Përgatiti: Rafael Floqi

“Ka më shumë gjëra… që kanë gjasa të na trembin sesa që kanë për të na shtypur; ne vuajmë më shpesh në imagjinatë sesa në realitet.”

“E vërteta është se ne dimë kaq pak për jetën, saqë nuk e dimë vërtet se çfarë është lajmi i mirë dhe çfarë është lajmi i keq”, vërejti Kurt Vonnegut duke diskutuar Hamletin gjatë leksionit të tij me ndikim mbi format e historive. “I gjithë procesi i natyrës është një proces i integruar me kompleksitet të jashtëzakonshëm dhe është vërtet e pamundur të thuhet nëse çdo gjë që ndodh në të është e mirë apo e keqe”, shkroi Alan Watts një brez më parë në argumentin e tij të kthjellët për të mësuar të mos mendosh në terma fitimi ose humbjeje. E megjithatë, shumica prej nesh kalojnë pjesë të mëdha të ditëve tona duke u shqetësuar për perspektivën e ngjarjeve që i gjykojmë si negative, humbje të mundshme të nxitura nga ajo që i perceptojmë si “lajme të këqija”. Në vitet 1930, një pastor e klasifikoi ankthin në pesë kategori shqetësimesh, katër prej të cilave imagjinare dhe e pesta, “shqetësime që kanë një bazë të vërtetë”, duke zënë “ndoshta 8% të totalit”.

Një cikël lajmesh njëzet e katër orësh që shfrytëzon këtë prirje njerëzore e ka përkeqësuar padyshim problemin dhe e ka rritur 8% duke u shfaqur si 98%, por në zemër të këtij shtrembërimi të realitetit është një tendencë e lashtë e mendjes aq e lidhur fort me psikikën tonë sa ekziston pavarësisht nga ngjarjet e jashtme. Filozofi i madh romak i shekullit të parë, Seneka, e shqyrtoi atë, dhe antidotin e tij të vetëm të vërtetë, me një depërtim të pazakontë në korrespondencën e tij me mikun e tij Lucilius Junior, të botuar më vonë si Letra nga një Stoik (biblioteka publike) – thesari i përjetshëm i mençurisë që na dha Senekën mbi miqësinë e vërtetë dhe të rreme dhe disiplinën mendore të kapërcimit të frikës.

Në letrën e tij të trembëdhjetë, të titulluar “Mbi frikërat e pabaza”, Seneka shkruan: Ka më shumë gjëra… që ka të ngjarë të na trembin sesa të na shtypin; ne vuajmë më shpesh në imagjinatë sesa në realitet.

Duke pasur parasysh zakonin njerëzor vetshkatërrues dhe lodhës për t’u përgatitur për një fatkeqësi imagjinare, Seneka e këshillon mikun e tij të ri:

Ajo që ju këshilloj të bëni është të mos jeni të palumtur para se të vijë kriza; meqenëse mund të ndodhë që rreziqet para të cilave ju dukeshit sikur po ju kërcënonin, nuk do t’ju vijnë kurrë; ato me siguri nuk kanë ardhur ende.

Si rrjedhojë, disa gjëra na mundojnë më shumë sesa duhet; disa na mundojnë para se të duhet; dhe disa na mundojnë kur nuk duhet të na mundojnë fare. Ne kemi zakon të ekzagjerojmë, të imagjinojmë ose të parashikojmë hidhërimin.

Seneka më pas ofron një vlerësim kritik të shqetësimeve të arsyeshme dhe të paarsyeshme, duke përdorur retorikë elegante për të ndriçuar marrëzinë e shpërdorimit të energjive tona mendore dhe emocionale në klasën e dytë, e cila përfshin shumicën dërrmuese të anktheve tona:

Ka të ngjarë që disa probleme të bien mbi ne; por nuk është një fakt i tashëm. Sa shpesh ka ndodhur e papritura! Sa shpesh e pritura nuk ka ndodhur kurrë! Edhe pse është e paracaktuar të ndodhë, çfarë dobie ka të vraposh për të përballuar vuajtjen tënde? Do të vuash mjaft shpejt, kur të vijë; prandaj prit ndërkohë gjëra më të mira. Çfarë do të fitosh duke bërë këtë? Kohën. Ndërkohë do të ketë shumë ngjarje që do të shërbejnë për të shtyrë, për t’i dhënë fund, ose për t’ia kaluar një personi tjetër, sprovat që janë afër ose edhe në praninë tënde. Një zjarr ka hapur rrugën për ikje. Njerëzit janë lënë të rrëzuar butësisht nga një katastrofë. Ndonjëherë shpata është ndaluar edhe në fytin e viktimës. Njerëzit kanë mbijetuar nga xhelatët e tyre. Edhe fati i keq është i paqëndrueshëm. Ndoshta do të vijë, ndoshta jo; ndërkohë nuk ndodh. Prandaj prit përpara gjëra më të mira.

Gjashtëmbëdhjetë shekuj para se Dekarti të shqyrtonte marrëdhënien jetësore midis frikës dhe shpresës, Seneka shqyrton rolin e saj në zbutjen e ankthit tonë:

Mendja ndonjëherë krijon për vete forma të rreme të së keqes kur nuk ka shenja që tregojnë për ndonjë të keqe; ajo e shtrembëron në interpretimin më të keq një fjalë me kuptim të dyshimtë; ose nuk i plotëson ndonjë mëri personale për të qenë më serioze nga ç’është në të vërtetë, duke marrë parasysh jo sa i zemëruar është armiku, por deri ku mund të shkojë nëse është i zemëruar. Por jeta nuk ia vlen të jetohet dhe nuk ka kufi për hidhërimet tona, nëse i kënaqim frikërat tona në masën më të madhe të mundshme; në këtë çështje, le të të ndihmojë maturia dhe përbuz me një frymë të vendosur edhe kur është në sy të hapur. Nëse nuk mund ta bësh këtë, kundërvepro një dobësie me një tjetër, dhe zbutni frikën tuaj me shpresë. Nuk ka asgjë aq të sigurt midis këtyre objekteve të frikës saqë nuk është më e sigurt se gjërat që na tremben zhyten në asgjë dhe se gjërat për të cilat shpresojmë na tallen. Prandaj, peshoni me kujdes shpresat tuaja, si dhe frikën tuaj, dhe sa herë që të gjithë elementët janë në dyshim, vendosni në favorin tuaj; besoni atë që preferoni. Dhe nëse frika fiton shumicën e votave, anoni në drejtimin tjetër gjithsesi, dhe ndaloni së ngacmuari shpirtin tuaj, duke reflektuar vazhdimisht se shumica e njerëzve, edhe kur nuk ka probleme në të vërtetë ose me siguri priten në të ardhmen, ngazëllehen dhe shqetësohen.

Por rreziku më i madh i shqetësimit të gabuar, paralajmëron Seneka, është se duke na mbajtur vazhdimisht të tensionuar kundër një katastrofe të imagjinuar, na pengon të jetojmë plotësisht. Ai e përfundon letrën me një citat nga Epikuri që ilustron këtë pikë të kthjellët:

Budallai, me të gjitha të metat e tij të tjera, e ka edhe këtë, ai është gjithmonë duke u përgatitur për të jetuar.

Plotësoni këtë pjesë të veçantë të veprës krejtësisht të domosdoshme të Senekës, Letra nga një Stoik, me Alan Watts mbi antidotin ndaj epokës së ankthit, Italo Calvino mbi mënyrën e uljes së “shqetësimit” dhe Claudia Hammond mbi atë që na mëson psikologjia e parandalimit të vetëvrasjeve rreth kontrollit të shqetësimeve tona të përditshme, pastaj rishikoni Senekën mbi shfrytëzimin maksimal të shkurtërsisë së jetës dhe çelësin e qëndrueshmërisë kur humbja godet.

Fadil Tafil Çitaku*, PhD/

Të menduarit pozitiv—i përkufizuar si prirja për t’u përqendruar në mendime dhe pritshmëri optimiste—është lidhur me shëndet më të mirë psikologjik dhe reziliencë më të madhe. Studimet në neuroshkencë po zbulojnë gjithnjë e më shumë se si të menduarit pozitiv ndikon në funksionin, strukturën dhe proceset neurokimike të trurit. Kjo përmbledhje sintetizon dëshmitë empirike aktuale (2005–2025) për të sqaruar bazat nervore të të menduarit pozitiv, me fokus në rajonet e trurit, neurotransmetuesit dhe neuroplasticitetin. Aplikime praktike të bazuara në këto të dhëna ofrohen për të promovuar të menduarit pozitiv në jetën e përditshme.

Problemi i Shtjelluar

Edhe pse të menduarit pozitiv lidhet gjerësisht me mirëqenie të përmirësuar, mekanizmat nervorë që qëndrojnë pas këtyre përfitimeve mbeten të paeksploruar në thellësi. Një kuptim i detajuar i qarkullimeve të trurit dhe proceseve neurokimike përkatëse është thelbësor për të zhvilluar ndërhyrje të bazuara në evidencë që forcojnë reziliencën dhe shëndetin mendor.

Pyetja Kërkimore

Cilët mekanizma të trurit dhe rrugë neurokimike mbështesin të menduarit pozitiv, dhe si mund të përdoren këto gjetje për të zhvilluar strategji që kultivojnë pozitivitetin për shëndet mendor?

Metodologjia

U krye një kërkim literature në databazat PubMed, Scopus dhe Google Scholar duke përdorur termat: “positive thinking,” “optimism,” “neural correlates,” “brain,” dhe “neuroscience.” Kriteret për përfshirje: studime empirike të rishikuara nga kolegë, të publikuara midis viteve 2005 dhe 2025 që hetojnë korrelatet nervore ose neurokimike të të menduarit pozitiv ose optimizmit. Artikujt përmbledhës dhe meta-analizat u përjashtuan për t’u fokusuar në të dhëna kërkimore primare.

Përmbledhje e Literaturës

Rajonet e Trurit të Përfshira:

Kërkimet identifikojnë korteksin prefrontal ventromedial (vmPFC) dhe korteksin prefrontal dorsolateral (dlPFC) si kyçe në të menduarit pozitiv. vmPFC është i përfshirë në përfaqësimin e vlerave dhe rregullimin emocional (Sharot et al., 2017). Studimet me rezonancë magnetike funksionale tregojnë se paragjykimi optimist korrespondon me aktivitet të rritur në vmPFC dhe aktivizim të reduktuar në amigdalë, një rajon kyç për përpunimin e emocioneve negative (Sharot et al., 2011).

Korteksi cingulat anterior (ACC) gjithashtu luan rol në monitorimin e konfliktit midis inputeve negative dhe pozitive dhe modifikimin e vëmendjes drejt stimujve pozitivë (Voss et al., 2013).

Proceset Neurokimike

Dopamina ndikon në pritshmëritë pozitive dhe mësimin përmes shpërblimit. Studimet me manipulim farmakologjik dhe neuroimazheri konfirmojnë se lirimi i dopaminës në striatum mbështet paragjykimin optimist dhe mësimin përforcues pozitiv (Sharot et al., 2011). Roli i serotoninës në rregullimin e humorit ndihmon në ruajtjen e afekteve pozitive (Cools et al., 2008).

Neuroplasticiteti

Studimet afatgjata raportojnë se ndërhyrjet që promovojnë të menduarit pozitiv, si terapia kognitive e bazuar në ndërgjegjësim (mindfulness), rrisin vëllimin e lëndës gri në zonat prefrontale dhe forcojnë lidhjen me rajonet limbike, duke dëshmuar se të menduarit pozitiv mund të shkaktojë ndryshime neuroplastike (Kim & Hamann, 2007).

Rezultatet

Individët optimistë shfaqin rritje të aktivizimit në vmPFC dhe dlPFC gjatë detyrave me pritshmëri pozitive, me njëkohësisht një përgjigje të reduktuar të amigdalës ndaj stimujve negativë (Sharot et al., 2011). Sinjalizimi dopaminergjik në striatum lidhet pozitivisht me shkallën e optimizmit (Sharot et al., 2011). Studimet mbi neuroplasticitetin tregojnë se mendimi pozitiv i qëndrueshëm ose praktika e meditimit përmirëson lidhjet strukturore brenda qarqeve prefrontale-limbike (Kim & Hamann, 2007).

Diskutim

Të menduarit pozitiv angazhon një rrjet të shpërndarë të trurit ku korteksi prefrontal rregullon përgjigjet emocionale përmes kontrollit nga lart-poshtë të strukturave limbike. Dopamina forcon pritshmëritë pozitive përmes përmirësimit të përpunimit të shpërblimeve, ndërsa serotonina ndihmon në stabilitetin e humorit. Ndryshimet neuroplastike sugjerojnë se kultivimi i të menduarit pozitiv përmes praktikës mund të sjellë ndryshime të qëndrueshme në tru që përmirësojnë reziliencën emocionale.

Përfundim

Kërkimet aktuale në neuroshkencë theksojnë vmPFC, dlPFC, ACC dhe rrugët dopaminergjike si substratet nervore kyçe të të menduarit pozitiv. Këto gjetje mbështesin ndërhyrjet që synojnë rregullimin kognitiv dhe emocional për të rritur optimizmin dhe mirëqenien mendore.

Shtatë këshilla për të zbatuar të menduarit pozitiv çdo ditë:

Praktiko meditimin ndërgjegjës për të përmirësuar kontrollin prefrontal dhe për të reduktuar ndikimin negativ emocional (Kim & Hamann, 2007).

Përdor strategji të rishikimit kognitiv për të interpretuar ngjarjet negative në mënyrë pozitive, duke angazhuar dlPFC (Goldin, et al., 2008).

Vendos qëllime të arritshme pozitive për të stimuluar rrugët e shpërblimit të lidhura me dopaminën (Sharot et al., 2007).

Mbaj një ditar mirënjohjeje për të forcuar qarkullimet e kujtimeve pozitive (Emmons & Stern, 2013).

Kufizo ekspozimin ndaj lajmeve negative për të reduktuar mbistimulimin e amigdalës (Sharot et al., 2011).

Ruaj lidhjet shoqërore për të mbështetur ekuilibrin e serotoninës dhe rregullimin emocional (Cools et al., 2008).

Ushtrohu rregullisht për të nxitur neuroplasticitetin dhe balancën e neurotransmetuesve (Voss et al., 2013).

Referencat

Cools, R., Roberts, A. C., & Robbins, T. W. (2008). Serotoninergic regulation of emotional and behavioural control processes. Trends in cognitive sciences, 12(1), 31–40. https://doi.org/10.1016/j.tics.2007.10.011

Kim, S. H., & Hamann, S. (2007). Neural correlates of positive and negative emotion regulation. Journal of cognitive neuroscience, 19(5), 776–798. https://doi.org/10.1162/jocn.2007.19.5.776

Goldin, P. R., McRae, K., Ramel, W., & Gross, J. J. (2008). The neural bases of emotion regulation: reappraisal and suppression of negative emotion. Biological psychiatry, 63(6), 577–586. https://doi.org/10.1016/j.biopsych.2007.05.031

Sharot, T., Korn, C. W., & Dolan, R. J. (2011). How unrealistic optimism is maintained in the face of reality. Nature neuroscience, 14(11), 1475–1479. https://doi.org/10.1038/nn.2949

Sharot, T., Riccardi, A. M., Raio, C. M., & Phelps, E. A. (2007). Neural mechanisms mediating optimism bias. Nature, 450(7166), 102–105. https://doi.org/10.1038/nature06280

Voss, M. W., Vivar, C., Kramer, A. F., & van Praag, H. (2013). Bridging animal and human models of exercise-induced brain plasticity. Trends in cognitive sciences, 17(10), 525–544. https://doi.org/10.1016/j.tics.2013.08.001

*Academy of Leadership Sciences Switzerland, Zürich, Switzerland

*Instituti për Avancim Kombëtar, Prishtinë, Kosovë

Kontakti: fadil.citaku@alss-edu.ch

Irida Xhura/

ChatGPT-ja është tashmë pjesë e përditshmërisë së gjithkujt që ka nevojë të hartojë një mesazh, një shkresë, një e-mail apo edhe thjesht të gjejë përgjigje për pyetjet që i lindin. Pavarësisht përpjekjeve për të ndërgjegjësuar të rinjtë mbi disavantazhet e përdorimit të shpeshtë të ChatGPT-së, duket se kjo është kthyer në një luftë me mullinjtë e erës. Ja ku gjendemi sot përballë shkrimeve të përsosura nga ana drejtshkrimore, përgjithësisht të sakta nga ana gramatikore dhe sintaksore, por me një veçori të pazakontë për gjuhën shqipe nga ana e pikësimit.

A e keni vënë re që në shkrimet e gjeneruara nga ChatGPT-ja shfaqet shpesh kjo shenjë pikësimi (—)?

Kjo shenjë quhet em dash, sepse ka gjerësinë e shkronjës “M” në shtypjen tradicionale. Përdorimet më të zakonshme të saj janë:

Për të theksuar një ndërprerje ose pauzë në fjali:

Ajo ishte gati ta thoshte të vërtetën — por u tërhoq në çast.

Për të futur informacion shtesë ose për të zëvendësuar kllapat/presjet:

Vëllai im — ai që jeton në Gjermani — do të vijë për vizitë javën tjetër.

Në fund të fjalisë, për të treguar ndërprerje:

“Nëse do të kisha kujtuar të—”, ajo heshti papritur.

Kjo shenjë pikësimi nuk ekziston në sistemin standard të gjuhës shqipe dhe, për të qenë korrektë me përdorimin e saj, duhet të zëvendësohet me shenjat e mëposhtme:

Shenjat e pikësimit që zëvendësojnë shenjën em dash në shqip:

1. Presja (,)

Përdoret për të futur informacion shtesë në fjali.

Shembull me em dash:

Motra ime — më e vogla në familje — është shumë e talentuar.

Në shqip me presje:

Motra ime, më e vogla në familje, është shumë e talentuar.

2. Kllapat (())

Përdoren për të futur sqarime shtesë, më neutrale ose informuese.

Shembull me em dash:

Vëllai im — ai që jeton në Itali — po vjen për pushime.

Në shqip me kllapa:

Vëllai im (ai që jeton në Itali) po vjen për pushime.

3. Pikë e presje (

Përdoret për të ndarë dy ide që lidhen, por janë të pavarura.

Shembull me em dash:

Ai kishte vetëm një dëshirë — të kthehej në shtëpi.

Në shqip me pikë e presje:

Ai kishte vetëm një dëshirë; të kthehej në shtëpi.

4. Pikë (.)

Kur fjalia ndahet plotësisht për të theksuar idenë.

Shembull me em dash:

E dinte çfarë donte — nuk kishte më dyshime.

Në shqip me pikë:

E dinte çfarë donte. Nuk kishte më dyshime.

5. Vizë e zakonshme (-)

Përdoret kur nuk ka mundësi teknike për të shtypur em dash.

Shembull:

Ai — ndryshe nga të tjerët — nuk foli asnjë fjalë.

Ai – ndryshe nga të tjerët – nuk foli asnjë fjalë.

Pse është e rëndësishme të respektojmë shenjat e pikësimit të gjuhës shqipe?

1. Për të ruajtur normat gjuhësore standarde

Gjuha shqipe ka një sistem të kodifikuar të drejtshkrimit, ku përfshihen edhe rregullat e pikësimit. Ky sistem siguron që:

Tekstet të jenë të kuptueshme dhe të qarta për të gjithë lexuesit;

Të shmangen keqkuptimet ose interpretimet e gabuara;

Të ruhet uniteti i gjuhës së shkruar në libra, dokumente, shkolla, media etj.

2. Për të shmangur huazimet e panevojshme gjuhësore

Shenja të tilla si em dash (—) i përkasin kryesisht anglishtes dhe gjuhëve që përdorin një sistem tjetër pikësimi. Në shqip:

Em dash-i nuk është pjesë e sistemit standard;

Përdorimi i tij krijon ndjesinë e një “huazimi” të panevojshëm dhe të panatyrshëm në një tekst shqip.

Përgatiti: Rafael Floqi

Gjithçka nisi rastësisht. Kazi Albab Hussain, student doktorature në Universitetin e Nebraskës–Lincoln, po studionte nanopjesëzat e argjendit në ambalazhet plastike ushqimore kur vuri re diçka alarmante: copa të vogla plastike që lëshoheshin nga enët. Si baba i ri, ai u shqetësua thellë. “Shumë ushqime për fëmijë ruhen në plastikë”, tha ai. Pyetja që pasoi ishte: 

Sa grimca plastike po konsumonte fëmija i tij?

Përgjigjja ishte tronditëse: miliarda. Ai testoi disa enë plastike të zakonshme dhe pas 10 ditësh në temperaturë ambienti apo në frigorifer, u gjetën miliona deri triliona mikro- dhe nanoplastika. Por nxehtësia ishte faktori më i rrezikshëm: vetëm tre minuta në mikrovalë bënë që një enë të lëshonte mbi 4 milion mikroplastika dhe 2 miliardë nanoplastika për centimetër katror.

Studimi i tij sugjeron se njerëzit po konsumojnë shumë më tepër plastikë sesa besohej më parë. Edhe pse ndikimet shëndetësore nuk janë plotësisht të qarta, provat në rritje lidhin mikroplastikën me probleme riprodhuese, metabolike dhe të sjelljes, si dhe me stres oksidativ e inflamacion.

Pse është e rrezikshme mikrovala për plastikën?

Plastika është përbërë nga polimere me origjinë nafte dhe përmban mijëra kimikate ndihmëse si bisfenoli A (BPA) dhe ftalatet, që e bëjnë më të fortë apo më fleksibël. Megjithatë, nxehtësia përshpejton shpërbërjen e tyre – përmes një procesi të quajtur hidrolizë – duke lëshuar grimca plastike dhe kimikate në ushqim. Sapo gëlltiten, këto përbërës mund të ndërhyjnë në hormonet tona, duke u sjellë si “hormone mashtruese” që mund të shkaktojnë sëmundje.

Studimet kanë gjetur këto grimca plastike në gjak, mushkëri, placenta dhe madje edhe në spermë. Ato jo vetëm që mund të sjellin ndotës të tjerë me vete, por nxisin edhe përgjigje inflamatore, pasi trupi përpiqet më kot t’i eliminojë. Në një eksperiment, qelizat embrionale njerëzore të ekspozuara ndaj nanoplastikave patën një normë vdekjeje 76% brenda 48 orësh – një sinjal shqetësues për ndikimet potenciale në shëndetin e njeriut.

Po nëse plastika është “e sigurt për mikrovalë”?

Shenja “e sigurt për mikrovalë” është mashtruese: do të thotë vetëm që plastika nuk shkrin, jo që është e sigurt kimikisht. Ato ende mund të përmbajnë bisfenole apo ftalate. Numrat në fund të enëve plastike ofrojnë një tregues orientues. Ja si klasifikohen:

1. PET – i zakonshëm në shishe pije dhe gjalpi kikiriku.
2. HDPE – më i sigurti; përdoret për shishe qumështi dhe detergjentë.
3. PVC – mund të përmbajë ftalate; përdoret në perdet e dushit dhe qeset mjekësore.
4. LDPE – çanta plastike dhe qese lëngjesh.
5. PP – përdoret në enët për foshnje dhe konsiderohet “rezistent ndaj nxehtësisë”.
6. PS – plastikë shkumë që shkrihet lehtë; rrezik i lartë.
7. Të tjera – përzierje që mund të përmbajë bisfenole.

Sipas ekspertëve, duhet të shmangni sidomos plastikat me kodet 1, 3, 6 dhe 7. Nëse nuk keni zgjidhje tjetër, llojet më të sigurta janë 2 (HDPE) dhe 5 (PP), por edhe ato mund të lëshojnë mikroplastikë nën nxehtësi.

Si të mbroheni?

Rogers, i cili punoi në sigurinë ushqimore në Departamentin e Bujqësisë të Shteteve të Bashkuara për më shumë se një dekadë para se t’i bashkohej Consumer Reports, thotë se klientët duhet të përpiqen gjithmonë të shmangin plastikat e shënuara me një ose gjashtë – ato që përdoren për të bërë paketimin e ushqimit prej stiropori njëpërdorimësh që mund të përmbajë porosinë tuaj të fundit të dorëzimit. Këto lloje plastikash zakonisht kanë një pikë të ulët shkrirjeje, “që do të thotë se “Kur i ngrohni në mikrovalë, ato do të lëshojnë kimikate edhe më shpejt se plastikat më të forta”, thotë ai. Llojet tre dhe shtatë janë gjithashtu kategoritë që kanë më shumë gjasa të përmbajnë ftalate dhe bisfenole. 

Nëse ai “do të ishte në një ishull të shkretë dhe [plastika] do të ishte e vetmja gjë që ishte në dispozicion”, Rogers thotë se do të zgjidhte llojet dy dhe pesë. Këto janë të dyja formula me dendësi më të lartë, të përdorura për të mbajtur lëngje dhe për të prodhuar artikuj si pirunët e ngurtë plastikë që shpërndahen në restorantin tuaj lokal për të marrë me vete. Ato kanë një pikë shkrirjeje më të lartë, “dhe gjithashtu nuk kanë tendencë të çahen ose të thyhen aq shumë”, thotë Rogers. (Megjithatë, ekipi i Hussain zbuloi se këto lloje enësh lëshojnë shumë mikroplastikë kur nxehen.)

Ekspertët rekomandojnë: mos ngrohni ushqim në plastikë. Përdorni qelq ose porcelan për mikrovalën. Edhe pse kërkimi mbi ndikimin e plastikës është ende në zhvillim, ka mjaftueshëm prova për të mbështetur shmangien sa më të madhe të saj. Laura Vandenberg thotë: “Nëse nuk blejmë plastikë, tregu do të na ofrojë alternativa.”

Nikollë Loka/

Rrethanat historike që favorizuan një lëvizje identitare në Himarë

Gjatë shekujve XVI deri në XVIII, treva e Himarës u përball me sfida të shumta në ruajtjen e identitetit të saj etnik shqiptar, si pasojë e politikave osmane dhe ndikimit të kishës greke. Gjatë kësaj periudhe, Himara gëzonte një farë autonomie ndaj Perandorisë Osmane, shpesh e mbështetur nga fuqitë perëndimore, veçanërisht nga Republika e Venecias dhe Selia e Shenjtë.

Edhe pse shumica e banorëve ishin të krishterë ortodoksë, ata e përjetonin me rezervë autoritetin e Patrikanës së Stambollit, e cila ushtronte një presion të vazhdueshëm për helenizim. Në kuadër të sistemit osman të miletit, të gjithë të krishterët ortodoksë përfshiheshin nën etiketën “rum” (grekë), çka ndikoi në turbullimin e identitetit të vërtetë etnik të shqiptarëve ortodoksë. Kjo do të thoshte se një shqiptar ortodoks konsiderohej pjesë e “miletit grek” (Falcetta, 2014: 51–52), pasi kisha ortodokse drejtohej nga klerikë grekë dhe liturgjia zhvillohej në gjuhën greke.

Sistemi i miletit ndikoi ndjeshëm në krijimin e një identiteti të dyfishtë për shumë shqiptarë ortodoksë, duke kontribuar në formimin e asaj që më vonë u quajtën “grekë të rremë” – shqiptarë etnikë që u identifikuan ose u vetëidentifikuan si grekë për arsye fetare, administrative ose për përfitime të tjera. 

Në Himarë, përdorimi paralel i shqipes dhe greqishtes ishte i zakonshëm, gjë që e vështirësonte përcaktimin e qartë të përkatësisë etnike në dokumentacionin kishtar dhe dëshmonte se identiteti etnik dhe gjuhësor ndikohej fort nga feja dhe liturgjia. Në këtë kontekst, kthimi i një pjese të popullsisë në katolicizëm të ritit lindor nuk përfaqësonte vetëm një akt fetar, por edhe një zgjedhje politike dhe identitare. Ky orientim drejt katolicizmit shihte në Kishën e Romës një mundësi për të ruajtur lidhjet me Perëndimin dhe për të shmangur asimilimin nga Patrikana greke.

Marrëdhëniet e ngushta me Perëndimin shpjegojnë pjesërisht prirjen e himariotëve për t’u afruar me Kishën Katolike. Kjo vihet re që nga koha e Papës Gregori XIII (1572–1585), kur në Romë u themelua Kolegji Papnor Grek i Shën Athanasit (1577), ku ndër studentët e parë ishte edhe një himariot (Murzaku, 2017: 22). Në letrat drejtuar Vatikanit, populli i Himarës i përcillte Papës dëmet e shkaktuara nga osmanët, përfshirë djegien e kishave dhe të rezidencës së Ipeshkvit, duke kërkuar ndihmë financiare për rindërtimin e saj si dhe për sigurimin e armëve dhe municioneve për t’u mbrojtur nga sulmet osmane.

Letra e 12 korrikut 1577 drejtuar Papës Gregori XIII, e firmosur nga klerikë dhe laikë himariotë, shpreh jo vetëm dëshirën për bashkim me Romën, por edhe kërkesën që sakramentet dhe kremtimet të vijonin sipas ritit bizantin, pasi shumica e popullsisë nuk e njihte gjuhën latine (Murzaku, 2017: 22–23).

Në fillim të shekullit XVII, një mision i murgjve bazilianë, të formuar në Kolegjin Papnor të Shën Athanasit, u dërgua në trevat jugore shqiptare për të realizuar një bashkim juridiksional me Kishën e Romës (Doja, 2023: 98). Në Himarë, misioni i parë i tyre daton nga viti 1632 dhe vijoi, me ndërprerje, deri në gjysmën e dytë të shekullit XVIII. Ky ishte një mision udhëtues, tipik për zonat e konsideruara terra missionis (tokë misioni).

Pranimi i katolicizmit të ritit lindor u shndërrua në një formë rezistence kulturore dhe etnike, më shumë sesa një veprim thjesht fetar. Himariotët i kërkonin Vatikanit të mundësonte shkollimin e fëmijëve të tyre në Romë dhe Napoli, një kërkesë që dëshmon ndërgjegjen e qartë për rëndësinë e arsimit në gjuhën dhe kulturën shqiptare. Letrat e tyre, shpesh të nënshkruara në emër të “kombit tonë shqiptar”, përbëjnë dëshmi të qarta të vetëdijes kombëtare shumë kohë përpara epokës së Rilindjes Kombëtare.

Liturgjia në gjuhën shqipe, e ndaluar nga Patrikana greke, u kthye në një kërkesë politike dhe kulturore për komunitetet shqiptare ortodokse që synonin ruajtjen e identitetit të tyre kombëtar (Falcetta, 2014: 149). Kërkesa për ta dalluar veten nga grekët, i shtyu klerikët dhe intelektualët arbëreshë të theksonin veçoritë gjuhësore, fetare dhe kulturore të etnisë së tyre, duke i hapur rrugë vetëdijes kombëtare që do të kulmonte dekada më vonë (Historia e arsimit, 2003: 98; Tare, 2019: 78–79) dhe do të jepte ndikimin e saj edhe në Shqipërinë e Jugut.

Arsimi dhe liturgjia në gjuhën shqipe në Himarë

Zhvillimi i arsimit dhe liturgjisë në gjuhën shqipe në Himarë lidhet ngushtë me ndikimin e drejtpërdrejtë të Selisë së Shenjtë dhe komuniteteve arbëreshe në Itali, veçanërisht në kuadrin e përpjekjeve për të frenuar islamizimin dhe për të forcuar identitetin etnik dhe fetar të popullsisë. Vatikani lehtësoi përdorimin e shqipes në shkolla dhe në përgatitjen e klerikëve vendas, të cilët përbënin bërthamën e strukturës fetare greko-katolike në Shqipërinë e Jugut.

Në këtë drejtim, rolin kryesor e luajtën dy qendra arsimore me rëndësi: Kolegji Grek i Shën Athanasit në Romë (1581), i themeluar nga Papa Gregori XIII me Bulën Apostolicae Sedis Specula më 13 janar 1576, dhe Manastiri i Shën Bazilit në Mezzojuso të Siçilisë (1601). Kolegji i Shën Athanasit, më i hershmi ndër institucionet arsimore për ortodoksët në Romë, pranoi studentë grekë, shqiptarë dhe italo-shqiptarë, të cilët më vonë u kthyen si misionarë në trojet shqiptare (Altimari, 2014:3; Murzaku, 2017: 84-85; Tare, 2021:80). Manastiri i Mezzojuso-s, nga ana tjetër, u shndërrua në një qendër të rëndësishme kulturore dhe arsimore për komunitetet arbëreshe, duke funksionuar për dy shekuj si një lloj universiteti për kolonitë shqiptare (Di Marco, 2007:12).

Në vitin 1692, me kërkesë të vetë komunitetit të Himarës, Kongregata e Propagandës vendosi të ringjallte misionin e nisur më 1633 nga Neofit Rodino dhe të vazhduar nga Simeon Laskari, Arkadi Stanila, Onofrio Kostantini dhe Giovanni Giuseppe De Camillis, të gjithë të formuar në Kolegjin Grek të Romës dhe pjesëtarë të urdhrit të Shën Bazilit, të lidhur me manastirin e Mezzojusos. Ata përgatiteshin në greqishten liturgjike, por kishin një njohje të thellë edhe të shqipes, e cila ishte e domosdoshme për misionin e tyre në Shqipërinë e Jugut, veçanërisht në Himarë (Altimari, 2014:63).

Janë pikërisht këta misionarë arbëreshë, të formuar në Munxifs (Mezzojuso), që themeluan shkollat e para shqipe në Bregdetin Jugor. Dokumentet dhe dorëshkrimet që na kanë mbërritur dëshmojnë për përdorimin e shqipes si gjuhë ndërmjetësimi në procesin e ungjillizimit, pastaj edhe si gjuhë e liturgjisë. Një rol të veçantë në përhapjen e gjuhës shqipe pati edhe Imzot Zef Skiròi, që përpiloi dhe shpërndau tekste në shqip (Altimari, 2014:64).

Në krahasim me shkollat katolike në Shqipërinë e Veriut, të cilat përdornin veprat e Budit, Bardhit dhe Bogdanit, në jug praktikohej përkthimi i posaçëm i Doktrinës së Krishterë për përdorim lokal. Kjo tregon se në Jug, përdorimi i shqipes në shkollim dhe liturgji ishte më i lidhur me priftërinjtë vendas dhe ata të ardhur nga komunitetet arbëreshe, siç është rasti i priftërinjve të formuar në Mezzojuso dhe kthyer në trojet e tyre, ndër ta edhe At Dhimitri nga Dhërmiu (Minguli, 2016: 58-59).

Në vitin 1628, Propaganda Fide ngarkoi Giovanni Rodinò me misionin për të themeluar një qendër greko-katolike në Himarë, të cilën e drejtoi deri më 1643. Ai themeloi një shkollë në Vuno, e cila u shndërrua në qendër rajonale dijesh, që tërhiqte nxënës nga gjithë zona dhe klerikë nga manastiret përreth. Rodinò botoi katekizma dhe libra në shqip, të cilat i shpërndante falas. Ndër nxënësit e tij ishte edhe Papa Dhimitri nga Dhërmiu, i cili përktheu katekizmat në një shqipe elegante për përdorim në të gjithë krahinën e Himarës (Murzaku, 2017: 25-26).

Pas Rodinòs, misioni u vazhdua nga figura të tjera si Konstandino Onufro Skanilos, Giovanni De Camillis, Filoteo Zassi, Mattenga, dhe Giuseppe Skirò. Edhe pse ndeshën kundërshtim të ashpër nga dhespoti i Janinës, ata arritën të forconin rrjetin shkollor shqip në bregdetin e Himarës, duke arsimuar pothuaj të gjithë klerin lokal (arbresh.info).

Një shembull  përkushtimi është Nilo Catalano, i cili përgatiti një “Gramatikë shqipe” për 80 nxënësit e shkollës së Dhërmiut, si dhe një fjalor shqip-italisht që, sipas Zef Skiròit, ruhen ende nga familja Skirò (Murzaku, 2017:22). Më 10 maj 1693, Katalano dhe Zassi mbërritën në Himarë dhe në gjashtë muajt e parë organizuan shkolla në Dhërmi, Himarë dhe Vuno, duke konsoliduar arsimin shqip në rajon (Di Marco, 2007:15).

Rasti i Himarës në shekujt XVI–XVIII dëshmon qartë përpjekjet e qëndrueshme të popullsisë vendase për të ruajtur identitetin kombëtar dhe gjuhësor nëpërmjet arsimit dhe liturgjisë në gjuhën shqipe. Ndërhyrja e Selisë së Shenjtë, përkrahja e kolegjeve kishtare në Itali dhe veçanërisht kontributi i misionarëve italo-shqiptarë, krijuan një rrjet të qëndrueshëm shkollash dhe misioni që përhapi kulturën dhe fenë në shqip. Këto përpjekje, që shpesh zhvilloheshin në kundërshtim me presionet e kishës ortodokse greke dhe pushtetit osman, dëshmojnë jo vetëm një rezistencë shpirtërore e kulturore, por edhe një ndërgjegje të hershme etnike shqiptare në rajonin e Himarës. Në këtë dritë, përdorimi i shqipes në liturgji dhe shkolla nuk ishte thjesht një akt fetar apo edukativ, por një akt vetëdije kombëtare.  Kjo trashëgimi historike na rikujton se identiteti shqiptar në jug të vendit nuk është produkt i zhvillimeve të vonshme, por një realitet historik i ngulitur thellë në ndërgjegjen dhe veprën e brezave.