Anton Cefa – Page 4 – Dielli

Dështimi i një tranzicioni

April 6, 2021 by dgreca

“Pa demokratë nuk ka demokraci”–F. Fukuyama/

“Më të zinj se komunistët janë vetëm komunistët antikomunistë”- V. Havel/

NGA ANTON ÇEFA*/

Gjendja e krijuar në atdhe, në të gjitha ngjyrimet e saj, mungesa e zgjidhjes së detyrave më të rëndësishme që kërkonte tranzicioni nga “demokracia e tipit më të lartë”, ajo e bunkerëve, në një rend të vërtetë demokratik, që do të mishërohej në vlerat më të larta e më autentike të drejtësisë shoqërore, shërimi i plagëve shpirtërore që pati shkaktuar diktatura, përmirësimi i gjendjes ekonomike, sigurimi i të drejtave të individit, integrimi në Evropë, etj., dëshmojnë për dështimin e plotë e të turpshëm të tranzicionit të pretenduem.

Sot e kësaj dite, Shqipëria vazhdon ende të luajë e të tallet me veten e saj, të mohojë vlerat e saj, të zhytet thellë e më thellë në llumin e saj, të sorollatet nga qorrsokaqet e vjetra, që i la trashëgim diktatura, në vorbullat më frikësuese të kriminalitetit, prostitucionit, vrasjes, dhunës, vjedhjes- panoramë e një shoqërie në rrokullisje. Të gjitha këto si pasojë e një loje të ndyrë politike, shoqëruar me një demagogji neveritëse, që e paraqet veten si përpjekja më fisnike për realizimin e idealeve kombëtare.

Liria që u fitua me shembjen e diktaturës u shndërrua dhe u përjetua si një anarki e vërtetë, si liri për të shkatërruar, djegur, çoroditur, qoftë fill mbas përmbysjes së diktaturës, qoftë në vitin 1997.

Periudha e tranzicionit, për të krijuar kushtet e një rilindjeje shpirtërore e ekonomike, duhet të zgjidhte, në hullinë e transformimit të institucioneve shtetërore, krijimin e një rendi të ri të drejtësisë – në pajtim me parimin e ndarjes së pushtetve, – por sikurse edhe përbërësit e tjerë shtetërorë, ai u çorodit, duke u bërë vegël e verbër e politikës, krimit, prostitucionit.

Askujt nuk iu var në qafë përgjegjësia historike për ato që ndodhën gjatë dekadave të regjimit komunist. Nuk u zgjidh, por u minua që në krye të kresë, nevoja më imperative e periudhës së tranzicionit, ajo e pajtimit kombëtar. Nuk u evidentuan krimet, nuk iu vu gishti kriminelëve, nuk kërkoi kush falje, nuk u zhdëmtuan as moralisht, as ekonomikisht e as politikisht të dëmtuarit. Kriminelët u lanë të lirë dhe, tashmë, shumica e tyre janë shndërruar në bosë të tregut kapitalist. Si pasojë, armiqësia dhe përçarja, që kultivoi me aq zell komunizmi, jo vetëm nuk u shdukën; por në sajë të politikës së ndjekur, polarizimi i popullit shkoi edhe më tej.

Pajtimi do të binte me vete bashkimin dhe mobilizimin e të gjitha forcave intelektuale, fizike e shpirtërore – premisë e domosdoshme për rilindjen shpirtërore të popullit tonë dhe progresin ekonomik, politik e kulturor.

Nuk u zgjidh me ndershmëri çështja e pronës. Shenjtëria e saj, që është një nga gurët më rëndësorë të themelit demokratik, u demonizua dhe u bë burim i një vargu krimesh. Pronarëve të vërtetë, që u ishte marrë prona me ligj e pa ligj,-iu dhanë çelësat e kashtës, siç thotë populli, tamam ashtu siç kishte porositur “ideologu reformator i transformimeve demokratike”, R. Alia.

Zgjedhjet-themeli tjetër i demokracisë-të cilat duhej të zgjidhnin njëherë e mirë çështjen e pushtetit politik, duke siguruar “qeverisjen e popullit, prej popullit, për popullin”, u shndërruan në një farsë të vërtetë fyese, poshtëruese, nëpërkëmbëse për popullin; prandaj ai përherë e më shumë po i përgjigjet me një abstenim shpërfillës, rrjedhojë e një gjendjeje shpirtërore të pashpresë. Sot Shqipëria qeveriset nga institucione e individë që nuk e kanë mandatin e popullit dhe që veprojnë kundër interesave të tij dhe kundër interesave kombëtare.

Pesha e rëndë e viteve të diktaturës, duke shkaktuar një tronditje të fortë shpirtërore të popullit, sendërtoi dëshirën, nevojën, detyrimin dhe përpjekjet për t’u larguar nga atdheu. Papunësia, mjerimi ekonomik, mungesa e kushteve më elementare të jetesës, pazotësia për vendosjen e rendit, dhunimi i të drejtave e lirive të njeriut, lulëzimi i krimnit, prostitucionit dhe faktorë të tjerë të kësaj natyre bënë që emigracióni të rritet gjithnjë e më shumë, duke marrë përmasa të frikshme. I vetmi shpëtim i shqiptarëve mbeti largimi nga atdheu, në kërkim të lirisë, të demokracisë dhe sidomos të një krodhe buke.

Edhe në politikën e jashtme të shtetit shqiptar të merr sytë “shkëlqimi demokratik”i të majtëve tonë të rinovuar. Përmbysja e diktaturës u bë me moton “E duam Shqipërinë si Europa!”, “Të shkojmë drejt Europës!” Dhe u nisem e po shkojmë në Europë. Gjithsesi, “po integrohemi”; por jo me dinjitetin e një populli të lashtë, me krenarinë e një shpirti të brumosur me vlerat e dikurshme morale, me nderin, urtinë e burrërinë që na ka karakterizuar dikur.

Marrëdhëniet me fqinjin e jugut, janë karakterizuar nga përulja, nënshtrimi, servilizmi e dukuri të tjera të kësaj natyre. Polítika antishqiptare greke po fiton gjithnjë e më tepër terrene të reja, duke marrë pjesë edhe sot e kësaj dite në lojën tonë politike të karrigave.

Komunistët antikomunistë, të cilëve u ngatërrohen nëpër hullitë e trurit e të shpirtit mësimet e pavdekshme të marksizëm-leninzmit dhe, sidomos, ato të udhëheqësit të tyre shpirtëror, Enver Hoxhës, të mobilizuar për të vënë në jetë porositë ramiziane “për ndërtimin demokratik të vendit”, nuk kanë ushqyer kurrë, në asnjë kohë, ideale demokratike. Ata janë përpjekur dhe përpiqen, të zhytur deri në segmentet më të flliqura të krimit e të prostitucionit, të korrupsionit e të mafies, të minojnë ndërtimin e institucioneve demoktratike dhe çdo ecje përpara të vendit. Edhe ata elementë të paktë në krahun e majtë, që ëndërronin të transformonin partinë e tyre në një të majtë europiane, perëndimore, pothuajse janë neutralizuar.

E djathta, që duhej të dominonte mbi jetën politike për të realizuar një transformin rrënjësor të vendit drejt demokracisë, u tregua e paaftë dhe u sabotua. Ajo pati në vitet e para dhe ka ende një shtresë intelektualësh patriotë e demokratë, që u orvatën sinqerisht për ndërtimin e institucioneve demokratike, të një Shqipërie demokratike perëndimore. Fatkeqësisht, edhe kjo shtresë, që përbënte shpresën e së ardhmes, nuk u tregua në lartësinë e trashëgimisë së idealit kombëtar rilindas, të cilit i takonte; por u luhat, e pazonja të mbajë një qëndrim konsekuent në zgjidhjen e detyrave që kërkonte koha dhe, më e keqja, u përça e u shpërnda në sa e sa parti, duke humbur aftësinë për një veprimtari konstruktive të mendueme mirë e me përspektivë, për të zgjidhur në mënyrë sa më optimale kërkesat e kohës.

Kjo shtresë intelektualësh, trashëgimtare nga gjaku dhe idealet e politikës së ndershme atdhetare e demokratike, nuk qe e zonja të bashkohet për të formuar një bllok të djathtë monolit, të aftë për të shkulur rrënjët e komunizmit nga trualli i atdheut. Gjithsesi, kjo shtresë e shpërndarë andej-këndej, por sidomos e strehuar në Partinë Demokratike, si dhe intelektualët patriotë, që kanë qëndruar jashtë partive, do të përbënin të vetmin segment politik shpresëdhënës për shpëtimin e Shqipërisë.(DIELLI- Viti 2003)

*Dielli-Editorial-arkiv-E ribotojme per shkak te aktualitetit, 14 vjet pasi u shkrua nga editori i asaj kohe-Anton Çefa)

Liria vetjake dhe të drejtat e individit- gjurmë e një tradite të lashtë…

April 2, 2021 by dgreca

“Liria e secilit ndalet aty ku fillon liria e tjetrit.”/

Karta e të Drejtave të Njeriut/

Nga Anton Çefa/*

Liria është atribut i patjetërsueshhëm që lind me njeriun dhe është pajë e qenësishme shpirtërore e tij, i takon atij dhe nuk ka të drejtë kush t’ia mohojë, t’ia grabisë, t’ia dhunojë.

Kuptimësinë e lirisë vetjake, kultura jonë e pati përkufizuar që heret, në kohën e Rilindjes Kombëtare. Konica na e pati sqaruar: “Liria është të mundet njeriu të besojë ç’i do zembëra, të thotë ç’i do zembëra, të shkrojë ç’i do zembëra, të bëjë ç’i do zembëra, veç ato që janë kundra lirisë tjetër njeriu.” Me këtë stil të shkruari kaq të hijshëm, ai ka vënë qartë në dukje lirinë e besimit, të fjalës, të shtypit dhe të veprimit si dhe kahun etik të vënies në jetë të tyre.

Konceptimi i lirive individuale siç e kuptojmë sot është i kohëve të vona. Vetëm mendimi filozofik i fundit të shek. XIX dhe fillimit të shek. XX, ka dhënë një trajtim të plotë të tijin, duke shpallur individin si realitet primar dhe si vlerë e vërtetë shpirtërore. Në hullinë e realizimit politik, elemente të tij janë ligjësuar dhe kanë filluar të vihen në jetë në SHBA që me Deklaratën e Pavarësisë, në vitin 1776, dhe kanë ardhur duke u plotësuar dhe përsosur me kalimin e kohës. Kështu shumë më vonë janë vënë në jetë të drejtat e zezakëve dhe të grave.

Liria individuale përfshin lirinë e mendimit, të fjalës, të shtypit, të besimit, të mbledhjes, të manifestimit publik. Për t’u realizuar liria në gjithë hapësirën e saj konceptuale duhet pa tjetër të burojë dhe të mbështetet në një bazë të shëndoshë morale, çka nënkupton përgjegjësinë e individit përballë të tjerëve. Vetëm kështu mund të realizohet plotësisht qenësia e njeriut. Në Kartën e të Drejtave të Njeriut thuhet: “Liria e secilit ndalet aty ku fillon liria e tjetrit.”

Termat liritë dhe të drejtat individuale të njeriut, ose thjesht, të drejtat e njeriut, përdoren në rrafsh sinonimik, por duhet bërë dallimi i tyre me të drejtat civile (e drejta e pronës, e votës, etj.), të cilat nuk janë të patjetërsueshme, por sigurohen nga qeveritë. Është fjala këtu për qeveritë që kanë të drejtën morale të qeverisin.

* * *

Ne shqiptarët, si popull i lashtë me një të drejtë zakonore të hershme, trashëgojmë një traditë të vyer në lëmin e lirisë, të barazisë dhe të të drejtave të individit në organizimin shoqëror. Pavarësisht primtivizmit, në të cilin kanë jetuar malësorët tanë të zonave kanunore, ata kanë qenë të lirë dhe të barabartë mes tyre. 1). Të lexojmë çfarë shkruan Koliqi për këtë problem: “E páshprehme e pothue gadi e lânun pá nji emën të vet (si kuptim fare paranik) mbet ndjesija e liris personale në shkallë të ndryshme (grueja, djali, burri i martuem, i zoti i shtëpís) . . . I vorfën o i pasun, sherbtuer, shegert, barí, puntuer, zot shtëpije, çdo shqipëtár âsht pikë mâ së pari nieri i lirshëm si çdo shqiptár tjetër.” 2) Në ndryshim me shoqërinë fisnore shqiptare në shoqërinë romake ekzistonte skllavëria.

Rrjedhim i kësaj lirie dhe barazie vjen trajtimi i individit, i të drejtave të tij, respektimi i dinjitetit të tij, që kanë qenë atribute të siguruara me një mori ligjesh kanunore. 3). Natyrisht brenda suazës së shoqërisë patriarkale, në të cilën të drejtat individuale i gëzon vetëm burri, nuk mund të ketë një barazi absolute.

Gjithsesi, kjo mungesë barazie absolute nuk pengon a mohon barazinë ndërmjet njëri-tjetrit: “Në Kanun të Lekë Dukagjinit, djali me djalë, burri me burrë, çika me çikë e grueja me grue njihen barabar ndër vedi si të jenë të nji shpije a të nji fisi, si të jenë fisesh të ndryshme.” 4).

Burrat e dheut, siç janë quajtur të zotët e shtëpive që kanë pasur të drejtë dhe detyrë të marrin pjesë në kuvend, kanë gëzuar të drejta të barabarta para ligjit, pa kurrfarë dallimi të shtresës shoqërore, të pronës e të pasurisë, të pozitës shoqërore, të fisnikërisë, të paraqitjes fizike, etj.5).

Fisnikëria shpirtërore e kanunësisë së maleve, në trajtimin e barabartë të individit mashkull dhe lidhur me të drejtat e tij në rrafshin psikologjik, dëshmohet në çështjet më të ndryshme, në shumë raste, në marrëdhëniet mes njërri-tjetrit, në marrëdhëniet e zotërisë me rogtarin, etj.6). Valentini ka shkruar: “edhe sherbëtorët . . . kur janë jashta kohës në të cilën kanë detyrimin e punës, e mbajnë veten të barabartë me zotninë.” 7).

* * *

Është shprehur mendimi se shkak i emigrimit të shqiptarëve jashtë trojeve amtare ka qenë natyra e tij individualiste, “koncepti individualist për lirinë”. Me fjalë tjera, shqiptari në emër të lirisë individuale, ka braktisur vendin, d. m. th. lirinë kolektive. Mjerisht duhet thënë se në periudhën e sundimit osman nuk mund të bëhëj fjalë për liri, po kështu, në periudhën e diktaturës kur liria individuale qe mohuar plotësisht dhe liria kolektive qe falso. Këtë gjë e dëshmoi edhe emigrimi në masë i popullit tonë fill mbas përmbysjes së diktaturës.

Përdhunimin e të drejtave të individit, çka është karakteristikë e regjimeve totalitare, diktatura në vendin tonë e çoi deri në skajet më ekstreme. Nuk mund të bëhej fjalë fare as për të drejtën e fjalës së gojës, jo më për të drejtën e fjalës së shtypur, dhe për të drejtat e tjera. Si në çdo shtet totalitar, në vendin tonë u mohua individi si entitet shoqëror dhe u nëpërkëmb dinjiteti i tij, dukuri që e ka shprehur aq mirë sociologu italian Mario Tesini: “Gabimi i fundit që ka sjellur degjenerimin më ekstrem të totalitarizmit ka qenë në analizë të fundit ekzaltimi i entiteteve kolektive të rreme – racës, klasave, kombit, partisë së vetme – në dëm të realitetit të vetëm, që është në të vërtetë depozituesi i çdo vlere dhe i një dinjiteti të pamposhtshëm: individit.”8).

Ndërsa, mendësia popullore e ka vlerësuar në shkallët më të larta njeriun, individin, karakterin e tij të pamposhtshëm, qëndresën me durim dhe gjakftohtësi para fatkeqësivë, sprovave e vështirësive të jetës. Në një varg të gjatë fjalësh të urta është gdhendur kjo psikologji stoike. Ja disa prej tyre: “Ia dha pemës, u tha; ia dha gurit, plasi; ia dha njeriut, duroi” , “I ra gurit e u ça, i ra robit e duroi”, “Burri ma i fortë se guri”,”Pëlset guri, s’pëlset burri”, “Ç’kusur që të ketë njeriu, do ta heqë”. Të bën përshtypje të veçantë fjala e urtë: “Armikun mos e duaj, por nderin ia ruaj!”, që dëshmon respektin për personalitetin dhe një ndjenjë humane të fisme për njeriun, edhe kur e ke armik e nuk e don.

Në vitet pas rënies së diktaturës, ishin të gjitha kushtet për realizimin e të drejtave të njeriut, por mjerisht për shkak të korupcionit të skajshëm, të ushqyer dhe të praktikuar nga klasa politike dhe nga vetë sistemi i drejtësisë, shoqëria shqiptare është zhytur në një batak të tillë moral, që përbën pengesën kryesore për realizimin e tyre. Ai segment i shoqërisë që vuan më shumë janë gratë. Dhuna në familje dhe diskriminimi janë dukuri të shpeshta shoqërore.

Referenca dhe sqarime

1). Në pjesën e parë të librit të kujtimeve, At Zef Pllumi, në emër të fratit filozof At Gjon Shllaku, ndër të tjera shkruan për banorët e fshatit Lekbibaj, në vitin 1945: “Vetëm këtu asht i saktë koncepti i njeriut të lirë. Kjo asht madhështia e këtyne: që janë të gjithë të barabartë si njerëz të lirë.” (“Rrno vetëm për me tregue” Pjesa e parë 1944-45, botues “Hylli i Dritës”, v. 1995, f. 61).

2). Ernest Koliqi,“E Drejta e Kanunit tonë dhe e Drejta Romake”, cituar simbas “albanova online.com”.

3). “Kanuni i Maleve të Shqypnis nuk e veçon nierin prej nierit. ‘Shpirt per shpirt, se duken e falë Zoti.” (neni 593, f. 129). “I miri e i keqi kan nji çmim: Kanuni i mban per burra: ‘Del i miri prej të keqit e i keqi prej të mirit’. ‘Në kandar të vet sicilli peshon katerqind derhem.” (neni 594, f. 129). “Në kanu të Maleve të Shqypnis gjithsa djelm të lejnë, njehen të mirë e nuk veçohen njani prej tjetrit”, (neni 886, f.169). “Çmimi i jetës së nierit asht nji, si per të mirin si edhe per të keqin”, (neni 887, f. 169). “Sejcilli mbahet i mirë edhe i thotë vedit: ‘Jam burrë’ e i thonë: ‘A je burrë!’, (neni 888, f. 169). (Referencat janë marrë nga “Kanuni i Lekë Dukagjinit- The Code of Lekë Dukagjini”, Gjonlekaj Publishing Company, N. Y. 1989.

4). Xhemal Meçi, “Kanuni i Lekë Dukagjinit, Varianti i Pukës, Shtëpia botuese “Çabej MÇM, Tiranë, 1997, f. 72, & 162.

5).Një element i tillë i barazisë, që dëshmon jo vetëm frymën demokratike, por edhe fisnikërinë shpirtërore, mungon në disa kanune të lashta dokësore dhe jodokësore. Në ligjët e Hamurabit, në nenet 196, 197, 198, bëhen dallime në përcaktimin e dënimeve, duke u nisur nga shtresa shoqërore, së cilës i përket fajtori. Kështu, atje thuhet: “Nëse ndonjëri i nxjerr syrin ose i thyen një gjymtyrë një patrici (kështu po emërtojmë pjesëtarin e shtresës më të lartë të shoqërisë babilonase të atëhershme), atij, përkatësisht, do t’i nxiret syri ose do t’i thyhet gjymtyra; por në qoftë se ndonjëri i nxjerr syrin ose i then dorën një plebeu, ai dënohet vetëm me gjobë. (Sipas: “Perry, Peden, Von Laue “Sources of the Western Tradition”, Fourth edition, Copyright, 1999, by Houghton Mmifflin Company, p. 10, (“Burime të traditës perëndimore”. Përkthimi im, A. Ç.).

6). Tek nenet e marrëdhënieve mes zotërisë dhe rrogtarit pasqyrohet qartë barazia humane mes tyre: “Po s’i eci mbas andes së zotnis rrogtari, mund ta dajë, porse me vu gojë keqas mbë te e me vu dorë nuk mundet.” (Kanuni i Lekë Dukagjinit-The Code of Lekë Dukagjini, f. 57, & 128). “Me sha keqas a me rrafë rrogtarin zotnija, e per n’u daftë ky para vadjet, per të rrafme e per të shame do t’i ligjohet.” (I njëjti botim, f. 57, & 129).

7). Cituar sipas, Willy Kamsi-t, “Elementa të traditës në veprën e At Zef Valentinit”, në “Seminnari i Katërt Ndërkombëtar ‘Shkodra në Shekuj”, Vëllimi I, Shkodër, 2002”, f. 128

8). Mario Tesini, “L’ Albania post-totalitaria e le incertezze della democrazia”, në revistën “Hylli i Dritës”, viti 1993, nr. 4, f. 61. (Përkthimi im).

*Dielli-arkiv

Kulti i familjes në mendësinë dhe në praktikën jetësore të shqiptarit

February 26, 2021 by dgreca

“Është qëllimi i jetës së gjithkujt të përpiqet për nderin dhe mbrothësinë e njerëzve të vet.”- Eqrem Çabej/

Nga Anton Cefa/

Familja ka qenë dhe është një faktor psikologjik i fuqishëm në jetën e popullit tonë. Është folur, në përgjithësi, për karakterin patriarkal të familjes shqiptare, ngjyrimet e të cilit kanë ardhur deri në ditët tona, dhe i konstatojmë ende aty-këtu, diku-diku të zbehura e diku tjetër me tonalitete të errta.

Më mirë se kudo, në fjalët e urta, populli e zbulon vetveten, vetëdijen dhe nënvetëdijen e tij, virtytin e vesin, zakonin e normën, realen dhe vizionin, gjykimin dhe dëshirën. Në prehrin e tyre, ai ka shprehur qartë, drejtpërdrejt ose tërthorazi, në mënyrë figurative, konceptin e tij për familjen, për vlerat dhe rëndësinë e saj, rolin e saj në jetë e në shoqëri, për secilin pjesëtar të saj dhe marrëdhëniet mes tyre.

Mendësia popullore, e dhënë në proverba, në përgjithësi na del më përparimtare se praktikat jetësore; ajo kritikon dhe dënon mjaft sjellje e qëndrime patriarkale në familje, mbështet e përkrah një familje, në të cilën respektohen të drejtat e secilit dhe nderohen prindërit, ku kundërshtohen dhe nuk lejohen padrejtësitë; dënon zakone, norma dhe veprime që bien në kundërshtim me të drejtat individuale të secilit pjesëtar familjeje, hedh poshtë pushtetin e pakufizuar të burrit mbi gruan dhe pjesëtarët e tjerë të familjes.

Vlerësim të lartë ushqen populli për familjen si fole e dashurisë së vërtetë dhe harmonisë, si vendi ku ndërtohet gëzimi i jetës dhe lumturia. “Moj shtëpi, moj shtëpi, m’u duktë varri si ti” 1). Koncepti themelor i familjes për urtësinë shqiptare është familja monogame, çka e dëshmojnë proverba të tillë si “Një burrë për një grua dhe një grua për një burrë” ose “Besa e kunorës – ma e madhja besë”. Ajo miraton sjellje e qëndrime që janë kushte të rëndësishme e të domosdoshme për krijimin e harmonisë familjare. Janë burri e gruaja, prindërit, që përbëjnë faktorin kryesor të mbarëvajtjes që është kusht i kësaj harmonie: “Burrë e grua, mish e thua”, “Gru e burrë si eshkë e unur”, “Gruaja me burrin ndan hallin dhe mallin”. Në mjaft gjykime të urtësisë popullore flitet për marrëdhëniet burrë-grua dhe për ndikimin e tyre ndaj njëri-tjetrit në dobi të mirëvajtjes familjare: “Gruaja e mirë e bën edhe burrin të mirë”, “Burri i mirë e bën edhe gruan të mirë”.

Kujdesi e respekti më i madh i takon më të voglit: “Ma i madhi në shtëpi asht fëmija”, një gjykim tejet human i shprehur në mënyrë kategorike. Vlerësohet drejt kënaqësia që krijon fëmija në rrethin familjar: “Fëmija asht bahçja e shpirtit”, “Fëmija asht pema e zemrës”, “Fëmija është gazi i shtëpisë”.

Duke iu vënë shpesh herë përballë praktikave konservatore, nënvlerësuese e të prapambetura ndaj gruas, rëndësinë më të madhe në drejtimin e shtëpisë, populli ia njeh gruas: “Gruaja është themeli i shtëpisë”, “Gruaja është shtëpia”, “Gruaja është kliçi i shtëpisë”, “Gruaja – dritë e shtëpisë”. “Buka është shpirti i shpirtit, gruaja është shpirti i shtëpisë”. Nuk mjafton me kaq, vlerësimi i gruas shkon edhe më tej, duke theksuar rolin e saj përcaktues në familje: “Vdes babai, s’prishet shtëpia, vdes nëna, prishet”, “Zjarri pa dru, si shtëpia pa gru”, “Babai të lë fukara, nëna të lë jetim”. Në proverba të tjerë kritikohen ashpër norma patriarkale të trajtimit të pjesëtarëve të familjes. Kështu, p. sh. përqeshën e ironizohen burrat qi shfrytëzojnë gratë dhe jetojnë në kurriz të tyre: “Tre burra në shpi, e grueja në mulli”, “Dy burra në shpi, hajt nuse në mulli”, “Gruaja nuk asht lopë qi shitet në pazar”.

Në një shtrat logjiko-emocional jepen vlerat e pjesëtarëve të familjes e të marrëdhënieve mes tyre: “Atë e nënë s’të bëhet kush”, “Nanë e babë, motër e vëlla s’të bëhet kerkush”. Më përtej, e dhënë në formë sentence, dashuria ndaj prindit lidhet me dashurinë ndaj atdheut: “Kush s’do nënën e babanë, nuk e do as vatanë”, një dashuri që ka rrënjë të thella në zemrën shqiptare.

Ndër fëmijë, megjithëse ndaj vajzës praktikat jetësore kanë qenë më konservative, më të prapambetura, më patriarkale krahasuar me ato ndaj djalit, është ajo që urtia popullore e ka vlerësuar më lart: “ Vajza është për nënë e për baba”, “Vajza e vogël si masha në votër”, “Vajza është për amë e babë”, “Kush ka djalë pi zeher, kush ka çupë pi sheqer”, “Ta kisha nji vajzë – tha filani – mos shkojshe me qeshë, së paku me kja hall me te”. Kjo sepse vajza gjithnjë ka qenë dhe është më afër prindërve, ajo tregohet më e dashur ndaj tyre dhe vëllezërve, më e gjindshme e më e gatshme për të ndihmuar të tjerët. Gjithsesi ekuilibrohen me njëra-tjetrën dashuria dhe dhimbja e prindit ndaj fëmijës: “Sejcili gisht dham për vedi”.

Përballë këtij trajtimi e qëndrimi pozitiv, në mendësinë popullore konstatohet një mbivlerësim i hapët i djalit ndaj vajzës: “Djali si ari, vajza si hallka në vesh”, “Kur len djalë, gëzohet gjeth e bar”, “Djali është flori në mes të baltës”.

Populli, në fjalën e tij të urtë ka kritikuar ashpër zakonet regresive të fejesave të dikurshme që në djep, çka ka qenë zakon në viset e Malësive të Veriut, fejesat pa kombinim moshe, ato me shkuesi ose pa dëshirën e pëlqimin e fëmijëve: “Martesa në djep, e zeza e të vet”, “Arka plot, sytë me lot”.

Ka edhe proverba që ende sot e kësaj dite bartin mentalitete të gabuara të së kaluares, si p. sh. kur dënohet bindja e vërbët, nënshtrimi i paarsyeshëm i fëmijës ndaj prindit: “Babës e nanës nuk i kthehet fjala”, “Këmbëzat vurja kalit dhe frerin mbaja djalit”, “Babanë e mirë nderoje, babanë e keq duroje”, ose “Plaku është shtyllë e shtëpisë”, “Ku asht plaku, mbahet konaku”, që mund të intërpretohen edhe në kahjen pozitive, si këshilla për nderimin e prindërve dhe të pleqve.

Në të mirë të familjes monogame, populli e trajton si të drejtë e të arsyeshme ndarjen e djalit të martuar nga familja. Për më tepër, prej kohësh ai ka regjistruar në gjirin e fjalëve të urta, gjykime që dëshmojnë qëndrime pozitive e me vlera tejet aktuale ndaj të rinjve: “Po doli zogu nga çerdhjja, lere të fluturojë”.

Në funksion të harmonisë, populli këshillon që kur martohet djali, të ndahet prej prindërve dhe të krijojë familjen e vet: “Ndarja është e mira e të ligave”. Për të njëjtin qëllim, ai kërkon të respektohen me rigorozitet marrëdhëniet financiare ndërmjet vëllezërve: “Vëllai është ortak”, “Vëllezër jemi, po hesapi të eci”, “Kush s’ndau me vëllanë, ndau me djallë”.

* * *

Tradicionalisht familja shqiptare ka qenë një familje patriarkale. Babai ka drejtuar dhe urdhëruar tërë pjesëtarët e familjes. Urdhëri i tij ka qenë i padiskutueshëm. Të gjithë i janë bindur fjalës së tij. Gruaja, nëna , vajzat kanë qenë më të nënshtruarat. Gjithsesi, veçoritë e psikës sonë etnike kanë ushtruar ndikimin e tyre edhe mbi mënyrën se si është konceptuar familja dhe, në njëfarë mase, e kanë demokratizuar atë; nëna, gruaja, motra janë nderuar e respektuar; babai nuk ka qenë ai patriarku i kanunit, përveç malësive ku është zbatuar ky.

Në Malësitë ku është qeverisur mbi bazën e kanunit, patriarkalizmi ka qenë i plotë, i padiskutueshën në konservatorizmin e vet, deri nga fillimi i gjysmës së shekullit të kaluar. Familja ka funksionuar mbi bazën e konceptit primitiv të superioritetit absolut të mashkullit. Por, edhe me nënshtrimin e plotë të gruas, humaniteti i vetëdijes njerëzore dhe tharmet etiko-morale të psikës etnike të popullit tonë, nuk kanë mundur të pengojnë intimitetin në jetën familjare, respektin dhe konsideratën e ndërsjelltë, dhe jo vetëm kaq, po edhe një dashuri të sinqertë ndaj gruas.

Qëndrimin ndaj gruas, trajtimin që i bëhej asaj, e ka përcaktuar mirë e me objektivitet, Cordignano, kur flet për vlerën morale e shoqërore të saj në ligjin e psikologjinë shqiptare të maleve tona : “Gruaja përballë së drejtës nuk ka një personalitet të vetin dhe konsiderohet qenie, interesat materiale a ekonomike të së cilës i rregullon familja…; por është e qartë që shpirti i racës nuk ka lejuar ta bëjë skllave, të lindur për kënaqësitë e mashkullit. Jo,… gruaja shqiptare ruan gjithmonë në fund një dinjitet të vetin që spikat mirë,… ajo ka në familje, si motër, si grua dhe si nënë një mision e një vend të rendit të parë.” 2). Ky vlerësim për dinjitetin dhe për misionin e saj si motër, si grua dhe si nënë, ka vlerë të përgjithshme për krejt gruan shqiptare.

Gjithsesi, në zonat malore, gruaja deri vonë, ka kaluar një jetë tejet të vështirë, e ngarkuar rëndë me punët më të ndryshme brenda dhe jashtë shtëpisë.

* * *

Gjendjen e familjes shqiptare në përgjithësi, nga fundi i viteve ’30 të shekullit të kaluar, na e ka dhënë shumë mirë Çabej: “Në lëmë sociale themelin e qendrën e jetës shqiptare e përbën familja e madhe. Shqiptari është për gjithë jetën e tij i lidhur përhera me të. Kjo lidhje patriarkale ekziston jo vetëm për katundarin, por edhe për banorët e qytetit. Ç’është për malësorin fisi dhe familja e madhe është për qytetarin familja. Është qëllimi i jetës së gjithkujt të përpiqet për nderin dhe mbrothësinë e njerëzve të vet.” 3). Çabej, familjen e ka quajtur një shtysë të fortë në karakterin dhe qëndrimin shpirtëror të shqiptarëve, gjë që e ka pohuar edhe për ilirët. 4).

Për përkushtimin e shqiptarit ndaj familjes, autoritetin e babait a kryetarit të saj dhe respektin për të moshuarit, ka shkruar edhe Konica: “Një anë tjetër e karakterit shqiptar është përkushtimi i thellë i një njeriu ndaj prindërve dhe familjes. Kjo ndjenjë e natyrshme si kudo gjetkë, merr një formë më të mprehtë në Shqipëri, ku familja është një njësi shoqërore, që në një shkallë të gjerë zë vendin e shtetit në mendimin e njerëzve. Fëmijët rriten me traditat pak a shumë patriarkale për të respektuar më të mëdhenjtë, e mbi të gjithë, babanë, fjala e të cilit është ligj brenda caqeve të familjes. . .” 5).

Kjo lidhje e gjerë shpirtërore e shqiptarit me familjen, ky kult i saj në jetën familjare dhe shoqërore, është vënë re edhe prej të huajve që kanë rënë në kontakt me popullin tonë.

Të tërheqin vëmendjen përshtypjet që i kanë bërë Miss Durhamit, në fillimet e shek. XX, disa probleme të familjes shqiptare: “Edhe në fiset më të egra, me gjithë punët shumë të rënda që kanë mbi supe, gratë nuk janë aq të shtypura sa duken. Burrat i trajtojnë me njëfarë fisnikërie të ashpër dhe i respektojnë.” 6). Për banorët e fshatit Postenan, (Leskovik), ajo thotë: “Ishin njerëz seriozë, me dinjitet, të matur, të fortë, të pashëm dhe të shëndetshëm. U mbaheshin shumë dokeve. Të rinjtë i respektonin shumë të moshuarit.” 7).

Udhëtarë të huaj kanë bërë edhe krahasime mes nesh dhe popujve fqinjë, për gjendjen dhe trajtimin e grave. Udhëtari anglez Hjuz shkruan: shqiptarët “nuk janë xhelozë për gratë e tyre dhe nuk i mbyllin ato si grekët e turqit.” Grekët femrën, me të arritur në moshën e pubertitetit, e izolojnë më me fanatizëm se një murgeshë katolike.” 8). Por duhet vënë në dukje se gratë e familjeve të pasura sidomos në qytete mbylleshin në shtëpi dhe kur dilnin mbuloheshin me ferexhe dhe shoqëroheshin prej shërbyeseve.

Durham ka vënë në dukje edhe mendësi të përparuara të qyteteve shqiptare lidhur me femrën. Kështu, ajo duke iu referuar Tiranës, shkruan: “Gratë me shkollë gëzojnë respekt të madh dhe shumë prej tyre janë të pavarura në mendime. Baballarët ngulnin këmbë që edhe vajzat të bënin po aq shkollë sa djemtë.” 9).

Përfundim. Në kohët tona të integrimeve evropiane e globale, në emër të lirisë së individit, në qytetërimin përendimor, po dobësohen lidhjet familjare, shpesh deri në çthurje të plotë. Për popullin tonë që nuk është ende psikologjisht i përgatitur për t’i bërë ballë kësaj situate, një gjë e tillë mund të sjellë pasoja të dëmshme. Prandaj, nuk duhet të harrojmë për asnjë moment që familja përbën themelet e shoqërisë, të shtetit dhe të kombit. Nga një familje e shëndoshë varet e ardhmja e tyre. “Asht gjykue me humbë njaj popull e njajo kulturë, e cila e ka bjerrë poezinë e pastrinë e jetës familjare, kur nuk i nderon njato ligje e njato caqe, mbrenda të cilave enden e përmblidhen tagri, detyra, morali e ndera e familjes.”, ka thënë Paulsen. 10).

Duke ruajtur çka kemi të shëndoshë nga tradita, të filtrojmë në filtrën e psikës sonë çdo të re që na sjell koha dhe rrethanat. Në këtë prizem, të përpiqemi nëpërmjet një edukate të studiuar mirë, të synojmë drejt një familjeje, në të cilën dashuria e kapërcen interesin, ku secili duke gëzuar të drejtën e vet të plotë, të përpiqet për të mirën e të gjithëve.

Referenca

1). Proverbat e cituar janë përzgjedhur nga: “Fjalë të urta të popullit shqiptar”, etj.

2). P. Fulvio Cordignano S. I. “L’ Albania a traverso l’opera e gli scritti di un grande Missionario Italiano di P. Domenico Pasi S. I. (1847-1914), volume I, Roma 1933, p.108.

3). Eqrem Çabej, “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes”, shtëpia botuese “MÇM”, Tiranë, 1994, f.28.

4). Eqrem Çabej, Po aty, f. 61, ref. 66.

5). Faik Konica, “Vepra”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 436.

6). Edith Durham, “Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera për Shqipërinë dhe shqiptarët”, Shtëpia botuuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1990, f. 92-93.

7). Edith Durham, vepër e cituuar, f. 50.

8). Hughes, Th. S. “Travels in Sicily, Greece and Albania”, v. II, P. 35, London, 1835, Cituar sipas Shpëtim Mema, “Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e udhëtarëve anglezë”, shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1988, f. 119.

9). Edith Durham, vepër e cituar, f. 92.

10). Cituar sipas Anton Harapit, “Kulla e Babelit”, “Phoenix–Shtëpia e librit”, Tiranë, 1999, f.12.

Pjeter Arbnorin e Kujtojmë me rastin e 86-vjetorit të Lindjes

January 18, 2021 by dgreca

Shkruan: Anton ÇEFA/

Nga libri i Pjetrit “Lufta për të mbetur Njeri”, zgjodha shkrimin “Kembrixhi
për Arbnorin” Arritje të shek. XX.”

“Urime! Ju jeni nga ata që u zgjodhën!” Qendra Biografike
Ndërkombëtare e Kambrixhit, Angli, një nga organizatat kryesore botërore të
kërkimeve dhe botimeve biografike, tha dje se ka zgjedhur deputetin dhe
shkrimtarin Pjeter Arbnori në grupin e një numri të vogël burrash dhe
grash nga e gjithë bota, të denjë për Dekoratën “Për Arritje të
Shekullit 20”. Dekorata për Arbnorin, sipas kësaj qendre, shoqërohet me
citatin: “Në njohje të veprave të shquara në fushën e të Drejtave të Njeriut”.
Nicolas S Law, drejtor i përgjithshëm i Qendrës Ndërkombëtare Biografike në
letrën që i shkruan Arbnorit , thotë se “Kolegët e mi në Bordin Botues të
Qendrës Ndërkombëtare Biografike kanë qenë dakord që unë të zgjidhja vetëm fare
pak individë, që do të përfshihen në botimin e 26-të për t’u përmendur në
mënyrë të veçantë në një pjesë të shquar në krye të vëllimit. Kam kënaqësinë që
emri juaj është njëri nga ata që u zgjodhën dhe po ju shkruaj që t’ju ofroj
rastin që përveçse vënies së emrit tuaj në pjesën kryesore, që është gjë e
sigurt, t’jua kushtojnë juve këtë botim. Duke pranuar këtë nder, Biografia Juaj
e Përkushtimit do të jetë një nga zërat e parë në këtë libër”.

Përveç dekoratës për
arritje të shekullit 20-të dhe përfshirjes në Fjalorin Biografik Ndërkombëtar,
Botimi i 26-të, Qendra e Kembrixhit, ka vendosur ta përfshijë Arbnorin, i
cilësuar si Mandela i Shqiperisë, edhe në Botimin e Trembëdhjetë të Who’s Who
Ndërkombëtar të Intelektualëve. Botuesi Sam Tyler i shkruan Arbnorit se, “ju
ftoj të zini vendin tuaj ndërmjet faqeve të këtij botimi, ku deri tani ne kemi
nderuar më tepër se 20. 0000 vetë, në gjashtëdhjetë e dy vende të ndryshme të
botës”

Nëntor 1998 – “RD”

***

Tribuni i demokracisë Pjetër Arbnori

Fjalë e mbajtur në
mbledhjen përkujtimore për Pjetër Arbnorin

në tubimin e organizuar nga “Vatra” më 9 shtator 2006

Ndoshta më i afërmi ndër shokët e tij të fëmijërisë dhe të rinisë kam qenë unë.
Rrethanat e jetës i ndajnë dhe i largojnë njerëzit, por zemrat e shokëve e të
miqve nuk njohin ndarje.

Vdekja e tij e parakohshme dhe e papritur më tronditi aq shumë sa që nuk qeshë
në gjendje të merrja penën. E pra, unë kisha shkruar për të dhe kisha aq shumë
për të thënë. E kisha detyrim, e ndjeja si peng, por edhe si çlirim shpirtëror
nga dhimbja; megjithëse e dija që nuk do të shpëtoja nga ajo dhe nuk e ndjej se
po përligjem e po qetësohem me këtë Fjalë në këtë tubim të bukur përkujtimor që
po organizon “Vatra”. Ai ishte mik i “Vatrës”, i historisë dhe bëmave të
saj të shkëlqyeshme; dhe në një vizitë që i bëri “Vatrës”, pati deklaruar: “Në
‘Vatër’ e ndjej veten më ngrohtë se kudo”. Dhe ‘Vatra’ e priti dhe e përcolli
me dashurinë, dashamirësinë dhe nderin që pritet një mik i shtrenjtë.

U rritëm bashkë. I kishim shtëpitë jo më shumë se 100 hapa larg njëri-tjetrit.
Nga dera e oborrit e shtëpisë sime, përtej rrugës dhe dy gardheve, e shihja atë
kur dilte në kopshtin e “Shtëpisë së mbetur përgjysmë”, siç e ka titulluar ai
romanin kushtuar viteve të fëmijërisë dhe të rinisë.

Pjetri erdhi në lagjën tonë, në vitin 1942, shtatëvjeçar. Kishim një diferencë
fare të vogël moshe, vetëm 5 muaj. E kujtoj që në fëmijëri me atë natyrë të
qetë që e ka karakterizuar gjithnjë – refleks i një flegme pjekurie dhe maturie
të hershme, që ndrydhte në çdo rast impulset e mospajtimit dhe kundërshtimit
deri në protestë ndaj së keqes, në çfarëdo ngjyre që të shfaqej ajo dhe prej
çfarëdo drejtimi që vinte.

U nisshim për shkollë, mbasi zgjoheshim shumë heret, porsa dilte drita, nga
zhurma e mitralozave që lajmëronin Shkodrën se në periferi të qytetit, pas
varrezës së Rmajeve- shumë afër lagjes sonë, u pushkatuan edhe një grup
“reaksionarësh”, mbi të cilët rëndonte një faj shumë i madh: ata e donin
Shqipërinë ndryshe nga komunistët, që po ia bënin fli politikës sllave dhe
paçavureve marksiste-leniniste. Për gjithë qytetin, e edhe për ne fëmijët, në
atë kohë unë e Pjetri kishim shkelur në të 12-in e në të 13-in vit të jetës,
bëhej objekt i përgjithshëm diskutimi ngjarja e përgjakshme. Shqiptoheshin
emrat, flitesh për rrethanat e jetës dhe viheshin në dukje meritat e secilit
prej martirëve.

Dy shkollat e mesme të qytetit, pedagogjikja dhe gjimnazi, që zhvillonin
mësimet në të njëjtën ndërtesë, qenë bërë qendër e rezistencës së rinisë
shkollore kundër komunizmit. Për ta mposhtur këtë rezistencë, qeveria pati
sjellë si nxënës konviktorë kryesisht nga Jugu i vendit ish-partizanë a djem të
tyre, që i kishim ndër klasa, por që ishin 4-5 vjet më të mëdhenj nga ne. I
mbaj ndër mend si sot mbledhjet e tendosura nervash, që organizonin ata me
britma çjerrëse e kërcënime, që përfundonin në oborr të shkollës me rrahje.
Këta “revolucionarë të çartur” i sulmonin të rinjtë që përjashtoheshin herë pas
here nga shkolla dhe i rrihnin kafshërisht. Ky kontigjent, i çmendur
politikisht dhe i çoroditur moralisht, mbas mbarimit të shkollës dërgohej për
të studiuar jashtë shteti, në vendet e Evropës Lindore, kryesisht në Bashkimin
Sovjetik. Mbas përfundimit të studimeve këta elementë u bënë kuadro të atij
regjimi kriminal, që sundoi për 50 vite. Edhe sot e kësaj dite, mjerisht, pa i
vrarë ndërgjegjja fare për çfarë i bënë popullit dhe atdheut, shetisin
në rrugët e kryeqytetit, kryenaltë për bëmat e tyre të fëlliqura.

Në këto rrethana u formuam me një urrejtje të ligjshme kundër komunistëve. Kur
u ndamë, unë u emërova mësues në rrethin e Matit, (ai, një vit më vonë, në
Dukagjin), i dhashë një poezi prej dy sonetesh, që ia kisha kushtuar atij
sikurse edhe ndonjë shoku tjetër. Titulli qe: “Kah galeritë e ardhmenisë
arbnore”, që ai e ndryshoi: aty për aty: “Kah katakombet e ardhmenisë arbnore”,
si për ta parandjerë zezonën që do t’i ndodhte atdheut. Dhe shkroi: “Questo e
il mio dramma che pianger’ mi fa”. (Kjo është drama ime që më bën të qajë). Me
shumë poezi të tjera u dogjën edhe sonetet e katakombeve. Mbaj ndër mend vetëm
strofën e parë dhe disa rreshta të shkëputur:

“Ndër sytë e tu, gjurmues t’ mendimit pashë

Shqetinë e vlagshtë për botën e praksueme

Shqetinë qi thekshem shpirtin t’ vrau e n’ fashë

Zemrën s’ta la jo kurr n’ ndiesi t’harbueme.”

Pjetri në atë kohë shkruante poezi satirike. Kishte një talent të rrallë.
Letrat e tij derdheshin në një harmoni të çuditshme satire. Koha i zhduku të
gjitha.

* * *

Arbnori na ka lënë një pasuri të madhe shpirtërore në disa fusha: rrugën
teorike dhe praktikën e politikës së tij për ndërtimin e demokracisë, veprën
letrare, të cilësuar si “koherencë shembullore njerëzore dhe artistike” të
jetës së tij dhe, mbi të gjitha, plarformën e përpjekjeve në rrethana të
jashtëzakonshme jo vetëm për të mos iu nënshtruar, jo vetëm për t’i dalë
përballë, por edhe për ta mposhtur të keqen, poshtërsinë, të shëmtuarën, ferrin
e diktaturës, atë që ai e ka quajtur “Lufta për të mbetur njeri”, luftë në të
cilën pati shumë luftëtarë të shquar dhe Arbnori qe një nga më të shquarit.
Kështu e ka quajtur ai ditarin e tij sekret të mbajtur në vitet e gjata të
burgut, sipas një kodi të veçantë, për dëshifrimin e të cilit ai vazhdonte të
punonte para se ta tradhëtonte vdekja.

“Në mënyrë të ndërgjegjshme – ka shkruar ai në librin e tij
‘Martirët e rinj në Shqipëri’ – iu futa një rruge që më çoi në një burgim të
gjatë.”

“Të mbetesh njeri – vijon ai më poshtë – nuk është ndonjë trimëri e madhe,
por është detyrë. Megjithatë nuk ka qenë e lehtë të luftoja për të ndërtuar një
strehë pa lënë tjetrin në shi; të siguroja një kafshatë bukë pa ia hequr
tjetrit kafshatën nga goja, të përpiqesha të shkollohesha pa e lënë shokun në
errësirë, të rropatesha në pranga për të ndriçuar robërinë time pa ia rënduar
jetën shokut që kisha pranë. Në kushte tepër të vështira e quaj arritje që kam
shpëtuar pa u turpëruar dhe kam mundësi t’i shikoj shokët, miqtë dhe armiqtë
drejt në sy.”

* * *

Mendoj se është me vlerë të them shkurt, vetëm dy fjalë për “tabanin” e
edukatës familjare ku u rrit Pjetri, meqë nuk e di a ka folë kush për këtë. I
ati, Filip Toma, oficer i xhandarmërisë shqiptare, i njohur për tri “pa” – i pakorruptuar,
papërkrahës, pa shtëpi”, u vra duke luftuar trimërisht kundër komunistëve në v.
1942, mbasi pati luftuar edhe me 7 prill kundër pushtimit Italian. Me 5 prill
të v. 1939, ai i vuri në dorë të birit katërvjeçar nagantin dhe e ndihmoi të
tërhiqte këmbëzën, sepse kishte lindur trashëgimtari i Mbretërisë Shqiptare.
Gjithsesi, ky njeri me tri “pa”, i pati lënë të birit një bibliotekë të pasur.

E ëma, Gjystina a Dyta, siç e thërrisnim në lagje, një nënë më stoike e më
të përcaktuar në detyrën e saj si prind nuk kam njohur, ndikoi shumë në
edukimin e të birit. Pjetri kujton disa parime të kësaj nëne, që shkëlqente nga
dinjiteti për rezistencën e treguar ndaj reprezaljeve të regjimit komunist, dhe
që ai u përpoq t’i ndiqte:

Të mbështetem në besimin tek Zoti.

Të ruaj krenarinë e familjes.

T’i shtrohem punës me zell e këmbëngulje.

Të mos i ankohem njeriut për hallet e mia.

Të mos turpërohem moralisht.

Të mos prek gjënë e botës.

Të mos tradhëtoj as miq as të huaj.

Të mos bëhem shërbëtor i askujt.

Të mos e humbas humorin as në kushte të vështira.

Pa u shitur trim të jem qëndrestar.

* * *

Për qëndrimet politike të Arbnorit mbas rënies së diktaturës nuk do të flas.
Janë të njohura prej të gjithëve: I ekuilibruar në atë kaos çekuilibrimi të
përgjithshëm të politikës shqiptare gjatë këtyre viteve të tranzicionit; i
përmbajtur e gjakftohtë përballë të ndërsyerve të shfrenuar; i vendosur pa
kompromisin më të vogël në luftën e tij për demokraci dhe procese integruese
ndaj strukturave evropiane dhe evroatlantike, me shpresë e besim të plotë në
një të ardhme më të mirë për Shqipërinë.

Ai i qëndroi besnik politikës dhe partisë ku aderoi që në fillim, por politika
e braktisi, siç kishte braktisur edhe demokratë të tjerë të vërtetë për t’i
zëvendësuar me “katovicas”, mjeshtër të kualifikuar për ta penguar dhe për ta
çoroditur
demokracinë.

E merrja shumë rrallë në telefon. Nuk doja ta trazoja, por e ndiqja hap për
hap jetën e tij përmes njerëzve të familjes sime dhe shokëve. Disa ditë mbasi u
dhanë rezultatet e zgjedhjeve, s’u durova më dhe i merakosur, i telefonova. Me
një zë si të huaj, m’u përgjigj: “Flitet për një emërim në ambasadën në
Vatikan, por deri tani asnjë njoftim zyrtar nuk kam; por vazhdoj të punoj në
kuadër të Institutit “Alqide de Gasperi” (një institut që merrej me studime
politike, të cilin e drejtonte ai vetë) dhe, si gjithmonë, vazhdoj të shkruaj.”

Thonë që “ishte i lodhur”. Vërtet, por po të ishte atje në Bruksel për të
përfaqësuar Shqipërinë, zëri i tij do të dëgjohej më shumë se zëri i çdo
tjetri. Vërtet, Evropa që e kishte futur në “Fjalorin ndërkombëtar të
biografive” “për kontributin e shquar për të mbetur njeri”; në “Fjalorin e
biografive ndërkombëtare” “për nder të kontributit të tij të shquar për të
drejtat e njeriut”; Evropa që i kishte dhënë “Çertifikatë merite shpallur në të
gjithë botën” “për shërbim të shquar, i cili dhe është shënuar në vëllimin
XXVI”, në “Fjalorin e biografive ndërkombëtare”; Evropa që i kishte dhënë
“Çertifikatën për njohje të arritjeve të shquara, të cilat janë regjistruar në
botimin XIII ‘cilët janë intelektualët ndërkombëtarë”, dhe titullin
e Asamblesë Parlamentare të Vendeve Frëngjishtfolëse ‘Oficer i madh i Urdhërit
të Plejadës”, etj.; Evropa do ta kishte pranuar dhe nderuar më parë se
cilindo, siç e pati pranuar dhe nderuar, kur Arbnori firmosi për pranimin e
Shqipërisë në Këshillin e saj.

Arbnori kishte një ideal të lartë për demokracinë. Ndoshta ai qe ndër të
paktët që iu futën politikës, duke e kuptuar esencën e saj dhe, ndoshta, qe ai
që e kuptonte atë më mirë se të tjerët. Një ndikim të dukshëm, siç duket,
ushtroi tek ai përkthimi i “Historisë së Anglisë” të Andrea Maurois, përkthim
që e bëri nën nxitjen e juristit të shquar, që e kaloi një pjesë të mirë të
jetës në burgun e Burrelit, Engjëll Çobës, i cili i pati thënë “Mund të mësosh
prej tij – është fjala për librin e Historinë së Anglisë – më tepër se
nga çdo libër tjetër që qarkullon në Burgun e Burrelit”. Për bindjet e tij për
demokracinë, Pjetri ka shkruar: “Nëse popujt e tjerë nuk mund të ndjekin pikë
për pikë këtë shembull, Historia e Anglisë duhet t’i mësojë njërës palë ta
heqin mendjen nga ‘revanshi me çdo kusht’ dhe palës tjetër se do të jenë
fitimtarë për një kohë të gjatë po të jenë tolerantë dhe të bëjnë kompromise të
arsyeshme duke përsosur çdo ditë demokracinë.”

* * *

Vepra e tij letrare me vlera të mëdha njohëse, artistike e edukative është
mjaft e vëllimshme dhe nuk është botuar ende plotësisht. Janë botuar nga viti
1992 deri në v. 2000: romanet “Mugujt e Mesjetës”, “E bardha dhe e zeza”;
“Shtëpia e mbetur përgjysmë”, “Vorbulla”, “Brajtoni, një vetëtimë e largët”;
novelat “Kur dyndën vikingët”, “Bukuroshja me hijen”, “E panjohura – Vdekja e
‘Gebelsit”. Ka botuar gjithashtu; studimin historik “Nga jeta në burgjet
komuniste”, epistolarin “Letër nga burgu”, një përmbledhje intervistash “Lufta
për të mbetur njeri”; “Pjetër Arbnori – shkrimtar, politikan, njeri”; një
përmbledhje kujtimesh, fjalimesh dhe artikujsh publicistikë “Martirët e rinj në
Shqipëri”; në gjermanisht, kujtime mbi priftin gjerman dom Alfons Tracki “Unë
kam mbijetuar dhe kam shkruar”, përkthimet: “Historia e Anglisë” e Andrea
Moruas dhe “Ngritja e rënia e Rajhut të Tretë”, përkthyer nga frëngjishtja..

Nuk është vendi këtu të bëjmë analizë për vlerat letrare të këtyre veprave, por
kam dëshirë të tërheq vëmendjen për tri gjëra.

Së pari, Arbnori bën pjesë në treshen e shkëlqyeshme të lëtersisë së zhvilluar
në burgje: krahas Trebeshinës së zjarreve të skëterrës dhe Zhitit të yjeve të
qiellit. Së bashku edhe me disa emra të tjerë, kjo letërsi mbetet t’u zbulohet
lexuesve, sepse ngërthen në gjirin e saj vlera të pakrahasueshme artistike,
njohëse dhe edukative. Në parathënien e monografisë “Pjetër Arbnori-shkrimtar”
të studiuesit të huaj, Giuseppe Gradilone, Lazër Stani ka shkruar “Shkrimtari
Pjetër Arbnori bën pjesë ndër ata krijues shqiptarë, që duke jetuar në kushte
të jashtëzakonshme, nuk bënë asnjë lloj kompromisi me skemën zyrtare të
realizmit socialist dhe krijuan atë letërsi shqipe që mund të kategorizohet si
“letërsia tjetër”.

Studimi kritik fatkeqësisht sot mungon. Lavdërohen deri në neveritje vepra
që në vend të letërsisë kanë byk e krunde; por që kanë antivlera të
jashtëzakonshme çedukuese, sidomos për brezin e ri, në fushën e kuptimit të
artit të fjalës dhe realizimit të mjeshtërisë artistike, shpesh edhe në fushën
e moralit qytetar.

Së dyti, Arbnori shkroi në kohën e mungesës së lirisë gjatë viteve të diktaturës,
që qenë vite të rënduara nga robëria diktatoriale, jo vetëm për Pjetrin dhe
shokët e tij të burgosur politikë, por për gjithë popullin tonë. Mungesën e
lirisë e vuajtëm të gjithë ne që ishim të ndërgjegjshëm për atë që po ndodhte
nën atë regjim antikombëtar e antipopullor krimi. Dëshira më e parë e më humane
për njeriun – liria – e çoi Arbnorin drejt letërsisë si nevojë shpirtërore
krijuese, si qëllim, si mjet dhe si ndihmesë për ta realizuar atë për vete, për
popullin dhe për atdheun e tij. Një ndryshim i madh diametral me rrugën e
shkrimtarit tonë më të madh të realizmit socialist, Ismail Kadare, të cilin siç
ka pohuar ai vetë në hyrje të librit “Nga një dhjetor në tjetrin” dhe e ka
përsëritur më vonë në “Dialog me Alain Bosquet”: “Letërsia e ka çuar drejt
lirisë, dhe jo e kundërta liria drejt letërsisë.”

Arbnori kishte krijuar në vetëdijen e tij një hapësirë me të gjerë
konceptuale për lirinë. Ai ka shkruar: “Për intelektualin, dhe jo vetëm për
intelektualin, jeta është përpjekje për të zgjeruar çdo ditë kufijtë e lirisë,
për të hapur çdo ditë dritaret e kontaktit me botën, me realitetin kur s’mund
t’i thyesh kufijtë që të rrethojnë. Ka edhe një mënyrë tjetër për të hyrë në
botën e lirisë që është e mundimshme por më efikase: zgjërimi i lirisë në veten
tënde, në mendjen dhe në shpirtin tënd. Kjo bëhet me anën e punës serioze
intelektuale, me anë të mendimit, diskutimit dhe shkrimit.” Këtë dukuri të
lartë shpirtërore, Gradilone e ka cilësuar si “fitorja e mundimshme, e
pikërisht për këtë e vlertë, e lirisë së brendshme, ku ndien nevojën e
meditimeve të shpirtrave të mëdhej, si Shën Agostini e Severino Boecio.” 1).

Së
treti, në një intervistë, Arbnori ka thënë: “Në politikë shpejt njerëzit
harrohen. Përpiqem që njerëzit mos të më kujtojnë për keq. Në letërsi, një
pjesë e njerëzve kujtohen më gjatë. Dëshiroj që brezat e ardhshëm, nëse do të
më qëllojnë që të më kujtojnë, të mos thonë se i kam gënjyer, mashtruar ose kam
shkruar me mllef.”.

Mbasi të kalojë kjo periudhë e stërzgjatur krize shpirtërore, mbasi të
shërohet kjo klimë e sëmurë e kulturës sonë dhe mbasi në vendin tonë të
triumfojë demokracia e vërtetë, që dëshironte, shpresonte dhe për të cilën
punoi Arbnori, do të krijohen kushtet e leximit dhe të studimit të veprës
letrare të tij dhe breznitë e reja do të reflektojnë dhe do të kuptojnë se kush
e tha të vërtetën për çka u bë në atdheun tonë gjatë viteve të diktaturës,
Arbnorët, Trebeshinat e Zhitët, apo vanadaku i pafund i penave të realizmit
socialist, sado të fuqishme të kenë qenë ato në fushën e mjeshtërisë artistike.

Populli ynë duhet të krenohet që nxori, në një nga periudhat më të vështira
të historisë së tij, historisë së turpshme të luftës së vëllezërve shqiptarë
ndërmjet vetit për hir të një ideologjie edhe më të turpshme a për hir të një
kolltuku të përgjakshëm diktatorial, një personalitet të tillë si Arbnori.
Lufta për rrëzimin e komunizmit dhe për ndërtimin e demokracisë lindi në Evropë
udhëheqës politikë e shpirtërorë të mëdhenj: në Poloni, një Lek Valezë; në
Çekosllovaki një Vaklav Havel dhe në Shqipëri një Pjetër Arbnor.

Me vdekjen e parakohshme të Rugovës dhe të Arbnorit, Kosova e Shqipëria
humbën – në një kohë që kishin shumë nevojë për ta – dy personalitete të
shquara, të çmuara prej popullit të tyre dhe të vlerësuara nga Evropa dhe mbarë
bota: Gandistin e Madh Ibrahim Rugova dhe Disidentin Tribun të Demokracisë
Pjetër Arbnori; por ata do të përjetojnë pavdekësinë e tyre në vetëdijen
kombëtare dhe do të jenë të pranishëm, për të gjitha breznitë shqiptare, në
panteonin e personaliteteve të ndritura që ka nxjerrë kombi ynë.

1). Boethius, Anicius Manilius Severinus (480-525), filozof dhe burrë shteti
romak, veprat filozofike të të cilit ndikuan fuqimisht në zhvillimin e mendimit
mesjetar. Në burg, duke pritur ta ekzekutonin, shkroi veprën “Ngushëllimi i
filozofisë”.

Ç’asht poezia ?

September 21, 2020 by dgreca

Shkruan:Anton Çefa–

“Poezia asht ankthi i së pavetëdishmes instinktive për me dalë në pastërtin e mendimit, në shpirtin e kthielltë, . . . asht krymbi qi bahet flutur, e dheshmja qi bahet qiellore, errësina qi bahet dritë.”- Arshi Pipa–

Për vetveten, poezia asht hapsina e shpirtit në hapsinën e fjalës.

Për poetin, poezia asht dhimbja e dritës, gufimi i gjakut, zjarmia e ndjenjës, guri i mendimit.

Për studiuesin, poezia asht nji truell në mes racionales e iracionales. reales e imagjinativës, në mes asaj që shprehet dhe asaj që nuk mund të shprehet.

Për njeriun, poezia asht vegimi i tejdukshëm i andrrës, iluzioni ku përsëdytën shpirti dhe bota, po edhe nji thelb ku plazmohen idealet në lëvozhgën e vetëdijes dhe të pavetëdijes sonë.

Për njerëzimin, poezia asht nji nga dimensionet ma humane të njerëzimit në përgjithësi, dhe të çdo populli veçmas.

Për popujt, poezia asht nji urnë gjenuine qi ruen si relikën ma të shtrejtë mbetjet e shejta të etënve.

Për ne shqiptarët, poezia asht klithma e fisit, britma e trojeve, etja e barit, zjermi i votrës, hini që mbetet mbas djegies së eshtnave të të parëve.

për shokët e mi, brezin e poetëve jo – konformistë, qi u rritën dhe u plakën pa e gëzue lirinë e fjalës dhe pa e shijue fjalën e botueme, poezia asht nji bisedë e gjatë me vetveten për ruejtjen e dinjitetit dhe njikohësisht shfrim ndaj diktaturës.

Bulon në shpirt

Bulon në shpirt poezia,

prekë të padukshmen

dhe i falë jetës nji kuptim që dhemb.

Nën shkelqimin e metaforës

si në nji fosil

rri i mshehun mesazhi i jetës.

Alkimi e gurit

Te guri vizova fjalën

Si bir shkambi që asht,

Mbështeta te ai të mirën, të vertetën, të bukuren.

Te guri i vuna sinoret fjalës e vetes,

Shpirtit e zemres,

Mendimit dhe ndjenjës.

Deh, mos ma lueni gurin e sinorit !

Dimension

Unë vuej për ty Atdhe

Unë vuej për ty Atdhe:

-kur me gënjeshtra të shtrembnojnë fytyrën,

-kur shpifja përlyen nderin që ti e ruen me krenari,

-kur me shamje fyese të akuzojnë pa të drejtë,

-kur fymja “të përshëndetë” tash e parë,

-kur ne shqiptarët të braktisim,

Dhe, ma e keqja: të trathëtojmë.

Unë vuej për ty Atdhe.

Gjuha shqipe

Gjuhë shqipe,

Praninë tande e jetoj kudo,

Te nji nanë me foshnje në prehen,

Te fëmija i njomë në djep,

Te urtija e një plaku të moçëm,

Te fjala e lashtë e Kanunit,

Te vjetërsia e shkrimit të Buzukut,

Te jehona e zaneve të largëta

Te fjala melodioze e arbreshëve.

Kam mall gjithnji për fjalën tande

Për melodinë e bukur të tingujve,

Për jehonën e lashtë të kohëve.

Mendimet e tua i veshë kurdo

Me kumbimin e kumonëve të shpirtit.

Themelet i ke sa mbi shkambij,

Sa mbi fusha e ara,

Lumej e dete,

Themelet i ke kudo.

Në prak të dritares

Në prak të dritares

Çdo ditë ujis saksinë

Ku fluturimin ndalë

Shpendi i mallit.

N’sa flatrat e kujtesës

Në shteg të andrres sime

Më presin.

Rrajët e gjakut tonë

Ju nuk i shihni rrezet e diellit,

Rrajë të gjakut tonë.

Ju nuk e njihni miklimin e dritës,

Rrajë të gjakut tonë.

Depërtuese deri në zanafillë,

Prej jush gjakohemi me stërgjyshat tonë.

Në thellësitë e hershme të gjaku tonë

Ne ushqehemi.

Në kerkim të fjalës së urtë

Me nji shkallë që m’çon jashtë kohe

Ngjitem shtat fill mbi qiell

Në kërkim të Fjalës së Urtë,

U ngjall apo s’u ngjall

U apo s’u mbrue ai brumë i urtë i fjalës

E zbres shtat pash nën dhe, e zbres e ngjitem

Në kërkim të fjalës së urtë

E zbres e ngjitem në nji shkallë qi m’çon jashtë kohe,

Po fjalën e urtë nuk e shqipton askush,

Fjalën e urtë që dhemb në gjoks

E therë mendimin, atë ma të fismin

E therë mendimin e plagës që lëngon mu n’zemër

Të tokës sonë.

A thue nga alkimi e kohës së pakohë,

E asaj kohe të çmendun

I ka humbë pesha urtisë së gurtë të fjalës,

A thue nga alkimi e kohës së pakohë

I ka humbë pesha gurit t’urtisë së malit ?

Ju orkauj qi më rrini

Te kambët e kohës sonë të çoroditun

E më flisni me za Kasandre pa pushim

E shpallni me zhurmë e bujë

Se fruti i urtë i fjalës ka ra

Siç bie nji frut i kalbun nga degë e pemës

Se guri nuk qenka ma i randë n’ vend të vet

E ai nuk qenka i randë as në dhe të huej.

Shporrnju u tham, si Edgard Poe dikur korbit të zi

Mbi bustin borë të bardhë të Palladë Atenës,

Shporrnju nga busti i bardhë i fjalës e i kohës.

Po rishtas zani i tyne, ai za Kasandre

Gjimon kërcnues e ndjell kumbonët e vdekjes

E kumbonët bien në nji anë përzishëm

Përzishëm bien për vdekje të fjalës së urtë

Që ra e bie nga pema si frut i kalbun.

Kur unë në zgrip të fjalës sime, mu në zgrip

Pres se po bie nga pema frut i pjekun

I fjalës së urtë, i fjalës së ringjalljes

Për ty, o toka ime e djegun.

A thue nga alkimi e kohës së pakohë

I ka humbë pesha gurit të urtisë së fjalës

I ka humbë pesha gurit të urtisë së malit?

Ju orakuj qi shpallni me zhurmë e bujë

Se s’ka ma peshë urtia e gurtë e fjalës,

Nuk mbin ma bar mendimi t’pjekun

E thahet bima e fisme e fjalës

E urta bimë e fjalës.

Shporrnju prej vargut tim, shporrnju që këtej

E qafën thefshi në kapërcyell të shtegut të lig të kohës,

Se mue urtinë e fjalës ma mësoi nji plak i bardhë

Me dy kokrra gruni në çdo qelizë të fjalës.

“Ç’do komb, – tha ai, – shkon udhës së kalvarit

E zbret e ngjitet prap, Sizif mundimesh të pathana,

çohet e rrxohet golgotave të kohëve

E atje pret kryqzimin e mbas çdo kryqzimi

Vjen fjala e urtë e ngjalljes, bekimi urtë i saj.

Kështu edhe për ty, o Toka ime e djegun,

O toka ime e idhtë, o toka ime e ambel,

Do të rritet nji ditë bima e urtë e ngjalljes,

Bima e urtë e jetës.

Si Sizifi, deri në zgrip të fjalës shkoj

Me torbën randue me ranën e mendimeve

Me torbën e randë sa guri i Sizifit

Që nji lugat i zi e trazon papra.

Deri në zgrip të fjalës shkoj e me Sizifin

Kaptoj errësinat e këtejme e të përtejme,

E prap më rrokulliset torba mu në maje

Të kodrës së errtë të heshtjes.

Torba me litanitë e mëdha që jeh u bajnë

Kumonëve që bien perzishem.

Ka vdekë filani e fisteku.

Thue se ata nuk qenë të vdekun

Mbi rrasë e nen rrasë, mbi gur e nen gur

Mbi dhe e nen dhe të kohës së pakohë.

A thue guri e humb peshën e fjala e urtë kuptimin,

A thue humbet fjala e urtë e farës

Që hodha dikur në zagna fletësh ?

Të gjithë e dinë se guri i randë peshon n’vend t’vet,

Por ne e morem peshë, e hodhem tutje tej

E rrokullisem rrëmoreve të mergimit,

rrëgallave, humnerave të udhëve të pafund.

Në zgrip të fjalës e të heshtjes bana udhë e udhë,

Në zgrip të udhës eca, mu në zgrip

Si ban nji fjalë e urtë, nji fjalë e thënë

Për zgripet e kohëve të pakohë,

Kohëve të stihisë që hangrën nandë djelm e nandë nuse

E që banë kërdinë e zezë, kërdinë e kuqe

E luftë e murtajë, e zjarr e rrenim,

Stihi e zezë që i hangri nanës nandë djemt

Në atë kohë të pakohë, mësyshje e mendimit të çmendur,

Në atë kohë të pakohë kur Kostantini harroi besë e fe

E nuk i hypi revan kalit të besës

E Duruntinës s’i binte ndër mend per vallet.

Në atë kohë fjalën nën gur e lashë,

E gur mbi gur, e gur nën gur

I vuna porta territ e zezonës,

Zezonës së zezë, zezonës së kuqe.

Po atë fjalë të bardhë në gropën e errtë

Ku e pata lanë dikur, e gjeta të urtën,

e gur nën gur e gur mbi gur

ku e pata lanë dikur, e gjeta, të urtën.

E vazhdimisht zbres e ngjitem, ngjitem e zbres

Në nji shkallë që m’çon jashtë kohe,

E shkoj deri te sofra e Zotave që Homeri shtroi n’Iliadë

E ata gërvallen në bankete

E qiell e dhe e shkundin me kangë e britma,

Gajasen së qeshuni e shajnë e grinden

E venën e çojnë me katrova dashtnije e urrejtje,

E nuk pyesin fare per kercnimet e Zeusit

Dhe fjalën e urtë nuk e thotë askush.

As Zeusi në qiell, as Posejdoni në det

E as Hadi, i plotfuqishmi i zi i territ

Fjalën e urtë që dhemb në gjoks

E ther mendimin, atë ma fisnikun,

Mendimin e shtegut të lirë, që i prinë fjalës së urtë

Askush se thotë.

Dhe unë ngjitem e zbres, e zbres e ngjitem

Në shkallën që më çon jashtë kohe

E zbres e ngjitem, e ngjitem e zbres në kerkim të fjalës së urtë.

Ç’të shoh!Fjalën e urtë kryqzue me gozhda e gjak

Mbi kryq të kohës së pakohë.