RELACION PËR KONFERENCËN SHKENCORE NDËRKOMBËTARE/

Përgatiti: Albert HABAZAJ/ studiues/

Duke menduar se ka vlera njohëse kulturore të spikatura për shqiptarët dhe duke gjykuar se lë gjurmë në edukimin  atdhetar të fëmijëve tanë, një veprimtari shumë e rëndësishme,  zhvilluar në kryeqytetin shqiptar, në Tiranë, mëse para një viti, e pashë të udhës t’ua bëj të njohur nëpërmjet gazetës “Dielli”, që shpërndan diell kudo, o shqiptarë të mirë e miq të respektuar të vendit tim.

Më datën 16 shtator 2011 zhvilloi në Tiranë punimet Konferenca Shkencore Ndërkombëtare: “Rezultate kërkimesh etnokulturore në terren”, organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike të Shqipërisë, Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe i Studimeve të Artit në Tiranë, në bashkëpunim me studiues të Akademisë së Shkencave të Rusisë dhe Universitetit të Shën Petërburgut.

Konferenca ishte një ditore, me dy seanca (paradite dhe mbasdite) dhe i zhvilloi punimet në sallën e Bibliotekës së QSA, Tiranë. Në seancën e parë u mbajtën shtatë kumtesa, ndërsa në seancën e dytë tetë kumtesa. Morën pjesë punonjës të IAKSA, Shqipëri si dhe të Muzeut të Antropologjisë dhe të Etnografisë, të Universitetit të Marburgut, të Institutit të Gjuhësisë të Akademisë së Shkencave të Rusisë dhe të Universitetit Shtetëror  të Sankt Petërburgut. Ishin të pranishëm antropologë, etnologë e folkloristë si dhe studentët e Shkollës Doktorale të Etnologjisë dhe Folklorit, IAKSA, Tiranë.

Punimet e Konferencës i ndoqën zëvendësministrja jonë e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve Zana Turku si dhe ambasadori i Federatës Ruse i akredituar  në Tiranë Leonid Grigorievich Abramov.

Konferencën e hapi drejtoresha e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit prof. Dr. Miaser Dibra, e cila, pasi falënderoi të ftuarit dhe përshëndeti pjesëmarrësit, ndërmjet të tjerash, tha:

Kjo konferencë do të trajtojë një problem të rëndësishëm siç është paraqitja e identitetit tonë kulturor, me bërthamë etnologjike e folklorike në rajon; ku në fokus janë shqiptarët brenda dhe jashtë kufijve politikë, parë në këndvështrimin krahasues me të tjerët. Përpunimi i një metodologjie bashkëkohore për mbledhjen e të dhënave në terren është konkretisht kontributi ynë i ngushtë, tepër specifik, theksoi ajo, për të hyrë në portën e Europës me dinjitet.

Në përshëndetjen e tij ambasadori rus Abramov shprehu kënaqësinë e pjesëmarrjes, sepse është konferenca e parë ruso-shqiptare në fushën e studimeve në terren. Në vijim të fjalës së tij, ambasadori evidentoi që, duke marrë shtysë nga kjo konferencë, e cila zhvillohet në kuadrin e 20 vjetorit të marrëdhënieve Rusi-Shqipëri, të vazhdojmë traditat e mira të të parëve tanë, duke kujtuar funksionimin shumë miqësor në  vitet ’50-të të shek. XX. Edhe në shoqërinë ruse ka patur turbullira, evidentoi ambasadori, por ne duhet të bëjmë gjëra të mira, sepse diagrami i historisë së marrëdhënieve tona ka rënie, nga 1806, kur është themeluar Konsullata I Ruse (205 vjetori i kësaj ngjarjeje). Zbulimet e fundit në arkivat e S.Petërburgut flasin vetë nëpërmjet investimeve për hapjen e shkollave për fëmijët shqiptarë atje-ky qe mesazhi që morëm nga fjala e ambasadorit rus.

Zonja  Zana Turku, në emër të Ministrisë së Kulturës, përshëndeti Konferencën, që sipas saj, bëhet pikërisht këtu ku e meriton Qendra e Studimeve Albanologjike, në tempullin e Bibliotekës së saj. Ka tema shumë interesante me hapësira kërkimi e mundësi për t’i dhënë sa më shumë trashëgimisë kulturore. Ne jemi integrues, qe thelbi i fjalës së përfaqësueses së ministrisë eprore shqiptare, me gjurmë konkrete të bashkëveprimit kulturor midis dy  shteteve. Këtë e vërtetuam edhe me Ditët e Kulturës Ruse në Shqipëri si dhe me Ditët e Filmit Rus po në Shqipëri.

Me falënderimin e kordinatorit rus të kësaj veprimtarie mbyllet seanca plenare.

Jemi mësuar të studiojmë vetveten, duke aplikuar një teori dhe praktikim tradicional,edhe me ndikime lindore, edhe me shkëndija perëndimore, por si janë bashkuar shqiptarët me traditat në komunitetin rus?- ky ishte perifrazimi i kësaj veprimtarie të dobishme për t’u paraqitur të tjerëve vlerat popullore shpirtërore, jo materiale që kemi si dhe atë kulturë materiale që njohim e ruajmë në rrjedhat e kohës deri më sot.

Seanca e parë, drejtuar nga M. Dibra, A. Novik dhe A. Onuzi, nisi me kumtesën “Veshjet popullore, simbol identifikimi” mbajtur nga prof. Dr. Afërdita Onuzi (QSA, IAKSA, Tiranë). Kumtorja solli përvojën 40 vjeçare në terren, duke theksuar se elementë të veçantë të veshjeve që përdorte populli shqiptar u bënë edhe simbol identifikimi ndër të tjerë. Kapelja (kapuçi, plisi, qylafi, festja, takia, qeleshja) fustanella (bota përdorte përcaktimin: shqiptarët fustanllinj), për gratë malësore xhubleta janë dëshmi të ruajtura nga kultura materiale e të parëve tanë. Veshja identifikon krahinën që e përdor, aq sa veshja popullore spikat si element i parë i dukshëm i përkatësisë krahinore, lokale. Duke e konkretizuar kumtesën, autorjaflet për mozaikun e veshjeve që nga ajo me “kollan”, ose me “kolla” për gratë e Has  Prizrenit e Has Kukësit, për veshjet që prodhoheshin vetë nëpër shtëpi në Veri në vitet ’30- të shek.XX për pjesëtarët e familjes. Kumton në vijim për veshjet e Myzeqesë së Fierit me gunë me “rrëke”. Veshja me “dimi mermeri” cilësohet si sinonim i veshjeve të Shqipërisë së Mesme (banorët e kësaj treve e quajnë kombëtare, ndonëse, fjala vjen, veshja e Lunxherisëëshët e çmuar, e rrallë dhe  në Ballkan).

Më interesante u bë kumtesa nga disa pyetje drejtuar kumtueses dhe përgjigjet e saj për çështje të tilla: “Si formohet veshja?”, ku ajo sqaroi se veshja formohet midis krahinave, edhe  më të mëdha etnografike, edhe te njësitë më të vogla etnografike. Qytetet u unifikuan në veshje, në mënyrën e jetesës etj., se ishin më në konkakt me botën, me katalogët e klasifikuar, me modelet e gatshme, me skemat e modës së kohës. Veshja fshatare (jo thjeshtë nga izolomi) më ngadalë e realizonte ndryshimin, se jo çdo familje kishte mundësi të bënte një kostum të vetin. Përpunohej shija kolektive e modelit x për dekorim, për prerje dhe realizohej veshja lokale. Edhe brenda një harte etnografike ndihej ndryshimi. Psh., zona e Dukagjinit e kishte të shkurtër  xhubletën, Malësia e Madhe të gjatë. E folmja, zakonet, doket, dallesat në mënyrën e jetesës janë po ashtu elementë etnokulturorë të qartë sikurse veshja.

Më tej kumtorja sqaroi se a janë cilësuar si homogjene grupet malazeze e shqiptare, duke lënë të nënkuptohet që marrëdhëniet janë marrje dhe dhënie ekonomike e kulturore të ndërsjellta edhe ndërmjet komuniteteve kufitare, me ruajtjen e karakteristikav përkatëse. Krahina e Zetës në Mal të Zi, te popullsia ortodokse dallon se nuk e ka përdorur duvakun. E folmja dhe veshja janë afërsisht të barabarta. Veshjet caktonin kufijtë kulturorë të krahinave, prandaj kërkimet në terren-theksoi studiuesja- krijojnë përvojën etnografit të kuptojë edhe përputhjen e veshjes me dialektet apo dallimet që kanë deri në detaj, në imtësi(edhe brenda një shtëpie kemi martesë të një myslimani me një të krishterë, ortodokse apo katolike).

Në kumtesën “Xhubleta, veshje e hershme e popullit shqiptar” prof.as.dr. Agim Bido (QSA, IAKSA, Tiranë) , mbështetur në punën me literaturën si dhe nga rezultatet e ekspeditave në terren gjatë viteve 1984-1988, vuri në dukje se me këtë temë, ai si etnolog, është marrë gjatë. Ndërkohëevidentoi se ka dy shekuj e gjysmë që diskutohet për vjetërsinë e xhubletës dhe më tej foli për bukurinë ngjyrore të kësaj veshje të hershmedhe për efektet e pazakonta artistike. Atë shprehje emblematike as ylberi nuk e ka dhe nuk e arrin bukurinë e xhubletës së Malësisë së Madhe, krahinës alpine veriore.Është debatuar për origjinën mikenase- ilire.Vetë ai këmbëngul qëështë përdorur nga gratë ilire në shek.II p. E. s).Askush tjetër sot s’e aplikon veçse në malësitë e Veriut.Kumtuesi e trajtoixhubletën shqiptare si një enciklopedi të gjallë kulturore të Euromesdheut antik. Sot kjo xhubletë bën jetë të dyfishtë: reale-në jetën kulturore shqiptare, si dhe në arkivat muzeale. Në vijim ai evidentoi se ç’ka fsheh xhubleta, duke e zbërthyer si një kodik të lashtë, qëndisur me fije ari, me cilësi, karakteristika e motive pagane. Pyetjes se a është xhubleta vetëm shqiptare ai iu përgjigj me këto argumente: Nëkëtë veshje të lashtë që ruhet akoma në Malësi të Madhe e në Dukagjin vërehet figura e kultit të Meduzës detare; tre xhepat e parë të qëndisur në një brezxhublete të Malësisë së Madhe; xhubleta e Malësisë së Madhe me origjinë bregdetare, me ngjyra të  ngrohta, mesdhetare, me bukuri diellore. Gjithsesi kumtesa kishte paradigmën se xhubleta  është simbol i antikitetit mesdhetar e më gjerë.

Më tej Aleksandër  Novik i Muzeut të Antropologjisë dhe të Etnografisë së Akademisë së Shkencave të Rusisë mbajti kumtesën “200 vjetori i shpërnguljes së shqiptarëve në Perandorinë Ruse. Puna kërkimore në Karakurt.”Ai foli për shqiptarët e Ukrainës, që festojnë 200 vjetorin e diasporës së tyre, sepse në shek.XV-XVI një shpatull nga trojet etnike veriore shqiptare u shkëput dhe mori fluturim drejt Karakurtit ukrainas. Kolonia Karakurt= krimbi i zi (merimanga e zezë), ndër themeluesit e saj kishte shqiptarë më shumë, bullgarë dhe “dallkaukë”. Shqiptarët kishin të drejta, merreshin me bujqësi (kultivonin grurin), mbarështronin blegtori (dele, dhi, lopë), sepse si kolonistët, si vendasit merrnin tokë, kredi e ushtronin zejet.Shqiptarët vizitonin Tokën e Shenjtë, aty ku sot janë Izraeli dhe Palestina.Në Rusi shqiptarët ishin ortodoksë.Shqiptarët aplikuan në Rusi, për herë të parë, rrushin, verën (e pinin dhe e shisnin). Në Rusi nuk njihej më parë rrushi dhe vera (mendojmë se bëhet fjalë për peiudhën e Katerinës II (e quajtur Katerina e Madhe (1729-’96). (shën. Im A.H). A. Novak vërtetoi se shqiptarët ruajnë tiparet e të parëve të tyre, se në komunitetin e tyre flitet shqip, se ruhen traditat shqiptare në Rusi, pikërisht në ato hapësira ku banojnë komunitete me origjinë shqiptare, se simbolet e trashëguara nga të parët e tyre i respektojnë. Me të dhënat që, ndër 2597 banorë të Karakurtit, regjistruar në maj 2011, ku midis bullgarëve 357, ukrainasve, rusëve, e të tjera pakica, ishin 1269 shqiptarë, kumtuesi solli një kontribut konkret të antropologjisë kulturore, si risi në njohjen, pranimin dhe shkëmbimin e kulturave, dokeve a zakoneve midis dy shoqërive të ndryshme, larg Shqiprëie, që përshtaten me njëra- tjetrën në mëyrën e jetesës.

Prof. Dr. Miaser Dibra (QSA, IAKSA)  në kumtesën “Ceremonia dasmore në të dy anët e kufirit veriperëndimor të Shqipërisë” trajtoi afërsitë dhe dallesat në plan krahasues ndër dasmat matanë dhe në këtë anë të kufirit shqiptar në veriperëndim të vendit (përfshirë në hartën politike të Malit të Zi). Kumtuesja u ndal në gjendjen aplikative të riteve të dasmës, të “protokollit” festiv në ceremonialine dasmës, te roli i martesës si institucion moral, shoqërisht i domosdoshëm ndërmjet një burri dhe një gruaje, që rregullon statusin e pasardhësve të tyre, te dasma tradicionale e pasuritë me prurjet dokesore në Shkodër, në Ulqin etj. Pasi parashtroi disa konsiderata të përgjithshme teorike për ceremonialin e dasmës në zonat ndërkufitare, ajo përmendi edhe dukuri folkorike, që kanë kushtëzuar shndërrimin e shkallëshkallshëm të traditës dasmore në një praktikë të re, të pranueshme dhe të aplikueshme nga të dy komunitetet fqinje. Tërhoqi vëmendjen gjatë kumtimit, se në të dy anët e kufirit vërehet e njëjta psikologji për martesë; regjistrohet i  njëjti repertor, e njëjta melodi, e njëjta veshje, i njëjti folklor; studiohet i njëjti raport ceremonial në  përjetimin e dasmës. Vërehet i njëjti përjetim edhe në situatën emocionale- psikologjike me hare e finesë te dhëndrri, me trishtim te nusja. Antologjia e këngës dasmore në Shkodër-Ulqin është gati njësoj te njësitë folklorike që lëvizin, qarkullojnë dhe aplikohen ndër trevat e studiuara.Pastaj kumtorja u ndal te paralelizmi i dytë, që kënga bëhet interprete e gjendjes shpirtërore, me synimin e ndërgjegjësimit të çiftit për detyrën. (Kur ndjek atë ritual, atë zgjatje kohe të ceremonisë, ata aksesorë të duhur e të bukur, në shtegtimin e njësive folklorike, të duket se e gjithë bota është një vend dhe ndihet dielli gazmor i kulturës qytetare mesdhetare). Ajo theksoi se as në Mal të Zi, as në Shqipëri nuk i këndohet rimartesës.Veshjet e martesës janë shumë të shtrenjta, dhe andej, dhe këtej. Ndër dallimet u evidentuan se në Shqipëri përdorej duvaku, andej jo; se në Mal të Zi ruhen për tërë jetën, këtej jo- veç relikte martese. Vija melodike është e ndryshme, loja, raporti konfidencial ka fokusin e komuniteteve të ndryshëm, ku, fjala vjen, malazestë i këndojnë ende marrjes së nuses me rrëmbim.

Në rrafshin e antropologjisë kulturore dhe juridike, me kumtesën “Dinamika ligjore në një zonë kufitare”, që mbajti Dr. Nebi Bardhoshi (QSA, IAKSA, Tiranë) paraqiti (brenda hapësirave që të lejon një kumtesë) përmbledhjen e një pune etnografike, etnologjike dhe miniantropolgjike, nisur më vitin 2001 në hapësirën Shqipëri- Kosovë. Studimi fokuson punën në terren, që është realizuar në zonën e Hasit për “treshen hyjnore” të tij: barazia gjinore, prona (toka) dhe Toka e shenjtë”. Ai përshkroi ballafaqimin e sistemit ligjor shtetëror me kulturën dhe praktikimin e Kanunit.Kumtuesi vuri në dukje se Ballkani, për hir të modernizimit, ka transplantuar ligje sipas ardhjeve ideologjike. Kufiri është praktikë që të studiohet etnografikisht për të dy zonat, është tregues që na lejon të gjykojmë se hegjemonia kulturore ia ka dalë apo jo të realizojë epërsi, kemi përjashtim të sistemeve paralele që shkojnë krah për krah apo jo në vendbanimet ekzistente. Kanuni ka vepruar si pjesë e trashëgimisë lokale juridike.Duke trajtuar barazinë gjinore, ç’ka tenton sistemi ligjor, tregun e tokës, çështjen e tokave të shenjta, marketingun e njohjen e trashëgimisë, ndër të tjera ai u ndal në disa interpretime të së drejtës zakonore (dokesore) në këto hapësira shumë larg dhe goxha lartë nga niveli i detit, ku barazia midis burrit dhe gruas për të drejtën e pronës nuk funksionon, sepse atje as me Kanun, as në realitet s’ka barazi midis gjinive. Gruaja s’ka të drejtë pronësie mbi tokën, si andej dhe këndej (ligji e thotë por ndahet për vëlla).Del në evidencë principi i ndarjes së banesave në mënyrë të barabartë midis vëllezërve-shtëpi, vila të njëjta luksoze. Prezantohet shfaqja publikisht si praktikë e shprehjes së solidaritetit ndër vëllezër (deri te orenditë brenda shtëpive, e cila shprehet materialisht në Kosovë, kur pjesa më e madhe e meshkujve, burrave jetojnë e punojnë jashtë shtetit). Vajza ka të drejtë të marrë mirazin (pronëne palujtshme) kur bashkësia sociale, babai e përjashton nga të tijtë, jo për banesë, për shitje. Diktatura e gjakut, e fisit, e kushërinjve sfidon, sepse tregu, jo më transnacional e nacional që s’është, por bëhet fjalë vetëm midis kushurinjve. Duhet treg  I dretpërdrejtë se kush do të blejë ortu. Varrezat janë tokë e dhuruar për shpirt, “tokë hajrat” (sipas traditës janë të shenjta, por s’janë religjioze). A mund të shitet një tokë hajrat apo jo? Çështja e privatizimit është komplekse. Tëdy sistemet ligjore janë në përplasje.“Bastin” deri tani e ka fituar lokalja (Kanuni) jo Ligji shtetëror. Ecuria do të tregojë si do të vejë çështja e tokave, pronës, çmimin që do të fitojë ballafaqimi I vlerave të Kanunit dhe Ligjit shtetëror.

      Andrej Sobolev (Universiteti I Marburgut; Instituti I Gjuhësisë I Akademisë së Shkencave të Rusisë) mbajti kumtesën “Kontakte shqiptaro-greko- vllaho- ortu në Ballkan”.Ai foli për programin e studimeve në terren për hulumtimin e leksikut të ortune shpirtërore të komuniteve të ndryshme që jetojnë në një hapësirë si bashkësi.Harta e vogël Ballkanike Mesdhetareështë e mbjellë me ishuj e gadishuj simpatikë, me diell e ortune, me drama, hapësira, histori, njerëz e tradita, ku dallimet midis gjuhëve ballkanike dhe afëritë midis komuniteteve që popullojnë gadishullin nuk mund të priten me thikë. Në fushën e albanologjisë janë botuar dy libra në Rusi- theksoi kumtuesi-: 1. E folmja gege në fshatrat e Dibrës, 2. E folmja toske në krahinën e Skraparit (në rusisht). Duke u përqëndruar në fushën e kalendarit popullor, ai paraqiti punën e bërë për mbledhjen e materialeve në zonën e gjuhëve ballkanike.Nuk janë të barabarta, por mund t’I krahasojmë. Për sa I përket besimit, popullsia e fshatrave plotësohet me mozaikun religjional të përbërë nga myslimanë, katolikë e ortodoksë. Nga materiali i mbledhur del se ata kanë pothuaj të njëjtat festa, rituale, ditë kalendarike popullore. Atje kujtohet dita e Shën Andresë (Shën Ndreu), Shën Kolli, Shën Gjergji, Riti i Buzmit. Më shumë përmendet Shën Ndreu, i cili në traditën shqiptare ka kuptim, në arumunisht (te vllehët) po ashtu. Dita e verës ka dallime në strukturë, në kuptimin e emrit, por funksionalisht jo (?).

Prof. Dr. Agron Xhagolli (QSA, IAKSA, Tiranë) në kumtesën “Marrëdhënie folklorike shqiptaro-maqedone në rajonin e Prespës” vuri në dukje se gjurmimet e tij në fushën e folklorit të hapësirës që mbulon zona e Prespës i ka realizuar si studim në plan krahasues. Ai paraqititi presparët maqedonas në Shqipëri, si dhe shqiptarët presparë në Maqedoni në fokusin e “peshores” folklorike, në të cilën vërehen, përcaktohen dhe “matet pesha” e marrëdhënieve të tërësisë së krijimeve artistike të kësaj zone. Kumtuesi evidentoi dhe argumentoi afërsitë dhe dallimet midis praktikave folklorike këtej dhe matanë kufirit lindor shqiptar. Në rajonin e Prespës, në fshatin Kons në Maqedoni banojnë tre komunitete: shqiptarë, maqedonas, grekë, që përfaqësojnë, pra, tre etni të ndryshme me tërësinë e dokeve (zakoneve), riteve etj. përkatëse që përcillen brez pas brezi, meprozën dhe poezinë popullore, me muzikën apo veglat popullore që përdoren, me vallet e kërcimet, lojërat, skeçet, humorin spontan etj., meveshjet përkatëse qënë këtë zonë kufitare pranohen, pëlqehen, aplikohen dhe fillojnë, në se fitojnë statusin shpirtëror tëbanorëve, qarkullimin folklorik në kohë, në mënyrë sinkretike.Atje vërehen të njëjtat praktika popullore ekonomike dhe peshkimi, afërsisht të njëjat kushte jetese. Po ashtu aplikohen të njëjtat gjini e lloje folklorike, me balada, këngë historike, këngë hajdutësh, këngë partizane etj. Fjala vjen, balada e trimit të vrarë larg, këndohet edhe andej kufirit edhe këtej. Ndryshimi është se në folkorin këtej familja është e qëndrueshme, andej familja është e thyeshme. Në Prespë vajza kërkon të bëhet bylykbashe- andej; këtej nuk aplikohet. Në baladat shqiptare s’gjendet figura e babait, në baladat maqedonase është e pranishme figura e babait. Gjithsesi,makrokozmosi shqiptar del në pah tek mënyra e të kënduarit polifonike (shumëzërëshe) toske, te areali koregrafik tosk dhe me plastikën koreografike.

Pas disa pyetjeve dhe diskutimeve u mbyll seanca e parë.

Seancën e dytë e drejtuan A. Xhagolli dhe A. Sobolov. “Ritet e lindjes ndër shqiptarët e Ukrainës” titullohej kumtesa që nisi këtë seancë, mbajtur nga Aleksandra Dugushina (Universiteti Shtetëror i Petërburgut). Studiuesja ruse paraqiti të dhëna e fakte të panjohura më parë, me imazhe, grafika, fotografi, të cilat përçonin veprimet ceremoniale të ngulitura ndër banorët e fshatrave shqiptarë në zonën e bregdetit Azov. Ata thonë se janë vendosur në ato hapësira në gjysmën e parë të shek. XIX  dhe banojnë në Gjeorgijevka (Qyshki), Devninskopje (Taz), Gammovka e rrethina. Mbahet mend, shënohet dhe kujtohet entuziaste dita  kur bëhej “pogonik”, ditë e veçantë, kur familja bënte festë dhe të afërmit mund t’i uronin nënës së të porsalindurit. Vjehrra piqte simite të veçanta, që i quanin “pita”. Ato duhen bërë copë-copë me dorë, që të ishte fëmija e bukur dhe mirë me shëndet (këtë presupozonte ky ritual i ardhur brezash). Gjatë dëgjimit të kumtimit, na bëri përshtypje të kënaqshme fakti që ukrainaset shqiptarka i thonë pogonik asaj buke të mirë e tëëmbël urimi për lindjen e fëmijës që nënat tona në Labërinëe Vlorës shqiptare e quanin poganiqe. Lehona- përdoret si shprehje dhe atjenë variantin: leyona, llahuzja/ llohuza. Kumtuesja arriti në përfundimin se prestigji i mënyrës së jetesës, gjetja e gjurmëve të vjetra të riteve e të kulturës së atij komuniteti shqiptar në Ukrainë dhe veshja e veçantë tradicionale, e dallueshme qëështë shqiptare janë objekt serioz i punës  së tyre antropologjike.

Në kumtesën “Kërkimet dhe botimet rreth këngëve të dashurisë në Labëri” Orjona Shegaj (QSA, IAKSA, Tiranë) paraqiti historinë e kërkimeve të këngëve të dashurisë në të gjitha viset e trevës së madhe etnografike të Labërisë.  Studiuesit e huaj japin zakonet (doket), karakteristikat ceremoniale të jetës dashurore në mjediset baritore e bujqësore në malësitë jugore e jugperëndimore të Labërisë.G.V. Hahn është marrë me fejesën, dasmën, lindjen, dashurinë. Th. Mitko  me “Bleta shqiptare” më 1878 e S.Dine me “Valët e Detit” më 1908, kanë kontribute të çmuara për regjistrimet e para, më të vjetrat, mbledhur në folklorin lab të ciklit të pasur të dashurisë. Pas krijimit të shtetit të pavarur shqiptar u mblodhën këngët e dashurisë dhe begatia folklorike e Labërisë për dashurinë nisi të botohet, duke i paraqitur lexuesit visare të rralla të pasurisë shpirtërore dhe artistike të kësaj treve të dëgjuar në historinë shqiptare. Ndër të tjera botime vlen të përmenden këngët labërishte të dashurisë  përfshirë te “Visaret e kombit”, 1937, apo ato të mbledhura nga prof. Shuteriqi te “Këngët e popullit”.Kumtuesja evidentoi se jetë të përkushtuara ndaj gjurmimeve folklorike të këngëve të dashurisë në Labëri përbëjnë  Kolë Kamësi, Rebi Alikaj, Musa Muho, Mustafa Luçi, Mitat Kondi, Kozma Vasili, Fane Veizi, Dhimitër Shuteriqi, Fatos M. Rrapaj, Bardhosh Gaçe, etj., që nga malet e fushat e lirikës dashurore  të Labërisë mbushën një nga“hambarët” e Arkivit të Institutit të Folklorit (sot IAKSA).

Nga Instituti i Gjuhësisë i Akademisë së Shkencave të Rusië, Maria Morozova mbajti kumtesën “Shqiptarët e Ukrainës, tradita dhe zakone të jetës familjare”. Ajo paraqiti një  vështrim etnolinguistik realizuar me komunitetet në Devninskoje, Georgijevka, Gammovka, Karakurt në tre rrafshe: I) me emërtimet e grupeve të të afërmve, që tregojnë fis, afëri gjaku jo vetëm nga baba, por edhe nga nëna, evolimi nga ne me shembuj grafik si e shkruajnë dhe e shqiptojnë banorët atje, në Ukrainë, duke bërë krahasimin shqiptimor dhe kuptimor këtu, në Shqipëri; II) termat farefisnorë në të folmen e shqiptarëve të Ukrainës dhe prejardhjen e tyre; III) termat farefisnore dhe marrëdhëniet brenda familjes. Emërtimet për gjyshen nga ana burrit, nga ana e gruas, përdorimet e tyre nga burri (dhëndrri) për të thirrur nënën e gruas së tij, si thirret motra e madhe e burrit, vëllai i vogël i burrit apo gruas etj., rëndësia e madhe e marrëdhënieve farefisnore pas martese, përveç ndikimeve nga bullgarishja vërtetojnë edhe ndikimet e shqipes si gjuhë, dokeve e mënyrës shqiptare të jetesës. Kultura materiale ndryshon shumë më shpejt, ndërsa kultura jomateriale është pasuri shpirtërëore; ajo ruhet duke u përshtatur rrethanave.

         Klodian Qafoku (QSA, IAKSA, Tiranë) mbajti kumtesën “Shumëzërëshi vokal tosk në marrëdhënie me muzikën me vegla popullore”. Muzikën popullore vokale, traditën muzikore toske, ai e paraqiti në polifoninë e ngrohtë të ansamblit të zërave që bëjnë jetë të gjallë folklorike me dialektin muzikor tosk, me mozaikun e pasur shumëzërësh, me ison, zërin e tretë, zë i zhveshur- në krahinën e madhe ernografike të Toskërisë, që si kufi verior ka rrjedhën e lumit Shkumbin.

Ndërsa Denis Ermolin (Muzeu i Antropologjisë dhe i Etnografisë i Akademisë së Shkencave të Rusisë) me kumtesën e mbajtur “Ritet e vdekjes tek shqiptarët e Ukrainës” solli edhe dëshmi vizuale të përgatitura gjatë gjurmimeve etnografike, punës kërkimore e studimeve antropologjike, me materialet e ekspeditave gjatë viteve 2007-2011 në fshatrat e Priazovjes, ku banojnë dhe shqiptarë. Kontaktet u bënë në Gammovka (me shqiptarë, gagauz), në Devninskoje (shqiptarë), Georgijevka (shqiptarë), Novokonstantinovka (ukrainas), Çkallovo (rus), Mironovka (rus). U konkretizua kumtesa me paraqitjen e vlerave të kulturës materiale si ritualin ku dallohen burrat duke përgatitur një varr, vulosja e varrit, kryqi i vjetër mbi varr në fshatin Georgijevka (Priazovje), monumenti me simbolikën e diellit, etj.

        Amanda Hysa (QSA, IAKSA, Tiranë) nëpëmjet kumtesës “Pazari i vjetër i Gjirokastrës, një historik i shkurtër” hoqi paralele midis veprimtarisë tregtare artizanale të Qafës së Pazarit në Gjirokastër me pazarin e Krujës dhe qyteteve të tjera kodrinore të Shqipërisë, në ato kohë kur lulëzonte aktiviteti i esnafëve. Ngjashmëritë në elementët që përbënin këtë ansambël tregtar gati festiv ishin të shumta midis pazarëve të kohës. Esnafët e Lunxherisë ishin më të kamurite kohës, se punonin shumë e pak llafe kishin dhe me zejet që ushtronin e mallrat që shisnin kishin bërë bujë jo vetëm në Shqipërinë e Jugut, por më tutje, deri në Greqi. Zejtaria ishte e pavarar, e ndërtuar me munde merak nga njerëz të drejtë, të ndershëm, fisnikë. Tregtari i mënjanonte debatet, se s’i jepnin bukë e atij i duhej të siguronte të ardhurat ditore  për të mbajtur familjen. Sidomos kur vinte agai, esnafi ndihej më në siklet dhe thoshte: “më erdhi sehirxhiu”. Agai i kishte të siguruara të ardhurat e s’e vriste shumë mendjen, prandaj tregtari e quante sehirxhi. Në fund kumtuesja tha se në kohën e festivaleve folkorike (gjatë sistemit totalitar) Gjirokastra regjistronte nga Pazari jo festivalin që reklamohej në televizion dhe në shtyp, por postfestivalin, kur bëhej konkretizimi i festës.

Me kumtesën “Shtetasi në modernitetin shqiptar” Olsi Lelaj (QSA, IAKSA, Tiranë), duke përqafuar një qasje diakronike në shqyrtimin e procesit të “proletarizimit”, u mundua të parashtrojë raportet, mekanizmat dhe pasojat që pati “socializmi real”, si një shprehi esenciale e moderniteti, për shoqëritë shqiptare. Shteti, ideologjia dhe proceset transformuese ishin tri piketat përcaktuese të materialit të paraqitur nga kumtuesi. E skicuar, e përvijuar si një skicë etnografikee politkave shtetërore, nëpërmjet zbërthimit të disa proceseve proletarizuese të para, si zgjatime të qytetarisë ideologjike gjatë periudhës së diktaturës komuniste në Shqipëri, u paraqit një qasje metodologjike ku pushteti, në modernitet pavarësisht ideologjisë në të cilën kamuflohet të lexohet, jo vetëm se pse vepron në një mënyrë apo një tjetër, por gjithashtu të gjurmohen dhe të paraqiten mekanizmat se si ai (pushteti) vepron për të arritur qëllimet e caktuara. Lokalizmi i pushtetit, proletarizimi i fshatarësisë, proletarizimi konceptual, pedagogjia ideologjike, monetarizimi i ekonomisë dhe i punës plotëson fizionominë ideologjike të sistemit me “bijtë e tokës” ku thuhej se ishin “të gjithë zotër të këtij vendi”, siç vetëm deklamohej “Një për të gjithë, të gjithë për një”. Ndër të tjera kjo punë shinon dhe një optikë kuptimore nëpërmjet të cilës do të analizohet kushti i klasës punëtore shqiptare (shndërrimi i shoqërisë shqiptare në klasë punëtore) gjatë dhe pas komunizmit, sipas instrumentit të lashtë egjiptian të planifikimit, fenomen i cili tek ne erdhi nga Europa Lindore, nga Rusia.

Kumtesa e mbajtur nga Ermela Broci (QSA, IAKSA, Tiranë) “Riaktivizimi i disa mjeshtërive popullore në qytetin e Shkodrës” ishte e fundit  dhe, para mbylljes, vijuan pyetje e diskutime rreth punimeve të Konferencës.Në mbyllje të punimeve të kësaj konference ndërkombëtare u bënë konkluzionet, ku u theksua se me diapazonin e saj të gjerë, me rrokjen e shumanshme dhe me përpjekjet për zgjidhje të reja të problemit të rezultateve kërkimore e studimore të etnokulturave në hapësirat kufitare, ku banojnë komunitete multietnike, ndër ta edhe bashkësi shqiptare, apo në territore të lagëta, si, ku banojnë komunitete multietnike, ndër ta edhe bashkësi shqiptare, apo në territore të lagëta, siç është rasti përgjatë bregdetit të cekët Azov në Ukrainë, kjo konferencë ndërkombëtare solli mjaft të dhëna dhe argumente të reja që janë fryt i veprimtarisë sistematike hulumtuese të Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe të Studimeve të Artit në Shqipëri në bashkëpunim me studiues të Akademisë së Shkencave të Rusisë dhe Universitetit të Shën Petërburgut. Takimi tregoi se pati punë në terren, studime nga të dy departamentet: etnologji e folklor, sidomos në vendet ku fliten gjuhët ballkanike, që kanë një sistem gjuhësor. Gjuha turke s’është gjuhë ballkanike. Gjuhët që fliten sot në Gadishullin e Ballkanit janë Shqipja, Greqishtja e re, Rumanishja dhe tre gjuhët sllave të Ballkanit: Bullgarishja, Maqedonishja dhe Serbokroatishja. Ka patur lagje të shqiptarëve apo fshatra të shqiptarëve në vendet e tjera, me popujt fqinj si në
Bullgari e deri në Ukrainë. Shqiptarët  nuk jetojnë sot të ndarë nga komunitetet e tjera ku ata kanë ngulimet e tyre. Jetojnë të përzier, japin e marrin, venë e vijnë kultura, domosdo huazimet janë të pranishme. Përbëhet familja, p.sh., nga burri shqiptar dhe gruaja gagauze. Fëmija me babain, (me burrin e shtëpisë) flet shqip, me nënën flet bullgarisht.Kjo praktikë ka pesë shekuj që aplikohet, se terminologjia fisnore, si shënjë gjuhësore ka funkson emocional e vlera të tjera.Ajo sjell pasuri edhe pse ka ndryshim në funksionin thelbësor tek emrat më të rëndësishëm si babë, nënë. Asimilimi i të folmes së paraardhësve bën atë që fjalët humbin nuancat, kuptimet, ngjyrat.Kjo Konferencë solli një ndihmesë të dukshme në rivlerësimin real të gjendjes së komuniteteve të studiuara, me prurjet etnokulurore që paraqitën studiuesit dhe me dritën jeshile që ndezën për të nesërmen kërkimore-shkencore nëpërmjet këtij bashkëpunimi të frytshëm me nivel shkencor të ngritur, për të cilin meritojnë nderim dhe vlerësim.

*)Ky relacion i paraqitur mendojmë se është një ndërthurje e përkujtesës skematike  me parashtresën apo paraqitjen e detajuar, me synimin e vetëm që kjo veprimtari ndërkombëtare e veçantë shkencore etnokulturore të jetë e regjisturar sa më afërsisht me saktësi për arkivin e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit, Tiranë, gjithashtu të promovohet diversiteti kulturor i komuniteteve të Europës e Globit mbarë ( ku banojnë shqiptarë) dhe ne, shqiptarët, kudo që jemi nëpër botë, nëpërmjet gazetës dashuridhënëse “DIELLI”  ta duam më shumë Shqipërinë, ta nderojmë e të ndihemi me kombin tonë të nderuar.

*Përgatiti: Albert HABAZAJ

Antropolog, bibliograf,

drejtor i Bibliotekës “Nermin Vlora Falaschi”,

Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA