Nga arch.Ylber Vokshi-Ylli/Prishtine/
I lejuam banorët me dekada të ndërtojnë pa leje ndërtimi,ato ndërtime shiheshin,prekeshin,bëheshin haptas,pengonin. Ku ishin organet shtetërore e të dy niveleve,që lejuan që kualiteti i jetës urbane në qytetet tona të degradohet të varfërohet në masë të madhe. Tani me disa ligje pretendojmë të vendosin rend dhe rregull në sferën e ndërtimeve,si pjesë integrale të Planifikimit hapësinorë dhe atij urban-rural të territorit,që qeverisën në Republikën e Shqipërisë dhe Kosovës. Dilema ma e madhe është se si të veprohet me këto ndërtime në këto vitet e “tranzicionit” si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë,që po zgjat pak si bukur shumë,si pjesë e ndryshimeve të mëdha politike dhe ekonomike në të dy anët e kufirit shqiptaro – shqiptar.
Është evidente se kjo situatë urbane është bërë e pa durueshme,që moti ka kaluar koha që duhej ndërmarrë hapa konkrete me e ndryshuar atë. Mos të kemi iluzione se atë çka e kemi toleruar me dekada mundemi ta ndryshojmë shpejtë me ndonjë “shkop magjik”. Jemi të gjithë ne fajtorë,sipas nivelit të përgjegjësisë,që lejuam të krijohet kjo anarki me ndërtime apo fashizëm urban,të cilin duhemi sanuar !
Të detyruar nga presionet e ”miqve”ndërkombëtar për të pasur rend dhe ligjshmëri në shtet,u aprovuan ligjet për “Legalizimin,urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve pa leje” në Shqipëri,gjegjësisht në Kosovë “Ligj për trajtimin e ndërtimeve pa leje” në vitin 2013. Për hire të vërtetës ky ligj në Shqipëri është aprovuar dhe ka filluar me u zbatuar që në vitin 2006,kurse në Kosovë është funksionalizuar pas pesëmbëdhjetë (15) vite,tek në muajin korrik të vitit 2014,edhe se versionet e para të ligjit ishin të gatshme para dhjetë vite (2004),por nuk kishte “gatishmëri politike” pasi interesat klanore dhe përfituese dominonin.
Ekziston bindja se mos të ishte ultimatumi i bashkësisë ndërkombëtare, për ti plotësuar disa kushte elementare,këto ndërtime pa leje do të vazhdonin si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë. Ashtu iu konvenonte qarqeve të caktuara pasi sfera e ndërtimit sjellke përfitime marramendëse materiale,fare pa u brengosur për atë se çka po ndodhë në hapësirën e tyre që e qeverisnin. Kjo mënyrë e ndërtimeve pa Planifikim Hapësinor dhe Urban,sot ka filluar të iu hakmerret edhe ndërtuesve pasi ka filluar të shfaqët NGOPJA e tregut,posaçërisht në sferën e banimit. Më duhet të theksoi se humbësit ma të mëdhenj jemi të gjithë ne që jemi të detyruar të jetojmë në këto hapësira.
Duhet theksuar se në maj 2014 në Kuvendin e Shqipërisë është aprovuar një ligj për ndryshimet dhe plotësimet e ligjit ekzistues të vitit 2013. Ka këtu ca ndryshime dhe plotësime LIBERALE dhe shumë ma realiste për tu aplikuar legalizimi i objekteve. Duke marrë parasysh specifikat dhe mentalitetin e shqiptarëve të Kosovës,paksa dyshoi në suksesin e zbatimit të legalizimeve,në formën se si është paraparë të bëhet. Domosdo duhen pësuar ndryshime dhe plotësime të ligjit aktual ashtu si ka ngjarë në Shqipëri,
Se do të ketë reagime të ndryshme të kontrolluara dhe të pa kontrolluara po vërehet nga tereni këto ditë në Shqipëri, pasi ka ri-filluar të zbatohet ligji i legalizimeve të objekteve të ndërtuara pa leje,si dhe fillimi i legalizimit në Kosovë. Rrënimet e objekteve të ndryshme jo-banimi pos që kanë koston e vetë financiare e kanë edhe humbjen e vendeve të punës,në kohën kur papunësia është shumë e madhe.
Një dukuri tepër shqetësuese është prezent në Shqipëri këto ditë pasi ka filluar aksioni i rrënimeve,ai është politizimi i skajshëm i procesit i cili kurrsesi nuk duhet të vazhdoi. Nuk duhet lejuar që ky proces të kthehet në hakmarrje tipike ballkanike,ku dominojnë pasionet e ulëta klanore apo partiake,edhe përdorimi dy standardeve, për shembjen e ndërtimeve pa leje është i dëmshëm. Një herë e përgjithmonë duhet me u udhëhequr me interesin e përgjithshëm,që ma në fund të ketë rend dhe ligjshmëri për të gjithë në fushën e ndërtimit. Në Kosovë ende nuk ka filluar kjo fazë,uroi që të mos ndodhe ky fenomen e te mbushemi mend nga ndodhitë në Shqipëri.
Në rregull ligjet e legalizimit u aprovuan ashtu si deshën vendimmarrësit,në Kosovë munguan grupet punuese me profesionistë,edhe diskutimet publike me qytetarë,por nuk do të kthehemi pas,kryesore është se si do të zbatohen këto ligje. Në Shqipëri u vërejt se vetëm zbatimi i verbër i ligjit është shumë i dëmshëm,duhemi të iu përshtatemi rrethanave ekzistuese në teren. Qasja REALISTE ndaj situatës të cilën vetë ne e kemi lejuar të krijohet me vite dhe dekada,mekanikisht nuk mundet të zgjidhet duke u thirrur në disa ligje që janë kopjuar nga ekspertizat e shteteve tjera,që nuk kanë asgjë të përbashkët me mentalitetin dhe filozofinë jetësore të shqiptarëve. Ky është gabimi ma i madh që është duke ndodhur në Shqipëri e shpresoi se nuk do të përsëritët në Kosovë.
Shkaktarin kryesor të ndërtimeve pa leje nuk duhet kërkuar vetëm në kushtet e vështira të jetës, për të siguruar “kulmit mbi kokë”, por në paraqitjen e një kategorie njerëzish të ashtuquajtur “profiterë ndërtimi” të cilët për interes të tyre material, në mungesën e funksionimit të shtetit ligjor kanë vepruar haptas. Shkaktarët tjerë të kësaj dukurie,pos atyre objektive,duhet kërkuar edhe në filozofinë jetësore të popullit shqiptar, i cili ende nuk po din të iu nënshtrohet rregullave urbane të jetuarit në qytete,edhe tendencave fataliste për të imponuar mënyrën e jetës nga mjediset e tyre provinciale janë për çdo kritikë. Ajo çka është e domosdoshme është përshtatja e mënyrës së jetës në mjediset urbane (qytetet) çka është “thembër e Akilit” për ata, jo se nuk munden por nuk iu lejon ajo egoja primitive e kultivuar tek ata me shekuj. Pa dyshim se ky është proces shumë i vështirë i cili kërkon vullnet dhe angazhim të mirëfilltë profesional dhe gjithëpërfshirës e të gjitha faktorëve vendimmarrës në të dy nivelet shtetërore,atë lokal dhe qendrorë.
Tek tani po vërehen pasojat e këtyre ndërtimeve,pasi qytetarë me metoda korruptive janë “detyruar” të ndërtojnë në ketë mënyrë. Askush nuk është i marrë që të humb kapitalin e vetë nëse do të iu ishte mundësuar të ndërtojnë me leje,duke i paguar të gjitha detyrimet ligjore (taksat),të cilat në shumicën e rasteve edhe i kanë paguar,por jo në arkën e shtetit por në xhepat e sekserëve të ndryshëm që u shfaqen si ndërmjetësues apo “përfaqësues” të organeve vendimmarrëse.
Çka është ma turpëruese të gjitha këto ndërtime kanë zgjatur me vite dhe dekada,e zëri i arsyes i manifestuar me reagime publike me protesta dhe demonstrata paqësore mungoi. Profesionistët e ndryshëm,intelektualët e pastaj edhe shoqëria civile,është dashur të ndikojnë tek vendimmarrësit,që lejimi i këtyre ndërtimeve do të jetë i dëmshëm për tërë shoqërinë. Për fatin e keq të të gjithë neve këto reagime,pos rasteve të rralla pa ndikim,kanë munguar,jemi pajtuar të jetojmë jetën urbane të varfër të krijuar në të dy shtetet.
Procesi i legalizimit nuk do të duhej të ishte obligim ose privilegj e ndonjë grupi të interesit apo e ndonjë partie politike,ky është problem i tërë shoqërisë tonë. Qëllimi përfundimtar nuk duhet me qenë rrënimet masive të objekteve pa leje,e posaçërisht të atyre të banimit të cilat janë të mbrojtura me konventa ndërkombëtare. Kjo dukuri e shëmtuar,jemi të vetëdijshëm,do të ketë pasoja të rënda në proceset socio-demografike,mbrojtjen e mjedisit si dhe të trashëgimisë kulturore,për atë është i domosdoshëm çrrënjosja e fenomenit me metoda demokratike,pa dhunë,me punë dhe vetëm me punë profesionale.
Disa metoda të legalizimeve u treguan efektive në botë në kohëra të ndryshme,ato u anashkaluan në të dy shtetet tona,përse nuk u bënë hulumtime ma detale ? Rrënimet nuk janë zgjidhje,ato duhet të bëhen vetëm në rastet ekstreme. Duhet të pajtohemi me fatin tonë,duhet me iu treguar gjeneratave të ardhshme se si kemi jetuar,vepruar e besa edhe toleruar shumë çështje urbane që nuk duhej bërë. Nuk duhet lejuar që shoqëria jonë (shteti) të pësojë edhe ma shumë materialisht me rrënime. Jam i bindur se gradualisht do të vinte vetë te ndërrimi i titullarit të pronës, e në një mënyrë do të ndëshkoheshin të gjithë ata që nuk i respektuan ligjet e ndërtimit të kohës.
Uroi që kjo formë,e papranueshme nga aspekti profesional,të zgjidhjes së problemeve të ndërtimeve pa leje,bazuar në ligjet e legalizimit,të jenë të fundit. Kjo shoqëri duhet të frymoi dhe respektoi të gjitha ligjet aktuale të fushës Planifikimit Hapësinor (të territorit) dhe Urban, dhe së në të ardhmen të ndërtoi sipas normave dhe standardeve të ndërtimit,ashtu si vepron e tërë bota e civilizuar.

Prishtinë arch.Ylber Vokshi-Ylli
09.12.2014 arkitekt i pavarur ylberv1@yahoo.com,
ylberv@gmail.com,