Albert Habazaj – Page 19 – Dielli

Tërbaçi i Vlorës dhe kënga labe

December 24, 2012 by dgreca

-fragment nga studimi etnofolklorik- maket-/

Nga Albert HABAZAJ/studiues/

– Janë mbi 400 këngë të kënduara nga grupi i Madh i Tërbaçit, ku përveç teksteve të Dragoit të këngës Kujtim Mici- Mjeshtër i Madh, këndohen këngët e bardëve të traditës edhe të autorëve të njohur jotërbaçiotë.

-Grupi i parë që bëri emër doli në skenë në vitin 1967, si vijim i grupit të vjetër të Riza Beqirit, Sefer Bilbilit, Tahir Lilos me shokë

-Grupi i valleve qe një meteor që shndriti me Mujo Gjondedën, Mejdi Skëndon, Kujtim Micin, Rexhep Abazin, Abaz Abazin, Qazim Çelon, Ago Rustemin (Beqiri), Qazim Abazin, Asllan Nikën dhe Izet Skëndon e Rrapush Mehmetin që mbyllin Harkun e Vetëtimave me 11 valltarë sa 11 male, që mbetën të paharrueshëm, të papërsëritshëm, të paarritshëm!

-Kur flasim për këngën polifonike, në qoftë se është një Tërbaç (për këngën), gjysma është një Nebi Xhakë.

-Syrja Hodo është pasuri kombëtare.

-Sinan Hoxha është themeli i këngës së re të Tërbaçit.

-Endri S.Hodo duket si filiz i gjelbër i këngës labe.

***

E di që këto rreshta që po shkruaj për Tërbaçin dhe këngën e tij janë më të thjeshta se sa e ndiej unë brenda shpirtit polifoninë labe të vendlindjes time.

Nisa një ndërmarrje të vështirë, por duke qenë i bindur se një punim sado modest për këngën e madhe Tërbaçiote është kurdoherë më i dobishëm se heshtja nuk ngurrova t’i përvishem një diskutimi të tillë nëpërmjet këtij studimi në maket, i cili shpresoj të ngjallë interesim.

Kënga si transmetuese gojore, zanore e traditave, zakoneve, e vlerave njerëzore, e mënyrës së jetesës bëhet zëdhënëse në breza, duke realizuar një mision të lartë fisnik sa që mund të përdoret seriozisht si një dëshmi historike me ngjarje, data, personazhe, periudha e bëma të të parëve tanë. Vini re sa qartë, në pak fjalë na kthjellon origjinën tonë kënga e Tërbaçit të Kujtim Micit (është fjala për këngën “Lindi luania luanë” kënduar në Festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës më 1973, me tekst të Kujtim Micit, kënduar nga grupi i burrave me marrës Sinan Hoxhën e papërsëritshëm, kthyes Rexhep Abazin me famë, sepse futi për herë të parë të kthyerit me grykë në Tërbaç, me hedhës Bilbil Xhakën e mrekullueshëm, që çeli një periudhë të artë të hedhjes së këngës së Tërbaçit sikurse Sinan Hoxha, duke kujtuar e ngritur në një stad të ri hedhjen hyjnore himarjote të incizuar në pllakat disqet “Pathe” të Parisit, qysh në vitet 1929 dhe 1930 me Koço Çakallin, Neço Muko (H.Marjoti), Tula Paleologu, Tefta Tashko, Llambi Turtulli, Kleo Georga, Dhimitri Rumbo, P. Kokaveshi, A. Bala*, që u dritëroftë shpirti atje ku prehen të qetë si fisnikë të trëndafiltë të këngës së shkëlqyeshme lirike që bënë!

Të rikthehemi tek kënga e Tërbaçit të Kujtim Micit që thotë:

Nëna shqipëtare,

Mbes’e ilireshës,

Ke lind’ e ke rritur

Trima dhe të besës.

Ja si bëhet kënga e popullit e respektuar dhe e vlerësuar jo vetëm nga komuniteti qytetar, por e përfillur, edhe nga elita intelektuale, studiues, historianë e gjuhëtarë, sepse ka peshën e vërtetë të një burimi autentik. Nëna shqiptare është mbesë e ilireshës. E thotë qartë, saktë dhe e sigurt kënga faktin historik, prejardhjen tonë ilirjane.

Gjuha u mbrujt bashkë me këngën dhe të dyja mbajtën njëra-tjetrën. Kur plagosej gjuha luftonte kënga, dhe, atje ku kënga mundohej të vritej, gjuha lëshonte ilaçin e shërimit e të mbijetesës. Për fat kënga “Lindi luania luanë” është e regjistruar edhe nga Instituti i Kulturës Popullore: Bob. 982/6. Po e japim për lexuesin tonë dhe dashamirësit e polifonisë si buqetë këtë këngë të transkriptuar nga specialistët e folklorit shqiptar:

Shih: Neço Muko (H)Marjoti: Zemra kërkon miqësinë: Vepra letrare, përgatitur prej Andrea Varfit;Tiranë:Toena.1996

Në guidën folklorike “Vlora nëpër festivale” –Festivali Folklorik Kombëtar Gjirokastër, 2004 bëhet edhe një paraqitje e shkurtër e grupeve pjesëmarrëse të qarkut të Vlorës. Në këtë festival, gjë që plotëson historikun e këngës popullore të trevës. Ndër të tjerë, patjetër që jep profilin edhe të grupit tonë. Në këtë manual shkruhet “Grupi i Tërbaçit është një nga grupet më të hershme të polifonisë labe të trevës së Vlorës. Kënga për ta ka qenë si ushqim i shpirtit. Rapsodët e mirënjohur të këtij grupi që nga Xhebro Gjika, Arshi Xhelili, Hyso Salati, Sinan Mullahu, Izet Skëndo e deri tek i mirënjohuri Kujtim Mici kanë qenë furnizuesit kryesorë me tekste po në këtë grup. Grupi është pjesëmarrës pothuajse në të gjithë Festivalet Folklorike Kombëtare dhe në disa prej tyre dhe është vlerësuar me çmime e medalje. Vlen të përmendet marrësi kryesor i këtij grupi Syrja Hodo, i cili me zërin e tij kumbues dhe mjaft melodioz di të transmetojë emocionet e këtij repertori të shumtë që ruan ky grup” (Shih”Vlora nëpër festivale”, Vlorë: Triptik; 2004, f.18)

Kuptohet që ndryshimet e sistemit pas viteve ’90 shkaktuan edhe çorientime deri në prishjen e traditës së organizimit të Festivaleve që bëheshin në kalanë e Gjirokastrës një herë në pesë vjet, ku tundej kalaja e gjëmonte Mali i Gjerë. Përveç një harrese të plote 7 vjeçare për visaret e folklorit, edhe sofra e festivalit u zhvendos nga kalaja e Gjirokastrës në atë të Beratit. Edhe pse Vlora nuk u vlerësua (nuk po merremi me arsyet e ditura apo të paditura) por Vlora polifonike e shfaqi përsëri gjallërinë, freskinë dhe origjinalitetin e folklorit të trevave të saj, saqë në koncertin përfundimtar në Tiranë, në Pallatin e Kongreseve, nga grupi i Vlorës u muarën shtatë materiale muzikore, nga më të mirat kur rrethet e tjera kishin vetëm nga një apo fare asnjë.

Viti 2000 na gjen përsëri në kalanë e Gjirokastrës, por në bazë Prefekture këtë radhë, ku Vlorës i shtohen Saranda, Delvina dhe rrethinat e tyre. Në guidën që cituam përmendet një fakt interesant, që të bën të ndihesh mirë e krenar për vlerat e pashtershme të gurrës sonë popullore. “Nëse Vlora çoi në festivalin Folklorik të Gjirokastrës një sasi vlerash të spikatura, shkruhet në këtë historik –në Vlorë mbetën po aq vlera të tjera”.

(Shih: vepër e cituar më lart, f.13). Ky fakt na kujton një thënie lapidare të enciklopedistit Sami Frashëri:…”Banorët e Labërisë, kanë prirje dhe aftësi natyrore për poezi dhe këngë…” Grupit polifonik të Tërbaçit i ra shorti të hap tiparin për grupin e prefekturës së Vlorës. Kënga “O shokë do zëmë një këngë” vjen si një oshtimë nga malet e Labërisë si një shpalosje e fustanellës labe, me zërin plot kumbim të këngëtarit të mirënjohur e poetit Syrja Hodo” shkruhet në këtë historik të Vlorës së Festivaleve Kombëtare të Folklorit. (Shih, po aty, f.13)

Janë kuptim plotë vargjet e kësaj kënge që ka bërë Sinan Mullahu:

O shokë, do zëmë një këngë

Do ma mbani a ta lëmë!

Medet ne për mëndjen tënë

Mbetëm shamata e grënjë.

Nga e gjithë puna që bëjmë

Një metër vend do zëmë

Dhe ajo gur e shkëmbënjë

O baltë e kuqe këlkënjë

Këngët-o, dertet-o

Këngë e derte pambarim…

Kjo është bëra para një gjysmë shekulli e më shumë, që më 1945, pra 65 vjet më parë. E këndoi grupi polifonik i Tërbaçit në Festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës. Sa aktuale, ç’mesazhe të qarta që na përcjell. As ke ç’u shton, as ke ç’tu heqësh edhe pse 65 vjet s’janë pak. Lum kush ka fat të gdhendë vargje të tilla. Faleminderit, xha Sinan! (Shih: gazeta “Labëria”. Albert Habazaj: “Një tufë me lule”, data 15 gusht 2002 f.7, 11)

Edhe në FFK Gjirokastër 2004, së bashku me grupet e tjera pjesëmarrëse të Qarkut të Vlorës, Tërbaçi u paraqit siç i ka hije. Ja çfarë shkruan studiuesi e poeti Kozma Billa: “Me mjeshtëri të pazakontë vjen tema e atdhetarisë, e cila përcillet bukur me vargjet e Çajupit të madh “Mëmëdheu”, nga grupi i mirënjohur i Tërbaçit. Ajo ka një vlerë të madhe dhe aktuale edhe sot ku një pjesë e madhe e popullsisë ka emigruar. Dihet që historia përsëritet dhe si e tillë kjo këngë është një grishje, një thirrje e fortë popullore, ku në refren të çdo strofe ajo të ngjeth dhe të krijon një emocion të thellë për ta dashur dhe për të mos e harruar mëmëdheun” (Shih:guida e situar, f.21).

Sipas prof. dr. Bardhosh Gaçes- Mjeshtër i Madh: “Vlora dhe Shkodra janë dy qytete shqiptare të kënduara më shumë nga bardët popullorë dhe kjo edhe nga ndikimi i vjershërimit të Ali Asllanit e të Gjergj Fishtës….Në vitet 1990-2000, vargjet poetike të Ali Asllanit kanë marrë një përhapje edhe më të gjerë në jetën folklorike labe…Edhe kënga: “Më lejon ta puth njëherë” është kënduar nga grupi polifonik i Tërbaçit, sipas vargjeve të poezisë me të njëjtin titull…Shih B.Gaçe: “Përkime poetike midis poezisë popullore dhe poezisë së shkruar shqipe; Vlorë: Triptik, 2010.

Përveç teksteve të Pelivan Bajramit, që është tërbaçiot me rrënjë, grupi i Tërbaçit ndër vite ka kënduar tekste të autorëve të njohur, por jo tërbaçiotë.

Fjala vjen kënga “O ju nëna tërbaçiote” është e Lefter Çipës-Mjeshtë I Madh dhe e këndon si shenjë mirënjohjeje grupi i Tërbaçit. Kjo tregon që përveçse këto këngë janë futur natyrshëm në Tërbaç dhe kanë fituar autoktonicitet në të tëra përmasat, Kujtim Mici si udhëheqës vizionar i grupit e si autor i fuqishëm e i pazëvendësueshëm për këngën e madhe të grupit të tij tekstet mbresëlënëse që i kanë dhuruar miqtë e mëdhenj të këngës si Lefteri etj. Kjo tregon botën e begatë shpirtërore, frymën e hapur përfshirëse që ka tërbaçioti dhe Tërbaçi ynë. Kënga “Dy vajza, të dyja labe” kushtuar heroinave Persefoni Kokëdhima e Bule Naipi është tekst i Kujtim Micit, që e mirëpriti dhe e këndoi me grupin e Himarës bilbili Dhimitër Varfi në Festivalin Kombëtar të Gjirokastrës në vitin 1973, vit kur Vlora fitoi çmimin e parë për folklorin. Shumë këngë të tij janë interpretuar nëpër skena lokale e kombëtare edhe nga grupi i Bratit, Bolenës e janë transmetuar mbarë Labërisë…

ANTROPOLOGJI KULTURORE:“REZULTATE KËRKIMESH E STUDIMESH ETNOKULTURORE NË TERREN”*)

December 15, 2012 by dgreca

RELACION PËR KONFERENCËN SHKENCORE NDËRKOMBËTARE/

Përgatiti: Albert HABAZAJ/ studiues/

Duke menduar se ka vlera njohëse kulturore të spikatura për shqiptarët dhe duke gjykuar se lë gjurmë në edukimin atdhetar të fëmijëve tanë, një veprimtari shumë e rëndësishme, zhvilluar në kryeqytetin shqiptar, në Tiranë, mëse para një viti, e pashë të udhës t’ua bëj të njohur nëpërmjet gazetës “Dielli”, që shpërndan diell kudo, o shqiptarë të mirë e miq të respektuar të vendit tim.

Më datën 16 shtator 2011 zhvilloi në Tiranë punimet Konferenca Shkencore Ndërkombëtare: “Rezultate kërkimesh etnokulturore në terren”, organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike të Shqipërisë, Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe i Studimeve të Artit në Tiranë, në bashkëpunim me studiues të Akademisë së Shkencave të Rusisë dhe Universitetit të Shën Petërburgut.

Konferenca ishte një ditore, me dy seanca (paradite dhe mbasdite) dhe i zhvilloi punimet në sallën e Bibliotekës së QSA, Tiranë. Në seancën e parë u mbajtën shtatë kumtesa, ndërsa në seancën e dytë tetë kumtesa. Morën pjesë punonjës të IAKSA, Shqipëri si dhe të Muzeut të Antropologjisë dhe të Etnografisë, të Universitetit të Marburgut, të Institutit të Gjuhësisë të Akademisë së Shkencave të Rusisë dhe të Universitetit Shtetëror të Sankt Petërburgut. Ishin të pranishëm antropologë, etnologë e folkloristë si dhe studentët e Shkollës Doktorale të Etnologjisë dhe Folklorit, IAKSA, Tiranë.

Punimet e Konferencës i ndoqën zëvendësministrja jonë e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve Zana Turku si dhe ambasadori i Federatës Ruse i akredituar në Tiranë Leonid Grigorievich Abramov.

Konferencën e hapi drejtoresha e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit prof. Dr. Miaser Dibra, e cila, pasi falënderoi të ftuarit dhe përshëndeti pjesëmarrësit, ndërmjet të tjerash, tha:

Kjo konferencë do të trajtojë një problem të rëndësishëm siç është paraqitja e identitetit tonë kulturor, me bërthamë etnologjike e folklorike në rajon; ku në fokus janë shqiptarët brenda dhe jashtë kufijve politikë, parë në këndvështrimin krahasues me të tjerët. Përpunimi i një metodologjie bashkëkohore për mbledhjen e të dhënave në terren është konkretisht kontributi ynë i ngushtë, tepër specifik, theksoi ajo, për të hyrë në portën e Europës me dinjitet.

Në përshëndetjen e tij ambasadori rus Abramov shprehu kënaqësinë e pjesëmarrjes, sepse është konferenca e parë ruso-shqiptare në fushën e studimeve në terren. Në vijim të fjalës së tij, ambasadori evidentoi që, duke marrë shtysë nga kjo konferencë, e cila zhvillohet në kuadrin e 20 vjetorit të marrëdhënieve Rusi-Shqipëri, të vazhdojmë traditat e mira të të parëve tanë, duke kujtuar funksionimin shumë miqësor në vitet ’50-të të shek. XX. Edhe në shoqërinë ruse ka patur turbullira, evidentoi ambasadori, por ne duhet të bëjmë gjëra të mira, sepse diagrami i historisë së marrëdhënieve tona ka rënie, nga 1806, kur është themeluar Konsullata I Ruse (205 vjetori i kësaj ngjarjeje). Zbulimet e fundit në arkivat e S.Petërburgut flasin vetë nëpërmjet investimeve për hapjen e shkollave për fëmijët shqiptarë atje-ky qe mesazhi që morëm nga fjala e ambasadorit rus.

Zonja Zana Turku, në emër të Ministrisë së Kulturës, përshëndeti Konferencën, që sipas saj, bëhet pikërisht këtu ku e meriton Qendra e Studimeve Albanologjike, në tempullin e Bibliotekës së saj. Ka tema shumë interesante me hapësira kërkimi e mundësi për t’i dhënë sa më shumë trashëgimisë kulturore. Ne jemi integrues, qe thelbi i fjalës së përfaqësueses së ministrisë eprore shqiptare, me gjurmë konkrete të bashkëveprimit kulturor midis dy shteteve. Këtë e vërtetuam edhe me Ditët e Kulturës Ruse në Shqipëri si dhe me Ditët e Filmit Rus po në Shqipëri.

Me falënderimin e kordinatorit rus të kësaj veprimtarie mbyllet seanca plenare.

Jemi mësuar të studiojmë vetveten, duke aplikuar një teori dhe praktikim tradicional,edhe me ndikime lindore, edhe me shkëndija perëndimore, por si janë bashkuar shqiptarët me traditat në komunitetin rus?- ky ishte perifrazimi i kësaj veprimtarie të dobishme për t’u paraqitur të tjerëve vlerat popullore shpirtërore, jo materiale që kemi si dhe atë kulturë materiale që njohim e ruajmë në rrjedhat e kohës deri më sot.

Seanca e parë, drejtuar nga M. Dibra, A. Novik dhe A. Onuzi, nisi me kumtesën “Veshjet popullore, simbol identifikimi” mbajtur nga prof. Dr. Afërdita Onuzi (QSA, IAKSA, Tiranë). Kumtorja solli përvojën 40 vjeçare në terren, duke theksuar se elementë të veçantë të veshjeve që përdorte populli shqiptar u bënë edhe simbol identifikimi ndër të tjerë. Kapelja (kapuçi, plisi, qylafi, festja, takia, qeleshja) fustanella (bota përdorte përcaktimin: shqiptarët fustanllinj), për gratë malësore xhubleta janë dëshmi të ruajtura nga kultura materiale e të parëve tanë. Veshja identifikon krahinën që e përdor, aq sa veshja popullore spikat si element i parë i dukshëm i përkatësisë krahinore, lokale. Duke e konkretizuar kumtesën, autorjaflet për mozaikun e veshjeve që nga ajo me “kollan”, ose me “kolla” për gratë e Has Prizrenit e Has Kukësit, për veshjet që prodhoheshin vetë nëpër shtëpi në Veri në vitet ’30- të shek.XX për pjesëtarët e familjes. Kumton në vijim për veshjet e Myzeqesë së Fierit me gunë me “rrëke”. Veshja me “dimi mermeri” cilësohet si sinonim i veshjeve të Shqipërisë së Mesme (banorët e kësaj treve e quajnë kombëtare, ndonëse, fjala vjen, veshja e Lunxherisëëshët e çmuar, e rrallë dhe në Ballkan).

Më interesante u bë kumtesa nga disa pyetje drejtuar kumtueses dhe përgjigjet e saj për çështje të tilla: “Si formohet veshja?”, ku ajo sqaroi se veshja formohet midis krahinave, edhe më të mëdha etnografike, edhe te njësitë më të vogla etnografike. Qytetet u unifikuan në veshje, në mënyrën e jetesës etj., se ishin më në konkakt me botën, me katalogët e klasifikuar, me modelet e gatshme, me skemat e modës së kohës. Veshja fshatare (jo thjeshtë nga izolomi) më ngadalë e realizonte ndryshimin, se jo çdo familje kishte mundësi të bënte një kostum të vetin. Përpunohej shija kolektive e modelit x për dekorim, për prerje dhe realizohej veshja lokale. Edhe brenda një harte etnografike ndihej ndryshimi. Psh., zona e Dukagjinit e kishte të shkurtër xhubletën, Malësia e Madhe të gjatë. E folmja, zakonet, doket, dallesat në mënyrën e jetesës janë po ashtu elementë etnokulturorë të qartë sikurse veshja.

Më tej kumtorja sqaroi se a janë cilësuar si homogjene grupet malazeze e shqiptare, duke lënë të nënkuptohet që marrëdhëniet janë marrje dhe dhënie ekonomike e kulturore të ndërsjellta edhe ndërmjet komuniteteve kufitare, me ruajtjen e karakteristikav përkatëse. Krahina e Zetës në Mal të Zi, te popullsia ortodokse dallon se nuk e ka përdorur duvakun. E folmja dhe veshja janë afërsisht të barabarta. Veshjet caktonin kufijtë kulturorë të krahinave, prandaj kërkimet në terren-theksoi studiuesja- krijojnë përvojën etnografit të kuptojë edhe përputhjen e veshjes me dialektet apo dallimet që kanë deri në detaj, në imtësi(edhe brenda një shtëpie kemi martesë të një myslimani me një të krishterë, ortodokse apo katolike).

Në kumtesën “Xhubleta, veshje e hershme e popullit shqiptar” prof.as.dr. Agim Bido (QSA, IAKSA, Tiranë) , mbështetur në punën me literaturën si dhe nga rezultatet e ekspeditave në terren gjatë viteve 1984-1988, vuri në dukje se me këtë temë, ai si etnolog, është marrë gjatë. Ndërkohëevidentoi se ka dy shekuj e gjysmë që diskutohet për vjetërsinë e xhubletës dhe më tej foli për bukurinë ngjyrore të kësaj veshje të hershmedhe për efektet e pazakonta artistike. Atë shprehje emblematike as ylberi nuk e ka dhe nuk e arrin bukurinë e xhubletës së Malësisë së Madhe, krahinës alpine veriore.Është debatuar për origjinën mikenase- ilire.Vetë ai këmbëngul qëështë përdorur nga gratë ilire në shek.II p. E. s).Askush tjetër sot s’e aplikon veçse në malësitë e Veriut.Kumtuesi e trajtoixhubletën shqiptare si një enciklopedi të gjallë kulturore të Euromesdheut antik. Sot kjo xhubletë bën jetë të dyfishtë: reale-në jetën kulturore shqiptare, si dhe në arkivat muzeale. Në vijim ai evidentoi se ç’ka fsheh xhubleta, duke e zbërthyer si një kodik të lashtë, qëndisur me fije ari, me cilësi, karakteristika e motive pagane. Pyetjes se a është xhubleta vetëm shqiptare ai iu përgjigj me këto argumente: Nëkëtë veshje të lashtë që ruhet akoma në Malësi të Madhe e në Dukagjin vërehet figura e kultit të Meduzës detare; tre xhepat e parë të qëndisur në një brezxhublete të Malësisë së Madhe; xhubleta e Malësisë së Madhe me origjinë bregdetare, me ngjyra të ngrohta, mesdhetare, me bukuri diellore. Gjithsesi kumtesa kishte paradigmën se xhubleta është simbol i antikitetit mesdhetar e më gjerë.

Më tej Aleksandër Novik i Muzeut të Antropologjisë dhe të Etnografisë së Akademisë së Shkencave të Rusisë mbajti kumtesën “200 vjetori i shpërnguljes së shqiptarëve në Perandorinë Ruse. Puna kërkimore në Karakurt.”Ai foli për shqiptarët e Ukrainës, që festojnë 200 vjetorin e diasporës së tyre, sepse në shek.XV-XVI një shpatull nga trojet etnike veriore shqiptare u shkëput dhe mori fluturim drejt Karakurtit ukrainas. Kolonia Karakurt= krimbi i zi (merimanga e zezë), ndër themeluesit e saj kishte shqiptarë më shumë, bullgarë dhe “dallkaukë”. Shqiptarët kishin të drejta, merreshin me bujqësi (kultivonin grurin), mbarështronin blegtori (dele, dhi, lopë), sepse si kolonistët, si vendasit merrnin tokë, kredi e ushtronin zejet.Shqiptarët vizitonin Tokën e Shenjtë, aty ku sot janë Izraeli dhe Palestina.Në Rusi shqiptarët ishin ortodoksë.Shqiptarët aplikuan në Rusi, për herë të parë, rrushin, verën (e pinin dhe e shisnin). Në Rusi nuk njihej më parë rrushi dhe vera (mendojmë se bëhet fjalë për peiudhën e Katerinës II (e quajtur Katerina e Madhe (1729-’96). (shën. Im A.H). A. Novak vërtetoi se shqiptarët ruajnë tiparet e të parëve të tyre, se në komunitetin e tyre flitet shqip, se ruhen traditat shqiptare në Rusi, pikërisht në ato hapësira ku banojnë komunitete me origjinë shqiptare, se simbolet e trashëguara nga të parët e tyre i respektojnë. Me të dhënat që, ndër 2597 banorë të Karakurtit, regjistruar në maj 2011, ku midis bullgarëve 357, ukrainasve, rusëve, e të tjera pakica, ishin 1269 shqiptarë, kumtuesi solli një kontribut konkret të antropologjisë kulturore, si risi në njohjen, pranimin dhe shkëmbimin e kulturave, dokeve a zakoneve midis dy shoqërive të ndryshme, larg Shqiprëie, që përshtaten me njëra- tjetrën në mëyrën e jetesës.

Prof. Dr. Miaser Dibra (QSA, IAKSA) në kumtesën “Ceremonia dasmore në të dy anët e kufirit veriperëndimor të Shqipërisë” trajtoi afërsitë dhe dallesat në plan krahasues ndër dasmat matanë dhe në këtë anë të kufirit shqiptar në veriperëndim të vendit (përfshirë në hartën politike të Malit të Zi). Kumtuesja u ndal në gjendjen aplikative të riteve të dasmës, të “protokollit” festiv në ceremonialine dasmës, te roli i martesës si institucion moral, shoqërisht i domosdoshëm ndërmjet një burri dhe një gruaje, që rregullon statusin e pasardhësve të tyre, te dasma tradicionale e pasuritë me prurjet dokesore në Shkodër, në Ulqin etj. Pasi parashtroi disa konsiderata të përgjithshme teorike për ceremonialin e dasmës në zonat ndërkufitare, ajo përmendi edhe dukuri folkorike, që kanë kushtëzuar shndërrimin e shkallëshkallshëm të traditës dasmore në një praktikë të re, të pranueshme dhe të aplikueshme nga të dy komunitetet fqinje. Tërhoqi vëmendjen gjatë kumtimit, se në të dy anët e kufirit vërehet e njëjta psikologji për martesë; regjistrohet i njëjti repertor, e njëjta melodi, e njëjta veshje, i njëjti folklor; studiohet i njëjti raport ceremonial në përjetimin e dasmës. Vërehet i njëjti përjetim edhe në situatën emocionale- psikologjike me hare e finesë te dhëndrri, me trishtim te nusja. Antologjia e këngës dasmore në Shkodër-Ulqin është gati njësoj te njësitë folklorike që lëvizin, qarkullojnë dhe aplikohen ndër trevat e studiuara.Pastaj kumtorja u ndal te paralelizmi i dytë, që kënga bëhet interprete e gjendjes shpirtërore, me synimin e ndërgjegjësimit të çiftit për detyrën. (Kur ndjek atë ritual, atë zgjatje kohe të ceremonisë, ata aksesorë të duhur e të bukur, në shtegtimin e njësive folklorike, të duket se e gjithë bota është një vend dhe ndihet dielli gazmor i kulturës qytetare mesdhetare). Ajo theksoi se as në Mal të Zi, as në Shqipëri nuk i këndohet rimartesës.Veshjet e martesës janë shumë të shtrenjta, dhe andej, dhe këtej. Ndër dallimet u evidentuan se në Shqipëri përdorej duvaku, andej jo; se në Mal të Zi ruhen për tërë jetën, këtej jo- veç relikte martese. Vija melodike është e ndryshme, loja, raporti konfidencial ka fokusin e komuniteteve të ndryshëm, ku, fjala vjen, malazestë i këndojnë ende marrjes së nuses me rrëmbim.

Në rrafshin e antropologjisë kulturore dhe juridike, me kumtesën “Dinamika ligjore në një zonë kufitare”, që mbajti Dr. Nebi Bardhoshi (QSA, IAKSA, Tiranë) paraqiti (brenda hapësirave që të lejon një kumtesë) përmbledhjen e një pune etnografike, etnologjike dhe miniantropolgjike, nisur më vitin 2001 në hapësirën Shqipëri- Kosovë. Studimi fokuson punën në terren, që është realizuar në zonën e Hasit për “treshen hyjnore” të tij: barazia gjinore, prona (toka) dhe Toka e shenjtë”. Ai përshkroi ballafaqimin e sistemit ligjor shtetëror me kulturën dhe praktikimin e Kanunit.Kumtuesi vuri në dukje se Ballkani, për hir të modernizimit, ka transplantuar ligje sipas ardhjeve ideologjike. Kufiri është praktikë që të studiohet etnografikisht për të dy zonat, është tregues që na lejon të gjykojmë se hegjemonia kulturore ia ka dalë apo jo të realizojë epërsi, kemi përjashtim të sistemeve paralele që shkojnë krah për krah apo jo në vendbanimet ekzistente. Kanuni ka vepruar si pjesë e trashëgimisë lokale juridike.Duke trajtuar barazinë gjinore, ç’ka tenton sistemi ligjor, tregun e tokës, çështjen e tokave të shenjta, marketingun e njohjen e trashëgimisë, ndër të tjera ai u ndal në disa interpretime të së drejtës zakonore (dokesore) në këto hapësira shumë larg dhe goxha lartë nga niveli i detit, ku barazia midis burrit dhe gruas për të drejtën e pronës nuk funksionon, sepse atje as me Kanun, as në realitet s’ka barazi midis gjinive. Gruaja s’ka të drejtë pronësie mbi tokën, si andej dhe këndej (ligji e thotë por ndahet për vëlla).Del në evidencë principi i ndarjes së banesave në mënyrë të barabartë midis vëllezërve-shtëpi, vila të njëjta luksoze. Prezantohet shfaqja publikisht si praktikë e shprehjes së solidaritetit ndër vëllezër (deri te orenditë brenda shtëpive, e cila shprehet materialisht në Kosovë, kur pjesa më e madhe e meshkujve, burrave jetojnë e punojnë jashtë shtetit). Vajza ka të drejtë të marrë mirazin (pronëne palujtshme) kur bashkësia sociale, babai e përjashton nga të tijtë, jo për banesë, për shitje. Diktatura e gjakut, e fisit, e kushërinjve sfidon, sepse tregu, jo më transnacional e nacional që s’është, por bëhet fjalë vetëm midis kushurinjve. Duhet treg I dretpërdrejtë se kush do të blejë ortu. Varrezat janë tokë e dhuruar për shpirt, “tokë hajrat” (sipas traditës janë të shenjta, por s’janë religjioze). A mund të shitet një tokë hajrat apo jo? Çështja e privatizimit është komplekse. Tëdy sistemet ligjore janë në përplasje.“Bastin” deri tani e ka fituar lokalja (Kanuni) jo Ligji shtetëror. Ecuria do të tregojë si do të vejë çështja e tokave, pronës, çmimin që do të fitojë ballafaqimi I vlerave të Kanunit dhe Ligjit shtetëror.

Andrej Sobolev (Universiteti I Marburgut; Instituti I Gjuhësisë I Akademisë së Shkencave të Rusisë) mbajti kumtesën “Kontakte shqiptaro-greko- vllaho- ortu në Ballkan”.Ai foli për programin e studimeve në terren për hulumtimin e leksikut të ortune shpirtërore të komuniteve të ndryshme që jetojnë në një hapësirë si bashkësi.Harta e vogël Ballkanike Mesdhetareështë e mbjellë me ishuj e gadishuj simpatikë, me diell e ortune, me drama, hapësira, histori, njerëz e tradita, ku dallimet midis gjuhëve ballkanike dhe afëritë midis komuniteteve që popullojnë gadishullin nuk mund të priten me thikë. Në fushën e albanologjisë janë botuar dy libra në Rusi- theksoi kumtuesi-: 1. E folmja gege në fshatrat e Dibrës, 2. E folmja toske në krahinën e Skraparit (në rusisht). Duke u përqëndruar në fushën e kalendarit popullor, ai paraqiti punën e bërë për mbledhjen e materialeve në zonën e gjuhëve ballkanike.Nuk janë të barabarta, por mund t’I krahasojmë. Për sa I përket besimit, popullsia e fshatrave plotësohet me mozaikun religjional të përbërë nga myslimanë, katolikë e ortodoksë. Nga materiali i mbledhur del se ata kanë pothuaj të njëjtat festa, rituale, ditë kalendarike popullore. Atje kujtohet dita e Shën Andresë (Shën Ndreu), Shën Kolli, Shën Gjergji, Riti i Buzmit. Më shumë përmendet Shën Ndreu, i cili në traditën shqiptare ka kuptim, në arumunisht (te vllehët) po ashtu. Dita e verës ka dallime në strukturë, në kuptimin e emrit, por funksionalisht jo (?).

Prof. Dr. Agron Xhagolli (QSA, IAKSA, Tiranë) në kumtesën “Marrëdhënie folklorike shqiptaro-maqedone në rajonin e Prespës” vuri në dukje se gjurmimet e tij në fushën e folklorit të hapësirës që mbulon zona e Prespës i ka realizuar si studim në plan krahasues. Ai paraqititi presparët maqedonas në Shqipëri, si dhe shqiptarët presparë në Maqedoni në fokusin e “peshores” folklorike, në të cilën vërehen, përcaktohen dhe “matet pesha” e marrëdhënieve të tërësisë së krijimeve artistike të kësaj zone. Kumtuesi evidentoi dhe argumentoi afërsitë dhe dallimet midis praktikave folklorike këtej dhe matanë kufirit lindor shqiptar. Në rajonin e Prespës, në fshatin Kons në Maqedoni banojnë tre komunitete: shqiptarë, maqedonas, grekë, që përfaqësojnë, pra, tre etni të ndryshme me tërësinë e dokeve (zakoneve), riteve etj. përkatëse që përcillen brez pas brezi, meprozën dhe poezinë popullore, me muzikën apo veglat popullore që përdoren, me vallet e kërcimet, lojërat, skeçet, humorin spontan etj., meveshjet përkatëse qënë këtë zonë kufitare pranohen, pëlqehen, aplikohen dhe fillojnë, në se fitojnë statusin shpirtëror tëbanorëve, qarkullimin folklorik në kohë, në mënyrë sinkretike.Atje vërehen të njëjtat praktika popullore ekonomike dhe peshkimi, afërsisht të njëjat kushte jetese. Po ashtu aplikohen të njëjtat gjini e lloje folklorike, me balada, këngë historike, këngë hajdutësh, këngë partizane etj. Fjala vjen, balada e trimit të vrarë larg, këndohet edhe andej kufirit edhe këtej. Ndryshimi është se në folkorin këtej familja është e qëndrueshme, andej familja është e thyeshme. Në Prespë vajza kërkon të bëhet bylykbashe- andej; këtej nuk aplikohet. Në baladat shqiptare s’gjendet figura e babait, në baladat maqedonase është e pranishme figura e babait. Gjithsesi,makrokozmosi shqiptar del në pah tek mënyra e të kënduarit polifonike (shumëzërëshe) toske, te areali koregrafik tosk dhe me plastikën koreografike.

Pas disa pyetjeve dhe diskutimeve u mbyll seanca e parë.

Seancën e dytë e drejtuan A. Xhagolli dhe A. Sobolov. “Ritet e lindjes ndër shqiptarët e Ukrainës” titullohej kumtesa që nisi këtë seancë, mbajtur nga Aleksandra Dugushina (Universiteti Shtetëror i Petërburgut). Studiuesja ruse paraqiti të dhëna e fakte të panjohura më parë, me imazhe, grafika, fotografi, të cilat përçonin veprimet ceremoniale të ngulitura ndër banorët e fshatrave shqiptarë në zonën e bregdetit Azov. Ata thonë se janë vendosur në ato hapësira në gjysmën e parë të shek. XIX dhe banojnë në Gjeorgijevka (Qyshki), Devninskopje (Taz), Gammovka e rrethina. Mbahet mend, shënohet dhe kujtohet entuziaste dita kur bëhej “pogonik”, ditë e veçantë, kur familja bënte festë dhe të afërmit mund t’i uronin nënës së të porsalindurit. Vjehrra piqte simite të veçanta, që i quanin “pita”. Ato duhen bërë copë-copë me dorë, që të ishte fëmija e bukur dhe mirë me shëndet (këtë presupozonte ky ritual i ardhur brezash). Gjatë dëgjimit të kumtimit, na bëri përshtypje të kënaqshme fakti që ukrainaset shqiptarka i thonë pogonik asaj buke të mirë e tëëmbël urimi për lindjen e fëmijës që nënat tona në Labërinëe Vlorës shqiptare e quanin poganiqe. Lehona- përdoret si shprehje dhe atjenë variantin: leyona, llahuzja/ llohuza. Kumtuesja arriti në përfundimin se prestigji i mënyrës së jetesës, gjetja e gjurmëve të vjetra të riteve e të kulturës së atij komuniteti shqiptar në Ukrainë dhe veshja e veçantë tradicionale, e dallueshme qëështë shqiptare janë objekt serioz i punës së tyre antropologjike.

Në kumtesën “Kërkimet dhe botimet rreth këngëve të dashurisë në Labëri” Orjona Shegaj (QSA, IAKSA, Tiranë) paraqiti historinë e kërkimeve të këngëve të dashurisë në të gjitha viset e trevës së madhe etnografike të Labërisë. Studiuesit e huaj japin zakonet (doket), karakteristikat ceremoniale të jetës dashurore në mjediset baritore e bujqësore në malësitë jugore e jugperëndimore të Labërisë.G.V. Hahn është marrë me fejesën, dasmën, lindjen, dashurinë. Th. Mitko me “Bleta shqiptare” më 1878 e S.Dine me “Valët e Detit” më 1908, kanë kontribute të çmuara për regjistrimet e para, më të vjetrat, mbledhur në folklorin lab të ciklit të pasur të dashurisë. Pas krijimit të shtetit të pavarur shqiptar u mblodhën këngët e dashurisë dhe begatia folklorike e Labërisë për dashurinë nisi të botohet, duke i paraqitur lexuesit visare të rralla të pasurisë shpirtërore dhe artistike të kësaj treve të dëgjuar në historinë shqiptare. Ndër të tjera botime vlen të përmenden këngët labërishte të dashurisë përfshirë te “Visaret e kombit”, 1937, apo ato të mbledhura nga prof. Shuteriqi te “Këngët e popullit”.Kumtuesja evidentoi se jetë të përkushtuara ndaj gjurmimeve folklorike të këngëve të dashurisë në Labëri përbëjnë Kolë Kamësi, Rebi Alikaj, Musa Muho, Mustafa Luçi, Mitat Kondi, Kozma Vasili, Fane Veizi, Dhimitër Shuteriqi, Fatos M. Rrapaj, Bardhosh Gaçe, etj., që nga malet e fushat e lirikës dashurore të Labërisë mbushën një nga“hambarët” e Arkivit të Institutit të Folklorit (sot IAKSA).

Nga Instituti i Gjuhësisë i Akademisë së Shkencave të Rusië, Maria Morozova mbajti kumtesën “Shqiptarët e Ukrainës, tradita dhe zakone të jetës familjare”. Ajo paraqiti një vështrim etnolinguistik realizuar me komunitetet në Devninskoje, Georgijevka, Gammovka, Karakurt në tre rrafshe: I) me emërtimet e grupeve të të afërmve, që tregojnë fis, afëri gjaku jo vetëm nga baba, por edhe nga nëna, evolimi nga ne me shembuj grafik si e shkruajnë dhe e shqiptojnë banorët atje, në Ukrainë, duke bërë krahasimin shqiptimor dhe kuptimor këtu, në Shqipëri; II) termat farefisnorë në të folmen e shqiptarëve të Ukrainës dhe prejardhjen e tyre; III) termat farefisnore dhe marrëdhëniet brenda familjes. Emërtimet për gjyshen nga ana burrit, nga ana e gruas, përdorimet e tyre nga burri (dhëndrri) për të thirrur nënën e gruas së tij, si thirret motra e madhe e burrit, vëllai i vogël i burrit apo gruas etj., rëndësia e madhe e marrëdhënieve farefisnore pas martese, përveç ndikimeve nga bullgarishja vërtetojnë edhe ndikimet e shqipes si gjuhë, dokeve e mënyrës shqiptare të jetesës. Kultura materiale ndryshon shumë më shpejt, ndërsa kultura jomateriale është pasuri shpirtërëore; ajo ruhet duke u përshtatur rrethanave.

Klodian Qafoku (QSA, IAKSA, Tiranë) mbajti kumtesën “Shumëzërëshi vokal tosk në marrëdhënie me muzikën me vegla popullore”. Muzikën popullore vokale, traditën muzikore toske, ai e paraqiti në polifoninë e ngrohtë të ansamblit të zërave që bëjnë jetë të gjallë folklorike me dialektin muzikor tosk, me mozaikun e pasur shumëzërësh, me ison, zërin e tretë, zë i zhveshur- në krahinën e madhe ernografike të Toskërisë, që si kufi verior ka rrjedhën e lumit Shkumbin.

Ndërsa Denis Ermolin (Muzeu i Antropologjisë dhe i Etnografisë i Akademisë së Shkencave të Rusisë) me kumtesën e mbajtur “Ritet e vdekjes tek shqiptarët e Ukrainës” solli edhe dëshmi vizuale të përgatitura gjatë gjurmimeve etnografike, punës kërkimore e studimeve antropologjike, me materialet e ekspeditave gjatë viteve 2007-2011 në fshatrat e Priazovjes, ku banojnë dhe shqiptarë. Kontaktet u bënë në Gammovka (me shqiptarë, gagauz), në Devninskoje (shqiptarë), Georgijevka (shqiptarë), Novokonstantinovka (ukrainas), Çkallovo (rus), Mironovka (rus). U konkretizua kumtesa me paraqitjen e vlerave të kulturës materiale si ritualin ku dallohen burrat duke përgatitur një varr, vulosja e varrit, kryqi i vjetër mbi varr në fshatin Georgijevka (Priazovje), monumenti me simbolikën e diellit, etj.

Amanda Hysa (QSA, IAKSA, Tiranë) nëpëmjet kumtesës “Pazari i vjetër i Gjirokastrës, një historik i shkurtër” hoqi paralele midis veprimtarisë tregtare artizanale të Qafës së Pazarit në Gjirokastër me pazarin e Krujës dhe qyteteve të tjera kodrinore të Shqipërisë, në ato kohë kur lulëzonte aktiviteti i esnafëve. Ngjashmëritë në elementët që përbënin këtë ansambël tregtar gati festiv ishin të shumta midis pazarëve të kohës. Esnafët e Lunxherisë ishin më të kamurite kohës, se punonin shumë e pak llafe kishin dhe me zejet që ushtronin e mallrat që shisnin kishin bërë bujë jo vetëm në Shqipërinë e Jugut, por më tutje, deri në Greqi. Zejtaria ishte e pavarar, e ndërtuar me munde merak nga njerëz të drejtë, të ndershëm, fisnikë. Tregtari i mënjanonte debatet, se s’i jepnin bukë e atij i duhej të siguronte të ardhurat ditore për të mbajtur familjen. Sidomos kur vinte agai, esnafi ndihej më në siklet dhe thoshte: “më erdhi sehirxhiu”. Agai i kishte të siguruara të ardhurat e s’e vriste shumë mendjen, prandaj tregtari e quante sehirxhi. Në fund kumtuesja tha se në kohën e festivaleve folkorike (gjatë sistemit totalitar) Gjirokastra regjistronte nga Pazari jo festivalin që reklamohej në televizion dhe në shtyp, por postfestivalin, kur bëhej konkretizimi i festës.

Me kumtesën “Shtetasi në modernitetin shqiptar” Olsi Lelaj (QSA, IAKSA, Tiranë), duke përqafuar një qasje diakronike në shqyrtimin e procesit të “proletarizimit”, u mundua të parashtrojë raportet, mekanizmat dhe pasojat që pati “socializmi real”, si një shprehi esenciale e moderniteti, për shoqëritë shqiptare. Shteti, ideologjia dhe proceset transformuese ishin tri piketat përcaktuese të materialit të paraqitur nga kumtuesi. E skicuar, e përvijuar si një skicë etnografikee politkave shtetërore, nëpërmjet zbërthimit të disa proceseve proletarizuese të para, si zgjatime të qytetarisë ideologjike gjatë periudhës së diktaturës komuniste në Shqipëri, u paraqit një qasje metodologjike ku pushteti, në modernitet pavarësisht ideologjisë në të cilën kamuflohet të lexohet, jo vetëm se pse vepron në një mënyrë apo një tjetër, por gjithashtu të gjurmohen dhe të paraqiten mekanizmat se si ai (pushteti) vepron për të arritur qëllimet e caktuara. Lokalizmi i pushtetit, proletarizimi i fshatarësisë, proletarizimi konceptual, pedagogjia ideologjike, monetarizimi i ekonomisë dhe i punës plotëson fizionominë ideologjike të sistemit me “bijtë e tokës” ku thuhej se ishin “të gjithë zotër të këtij vendi”, siç vetëm deklamohej “Një për të gjithë, të gjithë për një”. Ndër të tjera kjo punë shinon dhe një optikë kuptimore nëpërmjet të cilës do të analizohet kushti i klasës punëtore shqiptare (shndërrimi i shoqërisë shqiptare në klasë punëtore) gjatë dhe pas komunizmit, sipas instrumentit të lashtë egjiptian të planifikimit, fenomen i cili tek ne erdhi nga Europa Lindore, nga Rusia.

Kumtesa e mbajtur nga Ermela Broci (QSA, IAKSA, Tiranë) “Riaktivizimi i disa mjeshtërive popullore në qytetin e Shkodrës” ishte e fundit dhe, para mbylljes, vijuan pyetje e diskutime rreth punimeve të Konferencës.Në mbyllje të punimeve të kësaj konference ndërkombëtare u bënë konkluzionet, ku u theksua se me diapazonin e saj të gjerë, me rrokjen e shumanshme dhe me përpjekjet për zgjidhje të reja të problemit të rezultateve kërkimore e studimore të etnokulturave në hapësirat kufitare, ku banojnë komunitete multietnike, ndër ta edhe bashkësi shqiptare, apo në territore të lagëta, si, ku banojnë komunitete multietnike, ndër ta edhe bashkësi shqiptare, apo në territore të lagëta, siç është rasti përgjatë bregdetit të cekët Azov në Ukrainë, kjo konferencë ndërkombëtare solli mjaft të dhëna dhe argumente të reja që janë fryt i veprimtarisë sistematike hulumtuese të Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe të Studimeve të Artit në Shqipëri në bashkëpunim me studiues të Akademisë së Shkencave të Rusisë dhe Universitetit të Shën Petërburgut. Takimi tregoi se pati punë në terren, studime nga të dy departamentet: etnologji e folklor, sidomos në vendet ku fliten gjuhët ballkanike, që kanë një sistem gjuhësor. Gjuha turke s’është gjuhë ballkanike. Gjuhët që fliten sot në Gadishullin e Ballkanit janë Shqipja, Greqishtja e re, Rumanishja dhe tre gjuhët sllave të Ballkanit: Bullgarishja, Maqedonishja dhe Serbokroatishja. Ka patur lagje të shqiptarëve apo fshatra të shqiptarëve në vendet e tjera, me popujt fqinj si në
Bullgari e deri në Ukrainë. Shqiptarët nuk jetojnë sot të ndarë nga komunitetet e tjera ku ata kanë ngulimet e tyre. Jetojnë të përzier, japin e marrin, venë e vijnë kultura, domosdo huazimet janë të pranishme. Përbëhet familja, p.sh., nga burri shqiptar dhe gruaja gagauze. Fëmija me babain, (me burrin e shtëpisë) flet shqip, me nënën flet bullgarisht.Kjo praktikë ka pesë shekuj që aplikohet, se terminologjia fisnore, si shënjë gjuhësore ka funkson emocional e vlera të tjera.Ajo sjell pasuri edhe pse ka ndryshim në funksionin thelbësor tek emrat më të rëndësishëm si babë, nënë. Asimilimi i të folmes së paraardhësve bën atë që fjalët humbin nuancat, kuptimet, ngjyrat.Kjo Konferencë solli një ndihmesë të dukshme në rivlerësimin real të gjendjes së komuniteteve të studiuara, me prurjet etnokulurore që paraqitën studiuesit dhe me dritën jeshile që ndezën për të nesërmen kërkimore-shkencore nëpërmjet këtij bashkëpunimi të frytshëm me nivel shkencor të ngritur, për të cilin meritojnë nderim dhe vlerësim.

*)Ky relacion i paraqitur mendojmë se është një ndërthurje e përkujtesës skematike me parashtresën apo paraqitjen e detajuar, me synimin e vetëm që kjo veprimtari ndërkombëtare e veçantë shkencore etnokulturore të jetë e regjisturar sa më afërsisht me saktësi për arkivin e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit, Tiranë, gjithashtu të promovohet diversiteti kulturor i komuniteteve të Europës e Globit mbarë ( ku banojnë shqiptarë) dhe ne, shqiptarët, kudo që jemi nëpër botë, nëpërmjet gazetës dashuridhënëse “DIELLI” ta duam më shumë Shqipërinë, ta nderojmë e të ndihemi me kombin tonë të nderuar.

*Përgatiti: Albert HABAZAJ

Antropolog, bibliograf,

drejtor i Bibliotekës “Nermin Vlora Falaschi”,

Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA

NE FILLIM ISHTE FJALA- VETEM E VERTETA NA BEN TE LIRE

November 22, 2012 by dgreca

MBI LIRINË E SHKRIMIT, TË BOTIMIT DHE KUFIJTË RESPEKTIVË*)/

Nga ALBERT HABAZAJ/ studiues/

Biblioteka Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”-Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë/

Përmbledhja/ Abstract: Përzgjedhja jonë për këtë punim nuk është e rastit, sepse respektimi i shenjtërisë së Fjalës është edukatë dhe kulturë për çdo qytetar; sepse ekonomia e nderit ndaj madhërisë së parë, që njeriu krijoi në botë- Fjalës, është detyrim dhe mision gati hyjnor për çdo punëtor të mirë ndaj fjalës në letër.

Kumtesa fokusohet në rëndësinë që ka liria e shkrimit dhe e botimit, si dhe kufizimet përkatëse, nga që vërehen jo pak anomali e paradokse. “Të jesh i lirë do të thotë para së gjithash të thuash të vërtetën. Vetëm e vërteta na bën të lirë”, thotë Umberto Eko.¹) Liria sjell mundësinë për të ndryshuar pozitivisht mendimin e konkretizuar në fjalë, që të përmirësohemi duke përparuar. Baticën e lirisë për të shkruar e botuar lirë, deri përtej kufijve të imagjinatës (në konteksin negativ) nuk mund ta gjykojmë si vlerë, por si antivlerë. Krijuesit duhet ta strukturojnë shkrimin e botuar drejt një letërsie të integruar në tre plane: në rrafshin ballkanik, mesdhetar dhe europian, me identitetin e saj origjinal, mbushur me vlerat e virtytet më të mira, më të bukura e më të dobishme të traditës, e shkarkuar nga veset që i gërryejnë palcën e cilësisë artistike; për të qenë në rezonancë me ritmet bashkëkohore të letërsisë që jeton e lë gjurmë.

Fjalët çelës: Liri e shprehjes, e drejta e botimit, kufiri shkrimor, kritikë letrare

Gjykojmë se ia vlen të kujtojmë se “të qenët i lirë në jetë e në punë; mungesa e shtypjes, e varësisë dhe e kufizimeve që pengojnë, vështirësojnë e ndrydhin veprimtarinë”²) krijuese të letrarëve; liria demokratike për të drejtën e fjalës, shkrimit, shtypshkrimit dhe botimit; liria e mendimeve, e ndërgjegjes apo liria poetike etj., sidomos në hapësirat e mbushura me provincialitete romantike, në një kohë që sfidohet shpejtësia e dritës, po shpërdorohet në trajta të pakonceptueshme. Vërtet liria e shprehjes (ose e fjalës) është e drejtë e çdo individi për të shprehur lirisht mendimet e tij, përfshirë të drejtën për të marrë ose për të dhënë informacion nëpërmjet mjeteve të komunikimit masiv.Vërtet është një nga të drejtat e njeriut themelore, e përfshirë në Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut, dhe e shprehur në Amendamentin e Parë të Kushtetutës së SHBA. Vërtet liria e shprehjes shihet si pjesë themelore e procesit demokratik, që ndihmon për shfaqjen e së vërtetës, si dhe që siguron mënyrat për vetëpërmbushjen e individit. Veçse liria e shprehjes nuk mund të cenojë moralin e tjetrit dhe as nuk mund ta kalojë cakun e prekjes së reputacionit të të tjerëve, me gjithë sjelljen e interpretimeve të reja “për parimin e proporcionalitetit”³), për të mos u shpuar nga asnjë gjemb i hidhur konfliktual e për të mos u hidhëruar nga asnjë thumbim i dëmshëm. Liria e shprehjes nënkupton lirinë e ndërgjegjes e të besimit, lirinë e shtypit dhe pjesëmarrjen e lirë në mozaikun ylberor natyral veprimtar, ndërkohë që në shoqëritë totalitare asnjëra prej tyre nuk lejohet. “Megjithatë, edhe në shoqëritë demokratike, liria e shprehjes nuk është e drejtë absolute. Ajo mund të kufizohet për arsye të sigurisë kombëtare, ose mund t’u nënshtrohet ligjeve që kanë të bëjnë me fshehtësinë e jetës ngushtësisht vetjake, shpifjen, pornografinë, nxitjen e urrejtjes raciale,… ruajtjen e sekretit dhe të drejtën e autorit”4).

Ndërkohë liria e shtypit, si liri për të shtypur e botuar infomacion dhe mendime pa marrë leje më parë dhe pa kufizime paraprake, duke iu nënshtruar ligjeve për çështje të tilla si shpifja apo pornografia, na kujton që të mos harrojmë urtësinë popullore: “Ndalu bek se ka hendek”. Në vende demokratike, liria e shtypit mund të bjerë ndesh me të drejta të tjera, si e drejta e individit për fshehtësi të jetës ngushtësisht vetjake, ose e drejta për t’u përgjigjur ndaj komenteve armiqësore të bëra nga shtypi

Telegrafisht, do të kumtojmë për tri piketa që kemi dalluar nga leximet e deritanishme: 1- mirësitë letrare, 2- prapësitë apo ligësitë jo vetëm artistike të letërharxhuesve, si dhe 3- disa teza, që gjykojmë t’ i shtrojmë si të vërteta, duke i mbrojtur me argumentat që na duken mbushmendëse:

1) Të merr malli e mbushesh me lëng poetik, sa ngopesh artistikisht dhe estetikisht me krijimet e Fatos Arapit, i cili vlerësohet edhe si “ më i mirënjohuri ndër poetët e sotëm shqiptarë 5), det i thellë i letërsisë shqiptare. Humanizmi universal, dashuria njerëzore dhe kodi moral “Liria ime mbaron po preka lirinë tënde” mishërohet në vargjet jo vetëm tejdukshmërisht të sinqerta: “Nuk i lyej kurrë këpucët/ te llustraxhinjtë!/ s’i dua njerëzit te këmbët e mia” 6), të cilat mjaftojnë t’i japin Visar Zhitit “liçencën” e lirisë së shkrimit dhe të botimit. Nuk e di se si fluturon koha dhe të duket vetja se je mençuruar, fisnikëruar artistikisht dhe zbukuruar shpirtërisht, kur lexon, fjala vjen romanin “Premtimi” me vetëm 160 faqe të shkrimtarit Fridrih Dyrrenmat; “I huaji” i Alber Kamysë me 137 faqe; “Të vdekurit” nga Xhejms Xhojs e vepra të tjera (s’ mund të bëjmë dot invetarin e vlerave artistike të librave, me të cilat tempulli i lirisë së shkrimit dhe të botimit global ndihet mirë në këmbë dhe me dinjitet. Iu riktheva një buzëmbremje novelëzës me 96 faqe “Lulet e mollës” të Xhon Gollsuorthit, të cilën e pata lexuar 10 vjet më parë kur isha në Itali. Në fund të libërthit kisha shkruar: “Coppito, L’Aquila, domenica, 8.06. 2003, ora 23:25’. Pa dashur më shkasin lotët, pasi mbarova së lexuari këtë prozë poetike brilante, të rrallë, të veçantë, esencë. Musht letërsie! Të lumtë Gollsuorth! “Mos nxitoni të bëheni shkrimtarë, djema”- na tërheq vëmendjen një nobelist ballkanas.

Në këtë krizë kulure, nën hijen e një fjale të madhe, edhe në Shqipërinë tonë të vockël shihet fytyra e epokës moderne tek emra të përveçëm si Petraq Risto e Mimoza Ahmeti, apo Linditë Arapi, Agron Tufa, Ervin Hatibi, Andi Bejtja, Virion Graçi, Alisa Velaj etj., por më falni, jo të shumtë janë shkrimartët e kësaj pjace krenarisht dhe lartësisht letrare, e aftë për ballafaqime rajonale, kontinentale dhe globale. Përveç funksionalitetit të harmonishëm të trinomit: ndjenjë, mendim, figuracion, këta krijues kanë favorin se jo vetëm e kanë shkelmuar kulturën e frikës, por e kanë shqyer atë, si nevojë identiteti krijues dhe ballafaqimi kulturor me të tjerët. Gjuha e shkrimtarit është e dashur si fjala e nënës, e ëmbël si mjali i bletëve që e mbledhin nektarin luleve të malit, e dallgëzuar si deti i thellë në fortunal. Gjuha e shkrimtarit ëshët gati hyjnore, sepse shkrimtari është mjeshtër i fjalës që shkruan vepra artistike. Bijtë e Homerit e të Dantes, të Shekspirit e të Gëtes, të Naimit e të Kadaresë e pasqyrojnë jetën përmes figurave artistike që ngrihen mbi faktet, njerëzit, ngjarjet dhe dukuritë e ndryshme. Gjuha e shkrimtarit ka për objekt pasqyrimi tipiken shoqërore, dhënien në mënyra të përgjithësuara të karaktereve tipike në rrethana tipike. Mjeshtri i fjalës së bukur është inxhinier i qetësimit të shpirtrave njerëzorë. Ndryshe janë shkrimtarucët. Ata janë të paaftë e të pavlerë, që shkruajnë për të holla a për t’i bërë qejfin dikujt. Ata janë demkëra, duke mos kuptuar se shoqëria e konsumit të librit po i thotë shoqërisë së prodhimit libror: “ Të lutem, hapëm pakëz krahun, se dua të ecë!”

2) Tek shumë të tjerë, që përbëjnë taborrin e letraharxhuesve të padobishmëm, të cilët dashur padashur shndërrohen në dëmtues të pyjeve, si duket akoma s’paska ardhur koha e kapërcimit të lodhjes historike. Për një arësye a një tjetër, pensionistëve, ish ushtarakëve, mësuesve, veteranëve, të persekutuarve, sidomos ata atyre të moshës së tretë u vijnë në dorë para, se dikush ka djalin apo vajzat në mërgim, dikush merr dëmshpërblim burgu, apo larg qoftë lekët e fëmijës së vdekur furtunave të kurbetit etj. Duke menduar ç’të bëjnë me ato lekë gjaku të pjellës së tyre, disa pleq, të cilët gjatë gjithë jetës nuk i ka lidhur asgjë me librin, mendojnë si të veprojnë me paret dhe rrufeshëm vendosin të bëhen shkrimtarër. Kemi shkrimrues fisi, mëhalle, fshati, krahine,që bëjnë monografira për hallën, tezen, gjyshin, babën etj., të cilët mund të jetë shumë të mirë në familje, si njerëz të zakonshëm me vlera familjare, por që nuk emetojnë cilësi artistike. Harrojnë fjalën e të parëve: “Nuk mëson kali revan në pleqëri”. Në vend të bëjnë një urë, një çezmë, një dhurim simbolik bamirësie, të hapin një kurs zdruktharie, hidraulikësh, elektricistësh, muratorësh, një rrobaqepësi, furrë buke apo një gjë tjetër të mirë, të bukur e të dobishme, na morën frymën me botime të pafundme, por magazinat e thasëve me krunde nuk i hyjnë kujt në punë, aq më tepër sot. Më e keqja është se këtë ves kopeja e shkrimtarllëkut ua mëkon brezave që ngrihen. Dhe prandaj Shqipëria jonë hallemadhe ngjitet majave të larta të kulturës nga moli në mol. Dhe prandaj Presidentin e letrave shqipe dhe Ambasadorin e kulturës tonë në globin njerëzor jo pak herë e shpërfillin, s’e nderojnë, s’e vlerësojnë, edhe pse emri Kadare ka kohë që ka dalë mbi re. Është kambanë kushtrimi për letrarët e vërtetë thirrja e të paharruarit Ali Podrimja : “ Të kanë rrejtur/ se je më i bukuri/ ndër trimat më trimi/ më i vjetri ndër të moçmit/ Tjetër kush do të ishe…/ Dhe unë do të kisha Atdhe” 7)

A nuk po vjen momenti, që nga gufosja e mbytjes së karbonit antiartistik, të lëshojmë thirrjen SOS-, se po na gërryen krimbi antiletrar, po na përdhunojnë të parën, të shenjtën, të shtrentjën, Fjalën. Sinqerisht, nuk më del koha të lexoj të gjitha fletët e grumbullura në tekste. Edhe sikur gjithë vitin të merrem vetëm me lexime, me këto lexime ”veprash madhështore” e asgjë tjetrër, s’më del koha, s’më mjafton. Si mund të zgjidhet ky ngërç? Vërtet flet për kullotën e imagjinatës Urata e Letrave Shqipe, Dritëroi, i cili dritëron me atë fjalë që gdhend dhe gurin, se poetin a shkrimtarin e quan kal hergjele, por kur është nevoja (kur s’ plotëson kushtet e letërsisë cilësore) kalit i vihet fre, se terreni letrar ka kullota të pafundme imagjinativë, por ka edhe hone, humnera e thepa nga ku gremisesh e s’të ngelet as nam e as nishan letrar. Si duket, prandaj porosit Plaku i Bardhë i Letrave: “Prit dhe pak” 8) sepse proza e kursyer, e ngjeshur apo vargu lakonik, ku të gurgullojnë metaforat, me strukturë, me stil, me ide duhet të zërë tharmin e brumit për të bërë një bukë të mirë letrare, që lexuesi ta shijojë e të ngopet me art.

Ustallarët e botimeve me babaxhanllëkun e tyre po e vrasin artin e vërtetë, po e shtrembërojnë lastarin e njomë të talenteve të reja, po e thyejnë pa çelur në gonxhe. Por kështu, veç i mëndjemadhësojmë fëmijët, djemtë, vajzat apo dhe të tjerë të papërgatitur për të realizuar atë që thotë Kanti: “Arti i poezisë zë radhën e parë midis të gjitha arteve”. Pse e them këtë? Vetëm pak kohë më parë (tetor 2012) na ranë në dorë 56 fletë me vjershurina, të lidhura në një libër, po i themi. Citojmë vetëm një strofë nga ky botim i autores N.H: “Një lexim jetës i bëra,/ që kur linda, deri më sot/ jam njeri nga gjithçka isha,/ kam jetuar me mund e djersë ” (f.7). M’u kujtua tallja galopante e Kadaresë në “Koha e shkrimeve” me “kryeveprën”, e cila qenkërkej “vjersha më e bukur e gjithë poezisë shqipe”: vetëm me dy strofa: “Kush punon/ Rahat shkon/ Detin e kalon. / Njeri s’e ndalon”. Dhe tjetra, “madhështore” fare: “Kush nuk punon/ Rahat nuk shkon Detin s’e kalon/ Njeri e ndalon”. Me entuziazëm e krenari pritej botimi në shtypin letrar, emri i madh që do të bënte jehonë. Dhe, vërtet doli, por diku në një cep, që mezi dallohej:”Ju shkruani një gjuhë që as në prozë nuk përdoret…Po të ishte kështu, do të bëheshin të gjithë shkrimtarë dhe poetë …Vetëm kini parasysh një këshillë: lexoni përpara se të vendosni të shkruani.” 9), por mos kopjoni e t’i botoni ato që kanë shkruar të tjerët se është turp e faqe e zezë e mandej më mirë është dalja finale nga qarkullimi më fillestar qytetar e jo më të ruash kontakte kulturore- letrare me tët tjerët. Qysh më shumë se një çerek shekulli, e ka parandjerë Kadareja këtë qorrollisje të jo pak asgjëbërsave përpara botës letrare, që i kalon gjithsesi indiferentshëm, në inekzistencën e tyre artistike, jo vetëm vigani i letrave, por mbarë komuniteti i kulturuar shqiptar. U lodh dita me ne. Koha s’ka kohën tonë!…Se, ja, të tilla janë lëndimet artistike që na shkaktohen nga “plagë librash”10). Një mik i mirë, sot shkrimtar i kujdesshëm dhe i respektuar më rrëfen se në Vlorë ka një fjalë të urtë: “Mos dil si kërriçi para gomarit”, kurse shkodrani e shpreh neverinë ndaj mëndjemadhit karabush e pa këmbë në tokë me thënien: “ Atij që s’e do, i thuaj: “Të hyftë vetja në qejf!” dhe më dha një revistë të vjetër “Nëntori”, ku, redaksia i kishte kthyer nëpërmjet revistës këtë përgjigje për mosbotimin e prozës që ai kishte çuar për botim: “ P.SH.- Vlorë. Tregimi juaj “Me trenin për në Vlorë” ka ide të mirë, por që nuk keni arritur ta materializoni artistikisht. Subjekti është i lehtë dhe mënyra e shtjellimit të tij tepër e konsumuar: bisedë në udhëtim, e cila i vjen lexuesit nëpërmjet një narrative të dyfishtë: tregimin e plakut Malo e ritregon një i tretë që identifikohet me autorin. Përveç kësaj, tregimi ka një mungesë të theksuar realizmi… Fabula është e stisur, ashtu si dhe plaku Malo, që është një tip arkaik…Arkaizmi i tij shihet si në botën shpirtërore, ashtu dhe në shprehjet që përdor. Ja, mendojeni edhe një herë: të vjen një i moshuar dhe të ulet përballë në tren dhe, pa e njohur e pa e pyetur, fillon të të hapë zemrën për njerëzit e ti të afërt. Dhe kush është ky? Një plak lab, sedërli. Përveç kësaj, në shtatë faqe që ka tregimi, tri të parat janë jashtë tij dhe fare mirë mund të reduktohen. Kuptohet që me këto të meta, nuk ka si bëhet fjalë për botim”11). Në shumë raste, sot mungon sinqeriteti artistik nga ata që shkruajnë e pretendojnë që bëjnë art; mungon po ashtu edhe sinqeriteti i kritikës letrare, profesionalisht skandaloze, në atë farë feje, sa që kur sheh emra të dëgjuar të kritikës letrare, nuk i beson se konkludon në përshirosje ndaj atyre që kanë në dorë fjalën dhe abuzojnë me të. Ky realitet i parë me sy, na detyron të shtrojmë pyetjen: “A do ta kapim trenin letrar për në Europë e për në Botën e Artit? ” Veç të tjerash, një grishje dinjitoze na vjen nga një poet dhe estet i njohur, se poezia ia detyron burimin e vet pothuajse krejtësisht gjenialitetit (talentit), dhe po aq ajo “nuk ia lë veten drejtimit të rregullave ose modelit”, pra gjësë së sjellë si shembull” 12), se poezia duhet ta pastrojë veten nga tepricat.

Për arsye etike bashkëkohore, realiste e tokësore, dhe në kontekst të gjendjes së sotme në bumbotimet shqiptare, nuk mund të jap më tepër informacion (për rastin e N.H, që përmenda në këtë vrojtim letrar), sepse deri këtu më lejon kufiri i lirisë. Një harmonizim midis vertikalitetit dhe horizontalitetit të shkrimit dhe botimit sjell dobi jo vetëm për letërsinë tonë, por për kulturën e vendit në tërësi, që të kemi mundësi të krahasohemi denjësisht me të tjerët. Ne kemi male letrare në relievin kulturor, kemi dhe kodra letrare, por jo shumë, kemi shumë fusha letrare, por, pak janë ato, të cilat prodhojnë e na falin cilësi, sepse, ndoshta, nuk e peshojnë dot Vlerën e Fjalës. Funksionaliteti serioz dhe me përgjegjësi i mbi 100 shtëpive botuesve ( pa harruar që nuk dihet statistika e kasolleve botuese e shtypshkronjave, që janë si ato banesat pa leje) është i domosdoshëm. Nuk merret vesh kush është libër me vlera e kush jo, nëpër promovimet që bëjnë botuesit apo nëpër panairet vjetore, sepse secili botues thotë se libri i radhës që prezanton është më i miri, i paparë më përpara e s’ka si ai!… Para nja dy vjetësh, kam qenë dëshmitar në dy promovime të një botuesi të njohur. Prezantohej libri i një autori me emër mesatar dhe botuesi tha: “Ky është libri më i mirë jo vetëm i këtyre 20 vjetëve të fundit, por më i miri që kur njihen botimet shqipe”. Edhe në rastin tjetër, (u ndodha për dreq), botuesi tha: “ Ky është libri më i miri…”. Tani, cili mund të ishte më i miri? Kërkohet seriozitet nga botuesi, se bëhet fjalë për libra, për dritë kulture e jo për domate e kastarvecë. Mendoj se botuesi duhet të jetë vërtet një furrëtar nikoqir, që të nxjerrë nga furra e botimit bukë të pjekura letrare, jo qullufice të shpifura. Paraja po rrënon artin. Redaktori, korrektori apo të ashtuquajturit e të vetëshpallurit redaktorë, recensentë e korrektorë për 5 lekë të qelbura shesin emrin, ulin dinjitetin e kritikut letrar apo kërkojnë të bëjnë emër, por në vend të vënë vetullat, siç thotë populli, nxjerrin sytë e tyre e kërkojnë të qorrojnë lexuesin. Harrojnë që lexuesi është me nivel arsimor e kulturor më të lartë se më parë; ka shumë burime informacioni edhe falë të dhënave digjitale që merr nga interneti; është shumë më i kualifikuar shpesh herë edhe nga stafi realizues i librit apo lumedetit libër. Ka më shumë çmime se shkrimtarë; ka më shumë shkrimtarë se lexues; ka më shumë dembelë që duan dekorata (si duket ndaj qenkërka krijuar edhe industria e dekoratave). Nuk më vjen mirë ta pohoj, por ka vërtet më shumë dembelë të lodhur e dallkaukë, që kënaqen me asgjë, se sa punëtorë të vyer të fjalës së artë, me shkëlqim diellor për ndërtimin dhe ngrohjen e shpirtrave njerëzorë. Nëpërmjet hyjnisë së Fjalës, vlen të klasifikohen si duhet ata që guxojnë e marrin penën të shkruajë, ata që turren të botojnë, librapjekësit dhe nestorët që kanë detyrë të orientojnë lexuesin e uritur për letërsi të vërtetë.

Se pastaj, edhe bufi e kupton që kreshnikërimi i tyre zbehet, venitet, fiket natyrshëm, si Riadi i zemëruar shumë që s’pati vijues që ta kreshnikëronin të famshmin çmim “Shpata e ndryshkur”. Përndryshe, mund t’ju vijë në ndihmë grotesku i V. Graçit: “Tha zoti Riat Matini: (sipas “CNN”)- Nuk kam çfarë të them!” 13)

__________

¹) Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë: Konferenca shkencore “Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot”; Tiranë, 20- 21 nëntor 1992: Tiranë: Shkenca, 2002; shih: Agim Vinca: “Gjuha e sotme letrare shqipe dhe konteksti socio-kulturor shqiptar”, f. 93

² ) Fjalor i gjuhës së sotme shqipe; Tiranë: Akademia e Shkencave, 1980, f. 1005

³) Macovei, Monica: Manualet e të drejtave të njeriut, Nr. 2: Liria e Shprehjes; Një udhëzues për implementimin e Nenit 10 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, [Tiranë, 2003], f. 44

4) Enciklopedia e Përgjithshme e Oksfordit; Tiranë: Instituti i Dialogut & Komunikimit, 2006, f.735

5) Elsie, Robert: Histori e letërsisë shqiptare; Tiranë- Pejë: Dukagjini, 1997, f. 417

6) Elsie, Robert: vepër e cituar, f. 426

7) Podrimja, Ali: Buzëqeshja në kafaz, Tiranë: SHBLSH; 1993, f. 65

8) Gazeta shqiptare. E diel 17 Tetor 2010, f. 8

9) Kadare, Ismail: Koha e shkrimeve, Tiranë: Naim Frashëri, 1986, f. 22- 23

10) Të drejtat e njeriut: nr. 4 (32)- 2002, shih: Visar Zhiti “Kur persekutohen e drejta e shkrimtarëve, e veprave të tyre, por dhe e lexuesve”, f. 71

11) Nëntori: organ i LSHA të Shqipërisë; revistë e përmuajshme letraro-artistike shoqërore politike. Tiranë, 11/1986, f. 207

12) Ozel, Ismet: Udhëzues për leximin e poezisë: Shkup, Logos-A, 2006, f. 67

13) Graçi, Virion: “Shpata e ndryshkur”; Tiranë: PHOENIX, 1999, f.15

*) Kumtesë e mbajtur në Konferencën Shkencore Kombëtare “Në fillim ishte fjala”, organizuar nga Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, Fakulteti i Shkencave Humane, Departamenti i Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë- në nderim të 100 vjetorit të Pavarësisë Kombëtare

Albert HABAZAJ

Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”

Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA

NJË LIBËR ME DRITË PËR PROFILIN PA NJOLLA TË NJË VIGANI TË HISTORISË SONË

November 5, 2012 by dgreca

Nga Albert HABAZAJ/ studiues*/

Lexuesi vlonjat, kurveleshas, tepelenas, mallakastriot, elbasanas, tiranas, dëshnicas, koplikas, dibran,çam, lab- himariot e lumas, shqiptarët e Malit të Zi e të Maqedonisë, edhe shqiptarët e Amerikës, edhe të gjithë ata njerëz që ndjejnë se në trupin e tyre ( kudo ku jetojnë nëpër botë) pulson gjak shqiptari, në nderim të 100 vjetorit të Pavarësisë Kombëtare, kanë fatin të marrin e të gëzojnë një dhuratë me shumë vlerë kombëtare. Është një libër me dritë për profilin e një veterani kombëtar pa njollë. Është shpirti i pastër, zemra bujare dhe mendja e kthjellët e fisnikut të tejdukshëm, zotërisë Enver Memishaj- Lepenica që bën këtë dhurim vëllezërve shqiptarë dhe miqve dashamirës të Vlorës e Shqipërisë. Është libri “Major Ahmet Lepenica Komandant i Përgjithshëm i Trupave Kombëtare, në Luftën e Vlorës, 1920” monografi historiko-folklorike që autori na fal dhe ne krenohemi, se kemi një xhevahir në dorë për 100 vjetorin e krijimit të shtetit kombëtar shqiptar.

Në librin për Ahmet Lepenicën jepet rruga e jetës kombëtare e major Ahmet Lepenicës sipas kriterit kronologjik. Ahmet Labi shfaqet si bashkëkohës i reformatorit, “babait të turqve” Mustafa Qemal, Plakut të Urtë të Flamurit dhe Bacës Isë e trimave të tjerë të mendimit dhe të veprimit. Në të gjitha ngarjet e mëdha të kohës jetoi aktivisht: Më 1912-’13 shfaqet patrioti i arsimuar si mbrojtës i Pavarësisë Kombëtare. Më 1920 shkëlqeu si Komandant i Përgjithshëm i Trupave Kombëtare dhe, me Luftën e Vlorës, gremisën në det Perandorinë e Re Romake, që u vërsul si grabitqare nga Apeninet, por u tërhoq pa lavdi. Më 1921 Majori na shfaqet komandant i krahut të Vjosës. Më 1922 Qarkkomandant i xhandarmërisë, Gjirokastër dhe më 1924-ën, 52 vjeçari është i mbushur me idealet kombëtare, duke u evidentuar në udhëheqje të Revolucionit të Qeshorit me Fan Nolin, Bajram Currin, Elez Isufin e burra të tjerë të vlertë kombëtarisht. Rrojti dhe 17 vjet mbas të parës, të vetmes dhe të fundit humbje në fushën e betejës, deri sa 69 vjeç dha frymën e fundit në duart e Selvi Ali Mëhilles, gruas së tij besnike nga Dukati.

Për këtë material që po paraqes, kam tri pika referimi: 1- Luftën e Vlorës si ngjarje e ndodhur historike, 2- Ahmet Lepenicën si një figurë që peshoi në këtë luftë dhe 3-Enver Memishën si autor i monografisë për Epopenë e çlirimit të trojeve tona me komandantin e saj ushtarak Ahmet Canin, që populli në respekt të veprës së tij e thirri Ahmet Lepenica, kurse miqtë e lartë dhe Paria e vendit e folën Ahmet Labi.

1- Nga “Historia e Shqipërisë” vëllimi II; Tiranë: 1965, Lufta e Vlorës trajtohet në mënyrë të përgjithshme, sintetike dhe vlerësohet për fitoren dhe entuziazmin që ndezi ndër shqiptarët e Lirisë; përmenden edhe emrat e Osman Haxhiut, Qazim Koculit, Ahmet Lepenicës si dhe emri i Selam Musait. Përmenden, nuk mohohen, por tepër thatë, si të qe një nga ato njoftimet e zakonshme të ATSH, që ajo jep rëndom, për rutinë pune. Më tej heshje apo më keq degradim i vlerave të mirëfillta e të vërteta historike. Në Erën e Re Shqiptare (mbas vitit 1990 deri më sot), Lufta e Vlorës, ka gjetur mirëkuptimin e të gjithë palëve: të politikanëve, qytetarëve dhe historianëve dhe është trajtuar realisht, duke e vlerëuar si një ngjarje që vendosi fatet e Shqipërisë. Në këtë libër Lufta e Vlorës jepet e shtrirë në gjerësi dhe në thellësi, ashtu siç ka ndodhur dhe mbetet në kujtesën e Kombit: Rishpallje e Pavarësisë Kombëtare, Pavarësia konkrete e Shqipërisë. Komentet e tepërta janë ujëra që s’duhen.

2- Enver Lepenica, ky bir i Labërisë së Brendshme të Lumit të Vlorës, e ka ravijëzuar portretin e tij si studiues serioz qysh 15 vjet më parë e në vijimësi me 11 vepra të botuara të gjinisë publicistike dhe historike, duke qenë mik i së vërtetës, djalë Shqipërie dhe punëtor i vlerësuar për shërbimet që i bën kulturës sonë. Bashkë me nderimin e prof. Alqi Naqellarit dhe studiuesit e shkrimtarit Novruz Xh. Shehu, që më vitin 2010 me botimin e veprës “Enveri i Lepenicës”– një buqetë e freskët për 65 vjetorin e lindjes, Enver Imer Memishaj meriton sinqerisht edhe mirënjohjen dhe respektin tonë. Me figurën e Ahmet Lepenicës autori ka kohë të gjatë që është angazhuar. Qysh para 30 vjetësh ai ka botuar artikuj në gazeta të ndryshme lokale e kombëtare në Shqipëri kushtuar patriotit lepeniciot me arsim të lartë ushtarak, i cili udhëhoqi me zotësi beteja që konkluduan me çlirimin e Vlorës e krahinave të saj më 1920-ën e lavdishme. Edhe ky libër për komandatin ushtarak të Njëzetës është produkt i dashurisë për vendlindjen që ka autori, trashëguar edhe gjenetikisht, respekt konkret ndaj Lepenicës, Mesaplikut, Labërisë dhe gjithë Shqipërisë. Ky libër nxjerr në pah edhe një herë fuqishëm vlerat shkrimore e botuese të autorit dhe është, për mendimin tim, vula e përkushtimit të një studiuesi për çështjen e Atdheut dhe ndaj trimërisë e heroizmit të një ushtaraku, të cilat Ahmet Lepenica i kishte natyrshëm virtyte e cilësi të ushqyera në vatrën familjare të Esma e Islam Canit, qysh më 1872, kur leu. Nëpërmjet këtij punimi dëshiroj të evidentoj se janë botuar shumë libra për Luftën e Vlorës e trimat e saj nga Ago Agaj, Gani Iljazi (Habazaj), prof. Muin Çami, prof. Viron Koka e Sazan Xhelo, prof. Bardhosh Gaçe, apo edhe nga firma të tjera më minore në historiografi, sidomos për personazhe konkretë të kësaj epopeje.

Nga botimet e periudhës postkomuniste e këtej, parë në fokusin e hierarkisë së vlerave të figurave historike të asaj lufte të gjerë popullore, ku mori pjesë i gjithë komuniteti i udhëhequr nga Paria e vendit me Komitetin e Mbrojtjes Kombëtare, ky libër është ndër tre librat më të vyer botuar deri më sot. Të parin vlerësoj librin “Emblema e një epopeje”, shkruar po nga Enver Memishaj- Lepenica; 2- monografinë e madhe “Osman Haxhiu” me autor buldozerin e kulturës dhe historisë së Vlorës prof. dr. Bardhosh Gaçe dhe 3- “Major Ahmet Lepenica…”, ky libër për të cilin sot po diskutojmë me kënaqësi e nderim. Ndërsa për nga rëndësia e lëndës, dëndësia e besueshmëria e informacionit që jep, “Major Ahmeti” i autorit E. Memishaj qëndron shumë i vlerësuar e dinjitoz në krahë të librave më të plotë të historiografisë shqiptare.

Përse e vlerësoj këtë libër, që autori i dhuron 100 vjetorit të Pavarësisë? Së pari, është angazhim shumë dimensional që autori bën për herë të parë në kushtim të një vigani të Luftës së Vlorës dhe jo vetëm të kësaj ngjarjeje kombëtare.

Së dyti, është jetëshkrim i plotë i rrugës kombëtare të major Ahmet Lepenicës, i pari, siç thashë dhe i vetmi, që besoj se nuk mund të ketë një të dytë kaq të plotësuar.

Së treti, vërej një harmonizim të organizuar siç duhet të trashëgimisë historike me trashëgimin kulturor dhe me ato tufa lulesh folklorike, që autori përzgjodhi në këtë monografi me njësitë folklorike nga epika historike kushtuar Ahmet Lepenicës, këtij emri pa njolla në histori. Në këtë këndvështrim dalloj vëmendjen ndaj trashëgimisë historike, që autori njeh më mirë.

Në këtë libër, pas një leximi të kujdeshshëm dhe gjatë studimit të monografisë, vërej transparencën dhe turbullësirën si raport ndaj çështjes së Luftës së Vlorës, udhëheqësve dhe luftëtarëve të saj, që autori e ka trajtuar me koherencë e guxim intelektual, duke u matur edhe me “deshtë përçorë” të historiografisë shqiptare apo me figura të njohura, që kanë lënë gjurmë në kulturën tonë, por që, sipas autorit, kanë qëndrime të pasakta, të njëanëshme dhe zbehin ndriçimin vigan të Luftës së Vlorës dhe trimave çlirimtarë.

Ky libër, më i riu e më i ploti i autorit na shëron edhe kombëtarisht, sepse kirurgu historiko-folklorik, miku ynë i mirë Enver Memishaj vlerëson kriteret shkencore të botimit, sidomos dy elementët e domosdoshëm për një botim biografik: 1-dokumentin historik dhe 2- dëshminë historike, duke i dhënë përparësi, normalisht, dokumentit historik.

Dihet historia, por Enver Memishaj ka meritën se ka plotësuar faqe të munguara jo vetëm në historinë lokale por edhe në përmasa më të gjera, se ka zbardhur portrete të harruara (nuk dihet çdo të ndodhte me Ahmet Lepenicën, po të rronte pas Luftës së Dytë Botërore, se ai vdiq sapo u fut 41- shi dhe në Shqipëri). Memishaj u ka hequr pluhurin e harresës, bëzhdilet ngarkuar padrejtësisht figurave të pluhurosura nga regjimi totalitar. Fatkeqësisht, tjetër gjë janë historishkruesit dhe tjetër gjë të mbajturit mend nga historibërësit, historijetuesit dhe kujtesa sociale e komunitetit ku kanë jetuar e vepruar për kombin personazhet historikë të këtij vendi. U realizoftë rezonanca e këtyre dy shtyllave, që lënë gjurmë përgjatë rrjedhave të kohës për t’u përcjellë brezave vërtetësinë jetësore!

Njihet historia, por Enver Memishaj, me metodologjinë e kulturën që është plotësuar gjatë jetës, përdor një gjuhë të pastër e të kuptueshme; kur duhet, përdor edhe të folurën dialektore, që fiksohet lehtë e qartë në memorie me tipologjinë e identitetit, që evidenton me tekstin e shkruar. Kam kuptuar qëndrimin e shëndetshëm kritik të autorit për vështrimin dhe shkrimin koherent të kësaj lufte të drejtë, e cila synonte shporrjen e kolonizatorëve nga trojet shqiptare të pushtuara; po ashtu edhe vlerësimin e tij që i bën luftës së luftëtarëve të trojeve autoktone. Lufta e Vlorës ka patur formacione të rregullta, të organizuara me çeta, me gjerësi e shkallëzim luftimi dhe me vertikalitet korrekt drejtimi. Nga ky truall studimor doli punimi i E. Memishajt për të portretizuar njërin nga personazhet kryesorë të Njëzetës, njërin nga komandantët ushtarakë të asaj epopeje, patriotin e ditur Ahmet Lepenica.

Siç e shpreha, në këtë libër shfaqet guximi atdhetar e intelektual i autorit, që ndez dhe ndjenjën e debatit, pa fyer diversitetin e kulturave të individëve e komuniteteve të ndryshme. Enver Memishaj jep kontribut konkret kombëtar për vlerësim real të figurave madhore të pavlerësuar gjer sot. Ai nuk i shërben glorifikimit të pamerituar, për hir të denigrimit monist. Autori i paraqet siç janë personazhet e luftës, apo, në rastin konkret, heroin e tij, me koloritin e qëndrimit në kohë e në hapësirë, parë nga konteksi i duhur për një studiues, që punon saktë edhe me institucionin verbal të aparatit bibliografik.

Ndihem mirë që jam mik i autorit, por sidomos që paraardhësit e mi Murat Miftar Tërbaçi e Gani Iljaz Abazi ishin edhe miq të Ahmet Lepenicës, Osmën Haxhiut, Qazim Koculit, Duro Shaskës, Qazim Kokoshit, Hamit Selmanit, Alem Mehmetit, Ali Beqirit, Hysni Shehut, Azbi Canos, Sali Bedinit, Myqerem Hamzarajt, Beqir Sulos, Meçan Selamit, Rexhep Sulejmanit, Halim Xhelos e tërë atyre luftëtarëve të kombit. Edhe unë do të përpiqem ta justifikoj, në kushtet që jetojmë, këtë fakt të nderuar e dinjitoz.

Të dritëroftë pena e shpirtit të pastër dhe e mendjes së kthjellët, o zotëri Enver Memishë Lepenicë Bujari! Faleminderit!

Vlorë; e shtunë, 10.11. 2012

*) Kumtesa është mbajtur në diskutimin e librit “Major Ahmet Lepenica…” të autorit Enver Memishaj- Lepenica