po zbulojnë gjithnjë e më shumë se si të menduarit pozitiv ndikon në funksionin, strukturën dhe proceset neurokimike të trurit. Kjo përmbledhje sintetizon dëshmitë empirike aktuale (2005–2025) për të sqaruar bazat nervore të të menduarit pozitiv, me fokus në rajonet e trurit, neurotransmetuesit dhe neuroplasticitetin. Aplikime praktike të bazuara në këto të dhëna ofrohen për të promovuar të menduarit pozitiv në jetën e përditshme.

Problemi i Shtjelluar

Edhe pse të menduarit pozitiv lidhet gjerësisht me mirëqenie të përmirësuar, mekanizmat nervorë që qëndrojnë pas këtyre përfitimeve mbeten të paeksploruar në thellësi. Një kuptim i detajuar i qarkullimeve të trurit dhe proceseve neurokimike përkatëse është thelbësor për të zhvilluar ndërhyrje të bazuara në evidencë që forcojnë reziliencën dhe shëndetin mendor.

Pyetja Kërkimore

Cilët mekanizma të trurit dhe rrugë neurokimike mbështesin të menduarit pozitiv, dhe si mund të përdoren këto gjetje për të zhvilluar strategji që kultivojnë pozitivitetin për shëndet mendor?

Metodologjia

U krye një kërkim literature në databazat PubMed, Scopus dhe Google Scholar duke përdorur termat: “positive thinking,” “optimism,” “neural correlates,” “brain,” dhe “neuroscience.” Kriteret për përfshirje: studime empirike të rishikuara nga kolegë, të publikuara midis viteve 2005 dhe 2025 që hetojnë korrelatet nervore ose neurokimike të të menduarit pozitiv ose optimizmit. Artikujt përmbledhës dhe meta-analizat u përjashtuan për t’u fokusuar në të dhëna kërkimore primare.

Përmbledhje e Literaturës

Rajonet e Trurit të Përfshira:

Kërkimet identifikojnë korteksin prefrontal ventromedial (vmPFC) dhe korteksin prefrontal dorsolateral (dlPFC) si kyçe në të menduarit pozitiv. vmPFC është i përfshirë në përfaqësimin e vlerave dhe rregullimin emocional (Sharot et al., 2017). Studimet me rezonancë magnetike funksionale tregojnë se paragjykimi optimist korrespondon me aktivitet të rritur në vmPFC dhe aktivizim të reduktuar në amigdalë, një rajon kyç për përpunimin e emocioneve negative (Sharot et al., 2011).

Korteksi cingulat anterior (ACC) gjithashtu luan rol në monitorimin e konfliktit midis inputeve negative dhe pozitive dhe modifikimin e vëmendjes drejt stimujve pozitivë (Voss et al., 2013).

Proceset Neurokimike

Dopamina ndikon në pritshmëritë pozitive dhe mësimin përmes shpërblimit. Studimet me manipulim farmakologjik dhe neuroimazheri konfirmojnë se lirimi i dopaminës në striatum mbështet paragjykimin optimist dhe mësimin përforcues pozitiv (Sharot et al., 2011). Roli i serotoninës në rregullimin e humorit ndihmon në ruajtjen e afekteve pozitive (Cools et al., 2008).

Neuroplasticiteti

Studimet afatgjata raportojnë se ndërhyrjet që promovojnë të menduarit pozitiv, si terapia kognitive e bazuar në ndërgjegjësim (mindfulness), rrisin vëllimin e lëndës gri në zonat prefrontale dhe forcojnë lidhjen me rajonet limbike, duke dëshmuar se të menduarit pozitiv mund të shkaktojë ndryshime neuroplastike (Kim & Hamann, 2007).

Rezultatet

Individët optimistë shfaqin rritje të aktivizimit në vmPFC dhe dlPFC gjatë detyrave me pritshmëri pozitive, me njëkohësisht një përgjigje të reduktuar të amigdalës ndaj stimujve negativë (Sharot et al., 2011). Sinjalizimi dopaminergjik në striatum lidhet pozitivisht me shkallën e optimizmit (Sharot et al., 2011). Studimet mbi neuroplasticitetin tregojnë se mendimi pozitiv i qëndrueshëm ose praktika e meditimit përmirëson lidhjet strukturore brenda qarqeve prefrontale-limbike (Kim & Hamann, 2007).

Diskutim

Të menduarit pozitiv angazhon një rrjet të shpërndarë të trurit ku korteksi prefrontal rregullon përgjigjet emocionale përmes kontrollit nga lart-poshtë të strukturave limbike. Dopamina forcon pritshmëritë pozitive përmes përmirësimit të përpunimit të shpërblimeve, ndërsa serotonina ndihmon në stabilitetin e humorit. Ndryshimet neuroplastike sugjerojnë se kultivimi i të menduarit pozitiv përmes praktikës mund të sjellë ndryshime të qëndrueshme në tru që përmirësojnë reziliencën emocionale.

Përfundim

Kërkimet aktuale në neuroshkencë theksojnë vmPFC, dlPFC, ACC dhe rrugët dopaminergjike si substratet nervore kyçe të të menduarit pozitiv. Këto gjetje mbështesin ndërhyrjet që synojnë rregullimin kognitiv dhe emocional për të rritur optimizmin dhe mirëqenien mendore.

Shtatë këshilla për të zbatuar të menduarit pozitiv çdo ditë:

Praktiko meditimin ndërgjegjës për të përmirësuar kontrollin prefrontal dhe për të reduktuar ndikimin negativ emocional (Kim & Hamann, 2007).

Përdor strategji të rishikimit kognitiv për të interpretuar ngjarjet negative në mënyrë pozitive, duke angazhuar dlPFC (Goldin, et al., 2008).

Vendos qëllime të arritshme pozitive për të stimuluar rrugët e shpërblimit të lidhura me dopaminën (Sharot et al., 2007).

Mbaj një ditar mirënjohjeje për të forcuar qarkullimet e kujtimeve pozitive (Emmons & Stern, 2013).

Kufizo ekspozimin ndaj lajmeve negative për të reduktuar mbistimulimin e amigdalës (Sharot et al., 2011).

Ruaj lidhjet shoqërore për të mbështetur ekuilibrin e serotoninës dhe rregullimin emocional (Cools et al., 2008).

Ushtrohu rregullisht për të nxitur neuroplasticitetin dhe balancën e neurotransmetuesve (Voss et al., 2013).

Referencat

Cools, R., Roberts, A. C., & Robbins, T. W. (2008). Serotoninergic regulation of emotional and behavioural control processes. Trends in cognitive sciences, 12(1), 31–40. https://doi.org/10.1016/j.tics.2007.10.011

Kim, S. H., & Hamann, S. (2007). Neural correlates of positive and negative emotion regulation. Journal of cognitive neuroscience, 19(5), 776–798. https://doi.org/10.1162/jocn.2007.19.5.776

Goldin, P. R., McRae, K., Ramel, W., & Gross, J. J. (2008). The neural bases of emotion regulation: reappraisal and suppression of negative emotion. Biological psychiatry, 63(6), 577–586. https://doi.org/10.1016/j.biopsych.2007.05.031

Sharot, T., Korn, C. W., & Dolan, R. J. (2011). How unrealistic optimism is maintained in the face of reality. Nature neuroscience, 14(11), 1475–1479. https://doi.org/10.1038/nn.2949

Sharot, T., Riccardi, A. M., Raio, C. M., & Phelps, E. A. (2007). Neural mechanisms mediating optimism bias. Nature, 450(7166), 102–105. https://doi.org/10.1038/nature06280

Voss, M. W., Vivar, C., Kramer, A. F., & van Praag, H. (2013). Bridging animal and human models of exercise-induced brain plasticity. Trends in cognitive sciences, 17(10), 525–544. https://doi.org/10.1016/j.tics.2013.08.001

*Academy of Leadership Sciences Switzerland, Zürich, Switzerland

*Instituti për Avancim Kombëtar, Prishtinë, Kosovë

Kontakti: fadil.citaku@alss-edu.ch

Irida Xhura/

ChatGPT-ja është tashmë pjesë e përditshmërisë së gjithkujt që ka nevojë të hartojë një mesazh, një shkresë, një e-mail apo edhe thjesht të gjejë përgjigje për pyetjet që i lindin. Pavarësisht përpjekjeve për të ndërgjegjësuar të rinjtë mbi disavantazhet e përdorimit të shpeshtë të ChatGPT-së, duket se kjo është kthyer në një luftë me mullinjtë e erës. Ja ku gjendemi sot përballë shkrimeve të përsosura nga ana drejtshkrimore, përgjithësisht të sakta nga ana gramatikore dhe sintaksore, por me një veçori të pazakontë për gjuhën shqipe nga ana e pikësimit.

A e keni vënë re që në shkrimet e gjeneruara nga ChatGPT-ja shfaqet shpesh kjo shenjë pikësimi (—)?

Kjo shenjë quhet em dash, sepse ka gjerësinë e shkronjës “M” në shtypjen tradicionale. Përdorimet më të zakonshme të saj janë:

Për të theksuar një ndërprerje ose pauzë në fjali:

Ajo ishte gati ta thoshte të vërtetën — por u tërhoq në çast.

Për të futur informacion shtesë ose për të zëvendësuar kllapat/presjet:

Vëllai im — ai që jeton në Gjermani — do të vijë për vizitë javën tjetër.

Në fund të fjalisë, për të treguar ndërprerje:

“Nëse do të kisha kujtuar të—”, ajo heshti papritur.

Kjo shenjë pikësimi nuk ekziston në sistemin standard të gjuhës shqipe dhe, për të qenë korrektë me përdorimin e saj, duhet të zëvendësohet me shenjat e mëposhtme:

Shenjat e pikësimit që zëvendësojnë shenjën em dash në shqip:

1. Presja (,)

Përdoret për të futur informacion shtesë në fjali.

Shembull me em dash:

Motra ime — më e vogla në familje — është shumë e talentuar.

Në shqip me presje:

Motra ime, më e vogla në familje, është shumë e talentuar.

2. Kllapat (())

Përdoren për të futur sqarime shtesë, më neutrale ose informuese.

Shembull me em dash:

Vëllai im — ai që jeton në Itali — po vjen për pushime.

Në shqip me kllapa:

Vëllai im (ai që jeton në Itali) po vjen për pushime.

3. Pikë e presje (

Përdoret për të ndarë dy ide që lidhen, por janë të pavarura.

Shembull me em dash:

Ai kishte vetëm një dëshirë — të kthehej në shtëpi.

Në shqip me pikë e presje:

Ai kishte vetëm një dëshirë; të kthehej në shtëpi.

4. Pikë (.)

Kur fjalia ndahet plotësisht për të theksuar idenë.

Shembull me em dash:

E dinte çfarë donte — nuk kishte më dyshime.

Në shqip me pikë:

E dinte çfarë donte. Nuk kishte më dyshime.

5. Vizë e zakonshme (-)

Përdoret kur nuk ka mundësi teknike për të shtypur em dash.

Shembull:

Ai — ndryshe nga të tjerët — nuk foli asnjë fjalë.

Ai – ndryshe nga të tjerët – nuk foli asnjë fjalë.

Pse është e rëndësishme të respektojmë shenjat e pikësimit të gjuhës shqipe?

1. Për të ruajtur normat gjuhësore standarde

Gjuha shqipe ka një sistem të kodifikuar të drejtshkrimit, ku përfshihen edhe rregullat e pikësimit. Ky sistem siguron që:

Tekstet të jenë të kuptueshme dhe të qarta për të gjithë lexuesit;

Të shmangen keqkuptimet ose interpretimet e gabuara;

Të ruhet uniteti i gjuhës së shkruar në libra, dokumente, shkolla, media etj.

2. Për të shmangur huazimet e panevojshme gjuhësore

Shenja të tilla si em dash (—) i përkasin kryesisht anglishtes dhe gjuhëve që përdorin një sistem tjetër pikësimi. Në shqip:

Em dash-i nuk është pjesë e sistemit standard;

Përdorimi i tij krijon ndjesinë e një “huazimi” të panevojshëm dhe të panatyrshëm në një tekst shqip.