Nga Albert HABAZAJ/ studiues*/
Raportet histori – krijimtari folklorike janë trajtuar edhe nga studiues të ndryshëm shqiptarë për ngjarje të ndryshme historike, por, më të shumtën, duke u nisur thjesht nga trajtesa të shkurtëra, të një plani të përgjithshëm. Duke pasur pikënisje këngët historike të Luftës së Vlorës më 1920, do të dëshironim të shihnim më së afërmi edhe disa raporte më të përcaktuara të faktit historik dhe të trajtimit të tij folklorik. Kjo me dëshirën e mirë që jo vetëm të ndriçohet kjo luftë, siç na e sjell kënga popullore, por dhe të mbahet një qëndrim më i qartë rreth raporteve histori – epikë historike, mbështetur mbi një lëndë folklorike të caktuar, ngaqë, në fund të fundit, kjo ka të bëjë dhe konceptimin dhe me kuptimin e folklorit. Një hapësirë e përcaktuar qartë përsa u përket raporteve histori- epikë historike kërkon kuptim të drejtë si nga historiani, ashtu dhe nga folkoristi.
Lufta e Vlorës është trajtuar në nivele të caktuara nga historianë të ndryshëm, edhe në tekstin përgjithësues të historisë së Shqipërisë. Ndërsa nga folkloristët është përmendur herë pas here kjo ngarje dhe janë botuar një numër jo i vogël këngësh, që bëjnë fjalë pikërisht për këtë luftë dhe që përbëjnë një cikël nga më të plotët, nga më të bukurit, shumë i larmishëm, me një intensitet të madh ngjarjesh, tablosh, figurash, që sjellin informacione aq të gjera, sa që në një farë mënyre, e gjithë tabloja historike të duket sikur të vjen përpara syve¹) shoqëruar edhe me shënime sqaruese. Por këngët popullore nuk janë parë më tej si lëndë materiale që jep mundësi për trajtesa më të gjera. Deri më sot nga folkloristët për ciklin e Epikës Historike të Luftës së Vlorës (EH LV) është thënë se “Përgjithësisht në këngët e këtij cikli ndjehet e pranishme përplasja midis luftëtarëve të popullit shqiptar dhe pushtuesve italian딲)
Për vetë rëndësinë e madhe që paraqet Lufta e Vlorës më 1920, në planin kombëtar, menduan se do të ishte me interes që nëpërmjek kësaj teme, jo vetëm t’i bëjmë jehonë e homazh kësaj ngjarjeje, por se ajo do të na shërbente për të shprehur kuptimin tonë rreth raporteve të caktuara midis historisë dhe folklorit, si dy disiplina shkencore edhe të afërta, por edhe të mëvehtësishme. Duhet të pohojmë që në fillim se për ne fakti historik dhe trajtimi folklorik duhen parë si raporte të historisë me artin folklork, që nuk e shohim thjesht si art të fjalës, por si krijim të veçantë artistik, të
_____________
1) A. Xhagolli: Etnologjia dhe folklori shqiptar; Vlorë, Triptik, 2007, f. 251).
2) A. Xhagolli, vep. e cit., po aty).
natyrës sinkretike. Çdo pasqyrim artistik folklorik nuk është thjesht një fotokopjim i realitetit, kështu që as EH LV nuk mund të bëjë përjashtim nga ky fakt. Arti folklorik, si dukuri sinkretike, në tërësinë e përbërësve të tij është një njësi artistike.
Kjo do të thotë se autori kolektiv, në proceset folklorike, pas aktit të fillesës krijuese individuale, pranon dhe përfshin në qarkullimin folklorik ato krijime që ai parapëlqen, pavarësisht nga rëndësia dhe vlerësimi i këndvështrimit të kronikanit, pjesëmarrësit apo vëzhguesit në ngjarje, dokumentit, historianit. Një ngjarje a një figurë shumë e rëndësishme në aspektin historik, (siç do ta vërejmë edhe gjatë ftillimit të mikrotezës: “Lufta e Vlorës. Historia në epikën historike”) mund të mbetet fare mirë jashtë trajtimit folklorik. Krijuesi popullor mund të jetë krejt indifferent ndaj një ngjarjeje a figure të rëndësishme të historisë dhe të bëjë të vetën ngjarje a figura të rastësishme a të dorës së dytë, të tretë etj. Edhe kjo do të thotë fare hapur dhe qartë se krijimtaria folkolorike nuk është e barabartë me historinë dhe se nuk merr përsipër të pasqyrojë çdo moment, ngjarje, situatë, person historik.
Në të mirë të këtij pohimi vjen edhe një fakt tjetër. Duhet thënë se dhe përbërësit e një krijimi folklorik të veçantë, posaçërisht teksti poetik, paraqiten me vlera estetike. Për më tepër, një dukuri e tillë vërehet edhe te këngët historike, që për vetë natyrën e tyre janë përgjithësisht pak më të shkarkuara nga figuracioni artistik, i afrohen më shumë një narracioni, kanë enumeracion emrash, luftëtarësh, vendesh etj. Përmendim, ndër të tjera, strukturën poetike, narracionin poetik, figuracionin poetik.
Për më tepër, në shkrirjen, harmonizimin e elementeve, formave, mjeteve etj., të ndryshme, si në planin artistik, ashtu dhe në atë joartistik, përftohen ndjesi, përfytyrime, realitete artistike të mirëfillta. Kjo do të thotë se në krijime të ndryshme folklorike mund të ketë mbingarkesa jo të baraspeshuara, në rastin më të mirë midis vlerave artistike dhe atyre praktiko- utilitare, në vartësi të funksioneve shprehëse të vetë krijimit apo të llojit a të zhanrit folklorik ku bën pjesë. Por në tërësinë e përbërsve të vet, pavarësisht nga pesha zotëruese, në çdo krijim folklorik është e pranishme komponentja artistike.
Nga ana tjetër, çdo krijim folklorik e merr fillesën e vet nga një realitet i caktuar, pra ka në bazë të tij një moment jetësor, pavarësisht nga dozat e përpunimit artistik. Pra, në thelb, në çdo krijim folklorik shpaloset apo mund të merret një informacion i caktuar nga realiteti jetësor. Në këtë kuptim, do të thoshim s e për historianin trajtimi folklorik mund të përbëjë burim të rëndësishëm informativ, në rastet kur i mungon fakti i mirëfilltë historik. Për më tepër, duhet të kujtojmë se te shqiptarët, për kushte të caktuara, dhomat e burrave kanë qenë përgjithësisht mjediset ku historia përcillej edhe përmes këngëve historike.
Problemet teorike të shtruara më lart do t’i zhvillojmë më gjerësisht, duke u nisur nga lënda folklorike e mbledhur dhe e botuar për Luftën e Vlorës më 1920. Folkloristi i mirënjohur shqiptar Qemal Haxhihasani, për ciklet e këngëve popullore që trajtojnë periudhën 1913-1939, të asaj epike historike, që sot klasifikohet “këngë të periudhës së shtetit të pavarur shqiptar”¹), thotë se ato “janë vazhdim i këngëve të periudhës së Rilindjes Kombëtare si në brendi ashtu edhe në formën e tyre artistik ²). Ai përcakton nëncikle të luftërave, nëpërmjet të cilave, sipas tij, bashkohen pjesë të veçanta të historisë së lëvizjes lokale në tërësinë e jetës historike kombëtare. Sipas tij, sistemimi i këngëve brenda vëllimit është organizuar sipas kriterit kronologjik, duke i grupuar në tre kapituj: I. Këngë për ngjarje historike të viteve 1913-1919; II. Këngë për ngjarje të viteve 1920-1924 dhe III. Këngë për ngjarje të viteve 1925-1939. Kjo ndarje është bërë edhe sepse për secilën prej këtyre fazave ka zotëruar një ide kryesore e veçantë. Brenda përbrenda secilës ndarje ka edhe një farë grupmi të këngëve sipas kriterit tematik në mënyrë që të mos krijohet një shkapërderdhje, përhapje pa rregull, e hallakatur e materialit.
Për ne në këtë rast është me interes theksimi nga folkloristi A. Xhagolli si një cikël i veçantë i këngëve të Luftës së Vlorës më 1920³). Në EH LV zotëron më fuqishëm ideja e mbartur nga faza e parë, ajo e mbrojtjes së pavarësisë kombëtare të kërcënuar, e tërësisë tokësore të Atdheut, sepse ishte evident rreziku i shkëputjes nga trungu amtar i trojeve shqiptare. Në këtë bllok këngësh pasqyrohet edhe lufta për konsolidimin e shtetit të ri shqiptar. Lufta e Vlorës, (1920) për shkak të përpjestimeve dhe jehonës së saj është lënë si njësi më vete. Në këtë cikël përshihen, biles, sipas kriterit kronologjik, paraprijnë ciklin edhe këngët për Kongresin e Lushnjës, ndonëse numerikisht janë të kufizuara. Kongresi i Lushnjës, që u mbajt në janar të vitit 1920, u shkrua “me shkronja shtypi në zemrat e çdo shqiptari”4), sepse ngriti me forcë flamurin e luftës antikoloniale, duke hedhur poshtë planet e Konferencës së Paqes që u mbajt në Paris pas Luftës I Botërore (LPB) për copëtimin e Shqipërisë dhe përcaktoi një program politik të qartë e luftarak, rreth të cilit u bë bashkimi i shtresave më të gjera të popullit shqiptar në një front antikolonial për çlirim kombëtar. Lufta e armatosur e Vlorës, që shpërtheu në qershor të po këtij viti kundër pushtuesve italianë, ishte një zbatim i vendimeve të këtij Kongresi, rrjedhim logjik i dinamikës së situatës në kohë dhe në hapësirë. Edhe _____________
1) A. Xhagolli: Etnologjia dhe folklori shqiptar; Vlorë, Triptik, 2007, f. 251)
2) A. Xhagolli, vep. e cit., po aty).
3) A. Xhagolli, vep. e cit., f.251.
4) Dokumenta e material historike nga lufta e popullit shqiptar për liri e pavarësi 1917-1941; Tiranë: botim i Arkivit të Shtetit, 1959, f.61.
duke hedhur poshtë planet e Konferencës së Paqes që u mbajt në Paris pas Luftës I Botërore (LPB) për copëtimin e Shqipërisë dhe përcaktoi një program politik të qartë e luftarak, rreth të cilit u bë bashkimi i shtresave më të gjera të popullit shqiptar në një front antikolonial për çlirim kombëtar. Lufta e armatosur e Vlorës, që shpërtheu në qershor të po këtij viti kundër pushtuesve italianë, ishte një zbatim i vendimeve të këtij Kongresi, rrjedhim logjik i dinamikës së situatës në kohë dhe në hapësirë. Edhe Kongresi i Lushnjës i kryesuar nga Sulejman Delvina, edhe Lufta e Vlorës e kryesuar nga Osman Haxhiu patën një rëndësi të madhe për Shqipërinë dhe regjistrohen si dy ngarje të shënuara në historinë kombëtare të popullit shqiptar. Për Kongresin e Lushnjës, i cili protestoi kundër Traktatit të Fshehtë të Londrës (1915) */2) dhe kundër kërkesave shoviniste të fqinjëve, që rrëzoi qeverinë tradhëtare të Durrësit më 29. 01.1920, me motivacionin se kishte vepruar “jashtë tagrit dhe programit të caktuar nga Kongresi i Durrësit dhe formoi kabinetin, gjithësej na kanë mbërritur vetëm tri këngë, dhe pikërisht ato që fillojnë me vargjet: “Po vjen teli havada” [havada (turq.): në hava, në ajër], “Në Lushnje lidhnë bashkimë”, e cila vjen e botuar me 4 vargje, dhe “U ngre populli në këmbë”, botuar edhe në vëllimin III të Epikës historike nën numrat 185, 186, 187 ¹), në “Kujtime dhe këngë popullore për luftën çlirimtare të viteve 1918-1920”, nën numrat 2, 3, 4 ²). Nga një botim më i vjetër “Këngë popullore historike”, përgatitur nga Instituti i Shkencave, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, Tiranë, 1956 nuk na vjen asnjë këngë për gjurmë folklorike të regjistruar, që t’i bënte jehonë popullore Kongresit të Lushnjës, i cili pati rëndësi të veçantë kombëtare, sepse mori vendime për rimëkëmbjen e shtetit shqiptar, për sigurimin e pavarësisë dhe mbrojtjen e tërësisë territoriale të tij. Kënga me 4 vargje: “Në Lushnje lidhnë bashkimnë,/ për të bërë Shqipërinë./ Tiran’ u ngre qeveria,/ dhe u mbrojt me gjak liria.”³) Gjirokastër, 1970, në një botim tjetër vjen më e plotë në këtë variant: “ Në Lushnjë lidhen bashkime/ Musliman’ e të krishterë/ Për të bërë Shqipërinë/ tha Kongresi plot me vlerë./ Zoti Sulejman Delvinë/ Kryeministër i kabinesë/ të drejtë e nise qëllimnë/ emëri yt nuk do vdesë./ rrofsh mor rrofsh se ç’i shërbeve/ Të mirë ç’e pate qëllimnë/ me të holla s’u gënjeve…” 4).
______________
1- Epika historike: përgat. Qemal Haxhihasani, Miranda Dule; Akademia e Shkencave e RPSSH, Tiranë, 1990 [1989], vëll.III, f. 290- 292).
2- Kujtime dhe këngë popullore për luftën çlirimtare të viteve 1918-1920”, përgat. Muin Çami, Qemal Haxhihasani, Zihni Haskaj, Zihni Sako; Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, Instituti i Folklorit, Tiranë, 1970, f. 228- 230.
3) Epika historike, 3: vep. e cit.,f.292.
4) Kongresi i Lushnjës dhe Lufta e Vlorës, Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Historisë, Tiranë, 1974, f. 97.
*/2). Traktati i Fshehtë i Londrës (1915). Marrëveshje e fshehtë e përfunduar midis fuqive të Antantës dhe qeverisë italiane më 26.04.1915, për të plotësuar pretendimet e qeverisë italiane në Shqipëri dhe synimet territoriale të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë mbi tokat shqiptare. Sipas pikës 5 të T. F. L . , bregdeti shqiptar, prej derdhjes së Bunës në Veri deri në derdhjen e Drinit në Jug, përfshirë Shëngjinin, i kalonte Serbisë dhe Malit të Zi; sipas pikës 6 Vlora dhe ishulli i Sazanit i kalonte Italisë. Sipas pikës 7 Italia detyrohej të mos e kundërshtonte dëshirën eventuale të Francës, Anglisë dhe Rusisë që pjesët veriore e jugore të Shqipërisë të ndaheshin midis Malit të Zi, Serbisë dhe Greqisë, ndërsa në Shqipërinë e Mesme do të formohej shteti shqiptar “autonom“, i cili do të ishte nën protektoratin e Italisë. Me T. F. L. Fuqitë e Antantës dhe Italia merrnin nëpër këmbë të drejtat sovrane të popullit shqiptar dhe likujdonin pavarësinë e Shqipërisë. Traktati u botua për herë të parë nga qeveria sovjetike fill pas fitores së Revolucionit të Tetorit dhe pastaj në organet e tjera jashtë dhe brenda Shqipërisë. Ai u bë i njohur në të gjitha qarqet atdhetare shqiptare, u cilësua prej tyre “Qefini i Shqipërisë” dhe ngjalli një valë zemërimi që u pasua me protesta energjike dhe nga një lëvizje e fuqishme antiimperialiste. Ai u hodh poshtë nga Kongresi i Lushnjës.
(F E SH, vëll. III, bot. i ri i ASHSH, QESH: Koli Xoxi; Tiranë, 2009, f. 2734- 2735)
Kënga ruhet në Muzeun historik të Gjirokastrës dhe është krijuar dhe kënduar nga vjershëtori popullor Teno Lena nga Fterra me miqtë e tij këngëtarë. Këtë njësi folklorike e sjell Lefter Dilo nëpërmjet kumtesës” Veprimtaria politike në Gjirokastër në mbështetje të Kongresit të Lushnjës”, mbajtur në sesionin shkencor të Lushjnës, janar 1970 dhe botuar në vëllimin “Kongresi i Lushnjës dhe Lufta e Vlorës”. Më specifik e konkret për mospërfshirjen e folklorit në rolin e fotografit të realitetit, por në përfshirjen e tij si pasqyrues artistik i këtij realiteti është vlerësimi i studiuesit A. Xhagolli kur thotë: “Kënga historike përzgjedh ato ngjarje, momente, figura që lidhen dhe pasqyrojnë interesat e komunitetit ku praktikohet krijimi folklorik. Ky lloj “indiferentizmi” i këngës historike mund të shpjegohet edhe me mungesën e informacionit rreth ngjarjeve apo figurave historike.
Dihet se kënga historike ka si karakteristikë të vetën pasqyrimin e atypëratyshëm të ngjarjeve reale. Ndaj ndodh që ato, edhe kur janë me peshë në historinë kombëtare, të mos zënë vend apo të jenë të rastësishme në krijimet e epikës historike. Kështu p.sh., Kongresi i Lushnjës (1920) përbën një ngjarje madhore në historinë kombëtare shqiptare, ndërsa epika historike paraqitet pothuajse e painteresuar. Më tej tregon se në vëllimin e tretë të epikës historike, botim në nivel akademik, që përfshin dhe periudhën historike të mbajtjes së Kongresit të Lushnjës, mezi bëhen gjithsej 3 tekste këngësh, por edhe këto, tërheq vëmendjen specialisti i folklorit, “nuk duken krejt autentike të kohës”¹).
Përgjithësisht numri i këngëve të shënuara nuk tregon për një barazi në vlerësime të kësaj ngjarjeje historike nga folklori në raport me atë që sjell historia. Shpjegimet më të mundshme do të lidheshin me moskuptimin dhe vlerësimin jo të nivelit të duhur nga ana e krijuesit popullor. Edhe pse në periudhën, kur u zhvillua Kongresi i Luftës e në vijim shpërtheu Lufta e Vlorës kishte pushuar së vepruari komponentja e luftës kundër pushtuesve osmanë për çlirimin kombëtar, gati gjithë krijuesit e këngëve apo valleve të kënguara vinin nga komunitete rurale, ishin këngëtorë, rapsodë popullorë të formuar në gjirin e bujqve e të blegtorëve. Janë raste të rralla aktivizimet e njerëzve të arsimuar, që kanë bërë vargje e i kanë kënduar së bashku me banorët, luftëtarët, kuvendarët etj. Të tillë mund të përmendim Halim Xhelon, i cili më 9 maj 1920, kur bobla mblodhi tërbeçtë në Bregun e Bragjine (që nga ai çast mori emrin Bregu i Alarmit), në ballë të fshatit Tërbaç të Lumit të Vlorës thuri dhe këndoi në mes të bashkëfshatarëve të tij këtë njësi folklorike të regjistruar dhe të memorizuar në kujtesën sociale të komunitetit që e pranoi dhe e përcolli tek të pasmit e gjakut. Ja vargjet e këngës: “Shqipëri e dashur/ Je në robëri./ Jamte buzëplasur/ Se ti s’ke liri./ Un’ për ty do des,/ I dashur Atdhe,/ I gjall’ të mos jes,/ Ndryshe pse më ke?/ Ngrihi burra trima,/ Armikun përzëmë/ Porsi vetëtima/ këtu mos ta lëmë!/ Shqip’ria thërret-ë/ lirinë kërkon-ë,/ nga nevej e pret-ë/ mvetësi dëshron-ë./ Nevej të bashkuar/ O për një qëllim-ë./ Me flamur në duar:/ Vdekje për shpëtim-ë”. E shënuam këngën siç e kemi dëgjuar atje ku është kënduar, sikurse është praktikuar, me të folmen dialektore të Tërbaçit, duke respektuar parimin fonetik detyrimisht. [E vemë në dukje këtë fakt sepse, nga e gjithë lënda foklorike e botuar që kemi qëmtuar, teksti ka ardhur i sajdisur, për të qenë sa më afër formës letrare, normave të shqipes standarte (aqsa, sadopak), gjë që folklori s’e pranon]. Këtë këngë të H. Xhelos e kemi gjetur të botuar në gazetën “Mbrojtja Kombëtare” ²), gjatë gërmimit në arkivat e shtypit periodik të Bibliotekës Kombëtare, Tiranë. Gjithashtu, memorja na sjell si në ekran vitet 1967- ’70, kur ndihej një situatë sa festive, aq solemne në Tërbaç, sepse gëzonin njerëzit, kur prisnin 50 vjetorin e kujtimit të fitores së bujshme që kishin arritur në Luftën e Vlorës, më Njëzetën, “kur hodhën talanin në det”, siç thoshnin ish- vullnetarët e kësaj lufte çlirimtare. Si tani më vijnë në kujtesë ata burra të bardhë, të moshuar, po shtatlartë të thantë si xha Rizai, babë Rustemi, xha Tahiri, babë Seferi, xha Prënjua me xha Agon e pleq të tjerë të fshatit që mblidhnin rreth vetes ata pak më të rinjtë, që u vinte “sëra për pleqërim me burra” si Mujo Gjondedën, Kujtim Micin, Mejdi Skëndon, Rexhep Abazin, Abaz Abazin, Qazim Çelon, Qazim Abazin, Asllan Nikën, Izet Skëndon, Rrapush Mehmetin, Mitro Gjinin, Xhevit Gjinin, Sinan I. Hoxhën, Sherif Gjokën e me radhë, kush mbushte moshën e bëhej zot kënge e burrë muhabeti, një natë te njëri, një natë te tjetri nëpër odat e miqve apo më rrallë kur dilnin ditën sipër, në qendër të fshatit a në Breg të Bragjine e këndonin (për qejf të tyre, jo me porosi), këngë të vjetra të Xhebro Gjikës, që kishte qenë vetë në Luftën e Vlorës, apo këtë të Halimit që cituam ose të tjera që i thurnin vetë, i qepnin aty për aty, një varg njëri, një varg tjetri. Të gjithë me radhë, sipas një rregulli që ata e zbatonin përpikmërisht bëheshin marrësa, ku njëri ia kthente këngës, ___________
1) A. Xhagolli, vep. e cit., f. 248.
2) Mbrojtja Kombëtare, 18 nëntor 1920, nr.6.
një tjetër ia hidhte dhe iso bënin të tërë burrat e ulur këmbëkryq e ashtu shtruar, vënçe, pleqërishte, me melodinë e tyre karakteristike, që kënga o t’u vente gjym, zile Janine, ose s’këndohej fare. Këngën e Halimit, vjelur edhe nga subjekti Hamdi Hodo e që bën fjalë për çlirimin e Shqipërisë nga zgjedha koloniale italiane, bërë e kënduar në atmosferën e përgatitjes së luftës heroike të Vlorës dhe që u bënte thirrje bashkëfshatarëve për t’u ngritur në këtë luftë e gjetëm të shkruar në një letër të vjetër, të zverdhur nga koha, gjatë kohës që gërmonim në dosjet e arkivës personale jo shumë sistemuar. Ndoshta kjo këngë është ndër më të vjetrat, ngaqë s’mund të shprehemi dot me siguri që pikërisht kjo njësi folklorike është arketipi i këngëve kushtuar Luftës së Vlorës, sepse kur flasim për arketipin e çojmë mendjen te prototipi, te kënga e parë, te protokrijimi, të cilin do ta trajtojmë më gjerë në vijim të punimit, për të vërejtur e klasifikuar edhe botimet më të vjetra folklorike për LV. Mund të ketë patur dhe këngë të tjera, por që s’kanë arritur dot për arsye nga më të ndryshmet, sepse mund të ketë ndodhur dhe një dukuri tjetër. Siç është e njohur tashmë për folkloristët, krijime folklorike të periudhave të caktuara historike mund të mos mbeten në qarkullimin folklorik te brezat pasardhës. Po kështu, për mungesë të regjistrimit të tyre krijime që mund të kenë bërë jetë folklorike nuk janë të njohura për ekzistencën e tyre. Kjo gjendje e gjen justifikimin te fakti se epika historikebën jetë passive folklorike, nuk është në qarkullim, rrallë tepër rrallë praktikohet ajo dhe me raste në hapësira të ngushta si Dukati, Armeni, Tërbaçi, Koculi, Kanina, Brati, Smokthina, Bënça, Fterra, Sevasteri pra në disa fshatra të Labërisë së Vlorës e Tepelenës, si dhe në Mallakastër, sidomos nga moshatarët. Për të qenë më bindës pohimi ynë, mund të ndalemi pak më gjatë për fatin e krijimit folklorik të Paraluftës së Vlorës, protokrijimi i 9 majit 1920. Ai ka arritur deri në ditët tona në sajë të botimit të parë që më 18 .11.1920 në gazetën “Mbrojtja kombëtare” (1920-1923), e cila ishte gazetë e përjavshme, informative, politike, shoqërore, letrare, organ i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare” që udhëhoqi Luftën e Vlorës. Numri i parë doli më 14 tetor 1920; dolën 83 numra. Nga nr. 1 deri 45 e drejtoi dom Mark Vasa, ndërsa nga nr. 46 (28.11.1921) e deri në fund e drejtoi Qazim Kokoshi. Luftoi për mbrojtjen e lirisë, të pavarësisë e të tërësisë tokësore të vendit, propagandoi idenë e bashkimit të popullit shqiptar rreth qeverisë kombëtare të dalë nga Kongresi i Lushnjës. Është pikërisht gazeta” Mbrojtja Kombëtare” ruajtësja e tekstit të këngës që bëri e këndoi H. Xhelo më 9 maj në Tërbaç. A kishte rrezik të fshihej nga çdo lloj kujtese apo informacioni ekzistence? Mendojmë që jo, sepse ajo ruhej të paktën në më shumë se tre burime dhe praktikohej nga ai komunitet që u ndodh tok me Halimin më 9 maj, pra mbahej mend të paktën, nga një grup i vogël njerëzish, të cilët e kishin qejf ta këndonin, qoftë se dikur, në vitet ’20 të shek. XX ishin të pushtuar nga tjetri; shfrytëzoheshin nga i huaji e kërkonin shpëtim; jo vetëm që dhe nga natyra ishin kryelartë; qoftë për t’u mburrur që ishin bashkëkohës të Halim Xhelos; qoftë se nga lufta që bënë dolën fitimtarë e jo humbës- dhe kjo patjetër i bënte të ndiheshin krenarë. Motivuar nga kjo logjikë pleqtë ua mësonin këngën bijve dhe ajo mbahet mend deri te 50- 60 vjeçarët e sotëm që banojnë në Tërbaç. Kënga e H. Xhelos është e botuar me shkurtime edhe në vëllimin III të Epikës Historike, nën nr. 197 me titullin “Ngrihi burra trima”¹), ku i interesuari, studiuesi lexon se është mbledhur në Tërbaç të Vlorës, 1980 dhe poshtë tekstit ka shënimin: “Sipas kujtimeve popullore, Heroi i Popullit Halim Xheloja, i rrethuar nga bashkëfshatarët e tij, e këndoi këtë këngë në mes të fshatit Tërbaç më 9 maj 1920”. Gjatë periudhës së grumbullimit, seleksionionimit dhe studimit të materialit të nevojshëm për temën e ngushtë “Lufta e Vlorës: Historia dhe epika historike” nga platforma e temës bosht për Luftën e Vlorës vërejtëm se kjo këngë gjendet e botuar nga historiani, Profesor Viron Koka dhe Sazan Xhelo, i biri i Heroit në botimin akademik me studim, materiale e dokumente nën siglën e Akademisë së Shkencave “Halim Xhelo – militant dhe ideolog i shquar revolucionar”²). Gjithashtu është e botuar edhe nëpër libra të ndryshëm lokalë, me ndonjë ndryshim në tekst. Kjo njësi folklorike dallon që është këngë e tipit mobilizues, këngë kushtrimi, ku ndihen notat patetike. Duke qenë se kjo këngë mund të jetë dallëndyshja e parë, pararendëse e ciklit të pasur të këngëve për luftën e Vlorës, justifikohet ndoshta toni deklarativ, (gjithmonë duke gjykuar në kontekst të situatës kur u këndua, ku u këndua, pse u këndua dhe çfarë korri, çfarë realizoi, çfarë siguroi për misionin që krijuesi e interpretoi në atë komunitet. Krijuesi, njëkohësisht dhe interpretues, “solisti i parë” marrësi i këngës duke synuar që të përçonte përmes saj rritjen e ndërgjegjes kombëtare të njerëzve, që e dëgjonin dhe këndonin me të, i mbushte ata me ndjenja të larta dashurie për vendlindjen, me nderim sublime për lirinë, me zjarrin e ndezur atdhetar, duke kërkuar kështu nëpërmjet këngës plotësimin e nevojave praktiko – utilitare të komunitetit. Si duket, kënga i përgjigjet flakë për flakë kërkesës së ngutshme të momentit aspak të qetë, por shumë të trazuar, të turbulluar e të paqartë, prandaj kënga merr ritëm e bëhet prush e, për të ndezur zjarrin e çlirimit nga kolonizatorët e rinj, del nga shtrati tradicional i krijimeve të kënduara nga burrat, sipas stilit muzikor “labçe vënçe” që aplikohej në atë kohë dhe në atë hapësirë ku dihet e këndohet me “stilin muzikor të Tërbaçit”¹), siç njihet dhe vlerësohet edhe nga etnomuzikologët dhe folkloristët shqiptarë. Aktualisht kënga nuk bën jetë folklorike, sikurse një pjesë e konsiderueshme e EHLV dhe këtë fakt e argumenton logjika e kohës, e zhvillimit, e rrethanave, kushteve aktuale, nevojave që komuniteti shqiptar, brenda të cilit edhe ai vlonjat e lab, ka sot, si dhe kërkesave që ky komunitet social ka, me synimin që të përmirësohemi duke përparuar, duke synuar paqe, harmoni, zhvillim, integrim, identitet në familjen europiane, të cilës i përkasim (Shih rev. Të Drejtat e Njeriut)
_____________
1) Epika historike, vep. e cit., f. 303.
2) Halim Xhelo – militant dhe ideolog i shquar revolucionar”; përgat. Viron Koka, Sazan Xhelo: Akademia e Shkencave të RPSH, Instituti i Historisë Tiranë; 1975, f . 60.
Është për t’u vënë në dukje dhe fakti që, ndërsa historia parashtron kushtet dhe parapërgatitjet për fillimin e L V, flet për Kongresin e Durrësit (1918), për Qeverinë e Përkohshme të Durrësit (1918-1920), për Kongresin e Lushnjes, për Komitetin e Mbrojtjes Kombëtare, për Luftën e Vlorës dhe për jehonën e saj brenda dhe jashtë vendit, për zgjerimin e lëvizjes në Veri (Lufta e Koplikut deri në tërheqjen e trupave jugosllave nga Malësia e Shkodrës me zbrazjen e Kastratit e tërë ato fshatra të djegura lënë pas, apo Lufta e Dibrës dhe bën konkluzionet e tërheqjes së forcave jugosllave në kufijtë e Shqipërisë së vitit 1913), kënga historike as që “shqetësohet” për shumë nga këta elementë të tillë. Si e gjithë kënga historike shqiptare edhe EHLV nuk merret me përgjithësime dhe shpjegime jashtë kuadrit konkret e që nuk japin drejtpërsëdrejti momente, ngjarje a figura në aksion ose në veprim të caktuar.
Luftërat e vitit 1920, si ajo e Vlorës, e Koplikut dhe e Dibrës, përbëjnë, sipas historianëve shqiptarë, tri piketa të pathyeshme të qëndresës heroike që sollën fitore të merituara të luftëtarëve vendas mbrojtës ndaj agresorëve të huaj sulmues, që, me dyndjet e armatosura, bënë zaptime të padrejta të tokave që shqiptarët i kishin trashëguar nga brezi në brez dhe i kishin mbrojtur me gjak. Luftërat e vitit 1920 plotësojnë pragun kohor dhe kurorëzimin e rinjohjes ndërkombëtare të pavarësisë, ku padyshim Lufta çlirimtare e Vlorës, sipas historianëve shqiptarë, renditet ndër ngjarjet më të mëdha të historisë kombëtare të shek. XX, që pati një rol vendimtar në mbrojtjen e tërësisë territoriale të Shqipërisë dhe në rivendosjen e pavarësisë së saj²). Ndërsa këngët popullore nuk arrijnë të përcjellin një mesazh të tillë. Mendojmë se kjo lidhet, së pari, me natyrën e krijimit popullor, që s’bën përgjithësime të gjera; së dyti, përgjithësisht krijimi popullor nuk u rikthehet ngjarjeve dhe figurave historike, t’i trajtojë ato në distancim nga koha e tyre. Përkundrazi, tipik për krijimin popullor të epikës historike është transmentimi i drejtpërdrejtë, si të thuash, flakë për flakë ose shumë i përafërt i momenteve historike të caktuara, që i bën objekt pasqyrimi.
Historianët përcaktojnë si një ndër momentet më të rëndësishme të Luftës së Vlorës mbëshjetjen dhe përkrahjen me të gjitha mjetet, por në mënyrë të fshehtë zhvillimit me sukses të Luftës së Vlorës¹) që i dha Qeveria e Kongresit të Lushnjës, quajtur ndryshe qeveria e Tiranës, nga që më 11.02. 1920 u vendos në Tiranë, e cila u caktua përkohësisht kryeqytet i Shqipërisë nga organet e larta të shtetit shqiptar, që dolën më 1920 nga Kongresi i Lushnjës. Kënga popullore dëshmon se krijuesi popullor
__________
1) Kënga polifonike labe: përgat. Spiro Shituni, Agron Xhagolli; Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i Kulturës Popullore: Tiranë, 1986, f. 7, 8, 543.
2) Historia e Popullit Shqiptar III, periudha e Pavarësisë: 28 Nëntor 1912- 7 Prill 1939, Akademia e Shkencave e Shqipërisë; Tiranë: Toena, 2007, f.166
e njeh apo ka informacion për Kongresin e Lushnjës: “shumë patërjot’ u mblodhë/ në qytet të Lushnjës-ë,/ më nëndëqint e njëzetë/ zhvilluan kongresin-ë./ Një qeveri e formuan/ për të gjithë vëndin-ë,/ u ngre populli në këmbë,/ kundër copëtimit-ë/ dhe breshkaqënit në Vlorë/ i treguam vëndin-딲). Është kjo një këngë e regjistruar në Dukat të Vlorës më 10 janar 1970, gjithsesi, relativisht e re dhe nuk renditet në tekstet që i përkasin tabanit, e cila është kënduar nga rapsodi Dule Havari me miqtë e tij të grupit të Dukatit, sipas variantit shtruar dukaçe me rastin e 50 vjetorit të Kongresit të Lushnjës. Tek Epika historike, 3³) teksti është i botuar më i shkurtuar dhe në disa vargje sipas normave letrare, jo sipas parimit fonetik Edhe kësaj kënge (sikurse këngës së H. Xhelos, që praktikohej në Tërbaç), për plotësimin e vargut me metrin përkatës, ndonjëherë i shtohen gjatë melodisë zanore që s’i ka fjala. Këtë funksion kanë edhe ë-t që janë shtuar edhe në fund të vargjeve të kësaj kënge, për të plotësuar ritmin folklorik me alternimin e vargjeve dyshe 8 rroksh me 7 rroksh. Kongresin e Lushnjës dhe veprimtarinë e tij politike e diplomatike në shërbim të Shqipërisë, akoma në pelena identiteti, këtë ngjarje të rëndësishme të historisë kombëtare, kënga popullore e kalon pa ndonjë vëmendje të veçantë, shkarazi, vetëm me 2-3 njësi folklorike, që, me sa duket, nuk janë krijuar e nuk janë kënduar në kohën e ngjarjes. Një gjë e tillë mund të shpjegohet ose me mosmbledhjen në kohën e duhur të ndonjë krijimi tjetër të tillë, ose me mos përqëndrimin dhe mos vlerësimin e këtij momenti. Edhe folkloristët kanë evidentuar se elementet me prejardhje nga folklori qytetar janë të kufizuar si për Kongresin e Lushnjës, edhe për Luftën e Vlorës, kështu që dhe EHLV ruan të njëjtën arkitekturë si të këngëve të periudhës pararendëse të pushtimit Osman, sidomos me ciklet a nënciklet e këngëve për luftrat kundër reformave antishqiptare të Tanzimatit, të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, të kryengritjes së Malësisë së Madhe, të Pavarësisë, për bijtë e shpatës shqiptare e trimat e kryengritjeve popullore me Gjolekë e Sef Koshare, me Ded Gjo Lul e Çerçiz Topull, me Ismail Qemal, Is’ Boletin e Flamur Kombëtar.
Kënga popullore ve në dukje dhe lidhjen, bashkëpunimin, mbështetjen jo vetëm midis krahinave të afërta, si: Mallakastra, Kurveleshi, Gjirokastra, në krahë të fshatrave te Labërisë së Brendshme të Lumit të Vlorës e të Dukatit, të Tepelenës, të Himarës e të Treblovës, që mbajtën edhe peshën kryesore të luftës, por edhe deri në Skrapar, Kolonjë, Sarandë, Myzeqe me Fier e Lushnjë Korçë e deri në Çamëri: : “Alush Taka me Muharremë/ me djelt’ e vëndit skifterë/ në ndihmë Vlorës i vanë,/ u shtruan në istikamë,/ krahpërkrahë me Selamë,/ lëftuan me breshkamanë:/ Llogora- Kanin’, Mavrovë,/ gjersa _______________
1) Fjalor enciklopedik shqiptar, vëllimi III, botim i ri i ASHSH, QESH: përgat. zëri nga Muin Çami; Tiranë, 2009, f. 2154).
2) D. Havari: Ligjëro biblili ynë vjershërime dhe rapsodi; Tiranë, 2001, f. 36
3) Epika historike, 3, vep. e cit.. f. 291, nr. 186
Italin’ e shporrr딹) .Kënga është kënduar në Arpicë të Margëlliçit që i përket krahinës etnografike të Çamërisë dhe është regjistruar në komunitetin çam në Skelë të Vlorës, më 1982, mban nr. 314 dhe bën sqarimin poshtë tekstit me dy shënime:
Alush Take Konispoli dhe Muharrem Rushit Koska, dy komandantë të çetave të Çamërisë. Në vitin 1920 morën pjesë me çetat e tyre në Luftën e Vlorës gjer në çlirimin e plotë të saj.
Është fjala për komandantin legjendar Selam Musa Salaria (Hero i Popullit).
Në këtë mënyrë kënga popullore na bën me dije për një situatë konfliktuale me pushtuesin në përmasa shumë më të gjera se sa thjesht në Vlorë dhe në krahinat e saj. Në përmasa të zgjeruara, në vija të përgjithshme, edhe historia, sipas kriterit shkencor se ç’peshë ze fakti historik i ngjarjeve e personazheve të Luftës së Vlorës në rrafshin e historisë kombëtare. Historia Luftën e Vlorës e paqyron si pjesë të historisë kombëtare, jo si histori lokale edhe pse lufta u bë në lokalitete, pra në hapësira lokale, nga që nuk u shtri në gjithë vendin, ajo pati rëndësi jetike për vijimin ekzistencial të kombit, për vetë pavarësinë konkrete të Shqipërisë. Historia i ka dhënë vendin e merituar kësaj lufte.
Kënga sjell një lloj informacioni të veçantë për nga mënyra e pasqyrimit, rreth drejtuesve të Luftës së Vlorës: “ -Kush e tha fjalën e parë?/ – Osman Haxhiu qe djalë,…²) apo “Osmëni njëzet vjeç dalë/ bashkë me Sali Muranë,/ me Halimin dipllomanë…” ose “ Osman Haxhiu ka folë:/ -O djem, kush do vej’ në Vlorë ” ³), si dhe: “ Në krye vunë Osmënë,/ drejton maleve pa hënë…”4) apo një tjetër: “Kush e njih, kush e kish parë,/ Halim Xhelon, deli djalë?!…” ¹). Një këngë e vjetër na sjell një tablo informative më të plotë për drejtuesit e tjerë, të cilët do të organizonin komunitetet të cilat u kishin besuar atyre drejtimin e zhvillimit të luftës në terren: “Maji më njëzet e nëntë,/ n’ Barçalla, në Mal të Shëjtë,/ ngrenë plan populli vetë:/ “Të desëm për dhen’ e shtrenjtë!/ Të desëm për Barçallanë!”/ Fshat më fshat kartat u ndanë,/ vunë çet’e kumandarë:/ Salari Semam Musanë,/ në Vranisht Sali Muranë,/ në Tërbaç vunë Selmanë,/ në Brataj-ë Memo Plaknë,/ Lepenic’ Ahmet Islamnë/ dhe në Gjorm Selam Hasanë;/ Lapardha Alem Aganë./ Radhimë Bilbil Sinanë,/ Tragjas Zenel Ramadanë,/ në Dukat Zykë Matanë!”²). Një tjetër kënëg e vjetër na njeh: “Në Velçë kush qe i pari;/ Hasan Hyso faqebardhi”³).
_______________
1) Epika historike 3, vep. e cit., f. 429.
2) Po aty, nr. 226, f. 336
3) Po aty, nr. 207, f. 315
4) Po aty, nr. 225, f. 335
Nga ky enumeracion krerësh, pjesëmarrës në drejtimin e Luftës së Vlorës, jepen jo vetëm përmasat reale të shtrirjes së lusftës, bashkimi dhe uniteti ndërkrahinor, por dhe pa dalluar të krishterin nga myslimani. “Alush Taka me një çetë/ me treqind e disa vetë” 4) nuk ndahej nga “ çeta jon’ e Kurveleshit,/ Stefani nga Bregu Detit…5) pa hedhur hasmin në detë”. Stefan Thomagjini ishte pjesëmarrës i çetës së Bregut. Për më tepër, në ndonjë këngë të veçantë, autenticiteti i së cilës duhet parë, na del edhe figura e anëtarëve të Komitetit të Mbrojtjes Kombëtare, të cilët në të vërtetë sipas historisë, kanë luajtur rol të rëndësishëm në organizimin dhe drejtimin e Luftës së Vlorës më 1920: “ Rrëzë e Kudhësit e Smokthinë,/ Dukati me vrap po vijnë,/ Barçalla bëjnë tertipnë,/ ç’i shënuan parësinë: Alem aganë e Hamitnë,/ Murat Miftar e Halimnë,/ Beqir e Osmën Haxhinë…”6) . Ky tekst i botuar në vëllimin “Këngë popullore të Labërisë” ka dhe këto shënime: “1920, Radhimë- Vlorë, 1949” dhe sqarimet: “1) Alem Mehmeti nga Tragjasi, 2) Hamit Selmani nga Dukati”, emrin e M. Miftarit s’e përmend, por shënon: “3) nga Tërbaçi, 4) Halim Xhelua, Hero i Popullit, 5) Beqir Velua”. Nga këta personazhe realë historikë tre ishin anëtarë të komitetit vlonjat “Mbrojtja Kombëtare” dhe pikërisht A. Mehmeti, H. Selmani dhe M. Miftari; H. Xhelo ishte Sekretar i Komitetit “Mbrotja Kombëtare”; Beqir Velo nga Kanina ishte luftëtar, gjykimtar dhe patriot i kulluar, komandant i çetës së Kaninës, por jo anëtar i Kombitetit. Anëtar i Komiteti ishte Beqir Sulo nga Vlora,që i thoshin dhe Beqir Sulo Agalliu, ndërsa O. Haxhiu kryetar i Komitetit.
Botimi akademik i Historisë së Popullit Shqiptar shkruan që komiteti vlonjat “Mbrojtja Kombëtare” thirri një kuvend përfaqësues nga qyteti dhe nga fshatrat e zonës së pushtuar të vlorës , që u mblodh ilegalisht në 29 maj 1920 në Barçalla, në jug të Vlorës, mbi Dukat, në një faqe mali me mbrojtje natyrore. “Kuvendi zgjodhi një komitet prej 12 anëtarësh, – shkruan historia, – i cili u ngarkua për organizimin dhe për drejtimin e kryengritjes. Kryetari i tij u zgjodh përsëri Osman Haxhiu, ndërsa anëtarë Sali Bedini,
1) Epika historike, vep. e cit., nr. 201, f. 308.
2) Këngë popullore historike: Instituti i Shkencave, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, Tiranë, 1956, nr. 280, f. 298-299.
3) Epika historike, vep. e cit. nr.280, f.394
4) Po aty, nr.313, f.428
5) Po aty, nr. 333, f.449
6) Këngë popullore të Labërisë, Mbledhës të folklorit, v.8; Instituti i Kulturës Popullore të Akademisë së Shkencave të RSH: mbledhur, përgat. dhe pajisur me shënime nga Fatos Mero Rrapaj,Tiranë, 1991, nr.1003, f. 1155
Qazim Koculi, Hazbi Cano, Ahmet Lepenica, Murat Miftari etj. U zgjodh gjithashtu edhe një komision ushtarak, që do të merrej me organizimin dhe drejtimin e veprimeve të armatosura, në krye të të cilit u caktua në fillim Ahmet Lepenica dhe pak më vonë Qazim Koculi. Me përjashtim të disa bejlerëve vlonjatë, si të Eqrem bej Vlorës, që e quante “ marrëzi” të ngriheshin armët kundër një fuqie të madhe, pjesa tjetër e rretheve me ndikim në qytet dhe në krahinë u rreshtua në anën e luftës”¹). Nuk na duket e drejtë që në tekstin më të rëndësishëm historik të Shqipërisë për kohën e sotme s’ përmenden të 12 emrat e anëtarëve të Komitetit “Mbrojtja Kombëtare” që drejtoi atë epope legjendare, e cila për nga lavdia dhe jehona që bëri krahasohet denjësisht me betejat epokale të Gjergj Kastriot Skënderbeut. Konkretisht Komiteti “Mbrojtja Kombëtare” përbëhej nga kryetari Osman Haxhiu vlonjat, me origjinë nga Armeni, ose Osmën Nuri, siç i thoshte populli, me anëtarë Sali Bedini nga Armeni, Hamit Selmani nga Dukati, Duro Shaska nga Koculi, Hazbi Cano nga Mavrova, Beqir Sulo Agalliu ose Beqir Sulo Vlora nga Vlora, Ali Beqiri nga Velça, Alem Mehmet Agai ose Alem Tragjasi nga Tragjasi, Hysni Shehu nga Sevasteri, Qazim Kokoshi nga Vlora, Murat Kapo Miftar Habazaj ose Murat Tërbaçi nga Tërbaçi, Myqerem Hamzaraj nga Kanina, ndërsa major Ahmet Lepenica nga Lepenica dhe kapiten Qazim Koculi nga Koculi ishin komandantët e Luftës së Vlorës. Kur komisioni i luftës e vendosi qendrën në Drashovicë, ku u formua prefektura, komanda, gjyqi, policia, xhandarmëria etj. Qazim Kokoshi u caktua prefekt, komandant Qazim Koculi. (Më parë si komandant qe Ahmet Lepenica, por në Kotë u zëvendësua nga Q. Koculi dhe u caktua komandant i xhandarmërisë. U formua dhe një gjykatë. Sekretar i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare” ishte Halim Xhelua. Ky informacion na vjen nga kujtimet e botuara të patriotit Gani Iljazi, i cili ka qenë pjesëmarrës me armë në dorë i Njëzetës, ka qenë ndërlidhës i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare” dhe njëkohësisht korespodent i gazetës së përjavshme politike e shoqërore “Drita”, gazetë që botohej në Gjirokastër nga Veli Harshova dhe që mbajti qëndrim patriotik, që u rendit në krahun përparimtar të kohës, që u ngrit kundër pushtimit Italian të Vlorës dhe kundër ndërhyrjeve të shovinistëve fqinjë në Shqipëri²). Një libër më i vjetër historie shkruan se Kuvendi i Barçallasë zgjodhi një Këshill Kombëtar prej 30 vetash dhe nga gjiri i tij u zgjodh një komitet i ri i “Mbrojtjes Kombëtare” prej 12 vetësh, të cilit iu ngarkua drejtimi i kryengritjes. “Kryetar i komitetit u zgjodh përsëri Osman Haxhiu. Pranë komitetit u formua edhe një komision ushtarak, i përëbërë prej oficerësh nën kryesinë e Qazim Koculit, ish oficer i marinës. Komisioni ngarkoi kapitenin Ahmet Lepenica të organizonte formacionet ushtarake”³). Nuk përmend asnjë emër tjetër nga ai komitet burrash me peshë specifike për kombin, sepse ideuan, organizuan dhe udhëhoqën drejt fitores Luftën e Vlorës, më 1920 dhe vendosi fatet e Shqipërisë. Studiuesi E. Memishaj (Lepenica) i quan ata viganë “emblema e një epopeje”4). Libri i historisë së Shqipërisë, botuar më 1965, që iu referuam, përmend edhe vetëm këtë fakt: “Shembull të lartë heroizmi tregoi në këto luftime (në kodrat e Babicës, në qafën e Koçiut – shën. im: A. H) fshatari plak nga Salaria e Tepelenës Selam Musaj komandat i çetës së fshatit të vet, i cili ra dëshmor në ullishtet e Vlorës.”5)
Është interesant fakti, se si historia, si epika historike janë treguar indiferentë e të mbyllur ndaj figurave të udhëheqjes strategjike të luftës (të anëtarëve të Komitetit “Mbrojtja Kombëtare”, duke i përmendur tepër pak, kur kontributi i tyre ishte tepër i madh. Ndaj figurave të udhëheqjes taktike (komandantëve të çetave të fshatrave apo dhe trimave apo dëshmorëve) historia e ’65-ës përmend vetëm heroizmat e plakut Selam Musai që u vra duke luftuar, kur tundej vendi nga “gunat përmbi tela” që agresori i kishte vendosur në front të pengonte përparimin e trupave kombëtare me luftim për shporrjen e italianëve pushtues nga Vlora; ndërsa historia e 2007-ës përveç S. Musait përmend dhe Zigur Lelon, Dule Dajlanin, Toto Bolenën, Myhedin Mystehakun, Sino Micolin, Kanan Mazen, Sali Muratin)6. Vihet re diçka më ndryshe, më e hapur, më positive, një farë korrigjimi për të ndrequr gabimet e të metat, që si historianët ashtu edhe krijuesit popullorë i kanë bërë, të diktuar nga presioni i diktaturës në rrjedhat e kohës. Folklori, gjithsesi ndryshe nga historia, sidomos për figurat e udhëheqjes taktike të luftës, për dëshmorët dhe për trimat e kësaj epopeje, qysh atëhere, kur tundej vendi nga “gunat përmbi tela”, ka shpërthyer furishëm me gjithë arsenalin shpirtëror, me një mozaik figurash artistike spontane që të befason. Këngët për të rënët në luftë, për trimat e “vegjël”, që s’ishin të dëmshëm për regjimin, asnjëherë nuk u ndaluan, as nga rgjimi i Zogut, as nga regjimi i Hoxhës, sepse përfaqësonin masën e thjeshtë fshatare, që bëri sakrifiucën më sublime dhe që nuk paraqiste asnjë rrezikshmëri për ata që kërkonin himnet vetëm për vete dhe nuk ua cenonte dot kush kultin mitik që u thurnin vasalët të detyruar.
Do ta trajtojmë në kapitujt vijues këtë raport të figurave taktike të luftës, por duke i mëshurar trajtimit folklorik të figurave strategjike të saj mund të themi se janë të pakta njësitë folklorike autentike për anëtarët e Komitetit “Mbrojtja Kombëtare”.
Së pari, në vëllimin “Këngë popullore historike” të vitit 1956, nga 43 këngë të botuara në cilkin “Lufta e Vlorës”, që përfshijnë këngët nga ajo me nr. 277 (f. 297) deri tek kënga me nr. 319 (f. 315) përmendet vetëm një herë emri i Osmën Haxhiut tek kënga nr. 316 (f. 314) regjistruar në Brataj – Vlorë: “Ç’i hipi Osmëni kalit,/ Bëri poshtë buzës së malit,/ Dërgon kartë Xheneralit:/ “Dil steresë e jo limanit,/ Të shohç të zot e vatanit,/ trimat e ‘Smail Qemalit”. Asnjë njësi folklorike nuk është e botuar në këtë tekst për asnjë anëtar tjetër me emër të Komitetit. Janë dhe katër raste të tjera të shënuara por me emër të përgjithshëm jo me emër të përveçëm dhe pikërisht kënga nr. 281 (f. 299) mbledhur në Dhëmblan – Tepelenë: “ Në Beun çetat u mblodhë/ Selam Musa o lule!/ Dymbëdhjetë komisionë./ Gjithë çetat i zgjodhë,/ Dyfek e flamur në dorë:/ “ Ti, Selam, do shkosh në Vlorë,/ Kumandant mi tre taborrë.”/ “Do shkoj-te, në paça forrë!”/ Doli Selami si ylli/ Poshtë nga spitala ryri;/ Briti: “Vlonjatas. Ku jini?/ Mirri dyfekët, i bini, Brenda mu në det t’i hidhi!”. Kënga tjetër nr. 282 (f. 299 – 300) vjen nga Vranishti i Vlorës: “Në Beun kur u mbëlodhë/ dymbëdhjetë komisjonë, Sali Muratin e folë:/ “Ti, Sali do shkosh në Vlorë,/ Kumandar mi tre taborrë!”/ “Do vemi në paçim forrë!” *** Çet’ e Rëzës u vërvinë,/ Kapetan kishnë Salinë,/ Të keq trimn, vetullazinë./ Majave Vreshatve rynë,/ Me bomb’ në mest e godinë:/ Tha: “Në tel çorra kërcinë!”/ Për t’mos trëmbur shokërinë”. Kënga me nr. 297, f. 306 e ka burimin në Levan Cirua – Tepelenë dhe na vjen me 11 vargje: “Atje te hani në grykë,/ Te Ura në Drashovicë,/ Qëllon topi i Italisë;/Ka nijet që ta vithisë/ Komisjon e Shqipërisë./ O moj Shqipëri e bardhë,/ Gjith’ bota ta kan’ sevdanë!/ Italia me Junanë./ të keqen ta kanë marrë,/ Se ke trima kordhëtarë,/ barutin me grusht e hanë!”. Kënga flet për sulmin që bënë italianët mbi Drashovicë më 8 qershor 1920, ku deshën të çajnë rrethimin e Vlorës dhe t’i shkojnë në ndihmë garnizonit të Tepelenës. Vetëm me një varg e vlerëson kënga rolin udhëheqës të Komitetit “Mbrojtja Kombëtare”, të atij komisioni që udhëhiqte kryengritjen, i cili pat zbritur ngs Beuni në Drashovicë pas ndjekjes së italianëve së këndejmi. Intuita popullore dhe zgjuarsia natyrore e lartëson Dymbëdhjetshen e Drejtimit të Luftës, e quan “Komisjon’ e Shqipërisë”, jo thjesht të Vlorës, Tepelenës e Himarës. Sigurisht, një gjë e tillë është e lidhur dhe e shpjegueshme me informacionin e krijuesve dhe të praktikuesve të këngës popullore. Vlen të sqarojmë se Beuni është një toponim, emër vendi, mal mbi katundin Vajzë, i cili u bë qendra e komisionit dhe e vullnetarëve të luftës së Vlorës, nga ku, më 3 qershor, përpara se të urdhëronte fillimin e luftimeve, Komiteti “Mbrojtja Kombëtare” i dërgoi komandantit të trupave italiane në Shqipëri, gjeneral Setimio Piaçentinit ultimatumin e njohur. Me togfjalëshin “dymbëdhjetë komisjonë” që përdor krijuesi popullor kuptojmë 12 anëtarët e Komitetit “Mbrojtja Kombëtare”. Vërejmë se nuk paraqet shumë interes “Komisioni” për komunitetin që e praktikon këngën. Ata u këndojnë prijsëve të tyre duke i zbukuruar e hiperbolizuar bëmat e tyre. Në rastin konkret Dhëmblani i këndon trimit të trevës së tij Selam Musait, Vranishti komandantit të tij Sali Muratit, ku dallon tipari i marrjes së vargjeve e një kënge të një trimi tjetër që është përhapur gojë më gojë për t’ia kënduar trimit të tyre, duke përsëritur vargje të tëra, duke i përshatur për atë që komuniteti pëlqen e respekton në melodinë e tyre të veçantë, që përfshihen në praktikim, pra në qarkullimin folklorik. Struktura të tëra vargjesh kalojnë nga njëra këngë te tjetra, nga njëri komuntet te tjetri pa sforcim, natyrshëm dhe bëhen pjesë e jetës së tyre folklorike. “Ndërkomunikimet janë përbashkime” – është shprehur folkloristi A. Xhagolli gjatë ekspeditës kërkimore në Labëri, në Tërbaç të Vlorës, maj 2012, me studentëte e Shkollës Doktorale të Etnologjisë dhe të Folkorit të IAKSA. Në vëllimin “Këngë popullore historike” gjendet kënga nr. 300, f. 307 – 308 nga Dhëmblani – Tepelenë: “- Dielli maleve ku bie?/- Në male të Salarie!/ Selam Musai kur vije,/ Kal i kuq e guna çile!…/ Selam kërceve Mavrovë,/ M’budhë e poqe komisjonë:/ – O Selam do veç në Vlorë,/ Komandant mi tre taborrë! – Do vete në paça forrë!/ Bashkë me Dule Dalanë/ Kërcyet përmi Spitalë!/ Selam, zëmërën me çika,/ E zure topin nga gryka!” Edhe në këtë rast kënga lidhjet e ngushta i mban me atë që i intereson; krijuesi i këndon sipas mënyrës së tij personazhit apo personave që pëlqen, heroit që do. Vërejmë karakterin tregimtar edhe te kjo këngë historike, sikurse dhe tek të tjerat e ciklit të EHLV dhe kjo veçori rrëfimtare nëpërmjet këngës lidhet me praninë e personazheve veprues. Kemi të bëjmë me personazhe konkrete dhe jo imagjinare, me figura të njohura historike, jo të trilluara, të cilëve u këndohet në variante të ndryshme, në hapësira të ndryshme ku ka ndodhur ngjarja, ku ka kryer një akt trimërie bashkëluftëtari i atyre njerëzve që kanë qenë dëshmitarë, pjesëmarrës direct në ngajrje dhe i përgjigjen flakë për flakë realitetit. Selam Musai dhe Dule Dalani ishin nga Dhëmblani dhe të dy u vranë trimërisht në LV, mbi spitalin e qytetit, në Qafë të Koçiut. Krijuesi i këngës i thur vargje heronjsh me metafora të bukura e të zjarrta: “Selam, zemra me çika” jo se ai lëshonte shkëndija e xixa nga zemra, se s’ ndodh, s’ka gjasa, por se u tregua në luftë ballë i trimërisë, ajkë e burrërisë, se e kishte zemrën me çika, siç e pasqyron artistikisht krijuesi popullor emocionin e tij kushtuar bashkëfshatarit trim, bashkëluftëtarit, heroit. Komisionin e njeh, e përmend, por vetëm kaq, nuk është ai objekti i krijimit të tij, se, si duket as atë nuk e tërheq, poredhe komuniteti s’ia kërkon, s’ia pranon. Tek kjo këngë vërejmë krahas tiparevefolklorike edhe elemente etnologjikë,nga ku kuptojmë se në atë kohë luftëtari kishte “kal të kuq e gunë çile”, pra ishte fshatar me një gjendje ekonomike që i përkiste shtresës së mesme.
Së dyti, në librin e 1970-s “Kujtime dhe këngë popullore për luftën çlirimtare të viteve 1918 -1920” nga 100 njësi folklorike për Luftën e Vlorës (nga kënga me nr. 9, f. 235 deri tek ajo me nr. 108, f. 346) janë vetëm po katër këngë që, si duket, janë marrë në përgjithësi të gatshme nga vëllimi i këngëve popullore historike të ’56 –s. Konkretisht në tekstin “Kujtime dhe këngë për luftën…” kënga nr. 21, f. 247 ka këto vargje: “Në Beun kur u mblodhë,/ Komisioni u ngrin’ e folë:/ Djema, kush do vejë në Vlorë,/ xheneralit të na i thojë,/ Vlorën tënë ta lëshojë?/ Mehmet Mallkeqi këmborë/ i hipi pelës e shkoi,/ xheneralit ja dorëzoi./ Xhenerali s’e besoi,/ dy tri fjalë ç’ ngatërroi./ Tutje u lëshua e shkoi,/ asqerin tok e mblodhi:/ – Qafatë të m’i forconi,/ me topa të m’i qëlloni!” Vargu i parë është njësoj si vargu i parë i kënëgs së Vranishtit (te “Këngë popullore historike”: nr. 282, f. 299). Edhe vargu i dytë ka të njëjtën kryefjalë si tek kënga që morëm për krahasim dhe më tej po thuaj dinamika është po ajo. Ndryshojnë personazhet, sepse Vranishti i këndon Sali Muratit, se atë ka të tijin. Komunitetit tjetër i intereson Mehmet Selim Mallkeqi, trimi që i dorëzoi gjeneral Piaçentinit Ultimatumin. Edhe pse në libër nuk jepet se ku është regjistruar kjo njësi folklorike, mendojmë se burimi i këngës mund të jetë zona Armen- Vllahinë në rrethin e Vlorës, ngaqë e kemi dëgjuar të këndohet grupe- grupe nga njerëz që mblidhen në fshatin Mallkeq dhe në qendër të Treblovës pothuaj i njëjti tekst, me ndryshime të parëndësishme, por me melodi të ndryshme, gjithmonë me katërzërësh pa vegla muzikore. Edhe në këtë këngë “Komisioni” përmendet shkarazi vetëm njëherë dhe nuk është ai as interesi i krijuesit dhe as bashkësisë që e praktikon. Kënga nr. 26, f. 252 te “Kujtime dhe këngë për luftën…” është njësoj si kënga nr. 281, f. 299 te vëllimi “Këngë popullore historike”. Për këngën nr. 281 shkruhet se vjen nga Dhëmblani i Tepelenës dhe ka 13 vargje; për këngën nr. 26 shkruhet se është regjistruar në Vlorë, më 1965 dhe ka 12 vargje (i mungon vetëm vargu “Do shkoj-te në paça forrë!” që është i teti në vargjet e këngës së Dhëmblanit). Asnjë ndryshim tjerër nuk ka në krahasimin midis dy teksteve të këngëve në dy librat që cituam. Kënga 49, f. 277 tek “Kujtime dhe këngë për luftën…” nuk ka asnjë ndryshim nga kënga nr. 297, f. 306 te “Këngë popullore historike”. (Edhe burimi është i njëjti: Levan Cirua- Tepelenë). Dhe së fundi nga “Kujtime dhe këngë për luftën…” njësia folklorike nr. 54, f. 284, me 12 vargje, nuk ka asnjë shtesë, veçse i është hequr vargu “Do vete në paça forrë!”, i cili është vargu i nëntë i këngës 13 vargëshe me nr. 300, f. 307 – 308 tek “ Këngë popullore historike”, që morëm për krahasim.
Së treti, me botimin tjetër në nivel akademik, vëllimin III “Epika historike”, 1990 paraqitet një kronikë poetike më e plotë e LV, që kalon gojë më gojë nëpër bashkësitë përkatëse, me variante të ndryshme, të cilat janë edhe një tregues identifikimi i komuniteve aplikante të EHLV
______________
1) Historia e popullit Shqiptar, vep. e cit., f. 156-157.
2) Gani Iliaz Abazi “Lufta e Vlorës në kujtimet e mia”; Tiranë: Naim Frashëri, 1995, f. 12, 13, 26, 41.
3) Historia e Shqipërisë, vëll.II: Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë; Tiranë, 1965, f. 487.
4) Enver Memishaj (Lepenica): Emblema e një epopeje; Tiranë, GEER, 2010
5) Historia e Shqipërisë, vëll.II: vep. e cit., f. 489.
6) Historia e popullit Shqiptar, vep. e cit., f.166, 388.
(Vijon)
*Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”,
Universiteti” Ismail Qemali”, Vlorë, Albania